Groepsvorming onder Duitse aardewerkhandelaren in 19e-eeuws Holland en Utrecht*

Marlou Schrover

Groepsvorming onder Duitse aardewerkhandelaren in 19e-eeuws Holland en Utrecht*

In 1996 verscheen i n Holland een artikel van C o r a Laan over een Delftse herberg en de consumptie van mineraalwater.' In dit artikel werd een collectie kruiken van steengoed beschreven afkomstig uit een beerput bij de 'Stadsherberg Buyten'. Deze Delftse herberg lag buiten de Ketelpoort aan het Zuideinde. H e t was een opmerkelijke vondst omdat zelden zoveel kruiken tegelijk worden gevonden. In een greppel bij de beerput werden bovendien nog veel meer kruiken gesignaleerd. Alle kruiken die werden opgegraven waren gebroken. U i t de fragmenten k o n d e n 59 kruiken worden gereconstrueerd, waarvan 26 vrijwel compleet. O m d a t de kruiken uit de vrije h a n d waren gedraaid, k o n worden vastgesteld dat ze dateerden van vóór de introductie van de kruikenpers i n 1879. De kruiken waren gemaakt i n het Westerwald i n het Duitse Nassau. Stempels op een aantal kruiken d u i d d e n aan dat ze oorspronkelijk waren gebruikt voor mineraalwater afkomstig uit Fachingen, G e i l n a u en Selters. D i t waren drie i n de 19e eeuw zeer bekende b r o n n e n nabij de Duitse rivier de L a h n , i n de buurt van het Westerwald. De b r o n m e r k e n van deze plaatsen, zoals afgebeeld op de kruiken, werden gebruikt i n de eerste helft van de 19e eeuw. Dat hoeft niet te betekenen dat de kruiken toen zijn weggeworpen: dat kan ook later i n de eeuw zijn gebeurd. De andere voorwerpen uit de beerput dateerden uit de 18e eeuw. Laan vermoedt dat de put, toen de kruiken werden weggegooid, n o g slechts sporadisch werd gebruikt. Het aantal kruiken dat werd gevonden i n Delft was te groot voor normaal particulier gebruik. Laan toont aan dat niets i n de boedelinventaris van de herberg, die i n 1819 i n bezit was van het echtpaar Jacob van der Gaag en Heijltje Dorresteijn, wijst op de consumptie van m i neraalwater d o o r bezoekers. Ze oppert daarom de mogelijkheid dat Heijltje Dorresteijn, die in 1829 overleed, een intensieve mineraalwaterkuur heeft gevolgd. E e n andere mogelijkheid was, volgens Laan, dat Jacob van der Gaag op zijn binnenplaats sterke drank stookte en de mineraalwaterkruiken hierbij hergebruikte. Uit de voorzichtige formulering blijkt dat Laan zelf ook niet helemaal overtuigd was van de verklaringen die zij aandroeg. E r is dan ook een meer waarschijnlijke verklaring voor de herkomst van het steengoed. O p het Zuideinde i n Delft woonde, behalve de herbergier en zijn vrouw, ook een grote groep aardewerkhandelaren uit het Duitse Westerwald. Niet de herbergier, maar deze handelaren hebben h u n gebroken kruiken i n de beerput en de greppel bij de herberg weggeworpen. Mogelijk is dat over een periode van meerdere j a r e n gebeurd, maar het kan ook iets eenmaligs zijn geweest, bijvoorbeeld nadat een verkeerd geladen schip na zwaar weer met veel gebroken kruiken aankwam. D o o r de vondst van het steengoed worden we geattendeerd op een opvallende groep Duitse migranten i n Delft. L e d e n van dezelfde groep vinden we i n het midden van de 19e eeuw ook i n andere Nederlandse plaatsen. De migranten waren allen katholiek, ze handelden alle-

* 1 91

Met dank aan Jan Lucassen die mij op liet artikel van Cora Laan en een mogelijke andere verklaring van de steengoedvondst attendeerde, en die commentaar heeft geleverd op eerdere versies van dit stuk. Cora Laan, 'Consumptie van mineraalwater en een Delfse herberg', Historisch 'rijdschrift Holland 28 (1996) 232-246.

Groepsvorming onder Duitse aardewerkhandelaren i n 19e-eeuws H o l l a n d en Utrecht

maal i n steengoed, en ze kwamen allemaal uit het Westerwald. In de verschillende Nederlandse steden woonden ze geconcentreerd i n gelijksoortige buurten. De migratie van Westerwalders was onderdeel van een veel grotere Duitse migratiebeweging. Duitsers vormden de grootste groep vreemdelingen i n het 19e-eeuwse Nederland. V a n de buiten N e d e r l a n d geboren vreemdelingen kwam i n de periode van 1850 tot 1890 zestig procent uit Duitsland. In 1890, het eerste jaar waarbij i n de volkstelling de nationaliteit werd geregistreerd, waren er i n N e d e r l a n d 51.000 vreemdelingen, waaronder 31.000 Duitsers. H e t gaat hierbij alleen o m mensen die i n Duitsland waren geboren. In N e d e r l a n d geboren kinderen van Duitsers kregen tot 1892 automatisch de Nederlandse nationaliteit. 2

3

De omschrijving 'Duitsers' maskeert dat het hier i n feite gaat o m een groot aantal verschillende migrantengemeenschappen. Net als de Westerwalders, die hieronder worden beschreven, vormden sommige andere migranten uit Duitsland hechte groepen binnen de Nederlandse samenleving. H e t traceren en herkennen van deze groepen i n N e d e r l a n d is echter niet altijd eenvoudig. Vreemdelingenregisters zijn niet voor alle plaatsen beschikbaar. Vestigingsregisters vermelden de plaats van herkomst, niet de geboorteplaats. Bij de herkomstplaats werd bovendien vaak 'suppletoir' ingevuld. In de bevolkingsregisters werd wel de geboorteplaats vermeld, maar het bewerken van deze b r o n is erg arbeidsintensief. Bovendien worden de plaatsnamen i n deze en andere b r o n n e n nogal eens vreemd gespeld. E n wanneer het gaat o m zeer kleine plaatsen die later in grotere gemeenten zijn opgegaan, o f om plaatsen die van naam zijn veranderd, zoals soms i n Oost-Duitsland het geval is, dan is het lokaliseren van de herkomststreek niet gemakkelijk. In Duitsland zijn er bovendien meer dan 650 gevallen waarbij twee plaatsen precies dezelfde naam dragen. In n o g eens ongeveer 250 gevallen zijn er drie of meer plaatsen met dezelfde naam. Z o komt de plaatsnaam S c h ö n b e r g tien keer voor en N e u k i r c h e n twaalf keer. Toch is het bij een onderzoek naar groepsvorming, zoals hier bij de Westerwalders, bijzonder belangrijk dat plaatsen op een kaart k u n n e n worden gezet. Zolang de herkomstplaats niet gelokaliseerd is, kan niet worden vastgesteld i n hoeverre mensen met een gemeenschappelijke Duitse geografische achtergrond binnen N e d e r l a n d een groep vormden. Een steengoedvondst zoals i n Delft kan dan heel belangrijk zijn als eerste aanzet voor het bestuderen van de groepsvorming. 4

In dit stuk wordt eerst de groep Westerwalders i n Delft beschreven, daarna vergelijkbare groepen i n Utrecht en Amsterdam. Vervolgens wordt ingegaan op de achtergrond van de Westerwalder aardewerkhandel en op de veranderingen die i n de 19e eeuw het groepsvormingsproces van de Westerwalders hebben beïnvloed.

2 3 4

E. Heijs, Van vreemdeling tot Nederlander. De verlening van het Nederlanderschap aan vreemdelingen 1813-1992 (Amsterdam 1995) 229. Ibidem, 216. Bij het hierbeschreven onderzoek voor Delft, Utrecht en Amsterdam werden verschillende bronnen gebruikt. In Delft was de aardewerkvondst bepalend voor waar naar de Westerwalders kon worden gezocht. Het bevolkingsregister en het vreemdelingenregister vormden de werkelijke bronnen. In Utrecht was de invalshoek het patentregister, waarna gegevens werden aangevuld op basis van het bevolkings- en vestigingsregister. Patentregisters zijn niet voor alle plaatsen bewaard. Waar ze wel bewaard zijn, zijn ze niet altijd bruikbaar omdat soms adresgegevens ontbreken. In Amsterdam werd het vreemdelingenregister gebruikt. De data voor Amsterdam werden vooral verzameld door Gerard de Punder, waarvoor mijn dank. 95

Groepsvorming onder Duitse aardewerkhandelaren in 19e-eeuws H o l l a n d en Utrecht

Aardewerkhandelaren op het Zuideinde in Delft H e t Delftse Zuideinde had in de eerste helft van de 19e eeuw een bedrijfsmatig karakter. De Stadsherberg Buyten stond op de hoek van het Zuideinde en de latere Crommelinlaan, en keek uit over de K o l k i n de Schie. H e t Zuideinde was de losplaats voor de van ver komende, onregelmatig varende grote schepen. H i e r werden de goederen op kleinere schepen overgeladen. H e t was de plaats waar elk uur een beurtveer uit Rotterdam afmeerde, en het was de ligplaats voor de op verder weg gelegen bestemmingen varende buitenveren. Achter de smalle strook bebouwing aan het Zuideinde, die al dateerde van vóór de 19e eeuw, lagen weilanden, blekersvelden en tuinen. Jacob van der Gaag was niet alleen eigenaar van de Stadsherberg, maar ook van belendende percelen. Zijn bezit was van grote omvang en besloeg het hele gebied achter de herberg, tot aan de i n 1847 aangelegde spoorlijn en enkele percelen voorbij dit spoor. Naar de herbergier was het i n de spoorweggeschiedenis befaamde Laantje van V a n der Gaag genoemd. A a n de C r o m m e l i n l a a n tegenover de herberg, op l a n d van V a n der Gaag, werd aan het einde van de 19e eeuw de Koninklijke Zinkfabriek F.W. Braat gebouwd. O p é é n van Van der Gaags weilanden aan de herbergkant verrees de zogenaamde Bloemenbuurt, bestaande uit drie blokken woningen voor arbeiders van de Zinkfabriek. 5

H e t bezit van V a n der Gaag omvatte i n 1828 23 percelen. Behalve de weilanden, tuinen en blekersvelden, behoorden hiertoe ook negen huizen met erven. Later i n de eeuw nam het aantal percelen en huizen toe, omdat percelen werden opgesplitst en volgebouwd. Familieleden van Van der Gaag hadden verderop aan het Zuideinde eveneens bezit waarmee hetzelfde gebeurde. Tussen en vooral achter de bestaande bebouwing kwamen gangen, poorten en sloppen. N u m m e r 171 kreeg, bijvoorbeeld, z o ' n 40 toevoegsels. 6

In 1828 woonden Jacob van der Gaag en Heijltje Dorresteijn op het Zuideinde n u m m e r 173. V a n der Gaag stond i n het bevolkingsregister te boek als kastelein en voerman. In 1861 woonde hij n o g steeds op dit adres, n u met zijn tweede vrouw M a r i a Duveldorp. V a n der Gaag was volgens het bevolkingsregister van 1861 jager van schuiten. Naasthem, op n u m m e r 172, woonden i n 1861 de kramer Petrus Kalb en zijn vrouw Maria Geelhart, beiden geboren i n Ransbach in het Westerwald (zie afb. 5, p. 108). O p n u m m e r 171-1 woonden de k o o p m a n P h i l i p L a h n stein en A n n a Schwanderlapp, geboren i n Ehringshausen i n het Westerwald. O p n u m m e r 171lf woonden de aardewerkkramer Pieter Lahnstein en zijn vrouw Catharina H o l s g e n . Ze waren geboren i n het Westerwaldse Ehringshausen en Meudt. De opsomming van Westerwalders kan schier eindeloos worden uitgebreid voor de andere panden aan het Zuideinde. In vrijwel elke woning vinden we é é n of meerdere Westerwalders. O p v a l l e n d op het Zuideinde zijn n o g op n u m m e r 152-a de aardewerkkramer Johannes L a m b , geboren i n Nassau, en zijn vrouw M a r i a van der Gaag, een nichtje van de herbergier. De Westerwalders op het Zuideinde waren niet alleen buren van Jacob, maar hadden ook een familieband met h e m . 7

8

De Westerwalder bewoning van het Zuideinde dateerde al van v ó ó r 1861. Reeds i n het be5 B 7 8

9(i

D. Wijbenga, 'Zorg voor armen en wezen', in: I.V.T. Spaander en R.A. de Leeuw (red.), De stad Delft, cultuur en maatschappij van 1667 tot 1813 (Delft 1982) 89. G A Delft, Kadastrale gegevens. De naam Geelhart wordt, zoals heel veel andere Duitse namen, niet in alle bronnen gelijk gespeld. Geelhart wordt bijvoorbeeld ook als Keelhart geschreven. Mogelijk waren Pieter en Philip familie van elkaar. O p basis van het Delftse materiaal is dat echter niet vast te stellen. In het Westerwald kwamen sommige namen bijzonder vaak voor. O m de verschillende mensen die zowel dezelfde voornaam als dezelfde achternaam hadden uit elkaar te houden werd bij de namen in de Duitse bevolkingsadministratie een Romeins cijfer geplaatst.


Afb. 1. Woonbuurt van Westerwalders in Delft (gearceerd).

volkingsregister van 1828 vinden we Westerwalders op het Zuideinde. Niet al deze migranten woonden echter permanent i n Nederland. H e t op en neer reizen van de migranten wordt weerspiegeld i n het feit dat opeenvolgende kinderen afwisselend i n N e d e r l a n d en i n het Westerwald werden geboren. Omstreeks het m i d d e n van de 19e eeuw breidde de groep Delftse Westerwalders zich aanzienlijk uit, gelijktijdig met de bebouwing op het Zuideinde. De Westerwalders kwamen vooral te wonen i n de gangen, poorten en sloppen. In het Delftse Vreemdelingenregister uit die tijd staat bij meerdere Westerwalders vermeld dat zij woonden ' i n een eigen huis op het Zuideinde'/' In kadastrale gegevens zijn zij echter niet als eigenaars van deze panden terug te vinden. Mogelijk werd met de omschrijving bedoeld dat zij de woningen als huurders permanent tot h u n beschikking hadden, en niet bij anderen of i n logementen tijdelijk onderdak vonden. In het midden van de vorige eeuw woonden vrijwel alle Delftse Westerwalders op het Zuideinde. Elders i n de stad woonden nauwelijks migranten uit het Westerwald. De migranten die in de tweede eeuwhelft naar Delft kwamen voegden zich bij de reeds gevestigde groep op het Zuideinde.

9

GA Delft, Vreemdelingenregister politie-archief, 980, 1859-1863. 97


Afb. 2.

Woonbuurten van Westerwalders in Utrecht en Amsterdam (gearceerd).

Westerwalders in Utrecht en Amsterdam De 19e-eeuwse concentratie van Westerwalder aardewerkhandelaren is niet uniek voor Delft. In andere steden, zoals Utrecht, Amsterdam, D e n Bosch, Maastricht, Dordrecht, Rotterdam, Zwolle, Breda, L e i d e n , T i e l , C u l e m b o r g , G o u d a en Alkmaar woonden ook Westerwalders. A a n g e n o m e n kan worden dat ze ook elders hebben g e w o o n d . 10

Net als i n Delft woonden de Westerwalders i n Utrecht en Amsterdam geconcentreerd i n é é n buurt." In Utrecht was dat een gedeelte van Wijk K , gelegen r o n d o m de Gansstraat. H e t kleine, dichtbebouwde buurtje lag buiten de singels die de Utrechtse binnenstad omsloten, en bij de Tolsteegbrug die toegang gaf tot de stad. Net als het Zuideinde i n Delft lag de Gansstraat direct buiten een stadspoort, gunstig gesitueerd voor de aanvoer van handelswaar over

10 Uitgebreid onderzoek heb ik alleen gedaan voor Delft, Utrecht en Amsterdam. Rotterdam heb ik oppervlakkig onderzocht. Voor de andere plaatsen heb ik slechts aanwijzingen. Voor informatie over groepen Westerwalders houd ik mij aanbevolen. 11 Marlou Schrover, 'Omlopers in Keulse potten en pottentrienen uit het Westerwald', in: Marjolein 't Hart, Jan Lucassen, en Henk Smal (red.), Nieuwe Nederlanders. Vestiging van migranten dom-de eeuwen heen (Amsterdam 1996) 120. 98

101-


het water. De Westerwalders bewoonden de huizen i n de sloppen en stegen r o n d de Gansstraat, waarbij op de erven pakhuizen stonden. In 1868 werd dit buurtje getypeerd als een 'aaneengeschakelde reeks van blinde stegen, hofjes en sloppen, die voor een groot deel niet aan de eischen der h y g i ë n e v o l d e d e n ' .

12

In Amsterdam woonden de Westerwalders op het Roeterseiland i n Wijk W. In de 17e eeuw waren de erven i n dit buurtje i n bezit van H e n d r i c k Roeters, die ze uitgaf aan brandewijnbrouwerijen. In de 19e eeuw behield de buurt, evenals het Zuideinde i n Delft en de buurt r o n d de Gansstraat i n Utrecht, een bedrijfskarakter. Net als i n Utrecht en Delft woonden de Westerwalders i n Amsterdam i n een groot aantal dichtbij elkaar gelegen panden. In tegenstelling tot de Utrechtse en Delftse groep huisde een gedeelte van de Westerwalders i n A m sterdam echter i n logementen. Bovendien woonde een deel van de Amsterdamse Westerwalders in het vaartuig, waarmee ze h u n goederen hadden aangevoerd. De vaartuigen werden afgemeerd i n de Achtergracht bij het Weesperplein.

Achtergrond van de Westerwalder aardewerkhandel De handel i n Westerwalder aardewerk dateerde van v ó ó r de 19e eeuw. In het hele Rijngebied van Koblenz tot Krefeld was reeds eeuwenlang sprake van een omvangrijke aardewerkproductie. H e t aardewerk uit deze streek was van speciale kwaliteit, omdat de klei bij hoge temperatuur k o n worden gebakken en dan samensmolt tot een gesinterd lucht- en waterdicht product. O m optimaal van de ovens gebruik te k u n n e n maken, werd er meer gebakken dan lokaal k o n worden afgezet. H e t overschot werd i n de 16e eeuw d o o r de pottenbakkers en door h u n vrouwen i n de wijde omgeving uitgevent. N a verloop van tijd vond een groot deel van de bevolking van deze streek door venten i n de nabije of verdere omgeving van het Westerwald een aanvullend bestaan. Deze trekhandel vormde een alternatief voor de huisindustrie, die hier slechts mondjesmaat tot ontwikkeling k w a m . Naast de ventende pottenbakkers en h u n vrouwen ontwikkelde zich een professionele handel. U i t Duitse verordeningen van 1591 en 1603 blijkt, dat de handel reeds toen i n handen van beroepshandelaren was gekomen. In het m i d d e n van de 17e eeuw vormden deze handelaren een machtsblok tegenover de producenten. Als reactie namen sommige producenten opnieuw zelf de handel op zich. Dat gebeurde ook i n de 18e eeuw n o g een aantal malen. De beroepshandelaren waren echter beter bekend met de afzetmarkt, en de handelende producenten k o n d e n zich niet staande houden. 13

Het belangrijkste afzetgebied voor de lange-afstandshandelaren was reeds i n de 16e eeuw Nederland. In de 17e eeuw kwamen daar Noord-Duitsland, Frankrijk, België en overzeese streken bij. N e d e r l a n d bleef echter tot i n de 19e eeuw het belangrijkste afzetgebied. Dat het Westerwalder steengoed i n N e d e r l a n d algemeen gebruikt werd, blijkt wel uit het feit dat bij elke opgraving de scherven ervan voor het oprapen l i g g e n . N e d e r l a n d was voor de Duitse handelaren een aantrekkelijk afzetgebied omdat i n de 17e en 18e eeuw de levensstandaard er hoger was dan i n Duitsland, en kopers bereid waren hogere prijzen voor Westerwalder aarde14

12 H . Snellen, Utrechts Achterbuurten. Voordracht in de Algemeene vergadering van 25 februari 1868 Vereeniging tot Verbetering der Volksgezondheid, G A Utrecht, archief 162, Verslagen van de Vereeniging tot verbetering der Volksgezondheid, 1868. 13 Johann Plenge, WesterwdUier Hausierer und Landgdnger (Leipzig 1898) 5. 14 J . de Kleyn, Volksaardewerk in Nederland 1600-1900 (Zeist 1965) 30-31. 99


werk te betalen. D i t aardewerk was van betere kwaliteit dan de Nederlandse producten. Bovendien waren de Nederlandse pottenbakkers lange tijd niet i n staat o m aan de vraag naar aardewerk te voldoen. In sommige Nederlandse plaatsen werd tot de 19e eeuw d o o r gildenbepalingen de rol van de Westerwalders beperkt. Utrecht kende, bijvoorbeeld, i n de 18e eeuw het marsliedengilde waaronder de handelaren i n kannen, kruiken en potten ressorteerden. Volgens een verorden i n g uit 1759 mocht niemand deze waren verkopen zonder l i d van het gilde te zijn, het gildengeld te hebben voldaan en het bewijs van burgerschap te hebben getoond. Vreemde kooplieden die gildengoederen wilden verkopen, mochten dat alleen doen i n het gros aan de winkeliers. Voordat ze konden verkopen aan de gildenleden moesten ze, tegen betaling, een briefje met permissie halen bij het gilde. H e t gilde stelde dan de winkeliers van h u n komst i n kennis. De toestemming gold voor maximaal twee dagen. Herbergiers werden verplicht het gilde op de hoogte te brengen van de komst van de vreemde kooplieden. Bij overtreding werden hoge boetes opgelegd. 15

De 18e-eeuwse gildenbepalingen betekenden dat de Westerwalder handelaren i n de stad alleen als groothandelaren konden functioneren. O p het platteland hebben ze h u n waren mogelijk wel rechtstreeks k u n n e n afzetten. H e t gilde verbood weliswaar ook het ' o m l o o p e n op het platte land', maar de controle was daar m i n d e r scherp. De Westerwalders lijken niet te zijn toegetreden tot het Utrechtse marsliedengilde. In het register van namen van gildenbroeders en -zusters k o m e n geen Westerwalders voor. ' 16

1

De opheffing van de gilden i n 1798 betekende niet automatisch het einde van de handelsb e p e r k i n g e n . A a n het begin van de 19e eeuw werden i n sommige plaatsen via een omweg de gildenbepalingen hersteld. In 1808 verzocht het Delftse Sint Nicolaasgilde of 'Komans G i l d ' (koopmansgilde) 'speciaal te letten op de veelvuldige klagten welke wij bijna daagelijks van gilde broeders en zusters hebben moeten aanhooren, namentlijk dat het weinige debiet welk er door het groote verval van bijna alle b r o n n e n van negotie i n deese stad en haven nog over is gebleeven meestal door vreemdelingen word geabsorbeert'. Bepaald werd dat mensen die wilden verkopen l i d moesten zijn van het gilde, en dat ze h u n patentbelasting moesten hebben v o l d a a n . Behalve de kooplieden drongen ook de Delftse producenten aan op meer regels. Zij richtten een corporatie op als opvolger van h u n i n 1798 verboden gilde. Vreemdelingen die 'hunne potten begeerde uit te venten' moesten h u n patenten door de corporatie van 'Fabrikanten en Trafikanten i n aardewerk' tegen betaling van zes stuivers laten visiteren. 18

19

20

Ofschoon het verdwijnen van de gilden met horten en stoten ging, betekende de opheffing van de gildenbeperkingen toch dat de Westerwalder handelaren i n de 19e eeuw meer mogelijkheden kregen. N a de opheffing van de gilden veranderde het karakter van de Westerwalder aardewerkhandel ingrijpend. De wijzigingen betroffen de transportmethode, veranderingen i n de vraag, de samenstelling van de groep en uiteindelijk ook het migratiepatroon.

15 16 17 18 19 20

C A Utrecht, 86 BA 1 Gilden, inv.nrs. 63 en 56. Ibidem, inv.nr. 56. Ibidem, inv.nr. 58, Register van de namen der aangenomen leden van het marsliedengild 17-24-1798. Gilden werden opgeheven in 1798 en definitief afgeschaft in 1808. G A Delft, Stadsarchief 2e afdeling, inv.nr. 143. Ibidem, inv.nr. 137.


Wijziging in de transportmethode Het transport van aardewerk naar N e d e r l a n d vond aanvankelijk niet over het water plaats, maar over land. De grote handelaren vervoerden h u n waren met wagens naar een depot i n het afzetgebied. Aardewerk is zwaar, zodat slechts een beperkt aantal stuks op de rug, op het hoofd, of i n een m a n d aan de arm d o o r de venters k o n worden meegedragen. De venters waren daarom genoodzaakt regelmatig naar de depots terug te keren, waar de goederen lagen opgeslagen. H e t is logisch dat de Westerwalders ook bij deze pakhuizen gingen wonen. V o o r het vervoer van goederen b i n n e n Nederland werden van oudsher potschepen gebruikt. Een locatie aan het water lag dus voor de hand. De groothandelaars die een depot beheerden en zich permanent i n het afzetgebied vestigden, fungeerden als grossiers voor de kleinere handelaren. O n d e r de grote handelaren waren enkele succesvolle ondernemers, die een goed i n komen verdienden en meerdere knechts en meiden i n dienst hadden. Per jaar verkochten deze grote handelaren acht tot negen karrenvrachten aan goederen. De kleinere handelaren ondernamen h u n reis zonder i n alle gevallen vooraf afspraken te hebben gemaakt met de grossiers. Sommigen faalden i n h u n opzet en werden dan zonder middelen van bestaan over de grens gezet. 21

22

O m d a t de handelaren op een vaste bestemming reisden, waren ze ondanks het seizoensmatige karakter van h u n verblijf i n het afzetgebied geen vreemden. Sommige trekhandelaren spraken behalve Duits ook Nederlands. Dat de handelaren geen vreemden waren blijkt ook uit de beschrijving van de uitzetting van J o h a n Schmidt. In j u l i 1852 werd hij uitgewezen na een straf van drie maanden wegens diefstal te hebben uitgezeten. In het Algemeen Politieblad werd over hem opgemerkt dat zijn ouders zich veelal te Dordrecht ophielden en dat hij zelf door heel Z u i d - H o l l a n d bekend was 'als gewoon met potten en pannen aldaar r o n d te reizen.' N u was hij zonder m i d d e l e n van bestaan k o m e n te zitten, had onvoldoende papieren en was armlastig. Zijn vrouw had 'zich van hem verwijderd', na herhaaldelijk door hem te zijn mishandeld. Gezien de band die Schmidt had met Nederland, werd aangenomen dat hij pogingen zou doen o m opnieuw het land i n te k o m e n . 23

24

In het m i d d e n van de 19e eeuw gingen de handelaren ertoe over h u n waren per schip over de Rijn te vervoeren. De Rijn was lange tijd meer een b a r r i è r e dan een waterweg geweest. In de 19e eeuw werden echter de tollen, die i n zeer groten getale langs de Rijn stonden, opgeheven, de verplichte overslag i n Keulen kwam te vervallen en de verzandingen i n de rivier werden opgeruimd. De verbreiding van de stoomboot maakte voorts het transport m i n d e r afhankelijk van de w i n d . 25

De Westerwalder goederen werden n u per kar naar de Rijnhaven Vallendar, bij Koblenz, gebracht en daar ingeladen. Enkele van de grote handelaren hadden een eigen schip voor h u n vervoer. In N e d e r l a n d werden de potten van de Rijnschepen overgeslagen op karren en kleinere potschepen. De Rijnschepen namen wel eens handelaren m e e . Gebruikelijker was 26

27

21 P l e n g e ,

WesterwalderHausierer,

2 2 Algemeen Politieblad

114.

1852-1853.

23 I b i d e m , M a a n 1853 R o t t e r d a m , 120. 24 I b i d e m , J u l i 1 8 5 2 B r i e l l e , 4 9 2 . 2 5 H J . K e u n i n g . ' D e e c o n o m i s c h - g e o g r a f i s c h e a c h t e r g r o n d v a n d e R i j n v a a r t v o o r 1 8 7 0 ' , i n : Physisch- en grafische beschouwingen

over de Rijn ak Europese rivier. Vriendenboek

aangeboden aan prof. W.E. Boerman

Economisch-Geo-

( R o t t e r d a m 1948)

32-60; H . C . W . R o e m e n , ' D e o n t w i k k e l i n g n a 1 8 7 0 ' , i n : i d e m , 6 1 - 8 8 . 2 6 F r a n z B a a d e n . Landganger. 2 7 Algemeen Politieblad

Botschafler des Kannenbiickerlandes

( R a n s b a c h - B a u m b a c h 1993) 21.

O k t o b e r 1852 H a a r l e m , 637.

101


Afb. 3. De potmarkt op de Noordermarkt te Amsterdam in 1693. Gravure. Foto A A 88706, Collectie Nederlands Openluchtmuseum, Arnhem. echter dat de schare handelaren i n het voorjaar, voorzien van roggebrood, i n tien tot twaalf dagen naar N e d e r l a n d l i e p .

28

De reizigers liepen z o ' n acht tot tien uur per dag.

Kort na de verbetering van de Rijnvaart kwamen de spoorwegverbindingen tussen Nederland en het Duitse achterland tot stand. Hiermee opende zich een tweede mogelijkheid voor grootschalig, snel en relatief goedkoop vervoer. Wijziging van de transportmethode had geen gevolgen voor de geconcentreerde bewoning van de Westerwalders i n Nederlandse steden. B u u r t e n met veel pakhuizen, die goed bereikbaar waren over het water bleven aantrekkelijk. De trek op de reeds bestaande woonbuurten werd er eerder door versterkt dan verzwakt. De wijzigingen i n het transport maakten het wel mogelijk voor de handelaren o m i n te spelen op de toename van de vraag naar aardewerk, die zich i n het m i d d e n van de 19e eeuw voordeed.

Veranderingen in de vraag De pottenbakkerij i n het Westerwald had tot i n de 18e eeuw een aanzienlijke omvang gekend. Het verband tussen productie en handel was echter geleidelijk minder geworden, en reeds i n de 18e eeuw waren de meeste handelaren niet tevens producent, ofschoon ze zich soms wel zo afficheerden. In de eerste helft van de 19e eeuw had de pottenbakkerij te lijden onder de 28 Plenge, Westerwalder Hausierer, 107 en 110. I0Ï


concurrentie van de goedkoper producerende grotere bedrijven buiten het Westerwald. Pas aan het einde van de 19e eeuw kreeg het Westerwald weer een aardewerkindustrie van betekenis. De fabrieken maakten Westerwalder aardewerk aan de hand van voorbeelden uit de 17e eeuw en met behulp van reliëfmatrijzen die ook i n eerdere eeuwen gebruikt waren. Ofschoon de fabrieken buiten het Westerwald gevestigd waren, betrokken ze de grond- en kleurstoffen wel uit die streek. H e t 19e-eeuwse Westerwalder aardewerk was door vormgeving, materiaalgebruik en productiewijze en door de slijtvastheid van het eindproduct zelfs voor experts moeilijk te onderscheiden van de 17e-eeuwse voortbrengselen. De kannen en kruiken werden echter niet gemaakt als vervalsingen, maar waren een geslaagde poging van de fabrikanten 2

o m i n te spelen op de 19e-eeuwse belangstelling voor de 17e eeuw. " De aardewerkproducten die werden verhandeld kwamen i n de 19e eeuw gedeeltelijk uit het Westerwald, en gedeeltelijk uit grote fabrieken erbuiten. De fabrikanten zochten de handelaren op als ze i n de winter in het Westerwald waren. De handelaren deden dan h u n bestellingen voor het handelsseizoen. Eenmaal i n N e d e r l a n d werden ook wel waren bijbesteld bij de fabrikanten. Toen i n het m i d d e n van de 19e eeuw de vraag naar Westerwalder aardewerk toenam, gaven fabrikanten en andere producenten de handelaren krediet. De goederen hoefden pas te worden betaald aan het einde van het handelsseizoen. D o o r de kredietverschaffing werd toetreding tot de handel bijzonder eenvoudig. H e t gevolg was dat i n het midden van de 19e eeuw gelijktijdig met de vraag ook het aantal handelaren fors toenam. De reden voor de forse toename van de Westerwalder aardewerkhandel i n de 19e eeuw was, ten dele, dat het met de landbouw i n het Westerwald slecht ging, terwijl de bevolking groeide. O m g e k e e r d maakte de toenemende handel ook bevolkingsgroei mogelijk. D o o r de geleidelijk stijgende welvaart elders nam voorts de vraag naar goedkoop aardewerk toe. E e n b o r d voor ieder afzonderlijk, i n plaats van een grote schotel voor allen gezamenlijk, kwam als een bescheiden luxe voor de armeren i n zwang.

30

H o u t e n k o m m e n en tinnen borden ver-

dwenen van de tafels, bloempotten raakten i n de mode bij de gegoede burgerij en een provisiekast vol aardewerken potten met i n zout ingelegde groenten en vlees werd een symbool van welstand voor de kleine burgerij. De Westerwalders waren niet de enigen die i n Nederland aardewerk verkochten. In Delft was er aan het begin van de 19e eeuw een groot aantal mensen dat een aardewerkwinkel dreef. Getuige de inschrijvingen i n het Delftse patentregister waren er n o g al wat plateelbakkersknechts die i n de aardewerkindustrie werkzaam waren en die tevens een winkel dreven.

31

Waarschijnlijk was dit een symptoom van de i n verval zijnde lokale aardewerksector. Naast de lokale winkeliers en kramers i n aardewerk kende elke plaats aan het begin van de 19e eeuw ook vreemde aardewerkkramers. H e t Westerwald was niet de enige Duitse streek waar i n de 19e eeuw trekhandelaren i n aardewerk vandaan kwamen. H e t Westfaalse Ochtrup, niet ver van Enschede ten oosten van G r o n a u i n het Munsterland, was ook een bekend centrum van productie en h a n d e l .

32

Dit aardewerk werd door Ochtrupper handelaren in Neder-

land verkocht.

29 Gisela Reineking-Von Bock, 'Steinzeug - Nachahmung, Nachbildung oder Falschung?', Keramos 49 (1971) 3-66. 30 A J Fr van Maenen, Petrus Regout 1801-1878. Een bijdrage tot de sociaal-economische geschiedenis van Maastricht (Nijmegen 1959) 233. 31 GA Delft, Stadsarchief 2e afd. 92, Patentregister 1809-1811. 32 De Kleyn, Volksaardewerk in Nederland, 36-37. Anton Wegener, Ochtrup, ein Heimalhuch (s.1., s.a.) 204, 216. 103


Afb. 4. Een potschip bij Workum in 1943. Tot ver in deze eeuw werd aardewerk gewoonlijk op potschepen vervoerd. Foto A A 151855, Collectie Nederlands Openluchtmuseum, Arnhem. Aardewerk werd vanzelfsprekend niet alleen i n het Westerwald gemaakt, maar ook op tal van plaatsen i n N e d e r l a n d en daarbuiten. In Delft kwam i n de 17e eeuw de aardewerkindustrie tot bloei, gestimuleerd door het wegvallen van de importen uit C h i n a en Japan. In de 18e eeuw verviel deze sector echter door concurrentie uit het buitenland, vooral uit Engeland. De Delftse productie had in de 18e eeuw ook te lijden onder de toevoer van Franse en Duitse producten en de hervatte aanvoer van Oosters porselein. Tekenend voor het geringe belang van de lokale nijverheid aan het begin van de 19e eeuw is dat i n de boedelinventarissen van de Delftse gegoede burgerij tussen 1830 en 1850 het Delfts aardewerk totaal ontbreekt, zelfs i n de k e u k e n . 33

34

Dat de Westerwalders, ondanks andere producenten en handelaren, een niche konden vinden i n de aardewerksector kwam doordat deze markt i n hoge mate gesegregeerd was. De rijkeren kochten de duurdere serviezen en het zogenaamde pronkaardewerk: grote vazen en andere decoratieve stukken die slechts werden uitgestald en geen gebruiksfunctie hadden. Voor de armere klanten en voor het gebruik i n de keuken was er het niet o l nauwelijks gedecoreerde volksaardewerk. Dit aardewerk werd vrij grof en i n grote partijen gemaakt en werd niet voorzien van stempels ter aanduiding van de producent of ontwerper. D o o r de slechte

33 Thera Wijsenbeek-Olthuis, 'Delft in de 18e eeuw, een stad in verval', in: I.V.T. Spaander en R.A. de Leeuw (red.), De stad Delft, cultuur en maatschappij van 1667 toi 1813 (Delft 1982) 60. 34 T h . F. Wijsenbeek-Olthuis, 'De twee gezichten op Delft', in:J.W.L. Hilkhuijscn, H.W. van Leeuwen en A.C.A. Wiechmann-Oomens (red.), De stad Delft, cultuur en maatschappij van 1813 tot 1914 (Delft 1992) 66. 101


kwaliteit brak het volksaardewerk gemakkelijk en bijgevolg was het verbruik groot. Ofschoon de 17e-eeuwse ontwerpers van Westerwalder aardewerk ook zogenaamde pronkstukken hadden gemaakt, maakten de Westerwalder producenten i n de 19e eeuw toch vooral gebruiks- of volksaardewerk. Volksaardewerk werd op basis van kleur naar regionale herkomst onderscheiden. B r u i n aardewerk werd gemakshalve altijd ' L i m b u r g s ' genoemd, ofschoon dat niet betekende dat het ook i n L i m b u r g was gemaakt. Groengeglazuurd aardewerk werd 'Fries' of ' G o u d s ' genoemd.

35

D i t aardewerk was over het algemeen vrij goedkoop. H e t Limburgs, Fries en Gouds

tafelgoed en keukengerei was m i n o f meer inwisselbaar, en de keuze werd vooral bepaald d o o r de smaak en koopkracht van de klant. Behalve het aardewerken tafelgoed en keukengerei waren er ook meer gespecialiseerde producten, zoals de vuurvaste aardewerken kookpotten. Tot aan de 19e eeuw werd er geen hardgebakken grès-aardewerk, zoals het Westerwalder, in N e d e r l a n d gemaakt. In de l o o p van de 19e eeuw veranderde dat. E e n van de eerste productiecentra was Tegelen bij Venlo. In 1812 werkten hier op een bevolking van 816 inwoners twaalf pottenbakkers met 40 knechts. en met 120 arbeiders.

37

3(>

Halverwege de eeuw waren er vijftien pottenbakkerij-

In Tegelen kwamen vooral vreemde k o o p l i e d e n het aardewerk opha-

len. Deze Duitsers kwamen i n het voorjaar, tegen Pasen, vooral uit Nassau en omgeving naar Tegelen en voeren vervolgens met speciale potschepen de Maas af.

38

In 1848 werd er buiten

Wageningen een fabriek van Keuls aardewerk en bie rkruike n aangelegd, waarvan het product, volgens de makers, i n deugd en fraaiheid van bewerking v o l k o m e n k o n wedijveren met het beste buitenlandse. Omstreeks 1874 werd er i n Zwolle een fabriek van Keuls aardewerk opgericht.

39

Evenals i n Tegelen waren de Westerwalders ook hier waarschijnlijk de voornaam-

ste afnemers. H e t Westerwalder aardewerk week, zoals gezegd, van het overige aardewerk af vanwege het lucht- en waterdichte karakter. Ofschoon ook andere producten werden gemaakt, ging het bij het Westerwalder aardewerk toch merendeels o m kannen en k r u i k e n van grès. Stevigheid en ondoorlaatbaarheid maakten de Duitse kannen uitermate geschikt o m bier, wijn, olie of andere vloeistoffen i n te bergen. H e t aardewerk was ook bestand tegen de inwerking van zuur en zout, en dus geschikt voor het inleggen van groenten, vlees o f vis. H e t grès aardewerk was niet geschikt als kookgerei, omdat het niet boven een open vuur plaatselijk verwarmd k o n worden zonder te barsten.

40

H e t hardgebakken grès, waaronder het Westerwalder aardewerk,

werd i n N e d e r l a n d 'Keuls' genoemd naar de plaats die, i n de eerste eeuwhelft, de voornaamste overslaghaven van deze producten was. De kleur van het Keuls aardewerk was grijs, met blauwe decoraties. N a de toename van de vraag i n het m i d d e n van de 19e eeuw, begon later in de eeuw de vraag af te nemen. H e t volksaardewerk voor keukengebruik kreeg i n de 19e eeuw concurrentie van het g e ë m a i l l e e r d e metaalwerk, dat i n de mode kwam als keukengerei. De Westerwalder kruiken, die op grote schaal gebruikt werden voor mineraalwater, werden geleidelijk vervan-

35 De Kleyn, Volksaardewerk in Nederland, 40. 36 Ibidem, 44. 37 Agnes Lewe, 'Invoer le lande verboden'. Een verkenning van de handel over landwegen tussen Nederland en de Pruisis vincies Rheinland en West/alen 1836-1857(Hilversum 1995) 250. 38 De Kleyn, Volksaardewerk in Nederland, 44. 39 Ibidem, 60. 40 Ibidem, 76. 105


gen door glazen flessen. In deze periode kwam de gewoonte i n zwang o m extra koolzuur aan mineraalwater toe te voegen. Glazen flessen bleken beter i n staat deze verhoogde hoeveelheid koolzuur vast te houden. Bovendien waren ze makkelijker te r e i n i g e n . 41

De groothandelaren onder de Westerwalders gingen omstreeks 1900 functioneren als i n termediair tussen Westerwalder aardewerkfabrikanten en Nederlandse producenten van voedingsmiddelen. Nederlandse producenten bestelden via deze groothandelaren kruiken en potten gemerkt met h u n bedrijfsnaam. Deze werden bijvoorbeeld gebruikt voor gedestilleerd, boter, margarine, ansjovis, mosterd, zuur, ingemaakt fruit, rode kool, zuurkool, olie en zout. De potten en kruiken werden uitgegeven tegen statiegeld. N a 1900 maakte dit aardewerk gedeeltelijk plaats voor glas en blik. 42

Naast de groothandelaren waren er de kleinere handelaren. Deze kleinere handelaren bezochten aan het einde van de 19e eeuw h u n vaste klanten eens i n de vier weken. O m d a t mensen vrij vaak nieuw aardewerk n o d i g hadden en de handelaren variatie aanbrachten i n h u n assortiment, k o n d e n er vrij veel handelaren b i n n e n een gebied van relatief geringe omvang actief zijn. Ofschoon aan het einde van de 19e eeuw de venters i n toenemende mate concurrentie ondervonden van de winkels, werd h u n handelsgebied toch niet beperkt tot het winkelarme platteland. Veel kopers vonden het n o g steeds makkelijk o m aardewerk aan huis te kopen. D i t gold vooral i n de arbeiderswijken bij de steden, waar vrouwen d o o r h u n kleine kinderen o f werk aan huis gebonden waren.' Doordat dezelfde handelaren met vrij grote regelmaat h u n klanten bezochten, waren de Westerwalders weliswaar vreemdelingen, maar toch geen onbekenden. 13

Ofschoon de Westerwalders voornamelijk handelden i n grès, betekende dit niet dat ze h u n activiteiten daartoe beperkten. De Westerwalders gingen er i n de loop van de 19e eeuw toe over ook aardewerk uit Brussel, L u x e m b u r g en Delft, grof aardewerk uit bijvoorbeeld O l d e n burg, en houten producten uit Sauerland te verhandelen. Bovendien verkochten ze halverwege de vorige eeuw ook glas, minerale wateren, wasdoek, g a l a n t e r i e ë n , geweven goederen, eau de cologne, en i n mindere mate zeep, olie, blikwaren, schilderijen, en kleedjes. Als beroep vermelden de vroege bevolkingsregisters meestal ' k o o p m a n ' o f 'koopvrouw', vooral o m streeks 1850 nog veelal met de toevoeging ' i n aardewerk' of ' i n potten'. Later wordt deze toevoeging vaak weggelaten. Mogelijk is deze verandering i n de vermelding een indicatie voor de verbreding van h e l assortiment waarin werd gehandeld. 44

A a n het einde van de 19e eeuw maakte een andere groep Duitse ambulante handelaren, die i n textiel, de overstap naar het gevestigde winkelbedrijf. V o o r de aardewerkhandelaren is deze overgang naar de gevestigde winkelstand i n Utrecht en Amsterdam niet teruggevonden. De vermelding 'winkelier' of'winkelierster' werd i n de e i n d 19e-eeuwse bevolkingsregisters bij de leden van deze groep niet aangetroffen. In de Utrechtse en Amsterdamse adresboeken van de eerste decennia van deze eeuw worden de familienamen ook niet bij de 15

41 Peter Zwaai, Frisdranken in Nederland. Ken Iwinligsle eeuuise jtroduktgeschiedenis (Rotterdam 1993) 31. 42 Adri van der Meniën en Paul Smeele, 'Oostcrhout als pottenbakkerscentrum in de negentiende en twintigste eeuw', Antiek, tijdschrift voor liefliebbers en kenners van oude kunst en kunstnijverheid 24 (1989-90) I 2-23, II 63-87. Adri van der Meulen en Paul Smeele bezitten een omvangrijke collectie van dit gemerkte, laat-19e-eeuwse aardewerk. Ik wil hen bedanken voor inzage in deze collectie en hun uitvoerige toelichting. Zie ook de bestelling voor Wijnand Fockink, producent van gedestilleerd in Amsterdam: Hessisches Hauptstaatsarchive Wiesbaden, nr w-211 14334 Gewerbekonsessionen in Ambt Selters 1, 1861. 4.3 Plenge, Westerwalder Hausieter, 204: 44 Ibidem, 204. 45 R. Miellet, Honderd jaar grootwinkelbedrijf'in Nederland (Zwolle 1993) 22. 106


winkeliers i n glas en aardewerk teruggevonden. Mogelijk maakten enkelen wel een overgang naar de gevestigde winkelstand, maar bleven zij genoteerd staan als kooplieden. De grondleggers van de hedendaagse servieshuizen, zoals bijvoorbeeld de befaamde M o b a c h i n Utrecht o f P o l l m a n n i n A r n h e m , waren weliswaar van Duitse oorsprong, maar deze families behoorden niet tot de Westerwalders. Delft lijkt wat dit betreft niet op Utrecht en Amsterdam. Petrus Bender, een zoon van Catharine Geelhart, breidde de aardewerkhandel van zijn moeder uit. A a n het einde van de 19e eeuw bezat de familie Bender drie winkelpanden i n Delft. Er is n o g steeds een winkel van de familie Bender i n Delft, die behalve aardewerk ook kristal, 4

glas en porselein verkoopt. '' Wanneer we de 19e eeuw als geheel overzien, dan kan eerst een uitbreiding van handelsmogelijkheden aan het begin van de eeuw worden geconstateerd, dan een sterke toename van de vraag en het aantal handelaren i n het m i d d e n van de eeuw, gevolgd d o o r een sterke afname aan het einde van de 19e eeuw. Deze fluctuatie had gevolgen voor het migratiepatroon van de Westerwalders.

Wijzigingen in het migratiepatroon en de samenstelling van de groep Een streek waar migranten vandaan komen, wordt i n de migratieliteratuur aangeduid als het 'afstotingsgebied'. De streek waar ze heen gaan heet het 'aantrekkingsgebied'. Bij de aardewerkhandelaren zien we dat er i n de 19e eeuw duidelijke en hechte banden bestonden tussen de afstotingsgebieden i n het Westerwald en de aantrekkingsgebieden i n Nederland. De Wes47

terwalders i n Utrecht kwamen, bijvoorbeeld, vooral uit de dorpen Ransbach en Baumbach (zie afb. 5, p. 108). Dit waren dorpen die de oudste traditie hadden i n de langeafstands-aardewerkhandel. De band met Utrecht doet vermoeden dat dit é é n van de steden was, waar Westerwalders zich reeds vroeg permanent vestigden. De veel grotere groep Westerwalders i n Amsterdam kwam zowel uit de kern van het afstotingsgebied, als uit verder daarbuiten gelegen plaatsen. Westerwalders i n Delft kwamen uit het zuidoostelijke gedeelte van het afstotingsgebied, terwijl, bijvoorbeeld, de Westerwalders in Zwolle overwegend uit de buurt van Sessenhausen kwamen. In Maastricht woonden Westerwalders uit H ö h r , een dorp dat meer bevolkt werd door aardewerkproducenten dan door handelaren. Mogelijk betrof het hier dan ook handelende producenten. Opvallend is dat de Westerwalders die i n het Algemeen Politieblad voorkomen, omdat ze wegens gebrek aan m i d d e l e n over de grens werden gezet, uit de periferie kwamen, en niet uit het kerngebied. Wellicht ging het hier o m handelaren die, omdat ze zich pas laat i n de eeuw op deze handel hadden toegelegd, genoegen moesten nemen met de afzetgebieden die de eerdere handelaren hadden laten liggen, met als gevolg een grotere kans op falen. Het reispatroon van de Westerwalders, waarbij uit een bepaald dorp, o f uit een groep dorpen, gereisd werd op é é n Nederlandse stad, werd r o n d het midden van de 19e eeuw bestendigd door het Duitse vergunningenstelsel. Sommige Westerwalder trekhandelaren kregen reispapieren uitgereikt van de burgemeester van h u n geboortedorp met daarop een vaste, voorgeschreven reisroute. De reispapieren werden veelal afgegeven met een geldigheid van 48

46 M B Chotkowski 750 jaar migratie naarDelfi. Onderzoek en bronnenoverzicht (Leiden 1996) 67-68. 47 I 1 ucassen en R Penninx, Nieuwkomers, nakomelingen, Nederlanders. Immigrtmlen in Nederland 1550-1993 (Amsterdam 1994). 48 Algemeen Politieblad Juni 1853 Neede, 263. 197


Afb. 5. Plaatsen waaruit Westerwalder aardewerkhandelaren in Nederland afkomstig waren (Koblenz en Diez Limburg zijn aangegeven ter oriëntatie) en de bronnen Geilnau, Fachingen en Selters. een jaar. In Nederland werden de papieren door de lokale politie geviseerd. H e t verlopen van de papieren was op zichzelf geen grond voor uitzetting. De Vreemdelingenwet van 1849 bepaalde dat elke vreemdeling i n Nederland mocht verblijven en werken zolang hij over voldoende m i d d e l e n van bestaan beschikte en geen gevaar voor de openbare orde opleverde. Bij het merendeel van de vreemdelingen die i n de j a r e n vijftig van de 19e eeuw werden uitgezet, was de reden een gebrek aan middelen van bestaan. Slechts een enkeling werd uitgezet o m andere redenen, zoals openbare dronkenschap. 19

Het Duitse vergunningenstelsel impliceerde het vooraf vastleggen van de reisroutes. H e t migratiepatroon en de samenstelling van de migrantengroep werden echter ook b e ï n v l o e d door andere Nederlandse en Duitse wet- en regelgeving. Tussen deze beide wetgevingen bestond een zekere wisselwerking. De oorsprong van de Duitse bemoeienis met de Westerwalder migranten was angst voor bedelarij. Behalve de aardewerkhandelaren had m e n daarbij ook de rondreizende muzikanten uit het Westerwald op het oog. De grootschalige kramerij i n het Westerwald verwerd, volgens de lokale bestuurders, gemakkelijk tot bedelarij. In de 17e en 18e eeuw werd er door bestuurders veelvuldig geklaagd over bedelaars die zich voordeden als kramers. O m aan de uitwassen paal en perk te stellen en echte handelaren te k u n n e n onderscheiden van bedelaars werd aan het einde van de 18e eeuw het stelsel van reispassen en vergunningen ingevoerd en werd het venten door vrouwen en kinderen, wat volgens de lokale overheid het makkelijkst overging i n bedelarij, verboden. 50

Vanaf 1816 was permanente migratie van vrouwen i n principe toegestaan. A a n mannen was

49 Heijs, Van vreemdrthig tol Svderlanaer, 57. 50 Plenge, Wesln wdldcv llansicrer, 63-65. I

OS


dit slechts toegestaan voorzover ze ouder waren dan 23 jaar en zich niet onttrokken hadden aan de dienstplicht. E e n gedeelte van de mannen zal tijdelijke migratie hebben voorgewend wanneer ze niet voldeden aan de vereiste leeftijd van 23 jaar. 51

O m d a t de Nederlandse regering bang was dat Duitse migranten met bestemming A m e r i k a i n Nederlandse havens zouden stranden, verordonneerde ze i n 1817 dat deze migranten alleen tot het l a n d werden toegelaten wanneer een Nederlands burger zich b o r g voor hen stelde. In 1828 werden deze maatregelen verscherpt. De migranten met overzeese bestemming moesten een visum hebben, ze moesten kunnen aantonen dat ze het benodigde reisgeld hadden en ze moesten een verklaring overleggen van de kapitein van het schip waarmee ze zouden reizen. Twee Nederlandse handelshuizen moesten zich borg stellen voor de kosten van h u n o p o n t h o u d . Deze voorschriften zullen er eveneens toe hebben geleid dat permanente migranten zich voordeden als tijdelijke migranten. 52

Ten aanzien van tijdelijke migratie, de zogenaamde 'landgangerij' met het oogmerk terug te keren, stelde de Nassause regering i n 1811 dat een gehuwde handelaar slechts é é n van zijn zonen mocht meenemen, die bovendien de school ontgroeid moest zijn (ouder dan veertien j a a r ) . Gehuwde landgangers mochten h u n vrouw niet meenemen, maar wel m e i d e n en knechts. Ongehuwde landgangers mochten geen meiden meenemen. 53

In de jaren twintig van de 19e eeuw kwamen er talloze verzoeken van landgangers o m toch h u n vrouw mee te mogen nemen. Aangevoerd werd dat de vrouwen voor de uitoefening van het bedrijf onontbeerlijk waren. Vijf Baumbacher landgangers gaven te kennen dat ze i n h u n standplaatsen i n Amsterdam, Rotterdam en Breda woningen hadden, net als i n Baumbach. De vrouwen zouden h u n woningen niet uitkomen behalve op marktdagen, wanneer er veel te verdienen viel. In eerste instantie werden verzoeken ingewilligd i n d i e n er n o g geen kinderen waren, vervolgens kreeg men ook toestemming wanneer er k o n worden aangetoond dat er voor de kinderen, gedurende de ongeveer negen maanden dat de handelaren van huis waren, goede opvang was geregeld. Bij latere toestemmingen werd hier aan toegevoegd dat het jongste k i n d ouder dan é é n jaar moest zijn. Drie verzoeken, waarbij de kinderen twee, vier en zes maanden o u d waren, werden afgewezen. Deze kinderen waren te j o n g o m te worden meegenomen op reis, en ook te j o n g o m van h u n moeder te worden gescheiden, aldus de motivering. Voor de opvang moest per kind een kostgeld worden betaald van 20 tot 25 Nassause guldens. Indien schoolplichtige kinderen werden meegenomen op reis, verzuimden zij tot z p ' n 200 dagen van het jaar de school. E r werd dan een boete opgelegd van ongeveer 20 Nassause guldens. Indien de landgangers h u n geldstraf niet k o n d e n betalen, werd bij de eerste overtreding de helft van het bedrag kwijtgescholden en k o n d e n ze de rest voldoen d o o r tien dagen wegarbeid te verrichten. De boetes waren dus lager dan het kostgeld, tenzij de kinderen 54

kosteloos bij familie k o n d e n worden ondergebracht. In dorpen als Ransbach en Baumbach waren de mogelijkheden daartoe echter beperkt. De helft van de inwoners was op reis. De dorpen waren uitgestorven en de huizen afgesloten. 53

In weerwil van de regelgeving werden veel vrouwen en kinderen zonder toestemming meegenomen op reis. Leraren meldden trouw het verzuim van kinderen, soms j a r e n aaneen, 51 Wolf-Heino Struck,

fl AffiW»ta?o«
1966) 9.

52 Struck, Du Auswanderung aus dm Herzoglum Nassau, 17 en 26. 53 Hessisches Hauptstaatsarchive Wiesbaden, w 241-345; Baaden, Landgdnger, 13. 54 Hessisches Hauptstaatsarchive Wiesbaden, w 241-345; Baaden, Landgdnger, 26. 55 Baaden, Landgdnger, 8. 109


waarna de boetes i n enkele gevallen waren opgelopen tot honderden guldens.

56

Dit stimu-

leerde ongetwijfeld sommige Westerwalders o m maar helemaal niet meer naar h u n geboortestreek terug te keren. M i d d e n vorige eeuw werden de regels versoepeld en kregen landgangers toestemming h u n schoolplichtige kinderen mee op reis te nemen.-" In de 19e eeuw reisden de meeste trekhandelaren alleen o f met andere handelaren, maar nooit met h u n gezinnen. De Westerwalder handelaren vormden i n dit opzicht een uitzondering omdat ze reisden i n groepen van mannen en vrouwen, met meiden en knechts, en met reeds volwassen é n kleine kinderen. In j u n i 1853 werd de gehuwde A n n a M a r i a H e m m e r l é uitgewezen, die reisde zonder haar man, maar i n het gezelschap van haar drie kinderen van acht, vier en é é n jaar.

58

Catharina W i r t h , geboren i n Wirscheid i n Nassau, werd i n 1852 uitge-

wezen met haar twee onechte kinderen van tien en twee jaar, waarvan de oudste liep te spelen op een h a r m o n i c a .

59

In j u n i 1853 werden wegens gebrek aan middelen van bestaan uitgewe-

zen Pieter, Christiaan, Catharina, J o h a n en Margaretha P f e n n i n g acht, vijf, vier en twee jaar.

61

60

en vijf kinderen van twaalf,

De groep valt op i n het Algemeen Politieblad d o o r zowel de samen-

stelling als omvang. Behalve bij de Westerwalder aardewerkhandelaren komt het reizen i n familiegroepen i n h e l m i d d e n van de 19e eeuw alleen voor bij handelaren i n r o o d krijt, muzikanten, en bij wat omschreven wordt als gevaarlijke en vagebonderende t r o e p e n .

62

bij

bi

Net als bij andere 19e-eeuwse trekhandelaren vinden we bij de aardewerkhandelaren m i n of meer formele samenwerkingsverbanden. E e n dergelijk verband werd een 'compagnie' gen o e m d wanneer zij bestond uit verwanten, en een 'colonne' wanneer zij bestond uit een baas met meerdere knechts.

64

De aardewerkhandelaren kenden beide vormen, zonder een strikt

onderscheid tussen compagnie en colonne. E e n handeldrijvend echtpaar werd afwisselend bijgestaan door jongere broers o f zussen, door neven en nichten en door meiden en knechts. M e i d e n en knechts werden door de reeds i n Nederland gevestigde Westerwalders i n het afstotingsgebied gerecruteerd. De m e i d e n en knechts, die soms familie van elkaar waren, soms familie van h u n werkgever, waren niet nadrukkelijk aan een handelaar gebonden. Het ene jaar werkten ze voor de ene handelaar, het andere jaar voor een andere. M e i d e n en knechts huwden wanneer ze e i n d twintig waren onderling, en begonnen een huishouden en een eigen handel i n aardewerk met knechts en meiden. Naarmate een echtpaar ouder werd en h u n kinderen opgroeiden, kwam de leeftijd van de meiden en knechts, waarvan er immers steeds nieuwe kwamen, dichter bij die van de eigen kinderen te liggen. De eigen kinderen

56 57 58 59 60 61 62

Hessisches Hauptstaatsarchive Wiesbaden, w 241-345. Ibidem, w 241-413. Algemem Politieblad Juni 1853 Kampen, 430. Ibidem, 1852 Venlo, 233. Respectievelijk 42, 24, 42, 17 en 22 jaar oud. Algemeen Politieblad Juni 1853 Breda, 344. Mij is niet geheel duidelijk wat rood krijt was. De handelaren kwamen uit België. Het is niet onlogisch om aan te nemen dat zij uit de streek kwamen waar het 'rood krijt' werd gedolven. Het kan zijn dat er met rood krijt de fijne, vettige zandaarde werd bedoeld die ook wel 'Brusselse aarde' of 'Brussels zand' werd genoemd en die rood van kleur was. Het Brussels zand werd gebruikt als schuurmiddel. Het zou ook kunnen gaan om krijt dat werd gebruikt in de huizenbouw, voor de cementbereiding, of in de landbouw, als meststof. In beide laatste gevallen zou echter een ander migratiepatroon worden verwacht dan het reizen in familiegroepen, hetgeen kleinschaligheid lijkt te impliceren. 63 Algemeen politieblad, jaren vijftig en zestig. Zie ook: Leo Lucassen, En men noemde hen zigeuners ... De geschiedenis van Kaldarasch, Ursari, Lowara en Sinli in Nederland (1 750-1944) (Amsterdam 1990) 361. 64 Peter Höher, Heimat und Fremde. Wanderhdndler der oberen Sauerlandes (Münster 1985) 124. Zie ook: Jan Lucassen, Naar de kusten van de Noordzee, 114; W.H.Th. Knippenberg (red.), De Teuten. Buitengaanders van de Kempen (Eindhoven 1974). 1 10


huwden vervolgens met de meiden en knechts. Klaarblijkelijk was er sprake van weinig o f geen standsverschil. Behalve de wet- en regelgeving i n het afstotings- en aantrekkingsgebied, hadden ook andere gebeurtenissen h u n weerslag op het migratiepatroon. Zo maakten omstreeks 1805 meerdere handelaren gebruik van de verwarring die dit tijdvak kenmerkte o m , voorzien van de juiste passen en vergunningen, en de regelgeving ten spijt, i n het gezelschap van h u n vrouwen en kinderen af te reizen naar Nederland. Lokale bestuurders vermoedden dat het hier ging o m permanente migratie. O m d a t zij vreesden dat de bedelarij hierdoor zou toenemen, werd vervolgens de controle op passen verscherpt en werd strenger de hand gehouden aan het verbod op het meereizen van vrouwen en kinderen. De migranten die als groep i n 1805 het Westerwald verlieten lijken, althans gedeeltelijk, hun schreden naar Utrecht te hebben gericht. H e t aantal vreemde kooplieden i n aardewerk was in 1806 zo groot dat de Utrechtse bestuurders het wijs achtten er een speciaal patentregister aan te w i j d e n . Mogelijk was dit ook bedoeld o m het toezicht op vreemde handelaren te vergemakkelijken. H e t register bevat 99 kooplieden met aardewerk; 59 mannen en 40 vrouwen. In Delft, en ook i n andere steden zoals D e n Bosch, werden de 'vreemde rondlopers met potten' niet i n een afzonderlijk register opgenomen. H u n aantal was dan ook kleiner. H e t Delftse patentregister van 1809-1811 telt acht Westerwalders; drie mannen en vijf v r o u w e n . 65

66

Het handelsseizoen van de aardewerkverkopers was de zomer. Ze gingen i n november terug naar het Westerwald. M e t Kerstmis waren de dorpen overvol, waarna de handelaren in maart weer afreisden. Overigens verlieten lang niet alle Westerwalders Nederland; 25 tot 50 procent van de migranten bleef in het m i d d e n van de 19e eeuw i n Nederland. H e t hoogtepunt van de seizoensmigratie van aardewerkhandelaren vormden de j a r e n vijftig en zestig van de 19e eeuw. N a 1866 werd de migratie van de katholieke Westerwalders aangewakkerd door h u n wens de protestantse Pruisische overheersing te ontvluchten. Daarna nam de seizoensmigratie af. E e n reden hiervoor was dat er, ten gevolge van de industrialisatie van Duitsland, meer werk kwam i n de buurt van het Westerwald. Voorts bleven er steeds meer Westerwalders permanent i n Nederland. 67

De overgang van seizoensmatige naar permanente migratie wordt weerspiegeld i n de geboorteplaatsen van de kinderen van de Westerwalders. K i n d e r e n van de Delftse groep kwamen tot ongeveer 1837 i n het Westerwald ter wereld. Daarna werden er kinderen afwisselend in Delft en i n het Westerwald geboren. Dit patroon van afwisselende geboorten i n de plaats van herkomst en die van bestemming zette zich i n Delft voort tot de jaren vijftig. O p basis van het Utrechtse bevolkingsregister kan worden vastgesteld dat de leden van de groep die zich omstreeks 1805 i n Utrecht o p h i e l d , aan het einde van de 18e eeuw i n het afstotingsgebied waren geboren. H u n oudere kinderen kwamen eveneens daar ter wereld, terwijl de jongere kinderen na ongeveer 1810 i n Utrecht werden geboren. Voor de Amsterdamse groep lijkt permanente vestiging van latere datum te zijn. De kinderen werden tot eind jaren vijftig, begin jaren zestig i n Duitsland geboren en pas daarna i n Amsterdam. Seizoensmigratie en permanente vestiging bestonden tot 1860 naast elkaar. N a 1860 nam de seizoensmigratie af en werden i n Amsterdam, Utrecht en Delft de kinderen i n het aantrekkingsgebied geboren.

65 GA Utrecht, Catalogus archief 1795-1813 no. 40, 'Alphabetisch register van afgegeven patenten aan vreemde ketel boeiers en kooplieden in aardewerk 1800'. 66 GA Delft, Stadsarchief 2e afd. 92, Patentregister 1809-1811. 67 Plenge, Westerwalder Hausierer, 190. 1 1 I


Conclusie In de 19e eeuw was er i n N e d e r l a n d niet é é n Duitse gemeenschap, maar waren er verschillende, gescheiden Duitse gemeenschappen. In dit artikel is é é n van deze gemeenschappen beschreven. De Westerwalders woonden geconcentreerd i n een aantal Nederlandse steden en vormden daar een hechte groep. D o o r het bestaan van seizoensmigratie, naast permanente migratie, bleef er een band met het Westerwald, het afstotingsgebied, bestaan. In het m i d d e n van de 19e eeuw n a m de vraag naar Westerwalder aardewerk toe, breidde de omvang van de groep handelaren zich uit en verbeterden de transportmethoden. A a n het einde van de 19e eeuw liep de vraag naar het Westerwalder aardewerk sterk terug omdat er vervangende producten kwamen. De migratie uit het Westerwald kwam tot een einde omdat de werkgelegenheid in het Westerwald toenam. N a drie generaties lang als hechte groepen te hebben bestaan vielen de Westerwalder gemeenschappen i n N e d e r l a n d tenslotte uiteen. Niet bij alle Duitse gemeenschappen i n N e d e r l a n d zal het groepsvormingsproces langs dezelfde lijnen zijn verlopen. O f zich groepsvorming heeft voorgedaan onder mensen uit é é n zelfde afstotingsgebied kan echter slechts worden vastgesteld nadat de namen van de verschillende plaatsen van herkomst zijn gelokaliseerd. Toevallige vondsten, zoals die van het steengoed i n Delft, k u n n e n daarbij een belangrijke attenderende r o l spelen.

1 12

Groepsvorming onder Duitse aardewerkhandelaren in 19e-eeuws Holland en Utrecht*

Recommend Documents