Groen kan het dak op! Haalbaarheidsstudie voor groene daken en gevels binnen de gemeente Dordrecht
Colofon: In opdracht van:
Opgesteld door:
Gemeente Dordrecht sector Stadsontwikkeling, afdeling Beleid Spuiboulevard 300 3311 GR Dordrecht
Floris Versteegh Namens Hogeschool Van Hall Larenstein Larensteinselaan 26A 6882 CT Velp Suzanne Hendriks Namens Hogeschool INHolland Delft Rotterdamseweg 141 2628 AL Delft
Datum: juni 2010
Impressie Stadskantoor gemeente Dordrecht voorzien van groene daken, gevels en zonnecollectoren
Haalbaarheidsstudie groene daken gevels
Voorwoord Voor u ligt het rapport dat geschreven is in het kader van een haalbaarheidsstudie naar mogelijkheden voor stimulering van de realisatie van groene daken en gevels in de gemeente Dordrecht, met als casusgebied Wielwijk. Dit onderzoek is uitgevoerd door twee vierdejaars studenten van een verschillende hogeschool met beiden een andere invalshoek: het beleidsmatige en communicatieve deel wordt uitgevoerd door Suzanne Hendriks, afstudeerder te Hogeschool Inholland, opleiding Bos – en Natuurbeheer. Het technische deel wordt uitgevoerd door Floris Versteegh van Hogeschool Van Hall Larenstein, opleiding Tuin&Landschapsinrichting, afstudeerrichting Management buitenruimte. Het onderzoek wordt uitgevoerd in opdracht van de gemeente Dordrecht, sector Stadsontwikkeling, afdeling Beleid. Wij willen graag van de mogelijkheid gebruik maken een aantal personen / instanties te bedanken voor hun medewerking en begeleiding tijdens het afstudeerproject. Allereerst danken wij de beleidsmedewerkers Rob Mank, Janneke van Gorsel en Linda Trijbetz voor hun begeleiding vanuit de gemeente. Daarnaast willen wij de begeleidend docenten vanuit de opleiding dhr. J. Spoelstra en dhr. T. Bezemer hartelijk bedanken voor hun ondersteuning tijdens dit project. Daarnaast bedanken wij de volgende personen van de afdeling beleid: mevr. E.T.G. Kelder, dhr. R. Kooman en mevr. R. Sweers. Van de vakgroep stedenbouw dhr. A.v.d. Stelt en mevr. J. D. Bax. Van de sector Stadsbeheer bedanken wij dhr. H. van Eijnsbergen en dhr. J. Scholten voor hun medewerking en de tijd die zij vrij hebben gemaakt voor een interview. Ook bedanken wij dhr. H. van Broekhoven, Senior-Adviseur Strategie en beleidsprogrammering. Verder bedanken wij de volgende instanties voor hun medewerking; wooncorporatie Woonbron Dordrecht, partnerorganisatie Kristal en Waterschap Hollandse Delta. Ten slotte bedanken wij de gemeenten Den Haag, Nijmegen, Delft, Amsterdam en Rotterdam voor het delen van hun ervaringen ten bate van ons onderzoek.
Gemeente Dordrecht
(Bron: www.levenopdaken.nl)
(Bron: www.degroenestad.nl)
6
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
Inhoudsopgave 3. Locatiestudie Wielwijk 3.1 Stedenbouwkundige ontwikkeling van Wielwijk 3.2 Krachtwijk 3.3 Stedenbouwkundige ontwikkelingen 3.4 Eigendomssituatie en woningbouw 3.5 Beschikbaar dakoppervlak
Voorwoord Samenvatting 1. Inleiding 1.1 Onderzoeksfase 1.2 Leeswijzer 2. Groene daken en gevels 2.1 Historie 2.2 Definitie groene daken en gevels 2.3 Varianten aan groene daken 2.3.1 Extensief groen dak 2.3.2 Intensief groen dak 2.4 Groene gevel 2.5 Voordelen 2.5.1 Waterberging 2.5.2 Luchtzuivering 2.5.3 Geluidsreductie 2.5.4 Koeling en isolatie 2.5.5 Biodiversiteit 2.5.6 Stadsklimaat 2.5.7 Dubbel duurzaam 2.5.8 Levensduur 2.5.9 Meervoudig ruimte gebruik 2.6 Nadelen 2.6.1 Kosten 2.6.2 Onderhoud 2.6.3 Lekkage 2.6.4 Belasting constructie 2.6.5 Veiligheid 2.6.6 Risico’s 2.7 Opsomming van voor- en nadelen
13 15
4. Themastudie voor Wielwijk 4.1 Waterberging 4.1.1 Waterproblematiek 4.1.2 Kansen voor waterberging 4.2 Luchtkwaliteit 4.3 Reductie van geluidsoverlast 4.4 Energie 4.5 Ecologie 4.6 Stadsklimaat
17 19 21 23 25
5. Actorenbeschrijving 5.1 Wie is waarom van belang 5.2 Houding van actoren t.o.v. groene daken
27 28 29 31 33 35 37 39
6. Expertise van voorbeeldsteden 6.1 Aanleidingen voor een initiatief als groene daken 6.2 Genomen stappen van idee tot realisatie 6.3 Eventuele partnerorganisaties en aansluiting op activiteiten 6.4 Financiering 6.5 Knelpunten 6.6 Communicatie 6.7 Overzicht van stappen per gemeente
40
7
43 47 49 51 53 55 59 61 63
65 67
69 70
71
Gemeente Dordrecht
7. Technische randvoorwaarden 7.1 Richtlijn bestaande daken en gevels 7.2 Richtlijnen voor nieuwbouw 7.3 Aanleg van groene daken 7.4 Aanleg van groene gevels 7.5 Beplantingsadvies 7.6 Aanlegkosten 7.7 Beheer en onderhoud 7.8 Richtlijnen biodiversiteit 8. Visie op kansrijke locaties binnen Wielwijk 8.1 Visie groene daken en gevels in Wielwijk 8.2 Kansrijke locaties in Wielwijk 9. Regelgeving en subsidiëring 9.1 Bestemmingsplan en Bouwvergunningen 9.2 Burgerlijk Wetboeken en Zakelijke rechten 9.3 Plannen, Visies en Nota’s voor de gemeente Dordrecht 9.4 Financiering 9.4.1 Onderzoekskosten 9.4.2 Uitvoeringskosten 9.4.3 Onderhoudskosten 9.5 Subsidiëring 9.6 Kosten en baten 10. Kansrijke samenwerkingsverbanden 10.1 Organisaties 10.2 Projecten 11. Communicatie met en naar actoren 11.1 Van idee tot uitvoer 11.2 Wanneer welke actoren betrekken? 11.3 Informatiepunt
73 75 79 81 85
87 91 93
95
97
99
103 104
12. Discussie
105
13. Conclusies
109
14. Aanbevelingen
111
8
Literatuurlijst
113
Bijlagen I Verklarende woordenlijst II SLOK regeling III Vamil en MIA regeling
116 117 118
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
Samenvatting De gemeente Dordrecht streeft naar klimaatbestendigheid. In het verlengde van het streven is een haalbaarheidsstudie groene daken en gevels uitgevoerd. Deze studie moet de gemeente inzicht geven in de voor- en nadelen en de effecten van groene daken en gevels als deze grootschalig worden toegepast. Dit rapport beschrijft wat de effecten zijn van groene daken en gevels op het milieu in Wielwijk en waar de kansen liggen voor de realisatie. Groene daken zijn onder te verdelen in intensieve- en extensieve groene daken. Extensieve groendaken zijn beplant met sedum, gras, mos en kruiden. Intensieve groene daken zijn beplant met vaste planten, heesters en bomen. Deze daken kunnen ingericht worden voor een gebruikersfunctie. Groene gevels zijn er in gebonden systemen en niet-grondgebonden systemen.
De belangrijkste milieuproblemen in Wielwijk zijn een dreigend tekort aan waterberging, geluidsoverlast en een te hoog fijnstofgehalte. De themastudie toont aan dat de problemen voor een groot deel ondervangen kunnen worden door groene daken en gevels. Verder blijkt dat het Waterplan van Dordrecht 2009-2015 een grote aansluitingskans biedt voor groene daken. De daken kunnen als maatregel voor waterberging erkend worden. Als dat gebeurt zijn partijen zoals waterschap Hollandse Delta ook bereid mee te financieren aan de realisatie van groene daken. De kosten zouden dan verhaald kunnen worden bij het waterplan, en bij project Wielwijk Klimaatbestendig en Krachtwijk Wielwijk/Crabbehof. Verder kan de gemeente gebruik maken van de SLOK-regeling van het Rijk, welke de helft van het benodigde bedrag kan subsidiëren. Eigenaren van gebouwen kunnen gebruik maken van de Vamil en MIA regeling en zo tot 40% van de kosten terug krijgen. Uit de locatiestudie komt naar voren dat naast beleidskaders ook rekening moet worden gehouden met uitgangspunten die gehanteerd worden vanuit de afdeling Stedenbouw.
Uit de referentiestudie blijkt dat vooral installateurs en architecten bekend zijn met groene daken en gevels en hier enthousiast over zijn. De uitvoerende partijen zijn iets terughoudender, omdat zij eerst meer inzicht in de effecten van groene daken en gevels willen krijgen. Dit geldt ook voor de eigenaren van gebouwen. Steden als Rotterdam, Den Haag, Amsterdam, Delft en Nijmegen zien het nut in van de realisatie van groene daken en gevels. Uit hun ervaring blijkt dat betrokkenen enthousiaster zijn als er duidelijke informatieverstrekking over groene daken en gevels plaats vindt. Veelal blijkt ook dat de gemeenten zelf voortrekker van het initiatief voor groene daken en gevels moeten zijn en dat er vaak een subsidieregeling vanuit de gemeente nodig is om actoren over de streep te trekken. Uit de analyse van de literatuurstudie en de locatiestudie blijkt dat groene daken en gevels aansluiten op de ambities die er voor Wielwijk zijn vanuit de gemeente, wooncorporatie Woonbron, het LNV en VROM. Partners in de wijk willen Wielwijk op een duurzame wijze vernieuwen en zeggen open te staan voor groene daken en gevels. Project Wielwijk Klimaatbestendig en project Krachtwijk Wielwijk/Crabbehof zijn bewijzen van deze ambities. Beide projecten zetten zich in om Wielwijk groener en klimaatbestendiger te maken.
De probleemanalyse maakt duidelijk waar in Wielwijk zich de grootste problemen bevinden qua waterberging, luchtvervuiling, onnodig energieverbruik en geluidsoverlast. Door de locaties waar zich milieuproblemen bevinden met elkaar te combineren wordt duidelijk waar kansrijke locaties liggen voor het realiseren van groene daken en gevels. Deze kansrijke locaties bevinden zich voornamelijk langs de A16 zone omdat hier de problemen met waterberging, luchtvervuiling en geluidsoverlast het grootst zijn. De effecten van groene daken en gevels op geluid en luchtvervuilling zijn echter niet goed gekwantficeerd. Bij de overige milieuvoordelen is dit wel het geval. Om de haalbaarheidsstudie groene daken en gevels toepasbaar te maken voor Wielwijk en ook voor andere delen van Dordrecht zijn er randvoorwaarden opgesteld. Richtlijnen zijn opgesteld om te laten zien welke maatregelen nodig zijn voordat een dak of gevel geschikt is en kan voldoen aan de technische eisen.
9
Gemeente Dordrecht
De verdere details en de volgorde van de te nemen maatregelen voor de aanleg van een groendak of groene gevel komen in dit rapport ook aan bod. Om een bestaand dak geschikt te maken voor de aanleg van een groendak zijn maatregelen nodig zoals mogelijke verzwaringen van de dakconstructie of het verbeteren van het afschot. Om te voldoen aan de eisen die een groendak stelt, moet bij een bestaande dakconstructie uitgegaan worden van een extensief dak. Een intensief dak stelt veel hogere eisen aan de dakconstructie, bij nieuwbouw moet daarom goed rekening worden gehouden met voldoende draagvermogen van de dakconstructie. Het beheer van groene daken en gevels hangt sterk af van het type begroeiing. Er kan geconcludeerd worden dat vooral groene daken, en in mindere mate groene gevels, kansrijk zijn in Wielwijk mits zij in de beleidsplannen als maatregel voor waterberging en duurzaamheid worden erkend. De haalbaarheidsstudie toont aan dat afzonderlijke milieuproblemen in Wielwijk onvoldoende reden zijn om groene daken en gevels toe te passen. Het is de combinatie van de verschillende voordelen van groene daken en gevels die een meerwaarde opleveren. Door groene daken en gevels grootschalig toe te passen worden de effecten vergroot en daarmee worden milieuproblemen in Wielwijk grotendeels opgelost. Discussiepunten hebben vooral betrekking op de betrouwbaarheid van de themastudie en de houding van de actoren. De positieve houding van actoren kan afwijken wanneer het onderzoek niet meer vrijblijvend is. De belangrijkste aanbevelingen die uit het onderzoek voortkomen zijn: Start een vervolgonderzoek naar eventuele opnamen van groene daken en gevels in projecten Wielwijk Klimaatbestendig, Krachtwijk Wielwijk/Crabbehof en het Waterplan 2009-2015 van Dordrecht, betrek tijdig de actoren bij het proces, voorzie de actoren van duidelijke informatie en ontwikkel zo nodig een subsidiesysteem zoals in Rotterdam is gedaan.
10
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
0. Aanleiding van dit onderzoek Vervolgens zijn de afstudeerders gaan onderzoeken welke issues met betrekking tot Wielwijk en groene daken en gevels van belang zijn om te onderzoeken. Daaruit zijn de deelvragen gekomen die de leidraad voor het verslag vormen. De richtlijnen van beide Hogescholen geven aan dat de afstudeerders een onafhankelijk onderzoek moeten doen. Daarom wordt het onderzoek gesplitst in een onderzoek met technische aspecten en een onderzoek met communicatieve en beleidsmatige aspecten. Deze onderzoeken worden in een gebundeld verslag aangeleverd aan de gemeente Dordrecht.
Het onderzoek naar de mogelijkheden voor groene daken en gevels Dordrecht komt voort uit een initiatief van de afstudeerders: Floris Versteegh en Suzanne Hendriks. Onafhankelijk van elkaar hebben zij beide de gemeente Dordrecht benaderd met de vraag of zij hier kunnen afstuderen op het onderwerp groene daken en gevels. Vanuit de gemeente waren het Rob Mank, Janneke van Gorsel en Linda Trijbetz die enthousiast waren over het initiatief. Floris Versteegh heeft zich gericht op de onderdelen: de voor- en nadelen van groene daken en gevels (hoofdstuk 2, vanaf paragraaf 2.5), locatie- en themastudie (hoofdstuk 3 en 4), technische randvoorwaarden (hoofdstuk 7), voor het toepassen van groene daken en gevels en de visie op kansrijke locaties binnen Wielwijk (hoofdstuk 8). Suzanne Hendriks heeft zich gericht op de onderdelen: actorenbeschrijving (hoofdstuk 5), expertise van voorbeeldsteden (hoofdstuk 6), kansrijkesamenwekingsverbanden (hoofdstuk 10) en communicatie met en naar actoren (hoofdstuk 11). Gezamelijke hoofdstukken zijn: groene daken en gevels (hoofdstuk 2,) regelgeving en subsidering (hoofdstuk 9), de discussie (hoofdstuk 12), conclusies (hoofdstuk 13) en de aanbevelingen (hoofdstuk 14). Om de haalbaarheidsstudie specifiek te richten op een wijk in de stad is gezocht naar een cases-gebied. Hiervoor is Wielwijk als kansrijkgebied gekozen omdat het een mogelijk onderdeel kan worden van lopende herstructructurering en het kan meeliften in combinatie met problemen op het gebied van milieu waar groene daken en gevels mogelijk een oplossingen voor kunnen bieden. Voorafgaand aan het onderzoek wordt verondersteld dat groene daken en gevels mogelijk bijdragen aan verbetering van de milieukwaliteit: door het effect op waterberging, luchtkwaliteit, energie en geluid. Er zijn waarschijnlijk andere maatregelen dan groene daken en gevels die ook positieve bijdragen leveren aan hun omgeving, maar dit zijn vaak maatregelen die maar één of twee problemen reduceren.
11
Gemeente Dordrecht
Figuur 1.1: Binnenterrein in combinatie met moderne architectuur (Bron: leven op daken nr. 8)
Figuur 1.2: Toepassing van groene gevells, locatie: Parc André Citroën, Paris (Bron: www.biotope-city.net)
12
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
1. Inleiding Aanleiding: Dordrecht denkt aan de toekomst. De beleidsambities van de gemeente spelen in op de klimaatsverandering en het onderzoeken van de mogelijkheden om de stad klimaatbestendiger te maken. Klimaatbestendiger maken geldt zowel voor mitigratie als adaptatie. Vooral in Europa worden de positieve effecten van groene daken en gevels steeds meer erkend en nemen de toepassingen van de begroeiing toe. Dit onderzoek is daarom uitgevoerd vanuit de vooronderstelling dat groene daken en gevels een positieve bijdrage leveren aan hun omgeving. Uitgaande van de vooronderstelling lijkt het wenselijk om groene daken en gevels op grotere schaal toe te passen binnen de gemeente Dordrecht. Omdat er nog niet concreet onderzocht is wat de effecten en mogelijkheden van groene daken en gevels op hun omgeving zijn, wordt met dit onderzoek “Daken en gevels in het groen” de eerste aanzet gedaan.
Reden hiervoor is dat de wijk relatief laag scoort op vlakken als veiligheid, burgertevredenheid en leefbaarheid. Momenteel vindt er in Wielwijk een herstructurering plaats. Uitgangspunten hiervan zijn betere woningen en een gezonde, duurzame én groene leefomgeving. De concrete maatregelen op het gebied van ‘een duurzame en groene leefomgeving’ zijn nog niet volledig vastgesteld. Wat wel vaststaat, is dat het Wielwijkpark de wijk wordt ingetrokken. Deze maatregel zorgt zeker voor een vermindering van de milieuproblemen, maar dekt niet alles. De luchtkwaliteit voldoet nog niet aan de norm voor fijnstof en stikstofdioxide. Er is ook nog steeds een tekort aan waterberging in Wielwijk. Groene daken en gevels kunnen deze milieuproblematiek mogelijk voor een groot deel optimaliseren. Dit levert algemene voordelen op, maar ook specifieke voordelen voor het waterschap, woningcorporaties, de gemeente en de bewoners van Wielwijk. In deze haalbaarheidstudie worden de mogelijkheden van groene daken en gevels als oplossing voor wijkproblemen onderzocht en beschreven.
Doel: Het doel van de opdracht is om meer inzicht te geven in waar kansen liggen en wat de haalbaarheid is om groene daken en gevels te realiseren in wijken van Dordrecht. Aan de hand van de uitkomsten van dit rapport kan de gemeente Dordrecht een inschatting maken wanneer de baten van groene daken opwegen tegen de kosten. De haalbaarheidsstudie is in eerste instantie gericht op Wielwijk (krachtwijk) als casusgebied om kennis te verzamelen en te dienen als voorbeeldwijk. Met de kennis uit de haalbaarheidsstudie voor Wielwijk zal geanalyseerd worden wat groene daken en gevels kunnen opleveren.
De hoofdvraag wordt vervolgens opgesplitst in de volgende deelvragen: 1. Wat houdt een ‘groendak’ en ‘groene gevel’ precies in? 2a Welke effecten hebben groene daken en gevels op hun omgeving? 2b Waar en in welke mate vormen waterberging, ecologie, energie, luchtkwaliteit en geluid een probleem in Wielwijk? 3. Welke actoren zijn relevant bij realisatie van groene daken en gevels en wat is hun houding tegenover dit onderwerp? 4. Wat is de eigendomsituatie van de woningen en welke typen daken zijn aanwezig in Wielwijk? 5. Welke technische randvoorwaarden zijn nodig voor groene daken/gevels? 6. Welke kansen zijn er voor groene daken en gevels in Wielwijk? 7. Welke stappen moet Dordrecht nemen om groene daken en gevels in het beleid op te nemen? 8. Welke financieringsmogelijkheden zijn er? 9. Bij welke projecten/processen kan het initiatief voor groene daken en gevels mogelijk aansluiten? 10. Hoe vindt de communicatie met en naar de actoren plaats? 11. Hoe worden media gekoppeld aan de werkwijze? 12. Wat is de betrouwbaarheid van de onderzoeksresulaten en en welke onduidelijkheden zijn aanleiding voor een discussie?
De hoofdvraag luidt: “Wat zijn de effecten van groene daken en gevels en liggen er in Dordrecht kansen om de milieuproblemen op te lossen in bestaande wijken?” Problematiek: Een andere vooronderstelling van waaruit gewerkt is, is dat er aandachtsgebieden in Dordrecht zijn die baat zouden hebben bij groene daken en gevels. Wielwijk is benoemd als aandachtswijk en potentiële krachtwijk van de gemeente Dordrecht.
13
Gemeente Dordrecht
1.1
Onderzoeksbeschrijving
Werkwijze
Beoogde resultaten uit inventarisatie en analyse
Onderzoeksfase
Inventarisatie 1, 2) Algemene indruk creëren over groene daken en gevels en hun positieve en negatieve kanten (H2).
1, 2) Informatie over groene daken en gevels en de effecten op hun omgeving inwinnen m.b.v. literatuuronderzoek. 4) Referentiestudie bij voorbeeldgemeenten naar hun ervaringen m.b.t. de stimulering van groene daken en gevels.
4) Leren van anderen, wat er voor een gemeente komt kijken bij het stimuleren van groene daken en gevels (H6).
5) Onderzoeksresultaten inwinnen m.b.t. de effecten van groene daken en gevels met behulp van literatuuronderzoek.
5) Milieutechnische voordelen kunnen onderbouwen met harde cijfers uit onderzoekspublicaties (H2).
6) Door middel van locatiestudie en literatuurstudie informatie inwinnen over huidige situatie en nieuwe stedenbouwkundige ontwikkelingen van Wielwijk.
6) Een beeld kunnen scheppen over de bouwkundige stand van zaken in Wielwijk (H3).
9) Literatuurstudie en gesprekvoering met betrokken organisaties m.b.t. bestaande milieu/klimaatprojecten binnen Dordrecht.
9) Koppeling en samenhang met relevante projecten kunnen aandragen (H10).
3) Gesprekvoering met actoren over houding t.o.v. groene daken en gevels.
Analyse 3) Een beeld creëren van de bereidwilligheid tot/ kansen voor samenwerking met actoren (H4).
7a) Literatuuronderzoek naar beleid, visies en plannen van gemeente Dordrecht m.b.t. milieu, water en groen.
7a) Mogelijkheden binnen beleid en de wet- en regelgeving kunnen aandragen (H9).
7b) Zicht krijgen op het beleid, de visies en plannen van overheid m.b.t. bouwveiligheid, privacy en subsidie d.m.v. literatuurstudie en referentiestudie.
7b)In beeld brengen van beleidsmatige randvoorwaarden waarbinnen gewerkt moet worden (H9). Beoogde resultaten uit inventarisatie en analyse
Uitwerkingsfase 6) Combineren van de themakaartjes gemaakt vanuit deelvraag 2 met huidige situatie en nieuwe stedenbouwkundige ontwikkelingen in Wielwijk.
Visie 6) Het concreet kunnen aantonen waar kansrijke locaties liggen om groene daken en gevels toe te passen in Wielwijk (H8).
7) Het toetsen van beleid, visies en plannen van gemeente Dordrecht m.b.t. milieu, water en groen op relevantie voor groene daken en gevels.
7) Advies kunnen geven waar en hoe groene daken en gevels in het beleid opgenomen kunnen worden. (H10)
2, 5, 6). Uitwerken van criteria d.m.v. themastudie m.b.v. vakliteratuur- en referentiestudie van gemeentelijk beleid, uitvoeringsprogramma’s en kansberekeningen en de uitkomsten van deelvragen 2, 5 en 6.
Uitwerkingen - Themastudie 2, 5, 6). Het kunnen geven van inzichten over waar de meeste kansen voor groene daken en gevels liggen m.b.t. het reduceren van de milieuproblematiek in Wielwijk. Het kunnen maken van themakaarten m.b.t. waterberging, luchtkwaliteit, geluidsbelasting, ecologie, isolatie en koeling (H4).
5) Met behulp van statistieken en rekenvoorbeelden de technische randvoorwaarden m.b.t. groene daken en gevels uit de inventarisatie filteren.
Uitwerkingen - Draaiboek 5a) Een technisch programma van eisen kunnen formuleren voor het toepassen van groene daken en gevels. (H7) 5b) Het kunnen geven van richtlijnen voor de meest geschikte dak/gevelconstructies per dak/geveltype. (H7)
8) Onderzoeken d.m.v. literatuuronderzoek en referentiestudie.
8) Zicht krijgen op de beschikbare budgetten binnen de gemeente en overheid. Met als doel de financiering- en subsidiemogelijkheden voor groene daken en gevels boven tafel brengen (H9)
9) Aanbevelingen doen zodat groene daken en gevels kunnen meeliften bij bestaande milieu/klimaatprojecten binnen. Dordrecht d.m.v. analyse selectie.
9) Het kunnen geven van ‘handgrepen’ om groene daken en gevels neer te zetten in Dordrecht. (H7)
10) Analyseren van gewonnen informatie bij deelvraag 4 op geschikte communicatiemedia voor Dordrecht. Informatie verzamelen over deze geschikte media d.m.v. literatuurstudie.
10) Het kunnen aangeven welke informatie gecommuniceerd moet worden, door een beschrijving te geven van de actoren. (H5).
11) Vergelijkend onderzoek naar de aanpak van enkele voorbeeldsteden
11) Het koppelen van geschikte communicatiemedia aan het initiatief voor stimulering van groene daken en gevels. (H10)
Figuur 1.2: Werkwijze en beoogde resultaten uit de onderzoeks- en uitwerkingsfase. Bij de volgorde van de werkwijze hoort een verwijzing naar de deelvragen.
14
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
1.2 Leeswijzer Onderzoeksfase In hoofdstuk 2 worden de verschillende varianten en de voor- en nadelen van groene daken en gevels behandeld. De nadruk ligt vooral op het gebruik van groene daken. Vervolgens worden de milieutechnische voordelen per thema vanaf paragraaf 2.6 uitgewerkt. Het gaat hier om een literatuurstudie.
Uitwerkingsfase In hoofdstuk 7 worden de technische randvoorwaarden voor verschillende typen groene daken en gevels benoemd. Richtlijnen moeten per situatie uitkomst bieden aan hoe de bestaande daken en gevels zijn aan te passen voor toepassing van een groendak of groene gevel. Welke systemen in bepaalde situaties kunnen worden toegepast zijn randvoorwaarden gegeven. In hoofdstuk 8 wordt er gekeken naar kansrijke locaties voor groene daken en gevels in Wielwijk. Deze kansen worden vastgesteld door verschillende themakaartjes met elkaar te combineren.
In hoofdstuk 3 wordt er ingezoomd op Wielwijk door middel van locatiestudie. In dit hoofdstuk wordt ingegaan op relevante stedenbouwkundige ontwikkelingen in Wielwijk. De stedenbouwkundige visie is geanalyseerd in paragraaf 3.1, om aansluiting te zoeken. Welke maatregelen genomen worden om van Wielwijk een krachtwijk te maken, worden in paragraaf 3.2 omschreven. In paragraaf 3.3 is de eigendomssituatie in beeld gebracht, hoeveel beschikbaar dakoppervlak er in Wielwijk aanwezig is en welke soort nieuwbouw waar in Wielwijk wordt gerealiseerd. In hoofdstuk 4 zijn de milieutechnische voordelen door middel van een themastudie toegespitst op Wielwijk. Per thema is er allereerst een beleidsinventarisatie gemaakt. De themastudie geeft een analyse van de milieuproblemen in Wielwijk, uitgewerkt met themakaarten. Door te wijzen op de mogelijkheden en voordelen van groene daken en gevels in Wielwijk wordt verduidelijkt waar de kansen liggen.
De regelgeving waarmee men bij het realiseren van groene daken en gevels rekening moet houden, is beschreven in paragrafen 9.1 en 9.2. De mogelijkheden om het financiële draagvlak te ondersteunen worden in de overige paragrafen van hoofdstuk 9 behandeld. Om een initiatief als groene daken en gevels van de grond te krijgen, worden in hoofdstuk 10 mogelijkheden geboden voor het koppelen van het onderwerp aan organisaties en bestaande projecten. Verder is communicatie een belangrijk onderdeel van elk proces. Meer over de communicatie wordt beschreven in hoofdstuk 11. Ten slotte volgen de discussie in hoofdstuk 12 en de conclusie hoofdstuk 13 en aanbevelingen in hoofdstuk 14. De discussie gaat in op betrouwbaarheid van de onderzoeksresultaten en bekrachtigt de bevindingen. De conclusie en aanbevelingen komen voort uit de bevindingen van de onderzoeks- en uitwerkingsfase.
In hoofdstuk 5 wordt geanalyseerd welke partijen in welke mate een rol spelen met betrekking tot groene daken en gevels en dit onderzoek. Vervolgens is in paragraaf 5.2 onderzocht wat de houding van de actoren is ten opzichte van groene daken en gevels. Binnen dit onderzoek is er veel gebruik gemaakt van de ervaringen van gemeenten die al de realisatie van groene daken en gevels stimuleren. Deze bevindingen zijn terug te vinden in hoofdstuk 6. De ‘stappen’ die gemeenten hebben toegepast in het ontwikkelingsproces, dienen tevens als richtlijn voor de ‘stappen’ voor Dordrecht, uitgewerkt als hoofdstuk 7 tot en met 11.
15
Gemeente Dordrecht
Figuur 2.1: De hangende tuinen van Babylon (Bron: www.dewereldwonderen.nl)
Figuur 2.2: Constructie intensief en extensief groendak en de combinatie hiertussen (Bron: www.gemeentewerken.nl)
Figuur 2.3a: Specificaties van de verschillende typen groene daken (Bron: Gemeente Rotterdam, 2006)
16
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
2. Groene daken en gevels 2.1 Historie De begroeiing op daken en gevels is niet iets nieuws, maar de waarde van groen op daken en aan gevels is pas recentelijk door velen erkend. Zo ook door prof. ir. Nico Hendriks van BDA Geveladvies in Gorinchem, welke in opdracht van SBR de laatste hand aan “Gevels in ’t groen” legt; aanwijzingen voor het ontwerpen van groene gevels. Hij wijst erop dat groene gevels een lange en rijke historie hebben. Zo hielden de oude Egyptenaren zich al bezig met het kweken van druiven langs gevels en wijdden ze zelfs klimop, die rond huizen en tempels groeide, aan de god Osiris. De Grieken en Romeinen hebben de kunst van gevelbegroeiing overgenomen en hebben hier als eerste over geschreven. Een bekend voorbeeld zijn de tuinen van Babylon, zoals te zien op figuur 2.1.
In dit onderzoek wordt onder “groene daken en groene gevels” verstaan: daken en gevels die zijn uitgevoerd met vegetatie. Er zijn meerdere benamingen in de literatuur voor begroeide daken en gevels. Enkele hiervan zijn daktuinen, tuindaken, dakterrassen, gebruiksdaken, vegetatiedaken, grasdaken, waterdaken enzovoorts. De mogelijkheden voor groene daken en gevels hangen samen met het soort dak en het type muur. De typen voor groene daken en gevels komen in de paragraaf 2.3a en 2.3b aan de orde. 2.3 Typen groene daken De typen groene daken verschillen op een aantal punten aanzienlijk, wat vraagt om een doordachte keuze voor een groendak. Allereerst zijn de mogelijkheden afhankelijk van het type dak, zoals plat of schuin en de draagkracht.
Uiteindelijk zijn rond de 17e en 18e eeuw de eerste klimplanten naar Europa gebracht, pas na 1900 volgde massale cultivatie van klimplanten. In de 20e eeuw ontstond het idee dat groene gevels niet pasten binnen de stedenbouwkundige principes, gebaseerd op vooroordelen en bepaalde opvattingen. Bijvoorbeeld dat het niet thuis hoorde in modernisering van de stad en dat alle soorten klimplanten de voegen van stenenmuren erg zouden aantasten, om vervolgens ook de daken aan te tasten. In de laatste 15 jaar is dit negatieve beeld langzaam in positievere denkbeelden getransformeerd. Deze transformatie leidde tot nieuwe begroeiingtechnologieën, zoals groene daken, daktuinen en groene gevels.
Er zijn twee hoofdtypen groene daken te onderscheiden: intensieve en extensieve daken. Het verschil zit in het type vegetatie en het gewicht van de constructie. De beplanting van extensieve daken kan bestaan uit vegetatiematten van mos, gras, kruiden of vetplanten. Bij intensieve daken kan het gaan om een grotere variatie in beplanting. Bij de hoogte van beplanting wordt meer verlangd van de draagkracht van het dak en een geschikte dakhelling. Verder is de keuze geheel afhankelijk van de financiële mogelijkheden. In figuur 2.2 is te zien wat de verschillen zijn tussen de opbouw van een intensief en een extensief groendak. Daaronder staat in figuur 2.3a wat de belangrijkste verschillen zijn tussen deze typen groene daken.
2.2 Definitie groene daken en gevels De term “groendak” wordt gebruikt voor een duurzaam dak, bijvoorbeeld voor het bergen van regenwater, luchtzuivering, energiebesparing, het combineren met zonnepanelen en geluidsreductie. De term ‘groene gevel’ wordt gebruikt om een muur aan te duiden die bedekt is met verschillende soorten planten, dit verticale groen is in veel variaties denkbaar. Voor groene gevels geldt dat het systeem geschikt moet zijn voor een bepaalde muur.
17
Gemeente Dordrecht
Figuur 2.3b: Verschillende typen extensieve groene daken
18
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
2.3.1 Extensief groendak Deze dakbegroeiing is opgebouwd uit een dunne laag substraat met gras, kruiden, mos en/of sedum als vegetatie. Extensieve groene daken kenmerken zich doordat het systeem zichzelf in stand houdt. De beplanting moet daarom een groot aanpassing- en regeneratievermogen hebben. De planten die men wil toegepassen, moeten over eigenschappen beschikken om zelfs onder extreme omstandigheden te kunnen groeien. De verschillende typen groene daken staan in figuur 2.3b. De kenmerken van een extensief groendak zijn: • Dit type vegetatie wordt gekenmerkt door een vrije groei en laagblijvende beplanting tot circa 15 cm. Onder de sedums, mossen, kruiden en grassen bevinden zich veel geschikte soorten die bodembedekkend groeien. Deze zijn meestal te verkrijgen als voorgekweekte matten. • Deze vegetatie wordt geplant in en op een substraatlaag van maximaal 6 centimeter en heeft daarom een licht gewicht. • Het dak is over het algemeen niet of slechts weinig beloopbaar, behalve met grindstroken • Het enige onderhoud aan deze daken bestaat uit een jaarlijkse controle van de waterafvoeren, na de herfst, het schoonmaken van de grindstroken en eventueel het verwijderen van zaailingen. • Gezien de geringe dikte van de substraatlaag en dus ook het lage gewicht (over het algemeen <60 kg/m2), zijn deze daken toepasbaar bij renovaties en op bijna alle dragers. • De begroeide daken zijn toepasbaar op daken met een helling tussen 1° en 35°; boven de 35° moet men speciale technieken toepassen. Over het algemeen is 45° standaard voor een dakhelling van een woonhuis. Indien een groen dak in de eerste plaats voor het vasthouden van regenwater wordt aangelegd dan wordt uitgegaan van een helling tot 5° à 7°.
Figuur 2.3c: Groene daken aan de rand van de wijk Stadspolders
Figuur 2.3d: Van links naar rechts: Kruidendak (Bron: Smolders D.H.P., 2007) en rechts een extensief groendak op Ford’s River Rouge Center (Bron: Smolders D.H.P., 2007)
(Bron: gemeente Rotterdam, 2007)
19
Gemeente Dordrecht
Figuur 2.3g: Combinatiedak, van dakterras en plantenborders (Bron: Smolders D.H.P., 2007)
Figuur 2.3f: Boom in verharding (Bron: www.levenopdaken.nl)
Figuur 2.3h: Gemeenschappelijke daktuin in Wielwijk met intensieve beplanting (Bron: www.funda.nl)
Figuur 2.3i: Dakpark bij Eurpean Pattent Office in Rijswijk (Bron: Smolders D.H.P., 2007)
20
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
2.3.2 Intensief groendak Een intensief groendak is opgebouwd uit een dikkere substraatlaag. Afhankelijk van de substraatdikte voor de bewortelingsruimte is de vegetatie vrij divers en kan bestaan uit: • gras en lage vaste planten; • heestsers en bomen. Heesters en bomen verlangen veel van het draagvermogen van het dak, gewichten van 1200 kg/m2 zijn norgmaal, zie figuur 2.3i. Op intensieve daken zijn er nog meer mogelijkheden om het dak te verfraaien, dit kan met reliëfvormen, aangepast meubilair, waterpartijen en plantenborders. Intensieve daken zijn begaanbaar en kunnen ook ingericht worden als dakterras of daktuin. Intensieve groendaken kunnen met elkaar worden gecombineerd. In het bouwontwerp dient rekening gehouden te worden met het draagvermogen van de dakconstructie. Bij bestaande daken kan gedacht worden aan versteviging van de structuur van het gebouw. Deze ingrepen zijn echter wel kostbaar. (Bron: www.levenopdaken.nl) Het onderhoud is intensief en kan vergeleken worden met het onderhoud van een ‘normale’ tuin. De intensieve groene daken die toepasbaar zijn bij nieuwbouw worden onderverdeeld in: Combinatiedaken • Bomen en terrassen, zie figuur 2.3f. • Groen en publieke ruimte, zie figuur 2.3g. Daktuinen • Gazon en vaste planten • Bodembedekkers en lage heesters, zie figuur 2.3g. Figuur 2.3i: Aanzichten van de 4 verschillende beplantingstypen voor een intensief groendak. (Bron: www.levenopdaken.nl)
Dakpark • Hogere heesters en bomen, zie figuur 2.3i.
21
Gemeente Dordrecht
Figuur 2.4a: Constructiemogelijkheden voor groene gevels, gebonden systeem en een niet-gebondensysteem (Bron: www.gevelbegroeiing.nl)
22
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
2.4 Varianten aan groene gevels Groene gevels zijn er in een aantal varianten, voor gevelbegroeiing zijn er verschillende systemen ontwikkeld. De begroeiing kan vanaf de grond direct tegen de gevel aan groeien, maar kan ook als een los systeem dat tegen een gevel geplaatst is. Een andere mogelijkheid is met klimplanten die met geleiders, tegen de muur op omhoog groeien, voor uitleg zie figuur 2.4a. Grondgebonden begroeiing Bij dit soort constructies staat de beplanting met de wortels in de volle grond. De constructie geeft de plant houvast om naar boven te klimmen. De plant begint onderaan de gevel en beklimt na verloop van tijd de gehele constructie. Dit systeem is goedkoper en bij voldoende doorwortelbare ruimte de beste oplossing. In Nederland zijn er momenteel drie verschillende constructies op de markt. Twee constructies zijn van staal en één constructie is van hout, zie figuur 2.4a.
Figuur 2.4c: Groene gevel langs de Laan der V.N. in Dordrecht, EGM architecten aan de Laan der V.N.
Niet-grondgebonden begroeiing De voedingsbron voor deze begroeiingsvorm is niet de bodem, maar een losse bak met voedingssupplementen, zie figuur 2.4b. Wanneer voor losse bakken gekozen wordt, kan het groen van beneden naar boven groeien, maar ook andersom. Het systeem is duurder en bij onvoldoende doorwortelbare ruimte de beste oplossing. Begroeiing vanuit bakken vraagt relatief meer onderhoud, omdat de voedingsbodem op kan raken en dan aangevuld moet worden. (Bron: Dunnett, N. en Kingsbury N. 2005)
Figuur 2.4d: Constructiemogelijkheden voor groene gevels, gebonden systeem en een niet-gebondensysteem. (Bron: Dunnett, N. en Kingsbury N. 2005)
Figuur 2.4b: Niet-grondgebonden systeem van betonbakken (Bron: T&L Thema: vegetatiewanden, nr. 15A)
23
Gemeente Dordrecht
Figuur 2.5b: Waterbergend vermogen per groendaksysteem (Bron: Nijhuis J.W. 2009)
Figuur 2.5a: Proefgegevens traditioneel dak geen waterberging, geen vertragende afvoer, groendak vertragende afvoer. De gemeten vertragingsduur van een intensieve bui varieert van 40 minuten tot ruim 3 uur. (Bron: de Vries, J. IR, 2007)
Figuur 2.5c: Effecten van groene daken op het watersysteem
24
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
2.5
Voordelen van groene daken en gevels
Waterbergend vermogen per systeem Rekenvoorbeeld waterbergend vermogen en dakbelasting. Met waterbergend vermogen wordt het verschil bedoeld tussen de gevallen neerslag en de hoeveelheid afgevoerd water. Om een beeld te geven van de hoeveelheid waterbergend vermogen is in figuur 2.5b het verschil weergegeven wat het effect is van een aantal verschillende typen groendaken. Hoeveel water een dak vasthoudt is afhankelijk van het gebruikte materiaal, het beplantingstype en welke systeemkeuze is gebruikt. Voor de berekening in figuur 2.5b is er van uitgegaan dat de drainage 100% water kan bergen en de substraatlaag 50%.
2.5.1 Waterberging Deze paragraaf over het voordeel waterberging staat in verband met de themastudie. Dit is terug te vinden in hoofdstuk 4. Groene daken houden regenwater vast, op deze manier wordt de piekafvoer verkleind en kan het water vertraagd worden afgevoerd naar het riool en andere afwatering. Dit langer vast houden van water heet waterretentie. Voorbeeldonderzoek Uit meerdere onderzoeken is gebleken dat groene daken een gunstige bijdrage hebben op het stedelijk watersysteem van de stad. In Nederland is door Hogeschool Van Hall Larenstein een onderzoek uitgevoerd in de opdracht van de Vakgroep Dak- en Gevelbegroening van de Vereniging van Hoveniers en Groenvoorzieners (VHG) naar de buffering en retentie van regenwater en de ontwikkeling van de vegetatie op extensief begroeide daken. Het gaat om een meerjarige proef die gestart is in 2007. De proefopstelling is als volgt: 10 proeftafels met extensieve kruidenvegetatie en 1 gewoon zwartdak In de grafiek is te zien wat het effect is van een groendak tijdens een langdurige bui.
Een belangrijk punt is de belasting in kg/m2. Dit bepaalt welk type groen dak op een huis of bedrijf kan worden geplaatst. In figuur 2.5b is weergeven wat de totale belasting is per daksysteem. Stel dat het dak een belasting kan hebben van 160 kg/m2. Als puntbelasting wordt 100 kg/m2 aangehouden, dit is de belasting van een persoon op het dak. De sneeuwbelasting is 50 kg/m2. Aangenomen wordt dat beide belastingen niet tegelijk zullen optreden. In deze situatie zal het groene dak een maximale belasting mogen hebben van 160-100= 60 kg/m2. Uit figuur 2.5b blijkt dan dat alleen een mos-sedum dak zonder drainage toepasbaar is.
Een mos- en sedumdak kan tot 65% van de neerslag tegenhouden en daarmee de afvoer naar de riolen aanzienlijk verkleinen.
(Bron: Nijhuis J.W. 2009)
Een aantal bevindingen uit dit onderzoek zijn: • groendak bergt water; • uitkomsten tonen aan dat extensieve vegetatiedaken bijdragen aan de buffering en retentie van regenwater, het effect is te zien in figuur 2.5a • vertraagt water, minder piekafvoeren • de retentie van regenwater varieert bij intensieve buien van 25 tot 75 procent en voor kleine buien is de retentie volledig, dit betreft wel een effect op platte daken; • op daken die voorzien worden van extensieve begroeiing zal de vertragingstijd groter zijn dan in de proefopstelling, omdat in de praktijk de vullingssnelheid van daken van invloed is op het bergingseffect. (Bron: Vries, J. de, IR, 2007)
25
Gemeente Dordrecht
Figuur 2.5e: Toelichting van de onderverdeling in typen fijnstof
Aantal m2
Gras
Loofbossen
Naald-
Gewassen
jaarrond
bossen
(ca. 2 m)
Struiken
1
0.00
0.01
0.01
0.00
0.01
10
0.04
0.07
0.13
0.01
0.05
100
0.36
0.73
1.27
0.12
0.50
500
1.82
3.64
6.35
0.61
2.48
1.000
3.64
7.28
12.69
1.22
4.97
5.000
18.21
36.42
63.47
6.12
24.83
10.000
36.42
72.85
126.93
12.25
49.67
Figuur 2.5g: Opname van fijnstof per type vegetatie, Naar schatting levert 100 m2 dak- of gevelgroen dezelfde bijdrage als één boom aan de zuivering van de lucht. (Bron: Heutinck, L. en W. Vlaskamp, 2008)
Opname van fijnstof per type vegetatie per kg per jaar
Figuur 2.5f: Het vastleggen van het fijnstof (invang) vind plaats op al het uitwendige contactoppervlak van de beplanting. (Bron: Hiemstra Dr. Ir. J.A., 2008)
Figuur 2.5h: Zo wel voor PM10 en NO2 geldt dat een poreuze doorlaatbare lijnstructuur de concentratie van stikstofdioxide effectief kan verlagen (Bron: www.gezondheidenmilieu.nl).
Figuur 2.5i: Menselijke haar t.o.v. verschillende fijnstofdeeltjes (Bron: www.wikipedia.nl)
26
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
2.5.2 Luchtzuivering
Stikstofdioxide (NO2) De algemene opvatting is dat NO2 gezien moet worden gezien als indicator voor luchtverontreiniging met vermoedelijk substantiële gezondheidsrisico’s. Een voorbeeld is longbeschadiging door aantasting van rode bloedlichamen. Ook draagt stikstofdioxide indirect bij aan ozonvorming op het leefniveau.
Invloed van groene daken en gevels op de luchtkwaliteit Groene daken en gevels dragen bij aan verbetering van de luchtkwaliteit en gaan de effecten van klimaatverandering tegen. Door het vastleggen en opnemen van CO2, NO2 en fijnstof (PM10). Fijnstof komt door wind terrecht op de vegetatie van groene daken en gevels. Fijnstof en gasvormige verontreiniging zoals NO2 zorgen allebei voor luchtvervuiling. De vegetatie werkt als een soort stofzuiger: in droge periodes vangt de vegetatie stof op uit de lucht en dat stof wordt met de eerstvolgende regenbui van de bladeren afgespoeld en komt op en in de grond terecht. Dit proces zorgt ervoor dat er een constante verversing is van de lucht. Bij een zwart dak kan opstijgende lucht juist voor opwarming zorgen omdat veel fijnstof wordt opgewerveld. De aanleg van groene daken en gevels betekent dus ook een verbetering van de luchtkwaliteit.
(Bron: www.compendiumvoordeleefomgeving.nl)
Effecten van groene gevels op fijnstof en NO2 Groene gevels hebben een groter verdunningseffect dan groene daken. Dit heeft te maken met de tijd voordat het fijnstof tot grotere hoogte komt en weer neer daalt op het dak. Het is onbekend wat precies het percentage is van het effect van een groene gevel. Het effect is afhankelijk van: de luchtcirculatie, de afstand tot de vervuilingsbron, het straatprofiel, de beplantingsstructuur en de soortkeuze. Onderzoek heeft aangetoond wat het effect is van beplanting op de reductie van fijnstof en NO2: • een beplanting als poreus lijnvormig element is in staat om circa 15% tot 20% fijnstof die er doorheen gaat af te vangen (Bron: Wesseling et al, 2004); • modelmatig onderzoek in de West-Midlands (Groot-Brittannië) laat zien dat een bedekking van 25% vegetatie (poreuze doorlaatbare lijnstructuur) een concentratieverlaging van 10% stikstofdioxide kan opleveren (Bron: Steward, 2002); • De effectiviteit van vegetatietypen: loofhoutgewassen zijn beter voor reductie van NO2 en fijnstof wordt beter door naalden afgevangen. (zie figuur 2.5f);
(Bron: Carbin M., 2004)
Fijnstof en stikstofdioxide Een grote hoeveelheid fijnstof komt aanwaaien uit het buitenland. Deze zogeheten landelijke achtergrond veroorzaakt dat op elke plek in Nederland een zekere hoeveelheid fijnstof in de lucht aanwezig is. Door het verkeer is de concentratie verhoogd in en om de stad en voegt aan de landelijke achtergrond vervolgens een extra hoeveelheid fijnstof toe. Daarnaast leidt intensief verkeer in nauwe straten of op drukke wegen en pleinen lokaal tot hoge piekconcentraties. Deze plekken met heel hoge niveaus zijn vaak in de stad gesitueerd en worden ook wel hot-spots genoemd. Hier worden de normen voor de hoeveelheid fijnstof in de lucht vaak overschreden. Als het fijnstof in binnensteden en nauwe straten kan worden afgevangen, dan valt het fijnstof gehalte binnen de Europese normen. Rapporten over fijnstof laten zien dat groene daken en gevels noodzakelijk zijn om de EU-normen te halen.
Aandachtspunten bij keuze Bij de keuze voor groene daken en gevels moet er rekening worden gehouden met de volgende aandachtspunten: • luchtstroming en structuur van de beplanting zijn bepalend voor het effect om de luchtkwaliteit te verbeteren; • fijnstofafvang heeft alleen zin wanneer de huizen 80 meter vanaf de vervuilingsbron zijn gesitueerd en groen op maximaal 100 meter afstand staat; • tevens zijn hoogte van de beplanting en type bladeren of naalden bepalend bij de reductie van fijnstof en NO2.
(Bron: Heutinck, L. en W. Vlaskamp, 2008)
Soorten fijnstof Tot fijnstof worden in de lucht zwevende deeltjes kleiner dan 10 microgram gerekend. Fijnstof bestaat uit deeltjes van verschillende grootte, herkomst en chemische samenstelling. In figuur 2.5e en 2.5i is aangeduid wat de omvang is van de verschillende deeltjes fijnstof en wat de gevolgen kunnen zijn voor de gezondheid bij hoge concentraties.
(Bron: www.groeneruimte.nl)
27
Gemeente Dordrecht
2.5.3 Geluid Groene daken en gevels kunnen ook voor geluidsisolatie zorgen, dit is echter tot op heden nog niet gekwantificeerd. Hoewel er op wetenschappelijk gebied nog weinig gepubliceerd is omtrent geluiddemping van groene daken en gevels, zijn de voortekenen positief.
2.5.4 Koeling en isolatie Groene daken en gevels hebben beide een isolerende werking: in de winter een warmte-isolatie, in de zomer heeft dit een koelend effect. Zodoende levert het een besparing op de energiekosten op. Groene daken en gevels zorgen voor een verkleining van temperatuurschommelingen en zorgen voor thermische isolatie van de onder gelegen of naast gelegen ruimte. Behalve op de temperatuur in de stad hebben groene daken en gevels ook een gunstig effect op de temperatuur in het gebouw zelf. Het is wel zo dat er goedkopere isolatiemiddelen zijn, bijvoorbeeld dikkere spouwisolatie. In nieuwbouw en goed geisoleerde bestaande bebouwing zal een groendak of groene gevel nauwelijks de warmte-isolatie verhogen.
Op het gebied van het absorberen van geluid, is onderzocht dat; • groene daken kunnen door hun massa een geluiddempende werking hebben, afhankelijk van het type constructie en de samenstelling; • geluid wordt geïsoleerd door het substraat (lagere frequenties), de planten (hogere frequenties) en de stilstaande lucht in het pakket; • het effect op geluidsdemping is zeer afhankelijk van het begroeiingssysteem en het beplantingtype bij groene gevels; • de geluiddempende werking van groene daken en gevels op hun omgeving, werkt ook door in het gebouw.
Koeling Platte bitumen daken zorgen alleen voor opwarming. Planten hebben een gemiddelde temperatuur van 38°C en bij grote verhitting verdampen ze vocht. Verdampen levert een koelend effect op. In de zomer zorgt een groendak voor verkoeling omdat de zonnestraling het dak niet meer direct kan bereiken.
Effecten van groene daken en gevels Een eigenschap van groene gevels is dat de geluidsgolven worden reduceerd door de beplanting. De weerkaatsing van geluiden tussen de bebouwing kan door gevelgroen met 1 tot 3 dB worden verlaagd. De geluidsreductie door een groendak kan in de gebouwen oplopen tot 10 dB(A). (Bron: Rijsdijk M., Gemeente Utrecht, 2009) Hoe dikker en dichter begroeid het groenpakket en de substraat laag, des te groter de geluidsreductie is. Bij een substraatdikte van 20 cm kan de geluidsreductie wel meer dan 40 dB zijn.
Warmte-isolatie Sommige groene daken kunnen daarnaast zorgen dat in de winter de warmte beter vastgehouden wordt maar dit is erg afhankelijk van de laagopbouw en laagdikte van substraat. Het effect van koeling is over het algemeen groter dan dat van isolatie. (Bron: Fassbinder H., 2009)
(Bron: http://www.greenroofs.org).
Figuur 2.5j: (Bron: Fassbinder H., 2009)
28
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
2.5.5 Biodiversiteit Er kan wel gezegd worden dat groene daken en gevels voor bepaalde diersoorten, de verloren habitat kunnen compenseren. Het gaat dan vooral om soorten die zich al hebben aangepast aan stedelijke aspecten, maar juist in de stad habitat verliezen. Als een compensatie voor beschermde natuur mogen groene daken en gevels niet worden gezien, omdat de extensieve daken elk jaar op nieuw gekoloniseerd moeten worden, door uitdroging en bevriezing van het substraat en de daarin levende wezens. Groene daken en gevels kunnen wel voor een schuilplek zorgen in droge en koude periodes. Het aantal diersoorten dat op groene daken gevonden is, kan hooguit worden vergeleken met het aantal soorten dat wordt gevonden in binnenstedelijk groen.
Tegenstanders zijn van mening dat gevelbegroeiing insecten en spinnen aantrekt die vervolgens het huis binnendringen. Uit onderzoek van Köhler over gevel- en dakbegroeiing blijkt dat insecten in het algemeen in de winter het huis binnendringen. Dit gebeurt echter ook zonder dak- of gevelbegroeiing. (Köhler M. 1993)
Er is tot nu toe nog weinig studie gedaan naar de fauna van de gevelbegroeiing. Wel worden er in de buurt van gevelbegroeiing meer vogels en jagende vleermuizen aangetroffen. De vogels vinden nestgelegenheid, voedsel en schuilmogelijkheden in de begroeiing. Vleermuizen voeden zich met de insecten die door de begroeiing wordt aangetrokken. Twee factoren spelen een belangrijke rol bij de hoeveelheid diersoorten die in en om de beplanting wordt aangetroffen. Zo worden er meer diersoorten aangetroffen op gevelbegroeiing die op een warme en beschutte plaats staat. Ook is de leeftijd van de begroeiing belangrijk. Naar mate de plant ouder wordt, stijgt ook het aantal dieren dat in de plant leeft. Dit komt doordat de beplanting een groter oppervlak inneemt en meer variatie biedt in dood en levend materiaal. Groene gevels vormen, door de eenvoudige structuur, voor veel diersoorten eerder een vervangingsmiddel van de leefruimte in de stad dan een volwaardig ecosysteem. (Bron: Hermy M., et al. 2005) Welke kansen dit zijn in Wielwijk wordt in hoofdstuk 4 nader beschreven.
(Bron: Freek S., Mandema B. Bc, 2008)
Effect van groene daken en gevels op biodiversiteit Van de meeste vogelsoorten op de stadsduif na is de dichtheid zeer laag en dat is waar groene daken en gevels uitkomst voor kunnen bieden. Het is de bedoeling dat groene daken en gevels de bestaande verstoring van het ecologisch evenwicht in de stad tegen gaan, het is dus goed dit van tevoren te bestuderen, vooral bij grootschalige projecten. Het effect op de biodiversiteit wordt namelijk groter indien bij het ontwerp rekening wordt gehouden met de aanwezige flora en fauna in de omgeving. Om te zorgen voor meer biodiversiteit en natuurlijk evenwicht is het van belang om te beoordelen: • welke soorten met welke begroeiingstypen bevorderd kunnen worden; • hoe de omgeving van het betreffende gebouw eruit ziet; • welke ecologische netwerken en ecologische corridors functies groene daken en gevels kunnen hebben in de ecologische infrastructuur. Gevelbegroeiing vormt een vervangingsmiddel van de leefruimte Het aanplanten van meer beplanting in het stedelijk gebied zal een spontane toename van dieren met zich meebrengen. Voorstanders van groene gevels stellen dat gevelbegroeiing een ecosysteem vormt en ruimte biedt aan een aantal diersoorten die anders niet of veel minder in de stedelijke omgeving zouden voorkomen. (Bron: ecoengineering.groenweb.nl)
Figuur 2.5k: groene daken en biodiversiteit (Bron: Fassbinder H., 2009)
29
Gemeente Dordrecht
Vogels Vegetatiedaken zijn vooral interessant voor diersoorten die de mogelijkheid hebben om deze daken te bereiken. Het gaat hierbij dus om soorten die zich door de lucht kunnen voortbewegen. Voor de groep van planten zijn geen doelso orten gedefinieerd. De planten op het dak bepalen welke diersoorten kunnen worden aangetrokken. Belangrijk is veiligheid, nestplaats en voor sommige soorten voldoende voedsel. Veelal worden meer algemene soorten gevonden, die klein zijn en weinig specifiek zijn voor bijzondere milieus. Onderzoek toont aan dat ook meer zeldzame soorten aangetroffen kunnen worden, waaronder rode lijstersoorten. Dit is vooral te wijten aan de grotere variatie aan vegetatietypen op groene daken en langs gevels. (Bron: gemeente Amsterdam dienst RO, 2004) Figuur 2.5m: Hooibeesje
Vegetatie Een variatie aan plantensoorten is van belang, want hoewel bijvoorbeeld sedum planten een belangrijke bron voor nectar zijn, is echter de korte bloeitijd nadelig. Als het dak het toestaat is er bij een intensievere beplanting met gras, kruiden en houtige gewassen meer variatie aan fauna mogelijk.
Figuur 2.5l: Intensieve groene daken kunnen prima voorzien worden van vlinderstruiken
Figuur 2.5n: Witte Kwikstaart (Bron: www.2metdenatuur.nl)
30
Figuur 2.5p: Zwart roodstaart (Bron: www.natuurbeleving nl)
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
2.5.6 Stadsklimaat
Effecten van groene daken en gevels Groene daken en gevels kunnen de volgende bijdrage leveren voor verbetering van het stadsklimaat: • verkleinen van het zogenaamde hitte eiland effect doordat de vegetatie de zonnestraling gebruikt voor fotosynthese (het produceren van zuurstof), dit resulteert in een hogere luchtvochtigheid; • het effect op koeling en warmte-isolatie, dit is in beide gevallen gunstig voor de binnentempratuur. • een groendak verbetert de isolatie in het pand eronder, ook wordt het energieverbruik en de CO2-uitstoot vermindert, hierdoor warmt de stad minder snel op en verbetert de luchtkwaliteit; • groen heeft een koelend effect omdat de planten de warmte opnemen hierdoor daalt de omgevingstemperatuur, • dankzij de lagere warmteopslag in een gebouw, en de hogere verdamping die kan plaatsvinden als er begroeiing op het dak aanwezig is, zal het stadsklimaat in de zomer aanzienlijk prettiger worden. (Bron: Onmura et al., 2001) • hittestress wordt door hogere beplanting op intensieve groene daken effectiever bestreden omdat het verkoelend effect hier groter is dan ten opzichte van extensieve groene daken; • gevelgroen beschermt de gevel tegen directe zonbestraling, dit werkt verkoelend en het zorgt voor een aangenamere leefomgeving.; • door de ontstane temperatuursverschillen tussen de koelere groene gevel en bijvoorbeeld de oververhitte straat, ontstaan er extra luchtcirculaties die tot geringe luchtbewegingen aanleiding geven die verfrissend aanvoelen en de extreme temperatuursverschillen opheffen.
Klimaatsproblematiek op stadsniveau Een aangenaam stadsklimaat wordt steeds belangrijker omdat het klimaat verandert. In een stenige omgeving zorgen langere periodes van hitte en droogte ervoor dat er hittestress* ontstaat. In de stad is het gemiddeld vaak warmer dan in een landelijke omgeving. Dit verschijnsel wordt ook wel aangeduid met de term ‘hitte eiland effect’. Zomerse temperatuurverschillen tussen de stad en de landelijke omgeving kunnen oplopen van 3°C tot 7°C. Dit effect wordt veroorzaakt door verschillende factoren, een aantal belangrijke factoren zijn: • de uitstoot door industrie, grotere gebouwen, huishoudens en verkeer hebben vooral in steden, verstrekkende (negatieve) gevolgen, omdat bebouwing in de stad dicht op elkaar staat wordt de deze omgeving extra vervuild en verwarmd; (Bron: Fassbinder H., 2009) • de snelle afvoer van regenwater, zorgt in steden waar al weinig water aanwezig is op warme dagen voor verhitting; • stenige oppervlakten absorberen een grote hoeveelheid zonnestraling, waarna ze de warmte later weer uitstralen aan de omgeving, dit heeft een stijgende luchttemperatuur tot gevolg; (Bron: www.Rotterdamclimateinitiative.nl) • de invloed van het hitte eiland effect is het sterkst waarneembaar bij windstil weer.
(Bron: Fassbinder H., 2009)
Figuur 2.5 Q: Hittestress Bron: www.Rotterdamclimateinitiative.nl
31
Gemeente Dordrecht
Figuur 2.5s: Zonnepanelen in combinatie met groene daken (Bron: ecoengineering.groenweb.nl)
Figuur 2.5r: Voorbeeld van een toepassing van een groendak in combinatie met een zonnepaneel. (Bron: Fassbinder H. 2009)
Figuur 2.5t: Een dakcollector werkt met een vloeistof in de strip, die warmte of koelte transporteert naar een bestaand energiesysteem zoals een boiler, een warmtepomp of energieopslag onder de grond. Hier wordt de vrij verworven energie vervolgens aangewend om het gebouw te verwarmen of juist te koelen. Deze manier van energie winnen via het dak is op zich niet nieuw. (Bron: www.levenopdaken.nl)
32
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
2.5.7 Dubbel duurzaam Het groene dak in combinatie met een zonnepaneel is een manier om groene energie op te wekken en tergelijkertijd te besparen op het energieverbruik. Zonnepanelen hebben fotovoltaische elementen die het beste werken bij temperaturen rond 25°C. In de zomermaanden liggen de daktemperaturen daar meestal ver boven. Een korte technische uitleg in getallen: • een plat of matig schuin dak gedekt met bitumen of kunststof wordt in de zomer makkelijk 70-80°C warm; • met grind bedekt wordt de oppervlakte temperatuur ca. 50-65°C; • bij een groendak ligt de doorsnee oppervlakte temperatuur bij ca. 35°C; • tussen een onbedekt dak en een groendak ontstaan dus in de zomer makkelijk temperatuurverschillen rond de 40°C.
Energie opwekken met een dakcollector Er komen steeds meer nieuwe daktypen op de markt die evenals een dak met zonnecollecteren energie opwekken, een voorbeeld is de dakcollector. De temperaturen op een dak kunnen flink schommelen. Van bloedheet in de zomer tot ijskoud in de winter. Door introductie van een dakcollector (zie figuur 2.5t) kunnen de temperatuurschommelingen omgezet worden in duurzame energie. Voor een dakcollector moet een energiestrip worden aangebracht onder de dakbedekking, op die manier is het mogelijk warmte en kou via het dak op te vangen. De dakcollector is uitvoerig getest door TNO in Delft. De twee belangrijkste economische- en milieutechnische voordelen van de dakcollector op een rij: • uit het TNO-rapport blijkt dat een dakcollector een rendement haalt tot wel 65% meer dan bestaande systemen (TNO) zowel warmte als koude winning, waardoor vele toepassingsmogelijkheden realiseerbaar zijn; • snelle terugverdientijd, zonder subsidie binnen 7 jaar, flexibel in te passen in diverse energiesystemen, zoals voor warm tapwater, warmtepomp en ondergrondse energieopslagsystemen.
Een grove vuistregel zegt dat elk graad Celsius boven de 25°C de prestatie van de zonnepanelen om 0,5 % laat zakken. Dat betekent dat zonnepanelen op een gewoon dak tijdens warme dagen minder presteren. Het combineren van een groendak met zonnepanelen levert de volgende voordelen op: • zonnepanelen werken efficiënter, het rendement ligt zo’n 20% hoger; • betere bescherming van de dakbedekking, grind is in feite maar tijdelijk beter dan helemaal niets, het dak gaat nauwelijks langer mee dan onbedekte daken; • de daklaag is altijd een beetje vochtig en ligt compleet in het donker en blijft koeler, dit verhoogt de levensduur; • het is duurder in constructie maar is uiteindelijk goedkoper.
(Bron: www.consolidated.nl/energiedaken.consolidated)
Bijkomende voordelen en de combinatie met een groendak: • zowel bij renovatie als nieuwbouw, zijn ze licht in gewicht (± 3,1 kg per m2) en is daarom goed te combineren met een groendak en/of zonnepanelen, of dit ook zorgt voor meer rendement van de dakcollector is nog niet aangetoond; • systeem valt niet op en verstoort daardoor niet het architectonische beeld van het gebouw; • het is gevrijwaard van schade als gevolg van dakonderhoud en mogelijk vandalisme; • tot slot is het systeem eenvoudig en snel te plaatsen omdat het bestaat uit prefabelementen. (Bron: Leven op daken, 2009)
(Bron: Leven op daken, nr.7, 2007)
Energiebesparing en milieueffecten Door Onderzoeksinstituut OTB en faculteit Bouwkunde van de TU Delft, is aangetoond dat de relatie tussen energiebesparing door dak- en gevelisolatie en productie van elektriciteit essentieel is in het bepalen van de netto milieueffecten van een dak. Dit betekent dat een combinatie van groene daken en gevels hogere milieueffecten kan opleveren. (Bron: www.dod.comuf.com)
Een dakcollector kan voor meerdere partijen interresant zijn, zoals woningbouwverenigingen, verzorgings- en ziekenhuizen en andere instellingen en bedrijven met een plat dak.
33
Gemeente Dordrecht
Figuur 2.5u: extensieve groene daken (Bron: Smolders D.H.P., 2007)
Figuur 2.5v: Gevelgroen museum du Quai Branly te Parijs (Bron: T&L Thema: vegetatiewanden, nr. 15A)
34
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
2.5.8 Verlenging levensduur dakbedekking en gevel
Levensduur van de gevel Een groene gevel gaat langer mee dan een gevel zonder begroeiing. Groene gevels bieden in meerdere gevallen bescherming, waardoor de levensduur van de onderliggende gevel toeneemt. Hoeveel langer een gevel meegaat is afhankelijk van waaruit de gevel is opgebouwd en hoe oud het gebouw is. Voor groene gevels is er geen vuistregel bekend met betrekking tot de levensduur. Gevelgroen beschermt de gevel tegen: • UV-straling: deze breekt materialen af door fotochemische reacties maar worden bij gevelgroen geabsorbeerd door de vegetatie. • Temperatuurschommelingen in de winter en in de zomer zorgen voor een enorme belasting van bakstenen muren. Dit kan tot gevolg hebben dat er scheuren en barsten in de muren ontstaan, gevelgroen tempert deze extreme temperaturen. • Bescherming tegen mechanische beschadiging door zware regenval of hagelbuien kunnen heel wat schade aanbrengen aan de gevel. Bij gevelbegroening worden deze opgevangen door het bladerdek, vochtige muren: zoals hoger vermeld zorgt gevel groen voor een regenbeschutting.
Levensduur van de dakbedekking Een dak heeft te lijden onder weer, wind en zonnestraling. Van de zonnestraling zijn vooral de ultraviolette- en infrarode (warmte) straling op de lange termijn schadelijk voor de dakbedekking. Temperatuurschommelingen lopen van -20°C in de winter tot 80°C in de zomer, daarnaast zijn er op daken grote dag en nacht verschillen in temperatuur. Beplanting kan het verouderingsproces van de dakconstructie vertragen. Een oppervlak dat bedekt is met planten kan niet warmer worden dan 38°C, op deze manier wordt de levensduur van het dak verlengd. Als vuistregel geldt dat een bitumendak met beplanting twee keer zo lang mee gaat. Uitgaande van deze vuistregel zou een groendak 30 jaar mee moeten gaan als wordt aangenomen dat een bitumen dak maar 15 jaar meegaat. (Bron: http://www.greenroofs.org) Een belangrijk voordeel voor de eigenaar is dat er minder kosten worden gemaakt voor renovatie van het dak. Begroeiing en weersomstandigheden Doordat planten water verdampen zorgt dit ervoor dat het verschil tussen dag- en nachttemperatuur en het verschil tussen zomer- en wintertemperatuur veel kleiner wordt. De begroeiing zal er verder voor zorgen dat er geen ongelijke opwarming van de verschillende dakdelen plaatsvindt, hierdoor worden vervormingen en blaasvorming van de dakbedekking voorkomen. Het risico van mechanische beschadiging van het dak door weersomstandigheden (zware hagelbuien) kan met beplanting ook verkleind worden. Het nadeel is wel dat dat bomen en struiken op een dak door windbelasting voor een extra risico kunnen zorgen. (Bron: Maya Carbin, 2004)
(Bron: Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 2002).
35
Gemeente Dordrecht
Figuur 2.5x: Collectieve daktuin (Bron: www.levenopdaken.nl)
Figuur 2.5w: Dakterras in combinatie met begroeiing
Figuur 2.5y: Parkeergarage met groene gevels (Bron: www.rotterdam.nl)
36
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
2.5.9 Meervoudig ruimtegebruik en milieu effecten Ruimtegebrek In steden wordt ruimtegebrek een steeds groter probleem, dit vraagt om oplossingen die betrekking hebben op meervoudig ruimtegebruik. Door meervoudig ruimtegebruik worden de mogelijkheden van stedelijke omgeving aanzienlijk vergroot. Daarnaast hebben groene daken en gevels een meerwaarde omdat zij de esthetische waarde verhogen. Combineren van functies Spelen, sporten en recreëren op daken vraagt feitelijk niet veel meer dan het optillen van alle functies die ook op maaiveldniveau plaatsvinden. Een daktuin kan gebruikt worden als gemeenschappelijke ruimte met verschillende functies zoals: kinderen die kunnen spelen in het groen, recreatie, kijkgroen en kan als ontmoetingsplaats worden gebruikt. Door functies te combineren worden meer mensen aangetrokken om gebruik te maken van de ruimte op het dak. Als mensen zich prettiger voelen in een omgeving verbetert de leefbaarheid. Daken die ingericht zijn voor verschillende gebruiksdoeleinden vormen een link tussen daktuinen en spelen. Groene daken en gevels maken de stad mooier, zorgen voor bloeiende eilandjes in een stenige omgeving van de stad. (Bron: www.levenopdaken.nl)
37
Gemeente Dordrecht
Figuur 2.6: Kruidendak (Bron: www.biotopecity.net)
38
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
2.6 Nadelen
Het is niet meteen zichtbaar. Hiervoor bestaan tegenwoordig al wel detectiesystemen die aangeven als er een lek plaats vindt en waar het lek zich bevindt, deze methode is wel erg kostbaar.
2.6.1 Aanlegkosten Een belangrijke reden om af te zien van de aanleg van groene daken gevels zijn de kosten die met de aanleg gemoeid zijn. Daarnaast kan op vele terreinen financieel gewonnen worden. Een dak is niet geschikt voor een groendak bij standaard daken van 45°. Het is daarom interessant om te weten of de kosten groter zijn dan de baten. In 2008 heeft Ingenieursbureau Arcadis een kosten- en batenanalyse uitgevoerd. Geconcludeerd werd dat het aanleggen van groene daken voor woningeigenaren financieel meestal geen aantrekkelijke investering betekent. Voor een dichtstedelijk stadsdeel is in Rotterdam aangetoond dat woningeigenaren er € 10,- op achteruit gaan per m2.
2.6.4 Belasting van de constructie Bij de aanleg van een groendak moet rekening worden gehouden met de draagkracht van de dakconstructie. Platte en schuine daken zijn over het algemeen niet ontworpen op de extra belasting die een groendak met zich mee brengt. Door een groendak met een substraatlaag en de planten op het dak wordt het dak zwaarder belast dan normaal. Tussen het type groendak zitten grote verschillen, extensieve groendaken zijn er al vanaf 30 kg per m2. Bij een intensief groendak kan dit oplopen tot 1000 kg per m2. Hoe intensiever de dakbegroeiing is, des te zwaarder wordt de belasting op het dak. Voor de totale belasting van de dakconstructie moet altijd goed rekening worden gehouden met extra belasting door regen- en sneeuwval. Indien het groene dak ook een gebruiksfunctie heeft zullen ook mensen zorgen voor een extra belasting van de dakconstructie. (Bron: Nijhuis J.W. 2009)
(Bron: Arcadis, kosten-batenanalyse, 2008)
2.6.2 Onderhoud Indien een groendak niet goed onderhouden wordt, kan er vooral bij intensieve groene daken, een groene chaos op het dak ontstaan. Intensieve groene daken hebben meer onderhoud nodig dan extensieve groene daken en moeten bij langdurige droogte besproeid worden. Dit vraagt een investering van tijd en geld. De kosten voor onderhoud van groene daken zijn: €0,50/m2 per jaar voor extensieve groene daken, €4/m2 per jaar voor intensieve groene daken en €0,20/m2 jaar voor grinddaken.
2.6.5 Veiligheid Voor het werken op hoogte boven de 2 meter dient er op de veligheid gelet te worden. Op een groendak vergt dit extra veiligheidsmaatregelen omdat er over het algemeen op hoogte gewerkt wordt. Door het nemen van juiste voorzorgsmaatregelen kunnen de veiligheidsrisico’s beperkt worden. Het vraagt echter wel meer tijd om de benodigde werkzaamheden uit te voeren.
(Bron: Mann G. 2003b)
De kosten van intensieve groene daken liggen hoger en zijn redelijk vergelijkbaar met die van een normale tuin. Voor groene gevels gaat tijd en extra kosten gemoeid met het snoeien van de gevelbegroeiing. Bij grotere muuroppervlakken zal er voor het snoeiwerk een hoogwerker aan te pas moeten komen. Bovendien moeten kale plekken op muur weer gevuld worden. De kosten zijn zeer afhankelijk van het type begroeiing en de maximale hoogte.
2.6.6 Schade van groene gevels Klimplantsoorten met een brede, uitbundige of hoge groeivorm kunnen voor problemen zorgen. Een te uitbundige groei of overwoekering kan immers schade aanrichten in en rond daken, regenpijpen, balkonnen of vensters. Schade kan alleen door drastisch ingrijpen worden vermeden. Door een verkeerde soortkeuze ontstaan deze problemen natuurlijk eerder. Het is daarom een belangrijk aandachtspunt dat het soort klimplant is afgestemd op een groene gevel. Een goede inschatting van de eventuele risico’s op voorhand is noodzakelijk voor het succesvol toepassen van groene gevels. (Bron: Waninge A.B. 2009)
2.6.3 Lekkage Het belangrijkste risico van groene daken zijn lekkages. Lekkages kunnen moeilijk bereikbaar zijn en kostbaar om op te lossen. Dit risico kan voorkomen worden wanneer vooraf goed over het ontwerp, uitvoering en beheer wordt nagedacht. Bijkomend probleem bij een lek van een begroeid dak is dat men vaak moeilijk kan achterhalen waar het lek zich bevindt.
39
Gemeente Dordrecht
2.7 Opsomming van voor- en nadelen Om een overzichtelijke indruk te geven wat de voor- en nadelen zijn van groene daken en gevels is een opsomming gemaakt. De voordelen zijn onderverdeeld in twee categorieën: milieutechnische voordelen (figuur 2.7a) en bijkomende voordelen (figuur 2.7b). De nadelen gaan vooral om de risico’s van een groendak deze zijn te vinden in figuur 2.7c.
De voordelen wegen in principe zwaarder dan de nadelen omdat bij een goed ontwerp voor alle risico’s wel technische oplossingen zijn te vinden. In hoofdstuk 7 komen verschillende technische oplossingen aan bod die een groot deel van de nadelen kunnen wegnemen. Of de voordelen opwegen tegen de nadelen zal het vervolg van dit onderzoek moeten uitwijzen. De grootte van de milieuproblematiek speelt hierin een belangrijke factor.
40
Figuur 2.7a: Voordelen
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
Figuur 2.7b: Bijkomende voordelen
41
Gemeente Dordrecht
Figuur 2.7c: Nadelen
Voor de afwegingen van de voor- en nadelen wordt verwezen naar de discussie in hoofdstuk 12.
42
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
3. Locatiestudie Wielwijk 3.1 Stedenbouwkundige ontwikkeling van Wielwijk De feitelijke ontwikkeling van Wielwijk begon na 1916 met de bouw van ruim 300 arbeiderswoningen tussen de Zeehaven en de Kotterstraat. Deze buurt lag toen geheel geïsoleerd tegen de nieuwe Zeehaven aan te midden van het polderland. De ontwikkeling van Wielwijk in de jaren 50 en 60, kenmerkt zich door de stedenbouwkundige principes: licht, lucht en ruimte. In de jaren na 1950 is in het kader van de wederopbouw een planologische aanzet gegeven tot woningbouw in Wielwijk. Oorspronkelijk waren de plannen voor Wielwijk redelijk bescheiden van opzet. Tussen 1956 en 1960 zijn bijna 3000 woningen gebouwd. Dit om de stijgende woningnood te lenigen. Sinds 1992 vernieuwt Wielwijk verder en wordt het imago van de wijk in positieve zin aangepakt. Context van Wielwijk In Wielwijk zijn de stedenbouwkundige en sociale opvattingen zoals deze na de Tweede Wereldoorlog ontstonden goed herkenbaar. De toepassing van hoogbouw maakte een grotere afstand tussen de gebouwen mogelijk. Volgens de ontwerpopvatting van de CIAM waren licht, lucht en ruimte kernbegrippen voor de opzet van de wijk destijds. Evenals een rechtlijnige bebouwstijl van wegen en bouwblokken (stempels). Wel heeft dit volgens de huidige opvattingen geleid tot een eenzijdige bevolkingsopbouw van Wielwijk.
Figuur 3.1: Kaart van Dordrecht, Wielwijk is gelegen nabij de A16 en de Zeehaven. De wijk wordt omsloten door een netwerk van verkeerswegen die zorgen voor luchtvevuilling en voor geluidsoverlast en in de wijk.
Ruimtelijke kenmerken Ruimtelijke kenmerken zijn de min of meer rechthoekige stratenpatronen met evenwijdig daaraan geplaatste hoge, middelhoge en laagbouwblokken. Tussen de bouwblokken zijn groene ruimten. De vele open ruimten tussen de woonblokken geven Wielwijk een groen karakter. Ook de assen die de buurten van elkaar scheiden, hebben een groene uitstraling, dit groen heeft een functie als kijkgroen. De wijk wordt aan de zuidkant gekenmerkt door het Wielwijkpark. De belangrijke groenstructuren bevinden zich langs Zuidendijk, langs de A16 en het Wielwijkpark, ten noorden van de Zeehavenbuurt liggen enkele groen- en sportvoorzieningen.
Figuur 3.2: Wielwijk vanuit de lucht, jaren tachtig van de vorige eeuw
43
Gemeente Dordrecht
Plankaart van de stedenbouwkundige visie voor Wielwijk. In de hierna volgende hoofdstukken worden verschillende de thema’s uiteengerafeld en toegelicht.
Figuur 3.2b: M.H. Trompweg voor en na herinrichting
Figuur 3.2a: Kaartje stedenbouwkundige visie uit 2007
Figuur 3.2c: Van voetpad naar nieuwe onstsluitingsweg parallel aan de A16.
44
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
De gemeente en het Rijk hebben een overeenkomst ondertekend, waarin is afgesproken dat de gemeente op de volgende wijze inzet op ‘groen in de leefomgeving’:(Bron: Structuurvisie Wiewlijk, 2006-2015) • Er wordt onderzocht op welke manier alternatieve bronnen van energievoorziening en energiebesparing kunnen worden ingezet. Voor bestaande woningen wordt momenteel geïnventariseerd welke maatregelen genomen kunnen worden om de energieprestatie te verbeteren. • Bij de (her)inrichting van de woonomgeving zal nadrukkelijk worden gelet op natuuraspecten en de waterkwaliteit en kwantiteit. • Het door sloop vrijgekomen terrein naast de A-16 wordt gereconstrueerd, wellicht met beplanting om een positief effect op de luchtkwaliteit te bereiken. Hierbij wordt aangesloten op het impulsprogramma Groen en de Stad en het traject Bestemming Nieuw Nederland van het ministerie van LNV. • Partners in de wijk willen Wielwijk op een duurzame wijze vernieuwen, zowel op sociaal als fysiek vlak. Duurzaamheid kent in Wielwijk vele kanten, energie, klimaat, water, groen, materiaalgebruik, inrichting woonomgeving, verkeer en vervoer, natuur enzovoort. Om die duurzaamheid op de lange termijn te bereiken, wil Wielwijk graag nu in kaart brengen welke maatregelen er in welke samenhang met elkaar genomen kunnen worden om van Wielwijk een duurzame herstructureringswijk te maken. Het resultaat moet zijn om tot een pakket van maatregelen te komen met betrekking tot duurzame (fysieke) wijkontwikkeling. Hiervan zouden ook andere wijken in een soortgelijke situatie kunnen profiteren. Dordrecht wil hiervoor een experiment starten in samenwerking met LNV en VROM en andere deskundige partijen binnen en buiten de stad. • Concrete projecten: (figuur 3.2a, stedenbouwkundige visie) herinrichting strook A16; ontwikkeling energievisie; herinrichting van een groot deel van de woonomgeving aansluitend aan nieuwbouw; aanleg parklint; opstellen maatregelenplan voor een klimaatbestendige en duurzame wijk.
Ontwikkelingen in Wielwijk • Momenteel wordt met het verbeteren van woningen en de woonomgeving meer diversiteit en kwaliteit ontwikkeld en wordt de wijk aangepast aan de wensen van deze tijd. • Het Admiraalsplein is na een ingrijpende herstructurering een modern en compact winkelcentrum aan het worden. De ontsluitingswegen zijn ruim gedimensioneerd en met het vaststellen van een wijkverkeersplan zijn voor het Admiraalsplein en de directe omgeving maatregelen genom en om het verblijfsgebied aantrekkelijk en verkeersveilig te maken. • Er zijn plannen voor de aanleg van een waterpartij op het Admiraalsplein. Een noord-zuid waterlint langs de Maarten Harpertsz. Trompweg kan een belangrijke bijdrage leveren in de ecologische verbinding tussen de Oostkil en de waterlopen in het noordelijk deel van de wijk. • Ter verbetering van de leefomgeving worden maatregelen genomen om het sluipverkeer door de wijk tegen te gaan en worden specifieke voorzieningen aangelegd die af gestemd zijn op het vergroten van het verblijfsgebied. 3.2 Krachtwijk De krachtwijk Wielwijk/Crabbehof is een jaren zestig wijk die aangepakt zal worden om de wijk vooral groener te maken. De haalbaarheidsstudie groene daken en gevels richt zich alleen op Wielwijk, omdat deze wijk het eerste aangepakt wordt. Voor Crabbehof moeten veel plannen nog worden gemaakt, deze zijn bedoeld voor de langere termijn. Aanpak van Wielwijk In de wijk Wielwijk worden langs de A16 extra bomen geplant die bijdragen aan de verbetering van de luchtkwaliteit. Het is echter nog zeer de vraag of het probleem hiermee is op te lossen. In het hart van de wijk komt meer groen om in te sporten en te spelen. Op deze manier wordt er meer aaneengesloten groen vanuit het Wielwijkpark de wijk ingetrokken. Tenslotte wordt er in de wijk een maatregelenplan gemaakt dat de wijk zo duurzaam en klimaatbestendig mogelijk moet maken. In punt 4 van het maatregelenplan staat wat hieronder wordt verstaan. Dit maatregelenplan moet ook toepasbaar zijn in andere steden en wijken.
45
Gemeente Dordrecht
Figuur 3.3b: Stedenbouwkundige structuurkaart
Figuur 3.3a: Buurtindeling in Wielwijk Figuur 3.3c: Admiraalsplein in Wielwijk
46
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
3.3 Stedenbouwkundige ontwikkelingen
Woonvelden De woonvelden van Wielwijk bestaan uit de na-oorlogse woonbuurten en de vooroorlogse Zeehavenbuurt en Reeweg-Zuid. De woonvelden kennen een sobere inrichting van de buitenruimte. Om de buurten meer van elkaar te onderscheiden wordt een specifiek beplantingspalet per buurt ontwikkeld door de afdeling Stedenbouw. Het beplantingspalet vormt de leidraad voor herinrichting en het beheer. Dit beplantingspalet is onderdeel van een totaal kleurenplan voor de wijk dat opgesteld dient te worden. Groene daken en gevels zouden deel uit kunnen maken van dit beplatingspalet. (Bron: Bureau Stedenbouw & Verkeer, 2009)
Stedenbouwkundige visie De vakgroep Stedenbouw heeft uitgangspunten opgesteld waar de herstructurering van Wielwijk aan moet voldoen. Een leidraad voor de herstructurering van Wielwijk vormt: de Stedenbouwkundige visie uit 2007 en het Beeldkwaliteitsplan herstructurering Wielwijk uit 2009. Centraal staat dat Wielwijk op een aantal punten een unieke wijk moet worden met betrekking tot duurzaamheid. Om dit te bereiken heeft Stedenbouw als doel thema’s te integreren binnen stedenbouwkundige deelgebieden. De volgende uitgangpunten hebben hier betrekking op: • investeren in ruimte, constructieve aspecten en duurzaamheid; • een ruime norm voor openbare groen; • duurzaamheid op de langere termijn; • kwaliteit op de langere termijn; • meer aangesloten groen; • nieuwe ontwikkelingen (geluid- en fijnstofreductie); • ingrepen moeten passen in het fysieke klimaat, psychologische en sociale omstandigheden.
Het toepassen van groene daken en gevels moet binnen de context van Wielwijk passen. Bij de volgende uitgangspunten voor nieuwbouw is gekeken naar de relatie tot het toepassen van groene daken en gevels in Wielwijk: • de duurzaamheidsambities voor Wielwijk maakt het toepassen van groene daken en gevels kansrijker; • de meeste van de 800 te realiseren nieuwe woningen, worden geconstrueerd in het kader van duurzame stedenbouw; • buurten die gerenoveerd worden en nog in de stedenbouwkundige fase zitten zijn een kans voor groene daken en gevels, omdat hier nog geen architecten bezig zijn geweest; • onder duurzame woningbouw vallen meerdere thema’s die geïntegreerd worden in het stedenbouwkundigplan, met als doel de woningen multi-inzetbaar maken om het leefmilieu te verbeteren; • ruimtelijke kwaliteit wordt bepaald door het type maatregelen, zoals het aanwezige groen versterken met groene daken en gevels; • in een stenige omgeving kan juist onderscheid worden gemaakt door zowel bestaande bebouwing als nieuwbouw te transformeren naar groene daken en gevels; • met cijfers en conclusies uit het onderzoek moet aangetoond worden aan waarom groene daken en gevels toegepast moeten worden in Wielwijk.
Ontwikkelingen openbare ruimte De afdeling Stedenbouw richt zich op het versterken van netwerken en de hoofdstructuren in Wielwijk. Netwerken zijn ‘lange lijnen‘ in de openbare ruimte die Wielwijk met de rest van de stad verbinden. De hoofdstructuur bestaat uit een samenhangend stelsel van overwegend groene ruimtes, die beter op elkaar zouden moeten aansluiten. Een belangrijk onderdeel is het nieuw te ontwerpen parklint. Uitgangspunt voor de hoofdstructuur is dat een groene inrichting met bomen, beplanting en gazons de overhand heeft. Uitzondering vormt het centrale Admiraalsplein dat grotendeels verhard is. Op de locaties die grotendeels verhard zijn kunnen groene daken en gevels deel uitmaken van de hoofdstructuur en zorgen voor meer aangesloten groen in de wijk.
47
Gemeente Dordrecht
Stedenbouwkundige ontwikkeling van Wielwijk
Eigendomssituatie woningbouw
LEGENDA
LENGENDA Legenda
Ontsluitingsweg
Oudbouw
Snelweg A16
Gerealiseerde nieuwbouw
WoonBron (woningcorporatie)
Oplevering nieuwbouw in 2010 en 2011
Gemeente / VVE Particulier eigendom
Oplevering nieuwbouw in 2012 en 2013
Geplande nieuwbouw (eigendom onbekend)
Oplevering nieuwbouw in 2014 Oplevering nieuwbouw 2015 en daarna
Buurtgrenzen
Wijkgrens
Ontsluitingsweg
Snelweg A16
N
N
Figuur 3.4a: Overzicht nieuwbouwlocaties
Figuur 3.4b: Eigendomssituatie woningen
48
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
3.4 Eigendomssituatie en woningbouw Uitvoeringsprogramma en eigendomssituatie Wielwijk moet toekomstvast worden, duurzaamheid en klimaatbestendigheid zijn belangrijke dragers bij het uitvoeringsprogramma van de visie Wielwijk 2006-2025. In dit programma zitten de ambities verwerkt om Wielwijk grondig te vernieuwen, daarnaast zijn er veel extra ambities om Wielwijk duurzamer te maken. Het uitvoeringsprogramma zal ook invloed hebben op het eigendom van de woningvoorraad. In figuur 3.4c is aangegeven om welke wijzigingen het gaat. Figuur 3.4a laat zien waar nog de bebouwing moet worden opgeleverd. Woningbouwprogramma Het woningbouwprogramma heeft op de meeste nieuwbouwlocaties nog voldoende ruimte om in de komende jaren aangepast te worden aan nieuwe inzichten. In de plannen is voorzien om in, de periode tussen nu en 2025 door sloop en nieuwbouw 200 minder woningen neer te zetten. Daarnaast wordt er ruim 3000 m2 bedrijfsruimte toegevoegd. Ook het verkoopprogramma van bestaande woningen zal leiden tot veranderingen binnen de wijk. De woningvoorraad uitgesplitst naar eengezins- en meergezinswoningen zal in de loop der tijd als volgt veranderen. In figuur 3.4b is de eigendomssituatie van zowel de bestaande bebouwing als van nieuwbouw in kaart gebracht. Dit is van belang voor het draagvlak van woningen die in eigendom zijn van WoonBron of in particulier bezit. De tussenstand van het totaal aantal huurwoningen is op dit moment 2.328 woningen. Dit betekent dat WoonBron 71% van het totaal aantal woningen in Wielwijk in eigendom heeft.
Figuur 3.4d: Voorraad ontwikkeling in Wielwijk, tussenstand voorraad van de totale woningvoorraad van koop- en huurwoningen 3.285 (Bron: Wielwijk Sterk en Weerbaar 2006-2015, 2007)
Figuur 3.4c: Ontwikkeling woningvooraad in Wielwijk. In de periode 2000 t/m 2015 zal het aantal sociale huurwoningen afnemen met 1236. (Bron: Wielwijk Sterk en Weerbaar 2006-2015, 2007)
49
Gemeente Dordrecht
Daktypen
Legenda LENGENDA Ontsluitingsweg
Snelweg A16
Schuin dak Helllingshoek > 40° Schuin dak Helllingshoek < 40°
Plat dak
Plat dak minder dan 20 m2 Helling onbekend minder dan 20 m2
Figuur 3.5b: Kale kopgevels in Wielwijk
N
Figuur 3.5c: Flats met platte daken, bovenstaande flats zijn vooral veel in het westelijk deel van Wielwijk te vinden. Figuur 3.5a: Daktypen in Wielwijk
50
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
3.5 Beschikbaar dakoppervlak Beschikbaar dakoppervlak: Voor de meeste schuine daken in Wielwijk geldt dat deze een standaard hellingshoek hebben van 45˚. Deze daken kunnen bij voorbaat worden uitgesloten voor aanleg van een groendak. Dit zou alvast gelden voor de villa’s langs en in Wielwijkpark omdat deze woningen een dak krijgen van 45˚ of meer. In principe zijn alle daken geschikt voor groene daken waarvan de hellingshoeken niet schuiner zijn dan 35˚. (zie figuur 3.5a) Er is naar het woningbezit van WoonBron gekeken voor het beschikbaar dakoppervlak voor een groendak. Voor het realiseren van een groendak moet rekening worden gehouden met het type dak, de volgende bebouwingstypen zijn te onderscheiden: • laagbouw met platte zwarte daken; • hoogbouw met platte zwarte daken; • laagbouw met schuin dak tot 35˚. In figuur 3.5a is aangegeven waar zich de bovenstaande daken bevinden in Wielwijk. Het totale bebouwingsoppervlak dat in bezit is van WoonBron, bestaat uit 90.000 m2 . Daarvan is 55.000 m2 geschikt voor de aanleg van een groendak. In figuur 3.5d staat de hoeveelheid beschikbaar dakoppervlak genoemd per daktype.
Figuur 3.5d: Dakoppervlakten zijn op basis van de het woningbezit van WoonBron. Dit zijn bijna 90% van het totaal aantal woningen in Wielwijk.
51
Gemeente Dordrecht
Figuur 3.5e: Maarten Harpertsz. Trompweg in vogelvlucht (Bron: Wielwijk Sterk en Weerbaar 2006-2015, 2007)
52
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
4 Themastudie voor Wielwijk De volgende knelpunten vragen om maatregelen om problemen te voorkomen: • door de verstedelijking vindt infiltratie van regenwater in de bodem niet of nauwelijks plaats, het wordt afgevoerd naar een gescheiden stelsel; • wanneer er gedurende een langere periode een stevige bui valt, dan vertaalt dit zich onmiddellijk in capaciteitsproblemen in de riolen; • in dicht bebouwde zones in Wielwijk dreigen de riolen te over stromen tijdens piekbuien, als men geen maatregelen neemt zal het probleem groter worden; • toename van regenbuien door klimaatsverandering kunnen de problemen met wateroverlast versterken; • het gevolg van bovengenoemde punten is dat zelfs relatief kleine buien voor een tijdelijke overbelasting (piekbelasting) van de riolering zorgen, ook Dordrecht heeft een soort noodoverloopgebieden nodig; • water kan op open terrein niet altijd goed in de bodem infiltreren; • in Wielwijk is echter een tekort aan openwater, bij herstructurering moet in Wielwijk extra waterberging worden gerealseerd. Om hoeveel het precies gaat bestaat nog enige onduidelijkheid. Dit wil men bereiken door in de eerste plaats meer openwater te realiseren en ten tweede door alternatieven voor waterberging door te rekenen, om zo tot de beste keuze te komen.
De milieutechnische aspecten worden voor de volgende thema’s behandeld: waterberging, luchtkwaliteit, geluidreductie, koeling, isolatie, ecologie en klimaat. Per bovengenoemd thema wordt onderzocht welke eventuele problemen zij opleveren voor Wielwijk en in welke mate groene daken en gevels deze problemen kunnen bestrijden. Deze aanpak komt voort uit de volgende deelvraag: Waar en in welke mate vormen waterberging, ecologie, energie, luchtkwaliteit, en geluid een probleem in Wielwijk? 4.1 Waterberging 4.1.1 waterproblematiek De meeste overstromingen in ons land worden veroorzaakt door afnemende waterberging. In Dordrecht is er sprake van opstuwing en afvoer van water. Om waterproblemen met de rioolscapaciteit te vermijden zal de afvoer van regenwater vertraagd moeten worden. Om piekbelasting op het watersysteem te voorkomen is het wenselijk om water te bergen. Hemelwater wordt in de huidige situatie afgevoerd via een gemengd rioolstelsel. In figuur x is te zien waar al is afgekoppeld in Wielwijk, op deze locaties zullen wateroverlastproblemen kunnen worden opgelost. Effect van afkoppelen op de klimaatbestendigheid Door Unesco-IHE is gerekend aan het rioleringssysteem van Wielwijk. In die berekeningen zijn de mogelijkheden voor groene daken nog niet meegenomen. Er is alleen gekeken naar de mogelijkheid om bestaande en nieuwe gebouwen af te koppelen van het rioolsysteem. Uit de onderzoeksresultaten is geconcludeerd dat afkoppelen op kleine schaal weinig effect heeft op de klimaatbestendigheid. De gemaakte berekeningen laten zien waar in Wielwijk tijdens langdurige piekbuien wateroverlastlocaties ontstaan. Wateroverlast gevoelige locaties waren te zien daar waar de bebouwing het dichtst is. Dit is vooral in de buurten: Admiraalsplein, Wielwijk Noord en Westervoeg het geval. (zie figuur 4.1a) In het kaartje is te zien dat er op verschillende locaties wateroverlast ontstaat tijdens piekbuien. De reden voor het onstaan van wateroverlast kan verschillen.
Het waterprobleem in Wielwijk is momenteel niet zo groot dat alternatieve maatregelen voor waterberging direct noodzakelijk zijn. Door klimaatsverandering kunnen de problemen wel in omvang toenemen, daarom is het van belang dat in een vroeg stadium de juiste maatregelen worden genomen. Door het plaatsten van bergbezinkbassins wordt ingezet op verbetering van de waterkwaliteit. Deze zijn erg duur en vervullen geen enkele ecologische functie en hebben behalve waterkwaliteit weinig meerwaarde voor het milieu.
53
Gemeente Dordrecht
Wateroverlastlocaties en locaties waar al is afgekoppeld Legenda LENGENDA Locaties waar al is afgekoppeld
Wateroverlast, door onvoldoende infiltratie in de bodem Wateroverlast, door onvoldoende rioolcapaciteit
Ontsluitingsweg Snelweg A16
N
Figuur 4.1a: Problematiek wateroverlastlocaties De kansenkaart laat zien dat op een aantal locaties tijdens piekbuien wateroverlast ontstaat.
54
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
4.2 Luchtkwaliteit De luchtkwaliteit langs de A16 laat te wensen over. Voor de gezondheid van de bewoners is het essentieel dat hier aandacht aan besteed wordt. Wat de invloed is van de luchtkwaliteit ons de gezondheid van inwoners van Wielwijk is niet bekend. In de visie ‘Wielwijk sterk en weerbaar 2007’ zijn uitgangspunten geformuleerd om te voldoen aan de normen van het besluit ‘Luchtkwaliteit 2010’. Tijdens herstructurering wordt hier rekening meegehouden. Een belangrijk uitgangspunt is dat er geen nieuwbouw binnen de eerste 80 meter vanaf het hart van de A16 komt.
4.1.2 Kansen voor waterberging Groene daken moeten uitkomst kunnen bieden, het is wel zo dat regenwater extra gewicht toevoegt aan de belasting van de dakconstructie. In paragraaf 2.5.1 is te lezen welke voor- en nadelen een groendak heeft in het kader van de waterberging. Kansen in Wielwijk De kansen om groene daken in Wielwijk alleen toe te passen voor waterberging zijn niet bijzonder groot. Andere varianten voor waterberging zijn goedkoper en effectiever. In paragraaf 2.5.1. staan de voordelen genoemd waarom toch voor groene daken gekozen zou moeten worden. Wielwijk is een ruim opgezette wijk. Het is daarom mogelijk het grondoppervlak waarin het water langzaam kan wegzakken uit te breiden. Daar waar wateroverlast optreedt stroomt er teveel hemelwater naar het riool, of het hemelwater kan de grond niet in. Groene daken kunnen gerealiseerd worden om meer water te kunnen bergen: op zwarte platte daken met voldoende draagvermogen. Met groene daken kunnen de capaciteitsproblemen met riolen worden ondervangen omdat onbebouwd oppervlak wordt vergroot. Daarnaast wordt bespaard op ruimtegebruik voor openwater, door het benutten van bestaand dakoppervlak.
Het Regionaal programma luchtkwaliteit is een actieprogramma dat er op gericht is dat onder andere Wielwijk in 2015 aan de normen kan voldoen. Het zegt iets over de maatregelen en niet over de luchtkwaliteit. De maatregelen zijn erop gericht de emissies van verkeer terug te dringen tot de aanvaardbare norm van de jaarlijkse verkeersconcentraties. Bij stikstofdioxide en fijnstof gaat het om een norm van 40 microgram per m3 te behalen in 2015 en respectievelijk 2011. Of dit een “gezonde” luchtkwaliteit is, is maar de vraag. Om nauwkeuriger de luchtkwaliteitproblematiek in Wielwijk te analyseren is gebruik gemaakt van modelconcentraties uit de Saneringstool. Met behulp van deze modelconcentraties is gekeken welke omvang de luchtproblematiek in Wielwijk heeft. In de Saneringstool staat voor binnenstedelijke wegen een prognose voor de komende jaren van fijnstof(PM10) en stikstofdioxide(NO2). De norm is gekoppeld aan een wetterlijke grenswaarde. De cijfers voor de verkeersconcentraties in de modelberekening zijn jaargemiddelde waarden over de jaren: 2008, 2011, 2015 en 2020. In deze modelconcentraties heeft men berekend dat door het nemen van maatregelen om de emissies van wegverkeer terug te dringen, de jaargemiddelde verkeersconcentraties zullen dalen. In figuur x is weergegeven wanneer tussen 2010 en 2015 de verkeersconcentraties gereduceerd moeten zijn. Voor fijnstof zijn er op het moment geen grote problemen. De concentraties voor NO2 zijn wel bij de afrit van de A16 te hoog. Om te voldoen aan de norm zijn naast het reduceren van emmisies oplossingen wenselijk zoals beplanting die NO2 filtert.
55
Gemeente Dordrecht
Problematiek van slechte luchtkwaliteit (Fijnstof)
Problematiek van slechte luchtkwaliteit (NO2)
Legenda LENGENDA
LENGENDA Legenda
Ontsluitingsweg
Ontsluitingsweg
Snelweg A16
Snelweg A16
NO2 35 - 40
32,6 - 34 PM10
NO2 32,5 - 35
30 - 32,6 PM10
NO2 30 - 32,5
NO2 25 - 30
N
N
Figuur 4.2a: Problematiek met fijnstof (PM10) in Wielwijk.
Figuur 4.2b: Problematiek met stikstofdioxide (NO2) in Wielwijk.
56
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
In deze wet- en regelgeving zijn de Europese normen voor luchtkwaliteit opgenomen. Voorgenomen ruimtelijke ontwikkelingen moeten aan deze normen voldoen. De grenswaardes staan in figuur x en hebben betrekking op de verkeerconcentraties. Het doel van de tabel met grenswaarden is het beschermen van mensen tegen de negatieve gevolgen van luchtverontreiniging op de gezondheid.
Monitoringstool voor luchtkwaliteit in Wielwijk Het ministerie van VROM wil en moet de vinger aan de pols houden tijdens de looptijd van het Nationaal Samenwerkingsprogramma Luchtkwaliteit (NSL). Monitoring door de NSL is nodig om zeker te stellen dat overal tijdig de grenswaarden voor luchtkwalitietsnormen worden gehaald. Het NSL geeft aan dat overal in Nederland, met het verkregen uitstel, kan worden voldaan aan de geldende Europese luchtkwaliteitsnormen voor PM10 (2011) en NO2 (2015). Dit betekent dat Wielwijk ook getoetst zal worden, als dan blijkt dat de luchtkwaliteit onvoldoende verbeterd is zullen aanvullende maatregelen genomen moeten worden. Door jaarlijkse monitoring (van de NSL) wordt de ontwikkeling van de luchtkwaliteit gevolgd en wordt de uitvoering van de maatregelen en projecten (die zijn opgenomen in het NSL-programma luchtkwaliteit) bijgehouden. In de huidige emmisie maatregelen spelen groene daken en gevels geen rol en wordt verwacht dat de luchtkwaliteit de komende jaren verbeteren, om te voldoen aan de normen voor 2011 en 2015. (Bron: NSL apparaat – programma luchtkwaliteit) Figuur 4.2a laat zien dat de problemen met fijnstof niet zo groot zijn. Figuur 4.2b laat zien dat de problemen met NO2 in de omgeving bij de afrit A16 het grootste zijn.
Kansen in Wielwijk Het oplossen van de problemen met de luchtkwaliteit wordt ruimtelijk beperkt door de bebouwing die tot aan de snelweg grenst. De kansen voor groene daken en gevels bevinden zich voornamelijk langs de A16 zone, omdat de luchtkwaliteit hier niet overal aan de normen voldoet. De effectiviteit van groene daken en gevels op de luchtkwaliteit is in paragraaf 2.5.2 beschreven. De bijdrage van emissies van wegverkeer aan de concentratie luchtverontreiniging neemt snel af wanneer de afstand tot de weg groter wordt. Dit is vooral zo bij componenten als roet, elementair koolstof, stikstofdioxide en fijnstof. (Bron: Fischer, 2007) Het is daarom belangrijk dat huizen 80 meter vanaf de vervuilingsbron zijn gesitueerd en groen op maximaal 100 meter afstand staat.
Wet luchtkwaliteit Voor Wielwijk geldt dat concentraties voor fijnstof en stikstofdioxide tussen 2010 en 2015 gereduceerd moeten zijn. Voor de huidige verkeersconcentraties zie figuur x. Europese normen en luchtkwaliteitrichtlijnen staan in de “wet luchtkwaliteit” met bijbehorende regelingen. In de wet luchtkwaliteit staat een paragraaf (3.3) met wet- en regelgeving.
Figuur 4.2c: Grenswaarden van verkeersconcentraties m.b.t. verbetering van de luchtkwaliteit (Bron: www.infomil.nl)
57
Gemeente Dordrecht
Geluidsproblematiek bebouwing in Wielwijk
Legenda LENGENDA Ontsluitingsweg
Snelweg A16
55 - 60 dB
50 - 55 dB
45 - 50 dB
< 45 dB
Figuur 4.3b: Het aantal woningen binnen Wielwijk per geluidsbelastingklasse veroorzaakt door wegverkeers- (VL), railverkeers- (RL) en industrielawaai (IL)
N
Figuur 4.3a: Geluidsproblematiek naar aanleiding van de Akoestisch onderzoek visie Wielwijk gemeente Dordrecht
58
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
4.3 Reductie van geluidsoverlast
Locaties met geluidsoverlast De harde steenachtige oppervlakken die voornamelijk de buurt Wielwijk Noord kenmerken werken vooral geluidreflecterend in plaats van geluidabsorberend. Dit leidt er toe dat de plekken die het dichtst bebouwd zijn in Wielwijk over het algemeen als luid en onrustig worden ervaren. Op figuur 4.3a is doormiddel van zoneringen aangegeven op welke locaties geluidsbelasting aanwezig is in Wielwijk. Daarbij is gebruik gemaakt van de gegevens uit de geluidsvisie voor Wielwijk. Op gevels van nieuw te bouwen woningen is berekend dat de geluidsbelasting kan oplopen tot maximaal 56 dB. Dit betekent dat de voorkeursgrenswaarde van 48 dB met 8 dB wordt overschreden.
Problematiek In Wielwijk wordt geluidsoverlast veroorzaakt door industrielawaai en verkeerslawaai. Tussen de grens van Wielwijk en de A16 loopt een geluidssaneringsscherm dat er voor zorgt dat geluidsbelasting wordt gereduceerd. De negatieve effecten van autoverkeer in de vorm van, geluidsoverlast en zijn in Wielwijk duidelijk aan de orde en vormen een probleem dat zich in de toekomst niet vanzelf zal oplossen. In figuur 4.3b is een overzicht gegeven van het aantal woningen dat onderhevig is aan geluidsbelasting, veroorzaakt door het wegverkeerslawaai, railverkeerslawaai en industrielawaai. Om inzicht te hebben in de effecten die de realisatie van de Visie Wielwijk 2025 heeft op de totale geluidssituatie binnen Wielwijk zijn de geluidsbelastingen (wegverkeerslawaai, railverkeerslawaai en industrielawaai) bepaald voor alle woningen binnen Wielwijk voor de bestaande situatie (peiljaar 2006) en toekomstige situatie na realisatie van de Visie Wielwijk 2025.
Kansen voor groene gevels De weerkaatsing van geluiden tussen de bebouwing kan door gevelgroen met 1 tot 3 dB worden verlaagd. De geluidsreductie door een groendak kan in de gebouwen oplopen tot 10 dB. Voor verdere toelichting zie paragraaf 2.5.3. Dit is echter nog niet gekwantificeerd. Hetzelfde geldt voor het effect van groene gevels op geluidsreductie. Een groendak met een grotere substraatdikte zou in staat moeten zijn om een groter effect te bewerkstelligen.
Algemene geluidsnorm De algemene geluidsnorm is een aan de buitenkant van de gevel berekende voorkeursgrenswaarde van 48 dB. Bij overschrijding van de norm dienen er geluidsreducerende en geluidsbeperkende maatregelen te worden genomen. Voor meer informatie wordt verwezen naar artikel 82 van de Wet geluidshinder.
60 - 53 dB
Figuur 4.3c: Geluidsscherm tussen de A16 en Wielwijk
59
Gemeente Dordrecht
Isolatie van daken en gevels (kwaliteitslabels)
Figuur 4.4b: Doelstellingen uit het Energiebeleid Dordrecht 2009-2013
Legenda LENGENDA Ontsluitingsweg
Snelweg A16
Goed geïsoleerd (label B en C) Redelijk geïsoleerd (label D) Matig geoleerd (label E) Ongeïsoleerd (label F en G) Geplande nieuwbouw (isolatie onbekend)
Niet van WoonBron (isolatie onbekend)
Figuur 4.4c: Toelichting op kwaliteitslabels uit figuur 4.4a
Figuur 4.4d: Energielabels Veel van de woningen in Wielwijk vallen op dit moment in de categorieën D en E. In 2007 heeft Woonbron een energiescan laten uitvoeren, in de vorm van energielabels voor al hun woningbezit in heel Wielwijk, om te voldoen aan de EPBD (Energie Performance for Buildings Directive). In het kader van deze Europese richtlijn zijn woningen gelabeld in energieprestatiecategorieën A (goed) t/m E (slecht). De energielabels geven een beeld van de mate van isolatie van het woningbezit van Woonbron.
N
Figuur 4.4a: Isolatie voor daken en gevels in Wielwijk
60
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
4.4 Energie In deze paragraaf is het energiebeleid Dordrecht 2009-2013 meegenomen. Hierin komt het energieverbruik, benutting van restwarmte en betere isolatie van bestaande woningen, duurzame nieuwbouw en groene energie aan de orde. Voor Wielwijk vragen de volgende problemen om een oplossing: • de steeds verder stijgende energielasten; • bij een matig tot slechte dakisolatie is er gemiddeld 25% warmteverlies en bij een gevel tot wel zo’n 35% warmteverlies (Bron: Heuver S., Visscher S., 2009); • in de energievisie voor Dordt-West is uitgerekend dat een groot deel van de bestaande woningen die blijven staan een slechtere energieprestatie leveren, hierdoor wordt de norm niet gehaald.
Rol van gemeente Dordrecht In de eerste plaats heeft Dordrecht een rol als voortrekker door met het beleid in te zetten op klimaatverandering, het ontwikkelen van een visie hierop en het tonen van leiderschap bij het stimuleren van innovatie. In de tweede plaats heeft de gemeente een voorbeeldrol. Bijvoorbeeld door bij opdrachtverlening voor openbare gebouwen te investeren in energiebesparing en duurzaam in te kopen. Energiescan Woonbron heeft in 2007 energiescan (energielabels) van haar woningbezit uitgevoerd. Om te voldoen aan de norm zijn de afgelopen twee jaar al verschillende maatregelen voor warmte-isolatie van daken en gevels uitgevoerd. In figuur 4.4c zijn deze maatregelen voor dak- en gevelisolatie meegenomen.
Energiebeleid Dordrecht 2009-2013 Gemeente Dordrecht zet in op een effectieve aanpak met gezond verstand, door realisatie van maatregelen die kosteneffectief en comfortverhogend zijn. Benutting van restwarmte en isolatie van woningen. Bij nieuwbouw wil men gebruik maken van collectieve warmtepompen voor woningclusters. Voor een betere dakisolatie kan bijvoorbeeld bij nieuwbouw of renovatie gekozen worden voor de variant met de beste thermische eigenschappen van de daken. (zie paragraaf 2.5.4) In beide gevallen zal er bespaard worden op het energieverbruik. De doelstelling voor het energiebeleid Dordrecht 2009-2010 is het voldoen aan de EnergiePrestatie op Locatie-norm (EPL) van 6. In figuur 4.4b staan de energiedoelstellingen in een percentage uitgedrukt.
Kansen voor warmte-isolatie en koeling De daken en gevels kunnen het onnodig energieverbruik door enerzijds warmte-isolatie en anderszijds door koeling beperken. De cijfers uit onderzoeken die het effect aantonen van groene daken en gevels staan in paragraaf 2.5.4. Belangrijk om te weten is dat het effect van koeling over het algemeen groter is dan dat van isolatie, dit geldt vooral daar waar andere maatregelen al voldoen. Bijvoorbeeld bij de woningcomplexen waar daken en gevels al extra zijn geïsoleerd en voldoen aan de EPBD (Energie Performance for Buildings Directive), hebben groene daken en gevels voor extra energiebesparing weinig effect. Naar aanleiding van de problemen in Wielwijk (zie figuur 4.4a), is te zien dat veel woningen niet of nog onvoldoende zijn geisoleerd. Voor deze woningcomplexen zijn groene daken en gevels het meest interessant. Over het algemeen is het effect van koeling groter dan van warmte-isolatie. De verschillen zijn dat zwarte platte daken niet koelen, daken met grind een beetje en groene daken het meeste. Voor verdere toelichting over koeling zie paragraaf 2.5.4. De kansrijke locaties om groene daken en gevels toe te passen liggen net als de warmteverliezen verspreid over heel Wielwijk.
Dordrecht volgt de ‘Trias Energetica’. Deze strategie is landelijk gangbaar voor het bereiken van een zo duurzaam mogelijke energievoorziening. Er zijn een aantal energiemaatregelen van belang: terugdringen van onnodig energiegebruik, energiebesparing in de vorm van goede, warmte-isolatie, duurzame energie inzetten. Het verband tussen de energiemaatregelen en groene daken en gevels is dat de eigenschappen aanlsuiten op de maatregelen uit paragraaf 2.5.4.
61
Gemeente Dordrecht
Ecologisch potentieel
Legenda LENGENDA Ontsluitingsweg
Snelweg A16 Biodiversiteit via groene linten versterken Versterken SES
N
Figuur 4.5: Kansenkaart ecologie
62
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
4.5 Ecologie
4.6 Stadsklimaat
Huidige situatie en problemen Voor Wielwijk geldt dat elke ecologische waardeverhoging gewenst is, maar dat de ruimte een negatief bepalende factor is. Groen op daken en aan gevels kan bijdragen aan de ecologische waarde in de wijk. Het eventueel toepassen van groene daken en gevels om de biodiversiteit in Dordrecht te vergroten, is als maatregel nog niet in het beleidsplan van de SES 2009-2013 meegenomen. Echte problemen zijn voor Wielwijk niet concreet aanwijsbaar. Wel kan aansluiting worden gezocht bij ontwikkelingen op het gebied van nieuwe natuur in de wijk en bestaande eenheden. Figuur 4.5 laat zien waar mogelijkheden liggen binnen om aansluiting te vinden bij de SES.
Problematiek in Wielwijk Wielwijk is een ruim opgezette jaren ’50 en ’60 woonwijk. Door de groene ruimtes tussen de woningen zijn problemen zoals hittestress in Wielwijk minder aan de orde. De dichtheid van de bebouwing is dus niet het probleem, de opwarming van zwarte platte daken is wel een probleem. Problemen met opwarming zijn te voorkomen door extra koeling. Door de rechtlijnige bebouwing overheersen de portiekflats met een plat of matig schuin dak in Wielwijk. Deze daken zijn in bijna alle gevallen gedekt met bitumen of kunststof, ze kunnen in de zomer makkelijk opwarmen tot 70-80°C. Bovendien hebben bitumen en en beton veel vermogen warmte op te nemen, en weer uit te stralen. Deze problematiek zal in de toekomst groter worden als het warmer en droger wordt zoals de KNMI klimaatscenario’s voorspellen.
Wielwijkpark en MH Tromppark • Verbetering van de verbindingen tussen Dordtsche Hout, Crabbehof en Wielwijk, langs de rand van de Reddersbuurt komt nieuwbouw, groene daken en gevels kunnen onderdeel uitmaken van deze verbinding; • Er worden nieuwe grote, landschappelijke eenheden aan het park toegevoegd: bos en rietlandschap. Door groene daken en gevels toe te passen kan de nieuwe natuur verder de wijk worden ingetrokken.
Kansen Bovenstaande problemen zijn grotendeels op te lossen met groene daken en gevels, zie de voordelen in paragraaf 2.5.6. Dordrecht wil inzetten op klimaatadaptatie. Gezien de effecten van groene daken en gevels kan Wielwijk als voorbeeldwijk dienen om de problemen op deze manier aan te pakken. In hoofdstuk 8 is uitgewerkt waar zich kansen bevinden in Wielwijk voor het verbeteren van het stadsklimaat. De problemen zijn op dit moment het grootst in Wielwijk Noord.
Kansen voor meer biodiversiteit in Wielwijk • Groene daken en gevels oefenen aantrekkingskracht uit op vlinders en andere nectarzuigende insecten. Hierdoor nemen de foerageermogelijkheden van insectenetende stadsvogels zoals: zwarte roodstaart, gierzwaluw en mussen in de stad weer toe; • nestkastjes kunnen in combinatie met groene gevels prima mogelijkheden bieden om de populatie aan stadsvogels te laten toenemen in Wielwijk; • door structuur in substraat en beplanting aan te brengen kan de bijdrage aan de biodiversiteit worden vergroot. Hier kunnen bijvoorbeeld vlinderroutes deel van uitmaken, met name via groene linten. Bij groene linten in Wielwijk horen de doelsoorten: gewone dwergvleermuis, Laatvlieger, vlinders en verschillende insecten thuis.
63
Gemeente Dordrecht
Figuur 4.6: Groene gevels van het museum du Quai Branly te Parijs
64
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
5. Actorenanalyse Vanaf het initiatief voor groene daken en gevels tot de realisatie ervan moeten verschillende organisaties en personen betrokken worden. Dit is belangrijk voor het in werk stellen van het proces, maar ook zeker voor het creëren van draagvlak onder de doelgroep en overige betrokken partijen. Daarom is het van belang te weten wie deze organisaties en personen zijn en welke houding zij hebben tegenover het idee voor groene daken en gevels. In dit hoofdstuk worden de belangrijkste actoren met betrekking tot groene daken en gevels in Wielwijk genoemd. Deze actoren zijn ook aanwezig in andere wijken binnen de gemeente Dordrecht. Wel kan hun houding ten opzichte van groene daken en gevels verschillen in andere wijken. In andere wijken kunnen ook andere actoren een rol spelen die hier niet genoemd worden.
Woningbouwcorporatie Woonbron • Waarom belanghebbende: 90% van alle woningen in Wielwijk zijn eigendom van wooncorporatie Woonbron. Dit maakt de corporatie tot de grootste belanghebbende van dit onderzoek. Wanneer de aanleg van groene daken in Wielwijk gewenst is, bepaalt Woonbron of dit daad werkelijk gerealiseerd zal worden. • Voordelen voor deze doelgroep figuur 5.1a: Daken met een groendak gaan 1,5 tot 2 keer langer mee. Dit betekent een besparing op de onderhoud- en vervangingskosten. Verder is uit onderzoeken van verschillende dakdekkerbedrijven aangetoond dat de waarde van een woning stijgt wanneer er een degelijk groendak op ligt;
5.1 Wie is waarom van belang Architecten hebben de meest positieve houding tegenover groene daken van de belangrijkste actoren in de bouw. Zo blijkt uit een onderzoek van USP Marketing Consultancy over de bekendheid van groene daken en hun houding tegenover groene daken (bron: USP Marketing Consultancy). Overige onderzoeksresultaten tonen aan dat de vooral de installateurs en architecten bekend zijn met groene daken en hier enthousiast over zijn, terwijl de uitvoerende partijen iets terughoudender zijn (figuur 5.1a).
•
(Bron: www.enerbouw.nl)
Groene daken en gevels dragen ook bij aan een gunstiger binnenklimaat en maken het wonen in een woning met groendak of groene gevel op die manier aantrekkelijker.
Bewoners van Wielwijk • Waarom belanghebbende: Bewoners die als belanghebbenden meegenomen worden in deze studie zijn vooral de eigenaars van de koopwoningen. Deze bewoners hebben de mogelijkheid een groendak aan te schaffen wanneer hun woning daar geschikt voor is. Huurders kunnen ook wel aanvraag voor een groendak doen, maar het is uiteindelijk de wooncorporatie beslist. • Voordelen voor deze doelgroep figuur 5.1b: Een motivatie voor het aanvragen van een groendak kan zijn vanwege de natuurlijke uitstraling, maar ook vanwege de bijkomende financiële voordelen genoemd in paragraaf 2.5. De voordelen genoemd bij woonbron zijn ook van toepassing voor de bewoners.
Figuur 5.1a toont de onderzoeksresultaten van USP Marketing Consultancy laten de bekendheid van groene daken zien van verschillende partijen vanuit de bouw. Ook hun houding tegenover groene daken is weergegeven (Bron: USP Marketing Consultancy, 2008).
Figuur 5.1a: Overzicht van verschillende marktpartijen
65
Gemeente Dordrecht
Actoren/thema
Waterberging
Luchtkwaliteit
Geluidsreductie
Koeling/ Isolatie
Energie
Woonbron Bewoners Wielwijk
Gemeente Dordrecht Waterschap Hollandse Delta Projectontwikkelaars
Figuur 5.1b: De voordelen per actoren onderverdeeld in de onderzochte thema’s
66
Financieel
Biodiversiteit
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
Gemeente Dordrecht • Waarom belanghebbende: Groene daken en gevels hebben vooral collectieve baten. Het is daarom aan de gemeente om de aanschaf van een groendak aantrekkelijk te maken voor de overige doelgroepen. • Voordelen voor deze doelgroep figuur 5.1b: verbetering van de luchtkwaliteit, het microklimaat, de waterproblematiek, de ecologie, de uitstraling (imago), de beleving en het meervoudig ruimtegebruik. Deze onderdelen dragen allen bij aan een beter leefmilieu in de stad.
Leveranciers en dakdekkers • Waarom belanghebbende: Wanneer de tijd rijp is voor groene daken, zullen er leveranciers gevonden moeten worden die de groene daken en gevels gaan realiseren. Deze doelgroep zal vooraf randvoorwaarden stellen aan onder andere de fysieke gesteldheid van een dak. • Voordelen voor deze doelgroep (figuur 5.1b): De leverende bedrijven zijn bij uitstek gebaat bij de realisatie van groene daken. Zij krijgen betaald voor het leveren en aanleggen van de bedekking. Realisatie van groene daken in Wielwijk brengt niet alleen financiële voordelen, maar ook positieve naamsbekendheid met zich mee. Dit is uiteraard gewenst voor bedrijven.
Waterschap Hollandse Delta / Aannemers Grond-, Weg-, en Waterbouw • Waarom belanghebbende: Het waterschap kan een ondersteunende rol spelen in de vorm van informatievertrekking, samenwerking en mogelijk bijdragen aan de financiering. Ook is Hollandse Delta bepalend in het vaststellen van de benodigde waterberging in Wielwijk. • Voordelen voor deze doelgroep figuur 5.1b: Vooral groene daken hebben een waterbufferend vermogen en zorgen hierdoor voor een vertraagde waterafvoer. Groene daken dragen dus bij aan een stabielere waterhuishouding.
5.2 Houding van actoren t.o.v. groene daken Algemeen gezien zijn alle actoren enthousiast over het idee van groene daken. Dit blijkt uit gesprekken met medewerkers van de verschillende organisaties, welke uitgebreid genoemd worden in de literatuurlijst. Woningbouwcorporatie Woonbron • Woonbron Dordrecht samen met partnerorganisatie Kristal zijn enthousiast over groene daken (Bron: mond. med. Smijers, 17-02-2010). In Rotterdam is Woonbron al grootschalig begonnen met het realiseren van groene daken. Woonbron geeft aan dat dit voor Dordrecht ook een optie is, maar dat hier financiële steun voor nodig is. Dit krijgt de corporatie in Rotterdam van de gemeente Rotterdam en van Hollandse Delta, aldus de directeur van Woonbron Dordrecht.
Projectontwikkelaars/ Aannemers Bouw & Uitvoer • Waarom belanghebbende: Projectontwikkelaars kunnen vooral als het gaat om nieuwbouw een grote rol spelen in de mogelijkheden voor groene daken. Wanneer zij als randvoorwaarde opgeven dat een dak geschikt moet zijn voor groene daken, is de drempel voor de toekomstige woningeigenaren ook kleiner om daadwerkelijk een groendak aan te schaffen. • Voordelen voor deze doelgroep figuur 5.1b: Wanneer projectontwikkelaars bereid zijn hun gebouwen geschikt te maken voor opties als groene daken, stijgen de gebruiksmogelijkheden ervan. Het maakt het extra aantrekkelijk om het gebouw te kopen, wat gunstig is voor de ontwikkelaar.
Bewoners Wielwijk • Voor dit onderzoek zijn steekproefsgewijs een aantal bewoners van Wielwijk gevraagd naar hun houding tegen over groene daken en gevels. Uit deze peiling blijkt dat bewoners over het algemeen geen goed beeld kunnen vormen van deze toepassing. Een eerste ingeving was dat men bang was dat er ‘rommel’ van het dak op straat zou belanden, maar wel dat een groendak of groene gevel er mooi uit zou zien.
67
Gemeente Dordrecht
•
De uitgevoerde steekproef was slechts zeer beperkt en een grotere steekproef zou nodig zijn om de algemene houding van bewoners te kunnen bepalen. De bewoners van Wielwijk worden tot nu toe alleen gevraagd hun wensen voor de wijk te uiten. Een wens die terugkomt van bewoners van vrijwel alle religies is de wens om naar de sterren te kijken vanuit een tuin. Groen staat hoog op de wenslijst, aldus medewerkers van afdeling Stadsontwikkeling en Beleid bij de gemeente Dordrecht.
Projectontwikkelaars/ Aannemers Bouw & Uitvoer • Uit het onderzoek van USP Marketing Consultancy blijkt dat tweederde van de projectontwikkelaars die op de hoogte zijn van groene daken, de meerwaarde van groene daken ziet (figuur 5.1a). •
Gemeente Dordrecht • De gemeente Dordrecht heeft duurzaam bouwen hoog in het vaandel staan. Groene daken worden in het Waterplan van Dordrecht 2009-2015 als wenselijke maatregel gezien. Momenteel is er geen concrete financieringsbron om groene daken uit te realiseren. • Wanneer groene daken en gevels in een lopend (water/milieu/duurzaamheids)project meegenomen kunnen worden, is dit zeer wenselijk. De kans op realisatie van groene daken en gevels wordt vergroot wanneer zij in meerdere milieuprojecten als maatregelen worden ondergebracht. Dit volgens de projectleidster van Wielwijk Klimaatbestendig.
Dit onderzoek zit echter in een te vroeg stadium om al concrete gesprekken met eventuele aannemers te hebben over hun bereidheid tot uitvoer.
De projectmanagers van de toekomstige nieuwbouw in Wielwijk zijn nog niet bekend. Er is dus nog geen informatie beschikbaar over de houding tegenover groene daken en gevels. Wel is de projectmanager van een nieuwbouwproject in de Kloosterstraat in Wielwijk zeer enthousiast over groene daken en gevels. Haar projectgebouw wordt dan ook voorzien van een extensief groendak. (Bron: Mond. med. van der Heijden, 11-02-2010) Leveranciers en dakdekkers • Het is vanzelfsprekend dat uitvoerende bedrijven en leveranciers van groene daken enthousiast tegenover de optie voor groene daken staan. Onder de algemene dakdekkers bedrijven is 60% van deze personen op de hoogte van de mogelijkheden van groene daken. 40% van deze groep is ook enthousiast over groene daken (figuur 5.1a). • Dit onderzoek zit echter in een te vroeg stadium om al concrete gesprekken met eventuele aannemers te hebben over hun bereidheid tot uitvoer.
Waters chap Hollandse Delta • Wanneer er sprake is van een reëel gevaar op wateroverlast, is Hollandse Delta bereid tot het meefinancieren van maatregelen. • In Wielwijk is er echter geen direct gevaar op wateroverlast, en dus is deze organisatie terughoudend. Wel kunnen groene daken als alternatief dienen voor waterberging zodat het riool ontlastwordt bij bijvoorbeeld piekbuien. Wanneer groene daken evenals het afkoppelen van regenwater opgenomen zou worden in het lokale beleid (Waterplan Dordrecht), is het wellicht wel mogelijk dat Hollandse Delta meefinanciert (Bron: Mond. med. Dalstra, 12-03-2010)
68
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
6. Expertise van voorbeeldsteden Waarom het wiel opnieuw uitvinden? Voor dit onderzoek zijn gemeenten benaderd die al langere tijd bezig zijn met (subsidie voor) groene daken. De meest vooruitstrevende gemeente hierin is Rotterdam. Maar ook Den Haag, Nijmegen, Delft en Amsterdam hebben al veel ervaringen opgedaan. In dit hoofdstuk zijn de belangrijkste ervaringen van andere steden samengevoegd. 6.1 Aanleidingen voor een initiatief als groene daken De belangrijkste aanleiding voor de stimulatie van aanleg van groene daken en gevels is het veranderende klimaat. Veel gemeenten hebben of krijgen te maken met wateroverlast. De reguliere waterberging is met het oog op stijgende waterspiegels niet voldoende. Groene daken kunnen dienen als alternatieve extra waterberging, vooral op plaatsen waar geen plaats meer is voor reguliere waterberging. Daarnaast waren overige milieu-issues zoals fijnstofproblematiek, geluidsoverlast en een teveel aan CO2 ook een aanleiding om oplossingen zoals groene daken aan te dragen. In de meeste steden kwam het idee voor groene daken vanuit de gemeente. In enkele gevallen, zoals in Amsterdam, waren het de bewoners die met het initiatief kwamen. Specifieke aanleiding voor stimulatie van aanleg van groene daken per voorbeeldstad: • De gemeente Rotterdam heeft te kampen met een tekort aan waterberging in het stedelijke gebied. Er was geen ruimte om het wateroppervlak uit te breiden. Met behulp van groene daken wil de gemeente het tekort aan waterberging opvangen. •
•
De gemeente Delft heeft een subsidieregeling voor groene daken en gevels ingesteld, omdat groene daken en gevels als maatregel aansluiten aan de ambities met betrekking tot water en klimaatbestendigheid.
•
De gemeente Nijmegen heeft hoge duurzaamheidambities en heeft om die reden groene daken en gevels als gesubsidieerde maatregel ingesteld.
•
Bij de gemeente Den Haag was de aanleiding een combinatie van factoren. Zowel vanuit het Groenjaar 2009, het Luchtkwaliteitsplan als het Waterplan werden de positieve effecten van Groene Daken benoemd. Vanuit verschillende wethouders is geopperd iets met groene dak en te doen. (Bron: schriftelijk contact, Roetgerink, 08-03-2010)
(Bron: schriftelijk contact van Galen, 01-03-2010)
(Bron: Telefonisch gesprek, Verhoeven, 11-02-2010)
6.2 Genomen stappen van idee tot realisatie door de voorbeeldsteden 1. Allereerst werden groene daken een onderwerp in de beleidsnotitie. Deze notitie valt in 80% van de gevallen onder de gemeentelijke afdelingen die zich bezig houden met Groen en Water. Wanneer groene daken als punt van belang worden geaccepteerd, wordt het onderwerp toegedeeld aan één of meerdere takken van de organisatie, zoals aan de afdeling Water. 2. De afdeling die zich over groene daken buigt, start een haalbaarheidsonderzoek. Hierin komt naar voren of het rendabel (en urgent) is om groene daken als alternatieve maatregel op te nemen in een beleidsplan. 3. Wanneer het stimuleren van groene daken rendabel (en urgent) blijkt te zijn, wordt onderzocht vanuit welk budget het initiatief gefinancierd kan worden. 4. Financieringsbronnen die voorbeeldsteden gebruikt hebben: Nijmegen gebruikt €50.000 vanuit het GRP (Gemeentelijk Rioleringsplan) en financiert de rest van project ‘Groene Allure Binnenstad’; Den Haag financierde opzet van een subsidieregeling vanuit regulier beleidsbudget van diverse afdelingen.
(Bron: schriftelijk contact, Goedbloed 30-03-2010)
De gemeente Amsterdam stimuleert de aanleg van groene daken en gevels omdat bewoners hierom gevraagd hebben. Veel bewoners van Amsterdam hebben de behoefte aan een eigen stukje groen. Omdat hier op maaiveldniveau weinig plaats voor is, heeft de gemeente ermee ingestemd om groene daken en gevels te helpen financieren. Bijkomende aanleiding van de gemeente om hiermee in te stemmen, is dat het groen bijdraagt aan een aangenamer stadsklimaat en aan de waterberging. (Bron: schriftelijk contact, Kuijk, 09-02-2010)
69
Gemeente Dordrecht
5.
6.4 Financiering Het grootste deel wordt betaald door degenen die een groendak of groene gevel willen aanschaffen. Daarnaast subsidiëren gemeenten gemiddeld €25,- tot €35,- per vierkante meter groendak tot een vastgesteld maximumbedrag. Het maximumbedrag verschilt echter sterk per gemeente. Den Haag stelt een maximum van €20.000,terwijl Nijmegen maximaal €5000,- subsidieert. In de meeste gemeenten kunnen wooncorporaties en overige grotere gebouweigenaren zoals bedrijven ook subsidie aanvragen. De maximumbedragen zijn vaak het dubbele van de bedragen voor particulieren. Aan groene gevels worden doorgaans niet meegefinancierd door gemeenten. De interne financiering vanuit de gemeente kan komen vanuit een bepaald bovengenoemd thema, maar ook vanuit verschillende thema’s. De gemeente Den Haag financiert groene daken bijvoorbeeld vanuit het thema Luchtkwaliteit, maar ook Water en Groen. In Rotterdam subsidieert het Waterschap een aanvullend bedrag van €1,- per vierkante meter groendak.
De subsidie zelf wordt gefinancierd vanuit diverse uitvoeringsgelden, zoals luchtkwaliteit, het Gemeentelijk Groenplan en het waterplan van Den Haag. Delft financiert de subsidie vanuit haar ecologiereserve; Rotterdam heeft een apart budget samengesteld speciaal voor subsidie voor groene daken. Het geld is vooral afkomstig van de budgetten voor waterberging. Amsterdam financiert subsidie voor groene daken vanuit het Luchtkwaliteitsplan en het Ecologieplan. De subsidieregeling kan intern worden opgesteld door personen die gespecialiseerd zijn in bouwsubsidies. Op dit punt worden ook uitvoerende organisaties van groene dak en betrokken bij de regeling. De ervaring van de voorbeeldsteden is dat het subsidiëren van groene gevels minder rendabel is. Deze vallen dus ook niet onder de subsidieregeling.
6.3 Eventuele samenwerkende organisaties en aansluiting op activiteiten • Waterschappen zijn vaak bereid om mee te financieren aan groene daken wanneer waterberging een probleem is in gemeenten. De overige kosten voor het opzetten van een subsidieregeling en de subsidie zelf worden vooral door de gemeenten zelf gedragen. • Wanneer de groene daken eigendom zijn van bedrijven en wooncorporaties, betalen deze zelf mee aan de kosten. Ook particuliere eigenaren financieren zelf mee. • Qua subsidie van het Rijk zijn er verschillende regelingen mogelijk, zoals SLOK, Vamil en Mia. Deze regelingen worden verder beschreven in hoofdstuk 7, paragraaf 3. Voorwaarde om voor subsidie in aanmerking te komen is dat de gemeente en eventueel derden zelf mini maal 50% meefinancieren. • Groene daken kunnen meegenomen worden in bestaande thema’s en projecten, zoals Groenjaar 2009 (Den Haag) of Leven met Water (Rotterdam). Het voordeel hiervan is dat het initiatief niet op de kast blijft liggen, maar meteen uitgevoerd kan worden.
6.5 Knelpunten Een belangrijk knelpunt in veel gemeenten is de geringe concrete informatie over de effecten van groene daken. Veel actoren willen eerst cijfers en bewijzen zien van de positieve effecten van groene daken en gevels voor zij instemmen met een realisatie. Een ander knelpunt is het onderbrengen van groene daken in een bepaald thema. Groene daken zijn in Nederland een vrij nieuw concept, en zijn vaak nog niet opgenomen in een beleid. Omdat groene daken op verschillende vlakken als alternatieve maatregel toegepast kunnen worden, is het zaak om te onderzoeken onder welk thema de daken het meest tot hun recht komen. 6.6 Communicatie De meeste gemeenten hebben de subsidieregeling voor groene daken bekendgemaakt via de (lokale) dagbladen en via informatieboekjes. Deze boekjes zijn verkrijgbaar bij het stadhuis en bij verschillende stadsdeelkantoren. Verder wordt er ook informatie over de subsidieregeling verstrekt via de gemeentelijke websites. De gemeente Nijmegen heeft een apart orgaan inclusief website voor duurzaamheidactiviteiten in het leven geroepen. Op deze website hebben groene daken en gevels een aparte plaats gekregen. Veel gemeenten geven via de website ook de
70
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
contactgegevens van een aanspreekpunt. Dit is een persoon die veel weet over de subsidieregeling en alles wat hier omheen zit. Sommige gemeenten zoals Delft en Rotterdam hebben jaarlijks symposia in het thema van duurzaamheid, energie en groen. Groene daken komen hier dan ook aan bod. In veel gevallen wordt dan een uitvoerend bedrijf van groene daken uitgenodigd als gastspreker/ informatieverstrekker. 6.7 Overzicht van de genomen stappen per gemeente In figuur 6.1 is overzichtelijk gemaakt welke stappen zijn doorlopen door welke gemeente. De mate waarin gemeenten aandacht aan de stappen besteden is aangegeven met de volgende symbolen: ++ + +/--
= = = = =
zeer veel aandacht aan besteed veel aandacht aan besteed enige aandacht aan besteed weinig tot geen aandacht aan besteed helemaal geen aandacht aan besteed
71
Gemeente Dordrecht
Figuur 6.1: De mate waarin gemeenten de stappen hebben doorlopen
72
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
7. Technische randvoorwaarden Bestaande bebouwing en traditionele bouw In Wielwijk wordt de oudbouw gekenmerkt door de traditionele bouw. Bij de traditionele bouw is het gebruikelijk in de uitvoering dat er een betonskelet wordt geplaatst wat de wanden en de plafonds vormt. De volgende uitgangspunten zijn van toepassing voor de bestaande daken en gevels in Wielwijk: • de daken variëren van een zwart plat dak (tot 5% afschot) tot een hellend dak (meer dan 5% afschot); • bijna alle zwarte platte daken in Wielwijk hebben een bitumineuze dakbedekking; • de gevels in Wielwijk bestaan bijna allemaal uit bakstenen,
In dit hoofdstuk worden de technische randvoorwaarden gegeven die bij de aanleg van de verschillende systemen voor een groendak of groene gevel gehanteerd moeten worden. Een belangrijk onderscheid is gemaakt tussen richtlijnen voor nieuwbouw en bestaande bebouwing. Richtlijnen voor groene daken en gevels zijn vooral gericht op intensievere daktuinen en complexere systemen voor groene daken en gevels. Tijdens de projectontwikkeling kan nog rekening kan worden gehouden met voldoende draagkracht van de dakconstructie. Voor de bestaande bebouwing is vooral gekeken naar flatgebouwen, portieketagewoningen en kantoorlocaties met een plat dak. De richtlijnen zijn niet specifiek voor Wielwijk, maar zijn algemeen toepasbaar. De randvoorwaarden dienen voor het beoordelen van de geschiktheid van een bestaand dak. Belangrijk is aan welke eisen een dak moet voldoen, voor het aanbrengen van een groendak. De richtlijnen zijn bedoeld om een bijdrage te leveren aan de goede uitvoering van groene daken en gevels. In de eerste plaats zal gekeken worden naar niet-beloopbare daken zoals overgroeide daken, ecologische daken en sedumdaken.
Richtlijnen om bestaande groene daken te kunnen beoordelen Voor de bestaande daken in Wielwijk is er geen rekening gehouden met het achteraf aanbrengen van een groendak, waardoor het gewicht zal toenemen. De mate waarin het gewicht zal toenemen is afhankelijk van het gewenste type groendak. Het aanbrengen van een groendak zal in zijn algemeenheid het eigen gewicht van het dak nadelig beïnvloeden. Een bestaand dak is pas geschikt voor een groendak als voldaan kan worden aan een aantal randvoorwaarden. In figuur 7.1 is weergeven welke aanpassingen noodzakelijk zijn voor de aanleg van een groendak. Tijdens de beoordeling van het dak wordt gecontroleerd of het dak voldoet aan de gestelde eisen.
7.1 Richtlijnen voor bestaande daken en gevels Een belangrijk gegeven is dat het: gewicht en de intensiteit van een groendak aan elkaar zijn gerelateerd. Bij de beoordeling van de constructieve mogelijkheden zijn een aantal aannames gedaan, die van toepassing zijn voor de bestaande bebouwing in Wielwijk.
Geschiktheid van de bestaande dakbedekking Voor iedere situatie moet nagegaan worden of de bestaande dakbedekking geschikt is als ondergrond voor een groendak. De randvoorwaarden voor de aanwezige dakbedekking zijn in figuur 7.1 opgenomen. Daarnaast welke maatregelen ervoor kunnen zorgen dat het dak aan de randvoorwaarden kan voldoen.
Beoordeling van constructieve mogelijkheden in Wielwijk Voor het overgrote deel van de woningen geldt dat de constructies niet zwaarder zijn dan wettelijk nodig is, de daken hebben als doel het onderliggende gebouw te beschermen tegen weersinvloeden. Het ligt daarom voor de hand dat het draagvermogen van de bestaande daken beperkt is. Om deze reden kan gesteld worden dat alleen extensieve groene daken met een licht gewicht toepasbaar zijn. (Bron: Veeman, A., 2007)
73
Gemeente Dordrecht
Figuur 7.1: Randvoorwaarden voor bestaande daken. Om te weten of een bestaand dak geschikt is moeten de volgende randvoorwaarden worden meegenomen in de beoordeling van een dakconstructie: (Bron: prof. Ir. N.A Hendriks, 2008, SBR)
74
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
7.2 Richtlijnen voor nieuwbouw Duurzaam bouwen De richtlijnen voor nieuwbouw spelen in op de ontwikkelingen voor duurzaam bouwen in de gemeente Dordrecht. Ambities om duurzaam te bouwen staan in de visie voor Wielwijk 2007 globaal omschreven. Duurzaam bouwen besteedt onder meer aandacht aan energiezuinige woon- en werkomgevingen, alternatieve verwarmings- en koelingsbronnen, het gebruik van duurzaam gekweekte houtsoorten, hergebruik van materialen. Voor duurzaam bouwen is meervoudig ruimtegebruik ook een oplossing. Welke mogelijkheden er zijn met een groendak staat beschreven in paragraaf 2.5.9.
Randvoorwaarden voor een gevel Dicht bij de gevel kan het droog of juist heel nat zijn. Dit hangt af van de windrichting van de gevel. Bij het aanbrengen van beplanting tegen de gevel moet hiermee rekening gehouden worden. De ondergrond van de zuidwest muur is vaak nat, omdat de wind het meest uit deze windrichting komt. De noordoost muur is daarom vaak droog. Bij een droge ondergrond kan er een irrigatiesysteem worden aangelegd. Bij een te natte ondergrond kan het overtollige water door middel van drainage worden afgevoerd. Voor het aanplanten van gevelbegroeiing moet er rekening worden gehouden met enkele aspecten van de gevel. Zo is het niet aan te raden om op oude gevels met kalkvoegen zelfhechtende soorten zoals klimop aan te planten. Deze planten kunnen in de poreuze voegen groeien en deze stukmaken. Ook bij gevels met scheuren is het niet verstandig zelfhechtende klimplanten aan te brengen. De scheuten kunnen in de scheuren groeien en deze groter maken. Gevels zijn vaak zo uitgevoerd dat het in de meeste gevallen geen probleem is om een constructie, zoals plantenbakken of een constructie van staaldraden, aan de gevel op te hangen.
Ontwerp en uitvoering Binnen het multidisciplinaire werkgebied van het dak zoeken bouwbedrijven samen met bouwpartners uit de dak- en gevelbedekkingsbranche naar oplossingen om systemen voor groene daken en gevels integraal in te passen. Partijen moeten inspelen op: • innovatieve ontwikkelingen; • het toepassen van kennis tijdens de ontwikkellingsfase; • toepassen van kennis tijdens de uitvoeringsfase om te voorkomen dat er fouten ontstaan in de uitvoering bij dakdekkers en hoveniers. (Bron: Leven op daken, 2010)
(Bron: www.gevelbegroeiing.nl)
Om groene daken succesvol toe te passen moet voor de aanleg met de randvoorwaarden uit figuur 7.1 rekening worden gehouden. 7.3 Aanleg van groene daken Groene daken zijn bijna allemaal hetzelfde opgebouwd. Op de dakconstructie bevindt zich een waterdichte dakbedekking en daar bovenop een drainagelaag. Op de drainagelaag wordt een filtervlies aangebracht. Als de dakbedekking niet bestand is tegen wortels en er een extra bescherming tegen regenwater gewenst is, moet er een wortelwerende en waterdichte laag worden toegepast. Zie figuur 7.3 voor de volledige opbouw van het dakprofiel.
Figuur 7.2: Vochtgehalte bij gevel
75
Gemeente Dordrecht
Figuur 7.3a: Een opbouw van een dakbegroeiing bestaat uit vier functielagen welke op de dakbedekkingconstructie worden aangebracht (Bron: Veeman, A., 2007)
76
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
Toepasbaarheid In groendak is alleen toepasbaar onder bepaalde randvoorwaarden, voor de aanleg van een groendak moet rekening worden met de eigenschappen van een groendak, zie figuur 7.3b. De randvoorwaarden voor bestaande daken zijn terug te vinden in paragraaf 7.1. Kort samengevat zijn de volgende zaken van groot belang: • • •
De constructie van het dak en de maximale draaglast van deze constructie is bepalend, het type groendak moet hierop worden aangepast; De aangebrachte dakbedekking moet wortelwerend zijn; De hoogte van de dakrand, afsluiting van de dakbedekking, moet een opstand hebben van minimaal 12 cm. Dit is het verschil in hoogte van de dakrand en van de rand en de aangebrachte dakbedekking.
Verder aanpassingen die nodig aan de dakconstructie voor een extensief groendak kan worden aangelegd nadat grind is verwijderd en is afhankelijk van dakbedekking en het draagvermogen. In figuur 7.3b zijn de belastingsgegevens van enkele daktypen in verzadigde toestand aangegeven.
(volgens de Duitse richtlijnen voor daken)
De hellingshoek van een is een belangrijke randvoorwaarden voor het type groendak. De hellingshoek bepaald wat je kunt aanleggen en welke beplanting mogelijk is. Op een dak met een hellingshoek groter dan 15˚ is alleen een extensief groendak mogelijk met als functie kijkgroen. (Bron: Groene daken in Arnhem, 2008) Hoe een groendak is opbouwt is stap voor stap in figuur 7.3a beschreven.
Figuur 7.3b: Eigenschappen van verschillende typen groene daken (Bron: MAAK<architectuur, 2008)
Sedum Substraat Filterlaag Drainagelaag Waterdichte beschermlaag
Figuur 7.3c: Opbouw van een groendak
77
Gemeente Dordrecht
Figuur 7.4a: Constructieve mogelijkheden met een grondgebonden systeem voor aanleg van een groene gevel. (Bron: www.gevelbegroeiing.nl)
Figuur 7.4b: Doorsnede van een staaldraadsysteem met begroeiing (Bron: Leefmilieu Brussel, oktober 2007)
78
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
7.4 Aanleg van groene gevels Belasting en windweerstand Om groene gevels op de juiste wijze verantwoord toe te passen, moet met een aantal aspecten rekening worden gehouden. In figuur 7.4a staan de problemen die zich kunnen voor doen. De uitgangspunten zijn bedoeld als oplossingsrichting om deze problemen te voorkomen. Gebonden systeem Deze wortels en voetjes gebruiken wortelhaartjes die zich in de fijnste poriën van de ondergrond kunnen vastzetten. Omdat de wortelharen niet erg diep doordringen wordt de ondergrond niet beschadigd. Figuur 7.4b is een gebonden systeem. Klimplanten De drie belangrijkste randvoorwaarden waar de klimplanten aan moeten voldoen zijn: (Bron: www.gevelbegroeiing.nl) • een vorm van klimmechanisme(draagconstructie) hebben; • winterhard zijn en een lange levensduur. Figuur 7.4c: Sfeerbeeld van groene gevels in Wielwijk, aan de kopzijde van een flat.
Opbouw van de verschillenden constructies De systemen voor groene gevels zijn grofweg onder te verdelen in twee hoofdgroepen: grond gebonden constructies en de niet grond gebonden constructies. Hieronder worden de systemen kort beschreven. Bijbehorend is in een overzicht weergegeven, welke beplantingsoorten zijn toe te passen. Grond gebonden constructies Bij dit soort constructies staat de beplanting met het wortelgestel in de volle grond. De constructie geeft de plant houvast om naar boven te klimmen. De plant begint onderaan de gevel en beklimt na verloop van tijd de gehele constructie. Bij deze grondgebonden constructies zijn weer drie varianten te onderscheiden, deze worden in figuur 7.4a behandeld.
Figuur 7.4d: Referentiebeelden uit Rotterdam die aangeven hoe bestaande flats begroeid kunnen worden. (Bron: Gemeentewerken Rotterdam, 2009)
79
Gemeente Dordrecht
Figuur 7.5a: Overzicht met kenmerken voor toepassing van sedumbeplanting, (Bron: Freel S. Mandema B.SC, 2008)
Figuur 7.5b: Verschil in typen groene daken en hoogte van de beplantingsvorm
80
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
7.5 Beplantingsadvies Sortiment sedums Op een extensief groendak zijn verschillende mengsels toepasbaar. Voor een sedum-kruiden dak kan dat gaan om de volgende mengsels: • prairiemengsel, in de voorzomer rijkbloeiend en daarna vooral hoog opgaand; • schaduwmengsel, met varens, geranium en siergras, hele jaar door aantrekkelijk; • iris-alliummengsel, met sieruien en iris en rijkbloeiende hertshooi; • saxifrage-astermengsel, met afgelopen najaar fantastisch bloeiende asters en hoge sedumsoorten; • grijsbladig-primulamengsel, met sleutelbloemen, muizenoor en petrorhagia. In figuur x staan een aantal suggesties die aangeven op welke wijze de biodiversiteit op begroeide daken kan worden bevorderd: Voor het klimplantensortiment zijn er een aantal specifieke eisen per systeem, hiervoor wordt verwezen naar figuur 7.5a. Specifieke eisen voor klimplanten zijn opgenomen in figuur 7.5f.
Figuur 7.5c: Plantenborders op een intensief groendak
(Bron: www.gevelbegroeiing.nl)
Figuur 7.5d: Bieslook
81
Figuur 7.5e: Sedumbeplanting
Gemeente Dordrecht
Figuur 7.5f: Klimplantensortiment (Bron: T&L Thema: vegetatiewanden, nr. 15A)
Figuur 7.5g: Groene gevel in Dordrecht, EGM architecten aan de Laan der V.N.
82
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
Keuze van het sortiment De planten die op deze site beschreven zijn moeten aan een aantal voorwaarden voldoen. Bij de beplantingskeuze van groene gevel moet rekening worden gehouden met eigenschappen van klimplanten zoals is toegelicht in figuur 7.5h. De planten zijn geselecteerd op: • winterhardheid en of de planten overblijvend zijn (langere levensduur); • de planten die beschreven zijn in figuur 7.5f hebben allemaal een minimale hoogte van 3 meter; • voor deze hoogte is gekozen omdat klimplanten onder de 3 meter in de groep van kleine klimplanten vallen en niet hoog genoeg worden om een gevel te bedekken; • deze klimplanten kunnen wel goed in combinatie met de hoge soorten gebruikt worden, om extra accenten te geven aan de plantvoet;
Figuur 7.5i: Bewoners leggen zelf een groene gevel aan (Bron: www.gevelbegroeiing.nl)
Figuur 7.5h: Beplantingskeuze voor een groene gevel (www.gevelbegroeiing.nl)
83
Gemeente Dordrecht
(Bron: Smolders D.H.P., 2007)
Figuur 7.6: Verschil in onderhoudswerkzaamheden tussen een groendak en bitumendak
Figuur 7.7: Onderhoudswerkzaamheden voor klimplanten
84
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
7.6 Aanlegkosten De kosten voor aanleg van een groendak hangen af van de kwaliteit en kenmerken van het bestaande dak en van de uiteindelijke inrichting. De gemiddelde aanlegkosten variëren van €50 per m2 voor een extensief dak tot €120 per m2 voor een intensieve daktuin. Subsidiemogelijkheden kunnen de kosten voor de investerende partij aanzienlijk laten afnemen. De subsidiemogelijkheden worden besproken in hoofdstuk 9 (paragraaf 9.5). In figuur 7.6 is aangegeven wat de kosten voor de verschillende typen groene daken zijn.
Soortkeuze en beheer Het is van belang om de juiste soortkeuze vast te stellen. Om te voorkomen dat de scheuten van klimplanten onder de dakpannen groeien, is juiste soortkeuze van belang. Om tot de juiste keuze te komen, zijn in bepaalde situaties met de volgende punten rekening worden gehouden: • Het is noodzakelijk om de klimplanten goed bij te houden en regelmatig te snoeien. • Voor elke plant is aangegeven of en wanneer deze gesnoeid moet worden. • Bij sommige planten staat dat er na de bloei gesnoeid moet worden. • Deze planten bloeien op het hout dat het jaar daarvoor gevormd is. • Door rozen na de bloei terug te snoeien kan de plant voor een tweede keer gaan bloeien. • Bij het aanplanten moet de klimplant in de juiste richting worden geleid. Ook moeten de scheuten in de eerste twee groeiseizoenen regelmatig geleid worden. • Voor een dichte gevelbeplanting kan het best gekozen worden voor plantensoorten die in de winter niet geheel af sterven. De planten die dit wel doen kunnen wel goed in combinatie worden gebruikt met wintergroene soorten. • Er moet echter wel rekening worden gehouden met het dode hout dat elk jaar verwijderd moet worden.
7.7 Beheer en onderhoud Het onderhoud aan groendaken is extensief bij sedumdaken (1-2 keer per jaar) en intensief (normaal tuinonderhoud) bij groendaken met heesters en bomen. In verband met de daksituatie dient specifiek gelet te worden op vegetatie in de grindstroken, eventuele verstopping van hemelwaterafvoeren en het functioneren van de drainage. Figuur 7.7 laat het verschil zien in onderhoud en levensduur tussen een bitumendak en een groendak. In het schema is aangeven waar op moet worden gelet bij het inspecteren. Door inwerking van zonlicht verouderen de bitumen. De levensduur van de dakbedekking wordt dan ook in grote mate bepaald door een goede afscherming van het zonlicht. Bij het aanleggen van gevelbeplanting moet er van tevoren rekening worden gehouden met het onderhoud dat ieder jaar moet plaatsvinden. In figuur 7.7 is aangeven met welke onderhoudswerkzaamheden rekening moet worden gehouden bij klimplanten.
(Bron: www.gevelbegroeiing.nl)
7.8 Richtlijnen biodiveristeit Wanneer met de richtlijnen uit figuur 7.8 rekening kan worden gehouden zal de biodiversiteit groot kunnen zijn op groene daken. Het doel is een microhabitat met een gevarieerde substraatdikte en een gevarieerde substraatsoort (bij voorkeur zo natuurlijk mogelijk bodemmateriaal; voedselarme grond, zand, grint, leem, maar ook kleikorrels, puin- en betongranulaat) om een gevarieerd reliëf te realiseren.
85
Gemeente Dordrecht
Figuur 7.8: Richtlijnen voor biodiversiteit
86
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
8. Kansrijke locaties voor Wielwijk 8.1 Visie groene daken en gevels in Wielwijk Door het vergroenen van daken en gevels kan ingespeeld worden op de maatregelen die men vanuit het beleid wil nemen om Wielwijk duurzaam en leefbaar te maken. Stedenbouw ziet om die reden ook kansen in het transformeren van bestaande en nieuwe daken en gevels door deze te vergroenen. Het toepassen van groene daken en gevels is vooral interessant voor de gemeente Dordrecht, wooncorporatie Woonbron, waterschap Hollandse Delta en de bewoners van Wielwijk. Groene daken en gevels in Wielwijk zijn kansrijk, omdat: • de duurzaamheidsambities voor Wielwijk aansluiten op de toepassing van groene daken en gevels; • met deze begroeiing wordt een positieve bijdrage geleverd aan het fysieke klimaat en de psychologische en sociale omstandigheden in Wielwijk; • de nieuwbouw in Wielwijk in de stedenbouwkundige ontwerpfase biedt een kans voor architecten om rekening te houden met geschikte dak- en gevelconstructies; • door milieuthema’s te combineren en te integreren binnen stedenbouwkundige deelgebieden, kunnen milieuproblemen in Wielwijk effectief worden aangepakt; • maatschappelijke baten zijn een winst voor langere termijn omdat groene daken en gevels zich binnen een bepaalde tijd terugverdienen en de kwaliteit van de leefomgeving verhogen; • de waardestijging van onroerend goed met groene daken en gevels sluit aan op het maatschappelijk en verantwoord ondernemen; • meer groen versterkt de ruimtelijke kwaliteit in de wijk; • op locaties die erg stenig zijn en waar weinig groen is kunnen groene daken en gevels onderscheid in de wijk aanbrengen; • gebruikersdaken zoals intensieve daktuinen zijn een oplossing op de vraag naar meervoudig ruimtegebruik; • wooncorporatie Woonbron is de grootste belanghebbende in Wielwijk en is bereid om in te zetten op duurzaamheids maatregelen zoals groene daken en gevels op de eigen gebouwen.
Figuur 8.1: Impressie van bestaande bebouwing met groene daken en gevels
87
Gemeente Dordrecht
Koeling en waterberging
Isolatie
LEGENDA
LEGENDA
Ontsluitingsweg
Ontsluitingsweg
Snelweg A16
Snelweg A16 Categorie F en G kansrijk
Kansrijk zijn alle platte daken
Categorie E twijfelgeval
Afgekoppelde daken of schuine daken >5°
Ongeschikt of niet interessant
N
N
Figuur 8.2a: Combinatie van de thema’s: waterberging en koeling, deze zijn beide voor alle platte zwarte daken kansrijk
Figuur 8.2b: Isolatie: de kansrijke wooncomplexen (blauw) met energielabel F & G, dit is laag en twijfelgevallen (oranje) hebben energielabel E.
88
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
Geluid
Ecologie
LEGENDA
LEGENDA
Ontsluitingsweg
Ontsluitingsweg
Snelweg A16
Snelweg A16
55 - 60 dB
Biodiversiteit, groen en SES versterken (kansrijk)
50 - 55 dB
Mogelijkheden zijn beperkt
Niet interessant
N
N
Figuur 8.2c: Kansrijk voor ecologie (blauw): biodiversiteit, versterken SES met door meer groen op daken en langs gevels.
Figuur 8.2d: Kansrijk voor geluid: zone langs de A16 (48 dB voorkeursgrenswaarde)
89
Gemeente Dordrecht
Kansrijke locaties
Lucht
LEGENDA
LEGENDA
Ontsluitingsweg
Ontsluitingsweg
Snelweg A16
Snelweg A16
Meest kansrijk
Kansrijk
(water, koeling, isolatie en in mindere mate geluid en lucht)
(voor PM10 en NO2)
Kansrijker
Ongeschikt of niet interessant
(water, ecologie en koeling in mindere mate isolatie) Kansrijk (water en koeling)
N
N
Figuur 8.2e: Lucht: langs de A16 liggen kansen voor groene daken en gevels, het is echter niet zo’n groot probleem.
Figuur 8.2f: Kansrijke locaties in Wielwijk voor bestaande bebouwing en nieuwbouw, de kansenkaartjes 8.2a t/m 8.2e over elkaar heen te leggen.
90
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
8.2 Kansrijke locaties in Wielwijk
Kansrijke buurten voor het integreren van groene daken en gevels De buurten die grenzen aan de A16 zijn kansrijk voor in het bijzonder lucht en geluid. Voor koeling en isolatie liggen de meeste kansen in de Reddersbuurt en het Zuidoost kwadrant. De effecten op waterberging, koeling en ecologie zijn voor bijna alle buurten een meerwaarde. Voor waterberging en koeling zijn alle zwarte platte daken interessant. Admiraalsplein lijkt een goede optie omdat het platte daken zijn. Hoewel de isolatie waarschijnlijk goed geregeld is. Groene gevels zijn vooral interresant voor energie en biodiversiteit. Maar of dit genoeg is voor zo’n dure maatregel blijft de vraag. Ten slotte is het een verbetering voor het stadsklimaat en de leefbaarheid door groene daken en gevels toe te passen. Figuur 8.5 geeft een overzicht van alle kansrijke locaties in Wielwijk.
Waar zijn effecten in Wielwijk het grootst? Met kansrijke locaties worden overwegend platte zwarte daken bedoeld waar de milieuproblemen het grootste zijn. Om te weten wat kansrijke locaties zijn voor groene daken en gevels in Wielwijk, is er een themastudie uitgevoerd. De probleemanalyse is gebruikt om te bepalen waar zich per thema kansen in de wijk bevinden. Door het combineren van de kansen wordt duidelijk waar de mogleijkheden liggen. Er is eerst gekeken wat het belangrijkste is van de milieuproblematiek en waarin groene daken en gevels het beste kunnen bijdragen. Dat is in aflopende volgorde: 1 De effecten van groene daken op waterberging zijn bewezen en in Wielwijk te bereiken door het benutten van platte daken. 2 De effecten van groene daken en gevels op koeling en isolatie is bewezen en te realiseren op veel platte daken. 3 De effecten op van ecologie worden vergroot door aan te sluiten bij grote stukken groen die als biodiversiteit gelden en onderdeel uitmaken van de SES. Tevens wordt de leefbaarheid hiermee verhoogd. 4 De effecten van groen op luchtkwaliteit zijn niet goed gekwantificeerd en zijn in Wielwijk niet zo’n groot probleem. 5 De effecten van groen op geluid, zijn niet goed gekwantificeerd, en zijn in Wielwijk niet zo’n groot probleem.
Kansen voor toepassing Binnen Wielwijk bevinden zich een groot aantal nieuwbouw en herstructureringsprojecten. Bovendien vindt grootschalige herstructurering plaats in de wijk. In hoeverre groene daken en gevels in de ontwerpfase meegenomen kunnen worden is van groot belang. Dit bepaalt mede of de aangewezen kansen ook daadwerkelijk benut kunnen worden. De meerwaarde van meervoudig ruimtegebruik speelt een belangrijke rol, anders wordt het onbetaalbaar en is de milieuwinst te laag. Daarnaast wordt de leefbaarheid van de wijk verbeterd. Om de kansen te benutten is het van belang stapsgewijs groene daken en gevels te laten integreren in de wijk.
Figuur 8.2g: Belangrijkste effecten van groene daken en gevels
91
Gemeente Dordrecht
Figuur 8.9: Sfeerimpressie hoe platte zwarte daken kunnen worden voorzien van extensieve groene daken
92
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
9. Regelgeving en subsidiëring Extensieve groene daken en gevels kunnen in principe aangelegd worden zonder dat hier toestemming van de overheid voor nodig is. De bestemming van het dak wordt door de aanleg van een extensief groendak niet gewijzigd. Voor een intensief groendak is wel toestemming van de overheid nodig. In dit hoofdstuk zijn de regelgevingen waarmee rekening gehouden moet worden bij de realisatie van groene daken bondig weergegeven.
9.3 Plannen, Visies en Nota’s voor de gemeente Dordrecht Groene daken passen in huidige visies en doelstellingen. Het creëren van een robuust ecosysteem is de algemene doelstelling die terug te vinden is in ieder rapport met betrekking tot water en groen in de gemeente Dordrecht. In figuur 9.5 is aangegeven wat de kansen voor een financiële bijdrage aan groene daken en gevels zijn vanuit het beleid.
9.1 Bestemmingsplan en Bouwvergunningen Wanneer het dak toegankelijk gemaakt wordt voor personen, is een bouwvergunning nodig. Er worden dan meer eisen aan de kwaliteit van het dak gesteld om de veiligheid te kunnen waarborgen. De aan te vragen vergunning is een lichte of reguliere vergunning die bij de gemeente aangevraagd dient te worden t.a.v. Afdeling vergunningen en handhaving (bron: website gemeente Dordrecht). De volgende bewijsstukken dienen bij een aanvraag ingeleverd te worden: 1. Een tekeningenset van de bestaande en de nieuwe situatie van het dak; (bron: www.enerbouw.nl) 2. Een constructieve berekening van het dak
Watervisie, kabinetsvisie op het waterbeleid Het Nederlandse kabinet heeft in 2007 besloten dat Nederland moet streven naar een duurzaam en klimaatbestendig waterbeheer. Veiligheid staat voorop, gevolgd door het creëren van een klimaatrobuuste omgeving. Dat wil zeggen dat de veerkracht van het land vergroot dient te worden om piekbuien en droogteperiodes op te kunnen vangen. In stedelijke gebieden is een grotere hoeveelheid water en groen gewenst. Deze factoren dienen ook de kwaliteit van de leefomgeving te bevorderen. ‘Goede verbindingen met het ommeland dragen bij aan een goede kwaliteit van water en landschap’, aldus het NWP (Bron: Nationaal Waterplan).
Verder is er mogelijk een vrijstelling nodig van de in het bestemmingsplan beschreven maximale bouwhoogte. Deze vrijstelling is nodig om eventuele hekken en privacyschermen te mogen plaatsen. Wanneer het dak als leefruimte in gebruik wordt genomen, moet er aanvraag gedaan worden op een wijziging in het bestemmingsplan. Het bestemmingsplan of een gedeelte daarvan is op te vragen bij de Milieudienst Zuid-Holland Zuid, afdeling Vergunningen en Handhaving (Bron: www.dordrecht.nl).
Toegespitst op Dordrecht betekent dit dat de waterveiligheid van de primaire waterkeringen de prioriteit hebben. Daarnaast is het noodzakelijk de veerkracht van het watersysteem en de ruimtelijke inrichting te vergroten. In de watervisie staat beschreven dat ‘vanuit de meeliftstrategie, financiële haalbaarheid en het duurzaamheidperspectief vernieuwende aantrekkelijke vormen van meervoudig ruimtegebruik bijzondere aandacht verdienen’. Groene daken zijn een vorm van meervoudig ruimtegebruik en daarom kan opgevat worden dat dit idee dan ook bijzondere aandacht verdiend.
9.2 Burgerlijk Wetboek 5, Titel 4; Zakelijke rechten Voor de realisatie van een intensief groendak is het belangrijk om eerst de eigenaren van naburige erven te informeren en schriftelijke afspraken te maken over privacy en (on)gewenste bebouwing. Ook moet voor de aanleg van een intensief groendak het Burgerlijk Wetboek, boek 5, Titel 4, artikel 37 tot en met 69 geraadpleegd worden. Hierin staan wettelijke bepalingen over bevoegdheden en verplichtingen van eigenaars van naburige erven met betrekking tot (ver)bouwen.
Nationaal Waterplan 2009-2015 Het Nationaal Waterplan 2009-2015 is de opvolger van de Vierde Nota Waterhuishouding van het Rijk. In dit waterplan wordt meer nadruk gelegd op het aansluiten bij andere nationale opgaven en maatschappelijke ontwikkelingen door middel van een gebiedsgerichte aanpak.
93
Gemeente Dordrecht
Verder is het Nationaal Waterplan meer toegespitst op een klimaatbestendige aanpak. Het Waterplan heeft in het streefbeeld voor 2015 het volgende opgenomen: “De toenemende kans op wateroverlast wordt het hoofd geboden door maatregelen in de sfeer van preventie (bijvoorbeeld het vergroten van het oppervlak open water, en wateropvang in openbare ruimten en op groene daken), het verbeteren van de (fysieke) waterbestendigheid van de bebouwing. Het vergroten van de acceptatie van wateroverlast (bijvoorbeeld water op straat) en het toepassen van innovatieve bouwmethoden. De betrokkenheid van ontwerpers van gebouwen en ruimte bij het inpassen van deze maatregelen, zorgt ervoor dat water wordt benut voor een aangename leefomgeving. Kosten voor aanpassing van het watersysteem komen voor rekening van degenen die van de nieuwbouw profiteren. Er wordt gestreefd naar een zo hoog mogelijke zelfvoorzieningsgraad als het gaat om de waterbalans en waterkwaliteit”.
Waterbeheerplan 2009-2015 van Hollandse Delta (regionale waterbeheertaak) Hollandse Delta heeft in het Waterbeheerplan 2009-2015 als doel gesteld dat er voldoende bergingscapaciteit moet zijn om te grote peilstijgingen en wateroverlast bij hevige neerslag te voorkomen. Groene daken zijn ook een vorm van waterberging en kunnen zo bijdragen aan het tekort, vooral waar andere waterberging maatregelingen niet mogelijk zijn. Waterplan Dordrecht 2009- 2015 Het waterplan Dordrecht 2009-2015 is opgesteld op basis van de wet- en regelgevingen zoals hierboven beschreven. In het plan zijn een aantal ambities opgesteld met betrekking tot een robuust watersysteem: • Het uitwerken van de veiligheidsmaatregelen voor het eiland van Dordrecht. Daaronder valt ook een visie op klimaatrobuuste waterkeringen, de toepassingsmogelijkheden van delta-/superdijken met meervoudig ruimtegebruik, de toepassing van de UFM-principes en het op nationaal niveau meedenken over ‘afsluitbaar open’ waterkeringconcept voor de Rijnmond. • Het verduurzamen van de waterketen en de lange termijn zoetwatervoorziening voor de bewoners en ondernemers van Dordrecht. • Klimaatadaptatie als stedelijke opgave, toegespitst op de droogte en hitteproblematiek en extreme regenval. Ook wat betreft de samenhang met klimaatadaptiemaatregelen (Bron: Waterplan Dordrecht 2009- 2015).
(Bron: Ministerie van Verkeer en Waterstaat).
Verder worden in het Nationaal Waterplan 2009-2010 dezelfde normen overgenomen met betrekking tot hemelwater, namelijk: “Het schone regenwater van verharde oppervlakken moet meer de natuurlijke kringloop van het water gaan volgen en zo min mogelijk naar de afvalwaterzuiveringinrichting worden afgevoerd”. • 60% van het regenwater van verharde oppervlakken wordt geloosd in de bodem of rechtstreeks op oppervlaktewater; • op bestaande gebouwen is de afkoppelingsnorm 20%; • het overige regenwater op verharde oppervlakken wordt op een verbeterd gescheiden regenwaterriool geloosd. Deze normen worden voor de gemeente Dordrecht overgenomen en gaat voor een gemiddelde afkoppelingsnorm van 40%. (Bron: Vierde Nota Water, het Rijk). Volgens de Verkenningsnota beschikt Wielwijk nog over een gemengde riolering en moeten de meeste overstorten (urgent) worden gesaneerd. Ook beschrijft deze nota dat er nog niet is vastgesteld wie in welke mate kostendrager wordt voor deze sanering. Hierover wordt nog overlegd met Hollandse Delta, de gemeente Dordrecht en het zuiveringsschap.
Vooral de laatste twee punten impliceren erop dat groene daken gewenst zouden zijn wanneer de ambities omgezet worden in concrete maatregelen. Letterlijk worden groene daken ook in het waterplan genoemd als een oplossing met betrekking tot droogte, hittestress en wateroverlast.
94
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
9.4.3 Onderhoudskosten Een goed aangelegd groendak gaat ongeveer twee maal zo lang mee als een regulier dak. Wel vraagt een groendak om meer onderhoud dan een regulier dak. Aan dit onderhoud zijn ook onderhoudskosten verbonden. De mate van onderhoud neemt toe wanneer het groene dak intensiever ingericht wordt.
Toegespitst op Wielwijk staat in het waterplan dat programma Leven met Water een financiële steun zal zijn voor Wielwijk Klimaatbestendig. In dit programma wordt kennis vergaard over duurzaamheidmaatregelen. De beoogde resultaten zijn: 1. Dat Wielwijk klimaatbestendig(er) zal worden uitgevoerd en daarmee ook voor de toekomst een aantrekkelijkere wijk zal zijn en mogelijk voorbeeldwijk kan worden; 2. kennis van het beleid (waterplan) zodat klimaatbestendige maatregelen ook elders in de stad kunnen worden toegepast.
De kosten voor onderhoud van groene daken zijn: €0,50/m2 per jaar voor extensieve groene daken, €4/m2 per jaar voor intensieve groene daken en €0,20/m2 jaar voor grinddaken. (Bron: Mann G. 2003b)
9.4 Financiering De kosten die bij het realiseren van groene daken komen kijken, zijn onderverdeeld in twee soorten kosten: de onderzoekskosten en de uitvoeringskosten. 9.4.1 Onderzoekskosten Voordat er regelingen opgesteld kunnen worden, is vooronderzoek nodig. Hierin worden de fysieke en strategische mogelijkheden voor een gemeente bekeken. Aan dit onderzoek zitten personeelskosten verbonden. Vervolgens moeten groene daken in een onderdeel van de gemeente worden ondergebracht en worden er bekwame personen aangewezen die met het onderwerp aan de slag kunnen. Voor Dodrecht is het niet logisch om het bij één onderwerp onder te brengen, dit geeft het risico dat intergrale afwegingen verdwijnen. De onderzoekskosten worden dan gedekt door verschillende vakdisciplinesdeze onderdelen van de gemeente. 9.4.2 uitvoeringskosten Naast eventuele derden die meebetalen aan de realisatie van groene daken, dragen gemeenten in veel gevallen ook bij in de vorm van subsidie. Dit bedrag is gemiddeld het verschil tussen de aanleg van een gewoon dak en een dak met vegetatie. Het bedrag voor de subsidie komt grotendeels uit een interne financieringsbron, zoals een budget voor waterberging of ecologie. Wanneer de gemeente groene daken op gebouwen in eigen beheer wil aanleggen, zijn de aanlegkosten geheel voor de gemeente De gemiddelde aanlegkosten voor een groendak variëren tussen €70,-/m² voor een extensief dak en €120,-/m² voor een intensieve daktuin. (zie paragraaf 7.6 en zie figuur 9.4)
95
Gemeente Dordrecht
Figuur 9.5: Mogelijke financieringsbronnen
96
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
9.5 Subsidiëring Naast de wetten die aan verschillende aspecten eisen stellen voor het realiseren van groene daken. Zijn er ook regelingen die de realisatie stimuleren. De twee meest gebruikte regelingen zijn in deze paragraaf bondig beschreven. Meer informatie over de regelingen is te vinden in bijlagen II en III:
3. Subsidieregelingen opgesteld door gemeenten Enkele gemeenten in Nederland stimuleren de realisatie van meer groene daken. Particulieren en in sommige gevallen wooncorporaties en bedrijven kunnen aanvraag doen voor een bijdrage van hun gemeente. De aan te vragen bijdragen variëren tussen €25,- en €35,- per vierkante meter groen dak voor particulieren en het dubbele voor wooncorporaties en bedrijven. Wel zit er een plafond aan het aan te vragen bedrag, waarvan de hoogte per gemeente sterk verschilt. Voor een aanvraag moeten de volgende documenten ingediend worden: 1. Een gespecificeerde begroting van de kosten of een offerte van de kosten; 2. Een situatietekening van het huidige en toekomstige dak; 3. Een foto van het bestaande dak; 4. Zo nodig een bouwvergunning en/ of vrijstelling van het bestemmingsplan; 5. Toestemming van de wettelijke eigenaar van het betreffende dak.
1. Stimulering Lokale Klimaatinitiatieven (SLOK) van de Rijksoverheid Dit is een uitkering van de Rijksoverheid die gemeentes en provincies kunnen aanvragen. Hiermee kunnen de kosten voor de inzet van mankracht, onderzoek, communicatie en educatie in het thema van Schoon & Zuinig worden gecompenseerd. De gemeente Delft heeft bijvoorbeeld gebruik gemaakt van deze subsidieregeling (bron: van Galen, M). Er is geen indicatie voor het aan te vragen bedrag, maar randvoorwaarde is dat de gemeente en eventueel derden minimaal 50 %zelf financieren. 2. Willekeurige afschrijving Milieuinvesteringen (Vamil) en Milieu Investeringsaftrek (MIA) Vamil en MIA zijn stimuleringsregelingen van VROM en Financiën die aangevraagd kunnen worden aan iedere onderneming die in Nederland inkomsten- of vennootschapsbelasting betaald (bron: VROM). De voorwaarde die gesteld wordt voor de aanvraag van subsidie is dat de maatregel is opgenomen in de Milieulijst (zie www.senternovem.nl/miavamil). Groene daken vallen onder het thema biodiversiteit en waterbesparende bedrijfsmiddelen en onder deze naam kan hiervoor subsidie aangevraagd worden.
9.6 Kosten en baten Groene daken en gevels leveren een positieve bijdrage aan waterberging, energiebesparing, geluidsisolatie en de reductie van fijnstof. In 2008 is er door ingenieursbureau Arcadis een kosten-batenanalyse uitgevoerd waarin is onderzocht of de baten van een groendak opwegen tegen de kosten voor aanleg van een groendak. In de kosten-batenanalyse wordt de stroom van eenmalige kosten en baten opgeteld en vervolgens is dit verdisconteerd naar het basisjaar 2010. (Bron: Arcadis, kosten-batenanalyse, 2008)
Via de MIA kan tot 40 procent van de investeringskosten voor een milieuvriendelijk bedrijfsmiddel worden afgetrokken van de fiscale winst. Met de Vamil kan zelf worden bepaald wanneer de investeringskosten van een bedrijfsmiddel worden afgeschreven. Het netto financiële voordeel dat met de MIA en Vamil te behalen is, kan oplopen tot meer dan 16% van de investeringskosten. Dit hangt onder andere af van de (fiscale) situatie van de aanvrager en van het type bedrijfsmiddel.
Deze analyse toont aan dat de baten van groene daken het grootst zijn vanwege de isolerende werking, inpandige geluidsdemping en vermindering van het energieverbruik. Deze (private) baten zijn verreweg het grootst van alle berekende effecten. Luchtkwaliteit en waterretentie zijn de belangrijkste maatschappelijke baten. Het maatschappelijke rendement is hoger dan het private rendement. Het totale maatschappelijke rendement is echter alleen voor het stadscentrum en dicht stedelijke gebied positief. Voor de stedelijke en landelijke gebieden is het effect beperkter. Het publieke rendement van groene daken is altijd positief.
97
Gemeente Dordrecht
Bij een grootschalige toepassing zijn de baten hoog, maar de private netto constante waarde van de maatregel blijft negatief. De meerkosten van groene daken zijn namelijk nog altijd flink hoger dan de baten. Om deze reden zijn huiseigenaren terughoudend om op eigen initiatief groene daken en gevels aan te schaffen. Deze terughoudendheid is te onderbouwen met een maatschappelijke kosten-batenanalyse, zoals uitgevoerd door Arcadis. Voor dichtstedelijk gebied in Rotterdam is aangetoont dat woningeigenaren er € 10,- per m2 op achteruit gaan. Voor publieke partijen kan dit anders liggen wegens verschillen in energieverbruik en waardeverandering van woningcomplexen. Voor publieke partijen levert het een positief rendement op van € 16,65 per m2. Het maatschappelijke renedement is met € 8,- per m2 ook positief. (Bron: Arcadis, kosten-batenanalyse, 2008) In deze kosten- en batenanalyse zijn groene gevels niet meegenomen.
In figuur 9.6 (paragraaf 9.5) is per partij te zien welke kosten en baten er mee spelen. Deze gegevens staan los van de kosten-batenanalyse. De conclusie van de kosten-batenanalyse luidt dat het maatschappelijke rendement positief is. Het private rendement van groene daken voor particulieren is echter negatief: ook in dicht stedelijk gebied blijft het voor de privé-eigenaar niet financieel aantrekkelijk. (Bron: Arcadis, 2008).
• • • •
Figuur 9.6: Kosten en baten voor verschillende partijen
Besparingen op energiekosten door vegetatiedaken lopen uiteen van € 0,25 per m2 tot €2,40 per m2 per jaar. (Bron: Mann G. 2003b.) Er is in de literatuur dus geen éénduidig bedrag te noemen dat de aanleg van een vegetatiedak op kan leveren met betrekking tot energiebesparing.
98
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
10. Kansrijke samenwerkingsverbanden Ook zal deze organisatie een groot deel van de kosten voor realisatie op zich nemen. Het proces van realisatie van groene daken heeft er baat bij als de gemeente en Woonbron open met elkaar communiceren. Wanneer dit efficiënt gebeurd is er meer kans op een succesvol en snel verloop.
Het initiatief voor groene daken komt van de gemeente Dordrecht, maar hoeft niet alleen door de gemeente Dordrecht gesteund te worden. Er zijn een aantal mogelijkheden voor samenwerking met derden. Ook zijn er kansen voor aansluiting van groene daken en gevels op het beleid en bestaande projecten figuur 10.2. Dit hoofdstuk beschrijft potentiële partnerorganisaties en projecten waarin groene daken ondergebracht kunnen worden met betrekking tot Wielwijk.
Leveranciers van groene daken en gevels Wanneer groene daken en gevels grootschalig aangelegd gaan worden, is het verstandig dit aan te besteden aan één gecertificeerd bedrijf. Dit bedrijf kan dan aanbevelingen doen en wellicht kan er een voordelige overeenkomst gesloten worden. Ook zijn er leveranciers die garant staan voor de levensduur van een groendak of groene gevel en het onderhoud. Wanneer particulieren op kleine schaal groene daken en gevels willen aanleggen, kunnen zij natuurlijk zelf bepalen met welke leverancier zij in zee gaan. Wel zou de gemeente aan kunnen sturen bij deze keuze. Wanneer men kiest voor een bedrijf dat niet gecertificeerd is, bestaat de kans dat de kwaliteit van de dienst onder de maat is. Wanneer er dan problemen met de groene daken en gevels ontstaan, zou de houding tegenover groene daken en gevels negatief kunnen veranderen (Bron: Leven op Daken).
10.1 Organisaties Samenwerking met derden is gewenst om het draagvlak te vergroten en om groene daken en gevels financieel haalbaar te maken. De belangrijkste potentiële partners voor groene daken zijn waterschap Hollandse Delta, wooncorporatie Woonbron en een nader aan te wijzen gecertificeerd bedrijf dat groene daken aanlegt. Voor groene gevels gelden dezelfde partners als voor groene daken, met uitzondering van Hollandse Delta. Waterschap Hollandse Delta Zoals beschreven in H5 Actorenbeschrijving is Waterschap Hollandse Delta een belanghebbende op het gebied van groene daken. De positieve effecten die groene daken op het watersysteem hebben, zijn ook interessant voor het Waterschap. Wanneer groene daken als maatregel wordt opgenomen om de doelstellingen van het Waterplan te behalen, is waterschap Hollandse Delta bereid om mee te financieren aan de subsidie ervan. Ook kan het waterschap een rol spelen in het onderzoek naar de effecten van groene daken en gevels op de waterhuishouding. De effecten van groene gevels op het watersysteem zijn echter te klein om voor het waterschap van belang te zijn.
10.2 Projecten Binnen de gemeente kan het lastig zijn om een initiatief als groene daken en gevels van de grond te krijgen. Veel gemeenten nemen daarom groene daken en gevels op in een (lopend) project. De zogenaamde ‘meeliftstrategie’ wordt ook door het kabinet aanbevolen. Momenteel lopen er een aantal projecten met betrekking tot water, geluid en groen waarin groene daken als maatregel zouden passen.
Woonbron Vooral binnen dit onderzoek is Woonbron een belangrijke speler, omdat deze wooncorporatie 90% van alle gebouwen in het onderzoeksgebied bezit. Woonbron heeft zelf voordeel op meerdere vlakken bij het realiseren van groene daken en gevels (zie Hoofdstuk 4).
Wielwijk Klimaatbestendig Dit project is een praktijk casus voor de krachtwijk Wielwijk/Crabbehof in Dordrecht die geherstructureerd wordt met duurzaamheid en klimaatbestendigheid als uitgangspunt. De resultaten van het project zijn belangrijk voor nieuwe ontwikkelingen in Dordrecht.
99
Gemeente Dordrecht
Over het duurzaam inrichten van nieuwbouwwijken is al veel bekend, over het duurzaam herinrichten van bestaande wijken, nog niet. Samen met organisaties als kennisinstituut Alterra worden de mogelijkheden op duurzaamheidgebied onderzocht. Het project Wielwijk Klimaatbestendig ondersteunt de herstructurering in Wielwijk, om de duurzaamheiddoelstellingen te realiseren. Dordrecht wil kennisontwikkeling en ervaring gebruiken voor bredere toepassingen in ontwikkelingsprojecten, zoals Stadswerven. Het is de bedoeling dat Wielwijk Klimaatbestendig bijdraagt aan een groen en duurzaam imago voor de stad en dat het project de bewustwording voor klimaatproblematiek onder burgers en bestuurders zal verhogen. Project Managing Adaptive responses to changing flood risk in the Noths Sea region (MARE). Dit project is een opvolging van Urban Flood Management, waarin overstromingsrisico’s voor de bebouwde buitendijkse gebieden werden onderzocht. In dit project wordt het onderzoek uitgebreid naar overstromingsrisico’s voor het hele eiland van Dordrecht. Ook worden er tools ontwikkeld die het overstromingsrisico kunnen meten. Verder worden er methoden ontwikkeld waarmee een stad zich kan aanpassen aan de stijgende waterspiegel. Omdat groene daken ook een maatregel zijn voor meer waterberging, is er kans dat het onderwerp meegenomen kan worden in dit project. Groene gevels zijn in mindere mate geschikt voor waterberging. Waterplan Dordrecht 2009- 2015 van de gemeente Dordrecht Het waterplan Dordrecht 2009-2015 is opgesteld op basis van de wet- en regelgevingen zoals beschreven in paragraaf 9.3. De ambities van dit waterplan zijn ook in de genoemde paragraaf beschreven. Groene daken en resp. gevels kunnen als maatregel bijdragen aan een aantal doelstellingen vanuit het Waterplan. Zij helpen namelijk effectief bij het verduurzamen van de waterketen en zij dragen bij aan de klimaatadaptatie als stedelijke opgave. Momenteel zijn groene daken en gevels niet erkend als maatregel in het Waterplan, er zou dus wel eerst ruimte in het budget gevonden moeten worden. Meerjarenontwikkelingsplan (Stedenbeleid Dordrecht) 2010 - 2014. In totaal is er voor Dordrecht vooralsnog € 12,5 miljoen uit het ISV-budget beschikbaar voor de periode 2010-2014, waarvan € 11.132.329 voor stedelijke vernieuwing en € 278.000,— voor geluid.
De gemeente moet aangeven op welke wijze dit geld ingezet wordt. De middelen voor geluid (€ 278.000,--) zijn gelabeld en het voorstel is om dit in te zetten voor geluidsanering van de A- en Raillijstwoningen. Bij de Kadernota 2010 is reeds 60% van de (afgerond) € 11,1 miljoen voor stedelijke vernieuwing toegekend aan Dordrecht-West. Dit is verwerkt in de Begroting 2010. In het MOP moet ook de overige 40% worden toegekend. Het voorstel is om de middelen voor stedelijke vernieuwing t.w.v. € 11,1 miljoen in zijn geheel in te zetten voor Dordrecht-West waar ook Wielwijk onder valt. Voor dit project is momenteel sprake van een investeringstekort, waarbij € 11,1 miljoen voor een deel van de dekking zorgt (Bron: Meerjarenontwikkelingsplan Stedenbeleid Dordrecht).
Doelstellingen: Met inzet van middelen in Dordrecht-West, Bodem en Geluid wordt er gewerkt aan een betere leefomgeving in Dordrecht. Met de inzet van middelen voor Stedelijke Vernieuwing wordt er bijgedragen aan de doelstellingen van Dordrecht-West op Stoom (zie verklarende woordenlijst), maar ook aan de landelijke doelstellingen van het ministerie van VROM: • “bevordering van de kwaliteit en differentiatie van de woningvoorraad”; • “bevordering van de fysieke kwaliteit van de leefomgeving”; • “bevordering van een gezonde en duurzame leefomgeving over het algemeen en in het bijzonder voor bodem, geluid en binnenstedelijke luchtkwaliteit”. Waterbeheerplan 2009-2015 van Hollandse Delta Hollandse Delta heeft in het Waterbeheerplan 2009-2015 als doel gesteld dat er voldoende bergingscapaciteit moet zijn om te grote peilstijgingen en wateroverlast bij hevige neerslag te voorkomen. Meer over de ambities van Hollandse Delta is te vinden in paragraaf 9.3.
100
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
SES, opgesteld door de gemeente Dordrecht In de visie voor de Stedelijke Ecologische Structuur van Dordrecht is Wielwijk aangewezen als potentiële verbindingszone tussen Oostkil en de Dordwijkzone. De herstructurering van Wielwijk brengt mogelijkheden voor waterberging met zich mee. Het creëren van meer wateroppervlakte is de belangrijkste maatregel, maar het vertraagd afvoeren van hemelwater staat ook hoog op de agenda. Een concrete maatregel is hiervoor nog niet vastgelegd. Het plan van de Stedelijke Ecologische Structuur loopt tot en met 2013. In dit plan zijn maatregelen beschreven met betrekking tot groene verbindingszones. Krachtwijk Wielwijk/Crabbehof Op 5 februari tekende wethouder Kamsteeg een convenant met minister Verburg van LNV, waarmee de gemeente Dordrecht 430.000 euro ontvangt voor drie projecten om krachtwijken groener te maken. Meer informatie hierover is te vinden in paragraaf 3.2.
101
Gemeente Dordrecht
Figuur 10.2: De aansluitingskansen voor groene daken en gevels op de beleidsplannen van Dordrecht. Deze kansen worden gebaseerd op relevantie met de milieuplannen.
102
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
11. Communicatie De gemeente kan niet zomaar groene daken laten realiseren. Draagvlak vanuit de omgeving is nodig om het initiatief vorm te geven en uit te voeren. Door zo snel mogelijk in het proces de actoren te betrekken, is de kans op draagvlak groter en neemt de kans op weerstand af. 11.1 Van idee tot uitvoer Wanneer het idee voor de stimulatie van groene daken door de gemeente aangedragen wordt, dient het verzoek als agendapunt neergezet te worden. Het onderwerp groene daken wordt dan door beleidsmakers besproken. Wanneer de beleidsmakers het een goed idee vinden, wordt een onderzoek gedaan naar de mogelijkheden voor de gemeente. Op dit punt wordt een onderzoeksteam samengesteld. Dit team onderzoekt welke eventuele partners en zijn en wat de effecten zijn van groene daken op hun omgeving. Voor dit onderzoek kan ook een adviesbureau op het gebied van groene daken en gevels ingeschakeld worden.
11.2 Waar welke actoren bij betrekken? Het is van belang de doelgroep zo snel mogelijk in het proces te betrekken. Zo wordt voorkomen dat de plannen in een later stadium weerstand krijgen. • Bewoners betrekken bij het vooronderzoek. In deze haalbaarheidsstudie is een kleine steekproef gedaan onder bewoners (zie hoofdstuk 5 Actoren), maar wanneer groene daken en gevels daadwerkelijk gerealiseerd moeten worden, zal een groter onderzoek nodig zijn. Dit kan door middel van enquêteren, maar ook door de buurtcomités van Wielwijk te betrekken in het onderzoek. • Overige actoren zoals genoemd in H5 betrekken bij het idee en de bereidheid tot samenwerking en randvoorwaarden vastleggen. In dit onderzoek heeft waterschap Hollandse Delta bijvoorbeeld al aangegeven mee te willen financieren, mits groene daken en gevels als maatregel opgenomen worden in het Waterplan van de gemeente. • Betrek een leverancier en aanlegbedrijf bij opstellen van de (beleids)regelingen. De technische randvoorwaarden voor realisatie van een groendak of een groene gevel kunnen dan meteen opgenomen worden. • Leg samenwerkingsverbanden vast zodat iedereen zijn plaats in het geheel weet. Het schema in figuur x geeft een overzicht van deze te leggen verbanden weer.
Figuur 11.2: De Communicatie- en samenwerkingsschema met de gemeente Dordrecht als initiatiefnemer. Leveranciers zijn partijen die een bijdrage leveren in de vorm van financiële steun, informatieverstrekking of door het geven van richtlijnen en adviezen.
103
Gemeente Dordrecht
11.3 Informatiepunt Wanneer het ontwikkelingsproces voor een regeling voor groene daken rond is, kunnen geïnteresseerden hier gebruik van gaan maken. Ter promotie en informatie is het nodig dat de gemeente een apart informatiepunt ontwikkelt. Het meest praktische instrument hiervoor is een online informatiepunt. Via deze website kan informatie over groene daken en de aanvraag ervan verstrekt worden. Groene daken kan dan een onderdeel worden op een bekende bestaande website, zoals de website van de gemeente Dordrecht. Het is aan te raden om één of twee personen bekwaam te maken met betrekking tot groene daken, zodat men terecht kan met specifieke vragen. Om nog meer bekendheid te geven aan het onderwerp, kunnen verschillende communicatiemiddelen worden ingezet. Hierbij is te denken aan folders bij stadsdeelkantoren, advertenties in lokale kranten en tentoonstellingen. Gemeenten als Rotterdam en Amsterdam hebben al informatieve boekjes voor de doelgroepen ontworpen. De ervaring van de voorbeeldgemeenten uit hoofdstuk 6 leert dat de doelgroepen weerstand bieden aan het initiatief voor aanleg van groene daken en gevels, wanneer zij niet alle informatie hebben die zij willen. De punten hieronder moeten in ieder geval beschikbaar zijn om de doelgroep over de streep te trekken: 1.
Informatie over groene daken en gevels en de voor- en nadelen ervan. Hier worden vooral de voordelen voor de doelgroep benoemd. De ervaring leert dat men eerder geïnteresseerd is in het voordeel voor zichzelf dan voor de omgeving. Met voorbeeldprojecten en afbeeldingen gaan groene daken en gevels meer leven bij de doelgroep.
2.
Informatie over wie er subsidie voor een groendak kunnen aanvragen. Hier wordt er vermeld aan wie de gemeente subsidie wil verstrekken. Dit kan zijn aan particulieren, wooncorporaties, bedrijven etcetera. Hier kan ook vermeld worden wat de hoogte van de subsidie zal bedragen.
3.
De voorwaarden voor het aanvragen van een groendak Hier worden randvoorwaarden gesteld met betrekking tot de realisatie van een groendak. In deze tekst wordt vermeld aan welke eisen het dak moet voldoen en wanneer er eventueel bouwvergunningen en ontheffingen aangevraagd moeten worden.
4.
Informatie over hoe een groendak aan te vragen is In deze tekst wordt er vermeld welke documenten nodig zijn voor de aanvraag van subsidie. Dit zijn vaak tekeningen van de huidige en de gewenste dakinrichting, een begroting voor de te verwachten kosten en eventueel een bouwvergunning en ontheffing. Vervolgens wordt er vermeld via welke weg de aanvraag gedaan moet worden, hoelang het ongeveer duurt tot de aanvraag goedgekeurd is en binnen welke periode het dak gerealiseerd moet worden.
104
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
12. Discussie Belang van het onderzoek Bij het onderzoeken van de mogelijkheden van groene daken en gevels om milieuproblemen te ondervangen, kan men zich afvragen of deze haalbaarheidsstudie in Dordrecht al direct nodig is. Het is bijvoorbeeld zo dat Rotterdam voor stimulering van groene daken heeft gekozen omdat er een direct tekort aan waterberging was, wat op geen enkele andere manier zo effectief te compenseren was. In Dordrecht is momenteel geen urgentie aangegeven om speciaal te kijken naar de mogelijkheden voor groene daken en gevels. Wel is het een vaststaand feit dat Dordrecht zich in de toekomst aan moet passen aan bijvoorbeeld een stijgende waterspiegel en extremere weersomstandigheden. De koppeling met andere milieuthema’s als luchtkwaliteit, geluid, groen, maakte groene daken en gevels tot een interessante maatregel om nader te bekijken. Met het oog op de toekomst is daarom besloten dat het wel degelijk van belang is dat er nu al naar maatregelen zoals groene daken en gevels gekeken wordt. Afbakening van het onderzoek In deze opdracht is uitsluitend gekeken naar de mogelijkheden voor groene daken en gevels binnen Wielwijk. Met het oog op de doelstelling, namelijk om diverse milieuproblemen in een wijk te ondervangen, hadden wellicht ook andere maatregelen onderzocht kunnen worden, zoals wadi’s. Daar er naar veel van dit soort maatregelen al onderzoek is gedaan, en nog niet naar groene daken en gevels in Dordrecht, is er besloten alleen deze maatregel in de opdracht mee te nemen. Wel zijn zonnepanelen als maatregel meegenomen in het onderzoek in relatie tot groene daken. Deze keuze is gemaakt omdat vooraf al bleek dat er in relatie tot het energiebeleid onder de actoren een belangstelling was voor de mogelijkheden van zonnepanelen en de eventuele combinatie hiervan met groene daken. In dit onderzoek is er gebruik gemaakt van de ervaringen van de gemeenten Rotterdam, Amsterdam, Den Haag, Nijmegen en Delft. Er zijn echter veel meer gemeenten en landen die goede voorbeelden van stimulatie van groene daken en gevels hebben. Voor deze studie is bewust gekozen om vooral gebruik te maken van ervaringen van Nederlandse gemeenten.
De reden hiervoor is dat binnen Nederland de regelgeving per provincie/gemeente meer te vergelijken is met die van Dordrecht dan met buitenlandse regelgeving. De genoemde steden zijn voor deze studie geselecteerd omdat dit de bekendste voorlopers zijn op het gebied van subsidie voor groene daken en gevels in Nederland. Andere gemeenten die ook ontwikkelingen hebben met betrekking tot groene daken en gevels, hebben vaak gebruik gemaakt van de kennis van bovengenoemde gemeenten. Zij verwijzen daarom ook door naar bovengenoemde steden en hebben voornamelijk dezelfde kennis. Tegenstrijdigheden De ervaringen van de genomen stappen door andere gemeenten zijn lang niet allemaal eenduidig. Bij de aanbevelingen in dit onderzoek voor Dordrecht moest daarom een afweging gemaakt worden in de noodzaak en relevantie van bepaalde stappen. Verder dient de ervaring van de voorbeeldsteden vooral als inspiratie en moet het niet als richtlijnen voor Dordrecht gezien worden. Ook zijn er een aantal tegenstrijdige meningen naar voren gekomen over de haalbaarheid van groene daken en gevels in Wielwijk. Vooralsnog geven Woonbron en waterschap Hollandse Delta aan dat zij positief zijn tegenover realisatie van groene daken en gevels en willen participeren. Wellicht kan deze houding nog veranderen wanneer blijkt dat de kosten voor een belanghebbende partij hoger liggen dan de baten. Als laatste komt er geen eenduidig beeld naar voren met betrekking tot de kosten van de aanleg van groene daken en gevels. De spreiding is groot. Ook voor het beheer kunnen de kosten vaak niet goed in beeld worden gebracht. Betrouwbaarheid van de bronnen Voor dit onderzoek is gebruik gemaakt van verschillende soorten bronnen. Sommige informatie komt van onafhankelijke bronnen die objectieve informatie geven, andere informatie komt van subjectieve bronnen. Objectieve bronnen worden doorgaands toch als betrouwbaarder beoordeeld.
105
Gemeente Dordrecht
1.
2.
3.
4.
Allereerst is er literatuur geraadpleegd. Het gaat hier om geschreven bronnen, zoals informatieboekjes, beleidsnota’s en internetsites. De informatie is objectief te noemen, omdat de auteurs (als het goed is) geen persoonlijk belang hebben bij de informatieverstrekking, mits het door wetenschappelijke instituten zoals Alterra, TNO en universiteiten is geschreven. Ten tweede is er gebruik gemaakt van ervaringen en informatie van andere gemeenten. Deze informatie is in feite subjectief, er van uit gaande dat gemeenten vooral handelen en communiceren vanuit eigen belangen en daar om eerder positieve punten zullen aangeven dan negatieve punten. Ten derde is er gebruik gemaakt van meningen van de actoren. Om een beeld van de actoren te krijgen, is door middel van gesprekvoering en interviews een aantal personen binnen elke actorengroep gevraagd naar hun mening over groene daken en gevels. Er is getracht zoveel mogelijk representatief personeel te betrekken bij deze peiling onder de actoren. De antwoorden van de belanghebbenden in kwestie zijn persoonlijk, en het kan zijn dat dit antwoord deels afwijkt van het algemene standpunt van de groep actoren. Daarom is bijvoorbeeld de houding van actoren zoals beschreven in dit verslag meer een indicatie dan een vaststaand feit. Ook is de indicatie geen harde toezegging in deze fase van het onderzoek, maar meer een voorlopige houding. Deze studie maakt veel gebruik van informatie van derden. Deze informatie is vergeleken om een zo betrouwbaar mogelijk beeld te geven. Er kan echter niet uitgesloten worden dat er afwijkingen van de werkelijkheid in het onder zoek meegenomen zijn.
Afwegingen en keuzes Voor dit onderzoek is gebruik gemaakt van verschillende onderszoeksmethoden, namelijk literatuuronderzoek, referentiestudie, themastudie, interviews en gesprekvoering. Voor de aanvang van het onderzoek zijn deze methoden als geschikt vastgesteld om de deelvragen te kunnen beantwoorden.
Het accent van deze haalbaarheidstudie ligt meer op groene daken dan op groene gevels. Dit is een beslissing die tijdens deze studie gemaakt is. Uit de literatuurstudie blijkt dat er te weinig informatie beschikbaar om net zo diep op groene gevels in te kunnen gaan als op groene daken. Groene gevels blijven wel steeds betrokken in de studie, omdat er genoeg bekend is om te concluderen dat zij een belangrijke bijdrage kunnen leveren aan het milieu. In de aanbeveling zal daarom ook terugkomen om in de toekomst een diepgaandere haalbaarheidstudie naar groene gevels te doen. Wat betreft het onderzoek naar actoren had ook enquêteren als methode gebruikt kunnen worden. Via een enquête zou een betrouwbaar beeld verkregen kunnen worden van de houding van actoren tegenover groene daken en gevels. Hier is echter niet voor gekozen, omdat enquêteren relatief veel tijd vergt, en omdat dit onderzoek meer een vooronderzoek betreft. Daar komt bij dat wanneer de actoren al uitgebreid benaderd zouden worden over groene daken en gevels, dit wellicht valse verwachtingen kan scheppen. Het is immers niet zeker is dat er daadwerkelijk iets met het onderwerp gedaan wordt. Betrouwbaarheid locatiestudie In de locatiestudie worden aannames gedaan voor de haalbaarheidsstudie. Voor de eigendomssituatie, daktypen en de stedenbouwkundige plannen zijn kaartjes gemaakt. Hierbij is gebruik gemaakt van door WoonBron aangeleverde gegevens en bronnen van binnen de gemeente. De betrouwbaarheid van deze kaartjes is redelijk hoog. Betrouwbaarheid themastudie In de themastudie zitten kansenkaarten voor verschillende milieuproblemen. De betrouwbaarheid van deze kaarten is per thema afhankelijk van een aantal factoren. De wateroverlastlocaties in bebouwd oppervlak laten zien waar de capaciteitsproblemen zijn met de riolering. Bij open oppervlak is meer het probleem of het water goed in de bodem kan infiltreren. Deze locaties zijn berekend door Unesco-IHE, daarom kan gesteld worden dat deze kaart een hoge betrouwbaarheid heeft. In het kaartje uit het Waterplan 2009 - 2015 staat waar al is afgekoppeld. Op deze locaties zijn groene daken minder interessant vanuit het perspectief van waterberging.
106
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
Onduidelijk is wel in welke mate groene daken de wateroverlast terugdringen. Met dit verslag wordt een indicatie gegeven van het effect van groene daken op het watersysteem. Maatwerkberekeningen zijn echter nodig om het concrete effect op het watersysteem vast te stellen. De luchtkwaliteit is uitgewerkt voor fijnstof (PM10) en stikstofdioxide (NO2). Voor het maken van deze kaartjes is uitgegaan van een gemiddelde waarde tussen de berekende concentraties voor 2008 en 2009. De concentraties zijn gebaseerd op een landelijke Saneringstool, de berekende concentraties hebben daarom een hoge betrouwbaarheid. Het gemiddelde tussen de twee jaar is een schatting en heeft daarom een minder hoge betrouwbaarheid. Bovendien is het onduidelijk in welke mate groene daken en groene gevels bijdragen aan de vermindering van fijn stof. De geluidsbelasting is berekend aan de gevels van woningen. Deze berekening is betrouwbaar. Voor het kaartje is uitgegaan van de toelaatbare stedelijke geluidsnormen, die getoetst zijn aan de Wet geluidskwaliteit. De criteria voor geluidsproblematiek komen uit het “Akoestisch onderzoek visie Wielwijk”. Voor de geluidsbelasting aan de gevels van woningen is gebruik gemaakt van dit onderzoek. Wel is de precieze bijdrage van groene daken en gevels aan de reductie geluidsbelasting onzeker. Voor de energieproblematiek is er geanalyseerd waar in Wielwijk de warmteverliezen het grootste zijn. Hierbij is gebruik gemaakt van een energiescan die in 2007 is uitgevoerd door Woonbron voor het eigen woningbezet. Met behulp van deze energiescan is er een label gegeven voor de isolatie van woningen. Het kaartje laat zien welke woningcomplexen al goed zijn geïsoleerd, dit heeft een redelijke hoge betrouwbaarheid. In welke mate groene daken en gevels kunnen fungeren als stepping stones, is onduidelijk.
Bij kansrijke locaties is gekeken waar de meeste overlap is van milieuproblemen in Wielwijk. De kansrijke locaties zijn vastgesteld door kansenkaarten over elkaar heen te leggen. Waar de meeste overlap is, zijn de locaties het meest kansrijk. Daarnaast is rekening gehouden met de betrouwbaarheid van de afzonderlijke kansenkaarten. De waardering van de thema’s per deelgebeid is gezien de relatieve betrouwbaarheid niet reproduceerbaar, zolang de effecten van groene daken en gevels op hun omgeving niet zijn doorgerekend. Betrouwbaarheid van richtlijnen De richtlijnen geven aan wat de randvoorwaarden zijn voor toepassing van groene daken en gevels. Bij deze randvoorwaarden gaat het om technische oplossingen van groene daken en gevels. Er is gebruik gemaakt van de handleiding ‘Daken in ’t groen’ met aanwijzingen voor het ontwerpen van groene daken opgesteld door het onafhankelijk kenniscentrum voor de bouw ‘SBR’. De richtlijnen van groene gevels komen uit de Gevels in ’t groen. Beide publicaties geven ontwerpaanwijzingen voor groene daken en gevels. De betrouwbaarheid is daarom redelijk hoog. Regelgeving en financiering Bij de uitwerking van financiering is er slechts globaal ingegaan op de concrete kosten. De reden hiervoor is dat hiervoor maatwerkberekeningen nodig zijn, wat niet paste binnen deze haalbaarheidsstudie. In de aanbevelingen zal het dan ook terugkomen om, wanneer de realisatie van groene daken en gevels gewenst is, de kosten en financieringsmogelijkheden nader te onderzoeken. Het zelfde geldt voor de uitwerking van de kansrijke samenwerkingsverbanden. In de loop van het onderzoek bleek dat het in zo’n vroeg stadium niet haalbaar was om al concrete koppelingen te maken met bestaande organisaties en projecten. Om toch enige handreiking te geven zijn daarom de meest kansrijke samenwerkingsverbanden beschreven.
107
Gemeente Dordrecht
Tussentijdse overwegingen voor- en nadelen Zoals te zien is in tabel 6, hebben groene daken en gevels ook een aantal nadelen. De vraag is dan ook: Wegen de voordelen zodanig tegen de nadelen op het groene Daken het waard zijn om te realiseren? Een aantal nadelen kan grotendeels verkleind en voorkomen worden zonder extra kosten, namelijk: 1.
2.
3.
Lekkage; Dit probleem kan aanzienlijk verkleind worden door zorgvuldige voorbereidingen te treffen bij de aanleg van een groen dak. In Nederland zijn er gecertificeerde bedrijven die groene daken op een professionele manier kunnen aanbrengen. Wanneer er tijdens de aanleg voorzichtig te werk gegaan wordt, en men zorgt dat er tijdens de aanleg niets beschadigd, is er weinig kans op lekkage wanneer het dak er eenmaal ligt. Kosten; Alles wat extra is, kost ook extra. Een groen dak boven op een normaal dak zal ook extra kosten met zich meebrengen. Anderzijds worden er met de aanwezigheid ook weer kosten bespaard. Een dak gaat tot twee maal zo lang mee dan een regulier dak. Het hoeft minder vaak vervangen of gerenoveerd te worden, waarop dus kosten bespaard kunnen worden. Verder zorgt de isolerende werking van dak- en gevelbegroeiing voor een stabieler en aangenamer binnenklimaat. Er kan bespaard worden op de stook- en koelingkosten. Onduidelijk hierbij is nog wel hoe groot deze besparingen precies zijn. Onbekendheid; Tegenwoordig worden er veel onderzoeken gedaan naar de effecten van groene daken en gevels. In de komende jaren zal er veel informatie vrijkomen op dit gebied. Daardoor zal de drempel om groene daken en gevels aan te schaffen voor veel mensen waarschijnlijk verlaagd worden. Wanneer grootschalige toepassing van groene daken en gevels gewenst is, kan de gemeente ook besluiten het onderwerp meer bekendheid te geven.
Figuur 12.1: Variatie in beplanting met verschillende beplantingstypen (Bron:degroenestad.nl)
108
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
13. Conclusies Dit hoofdstuk zal antwoord geven op de hoofdvraag die gesteld is voor de aanvang van deze haalbaarheidsstudie. Met de antwoorden die uit dit onderzoek naar voren zijn gekomen dient de gemeente Dordrecht rekening te houden bij herstructurering van bestaande wijken en bij nieuwbouw. De hoofdvraag van het onderzoek luidde als volgt: “Wat zijn de effecten van groene daken en gevels en liggen er in Dordrecht kansen om de milieuproblemen op te lossen in bestaande wijken?” Groene daken en gevels hebben veel positieve eigenschappen die een bijdrage kunnen leveren om de milieuproblematiek in de stad op te lossen. Geconcludeerd kan worden dat groene daken en gevels de effect hebben op: waterberging, verbetering van de luchtkwaliteit, geluidsreductie, hittestress, biodiversiteit, koeling en isolatie. Daarnaast verlengen ze de levensduur van een dak en verbeteren ze de leefbaarheid. Een nadeel is dat groene daken en gevels relatief meer kosten en meer onderhoud nodig hebben ten opzichte van een ‘normaal’ dak. Alles bij elkaar wegen de maatschappelijke voordelen zwaarder dan de nadelen. Overigens is dit wel afhankelijk van de situatie welke maatschappelijke voordelen met groene daken en groene gevels te halen zijn. Het oplossen van de milieuproblematiek In de themastudie voor Wielwijk is aangetoond dat de belangrijkste milieuproblemen met groene daken en gevels grotendeels kunnen worden opgelost. De belangrijkste bevinding uit de themastudie is dat de afzonderlijke thema’s onvoldoende aanleiding zijn om voor groene daken en gevels te kiezen. De combinatie van milieuvoordelen van groene daken en gevels zijn echter wel een meerwaarde voor het milieu en de leefomgeving in de wijk.
De onderzoeksverwachting was dat het effect van groene daken en gevels beperkt zal zijn, tenzij ze echt op grote schaal zouden kunnen worden toegepast. Het aantal kansrijke locaties in Wielwijk laat zien dat het mogelijk is om groene daken en gevels grootschalig toe te passen. Maatschappelijke voordelen zijn een winst voor duurzaamheid en kwaliteit voor langere termijn omdat vooral groene daken zich binnen een bepaalde tijd terugverdienen. Voor particulieren wegen de kosten niet op tegen de baten. Voor groene gevels is een vergelijkbaar onderzoek nog niet beschikbaar maar verondersteld kan worden dat de resultaten niet aanzienlijk zullen verschillen. De gemeente Dordrecht, wooncorporatie Woonbron, waterschap Hollandse Delta en de bewoners van Wielwijk zijn de belangrijkste actoren. Hun houding tegenover groene daken en gevels is overwegend positief, hoewel dit zou kunnen veranderen wanneer er toezeggingen moeten worden gedaan. Verder blijkt dat architecten en installateurs enthousiaster zijn over groene daken en gevels, terwijl de uitvoerende partijen iets terughoudender zijn. Gebouweigenaren hebben direct voordeel van groene daken en gevels. Indirect voordeel is er voor de hele omgeving, maar dit zou actoren niet over de streep trekken om groene daken en gevels aan te leggen. De actoren blijken minder weerstand te bieden wanneer zij van duidelijke informatie over groene daken en gevels voorzien worden en wanneer de gemeenten subsidie verstrekken voor de aanleg van de groene daken en gevels. In dit onderzoek zijn Rotterdam, Den Haag, Nijmegen, Amsterdam en Delft als referentiesteden gebruikt. De belangrijkste aanleiding voor de stimulering van aanleg van groene daken en gevels is het veranderende klimaat. De referentiesteden erkennen dat in het bijzonder groene daken een effectieve maatregel zijn voor waterberging en waarschijnlijk ook fijnstofreductie en geluidsreductie.
109
Gemeente Dordrecht
In Wielwijk is opname van groene daken en gevels in het beleid kansrijk. De effecten van de begroeiing sluiten aan op de ambities die er voor de wijk zijn. Extensieve groene daken en gevels kunnen in principe aangelegd worden zonder dat hier toestemming van de overheid voor nodig is. Voor een intensief groen dak is wel toestemming van de overheid nodig in verband met veiligheid en functieverandering van het dak. Ook moet er mogelijk ontheffing aangevraagd worden van het Bestemmingsplan en moeten er mogelijk bouwvergunningen aangevraagd worden. Verder moet er rekening gehouden worden met het Burgerlijk Wetboek 5, Titel 4; Zakelijke rechten. Groene daken en gevels hebben de meeste aansluitingskansen op projecten Wielwijk Klimaatbestendig, Krachtwijk Wielwijk/ Crabbehof en op het Waterplan 2009-2015 van Dordrecht. Door de duurzame en waterbergende eigenschappen van de begroeiing zouden zij een aanvulling zijn op de plannen voor Wielwijk. Verder is Hollandse Delta bereid om mee te financieren, mits groene daken en gevels worden erkend in het Waterplan 2009-2015. Via het Rijk kan door de gemeente een subsidie aangevraagd worden via de SLOK-regeling. Eigenaren van gebouwen kunnen subsidie van het Rijk aanvragen middels de subsidieregelingen Vamil en MIA. De realisatie van groene daken en gevels is pas echt kansrijk wanneer de begroeiing in het gemeentelijk beleid wordt erkend als effectieve maatregel voor klimaatbestendigheid en wanneer de gemeente een budget vrijmaakt voor verder onderzoek en de realisatie. Wanneer er een startbudget is, kan deze aangevuld worden met financiering van derden, en vervolgens met subsidie van het Rijk. Goede communicatie en duidelijke informatieverstrekking vanuit een centraal punt door de gemeente kan doorslaggevend zijn voor het slagen van de realisatie van groene daken en gevels.
110
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
14. Aanbevelingen Om gehoor te geven aan de vraag naar een klimaatbestendiger Wielwijk, luidt de aanbeveling dat groene daken en gevels gerealiseerd zouden moeten worden. In dit hoofdstuk volgen een aantal aanbevelingen met betrekking tot kansen voor realisatie en aansluiting, communicatie en toepasbaarheid. Kansen voor realisatie en aansluiting: • Leg groene daken aan op gebouwen die eigendom van de gemeente zijn. De gemeente heeft een voorbeeldfunctie en de gebouwen kunnen dan dienen als ‘pilot’; • Neem groene daken op nemen als maatregel voor waterberging in het Waterplan 2009-2015 van Dordrecht. Dit plan heeft ambities die in het bijzonder groene daken waar kunnen maken. Ook passen zij binnen dit plan als maatregel voor het vertraagd afvoeren van hemelwater. Bijkomend voordeel is dat Hollandse Delta bereid is mee te financieren aan de realisatie van groene daken wanneer deze als concrete maatregel beschreven wordt in het Waterplan 2009-2015. De aanbeveling hierbij is wel om dit vooraf in een overeenkomst met Hollandse Delta vast te laten leggen, bijvoorbeeld het Werkboek Waterplan; • De gemeente zou groene daken en gevels kunnen koppelen aan het budget voor het Gemeentelijk Rioleringsplan 2007-2010 en eventueel andere budgetten. Uit onderzoek blijkt dat het rioleringssysteem in Wielwijk op sommige plaatsen onder druk staat. Groene daken en gevels zorgen voor een vertraagde afvoer van hemelwater, en daarom zouden woningeigenaren met een begroeid gebouw bijvoorbeeld subsidie kunnen krijgen vanuit het budget van het Rioleringsplan; • Neem groene daken en gevels als maatregel op in het uitvoeringsplan van Krachtwijk Wielwijk/Crabbehof in het kader van duurzaamheid en groen. Vanuit dit project zouden de groene daken en gevels dan ook deels gefinancierd kunnen worden;
•
•
•
Bij de evaluatie van verschillende beleidsplannen met betrekking tot water, ecologie, luchtkwaliteit, geluid en energie is het aan te bevelen het effect van groene daken en gevels mee nemen; Ten slotte is het aan te bevelen om door Unesco-IHE te laten doorrekenen wat het effect is van groene daken in Wielwijk op waterberging. Zodat kan worden berekend worden wat de opbrengst is van andere varianten; Start een vervolgonderzoek naar de mogelijkheden voor het opzetten van een subsidiesysteem voor groene daken en gevels. Dit kan gelden voor de beleidskaders: water, ecologie, luchtkwaliteit, geluid en energie. De huidige uitvoeringsprogramma’s zouden uitgebreid kunnen worden met groene daken en gevels in het maatregelenpakket.
Communicatie en actoren • Betrek Hollandse Delta en de gebouweigenaren bij het initiatief voor groene daken en gevels. De ervaring leert dat goede communicatie een doorslaggevende rol speelt vanaf het initiatief tot en met de realisatie. Vorm een werk groep waarin zowel vertegenwoordigers van de gemeente, Hollandse Delta, projectontwikkelaars en de gebouweigenaren aanwezig zijn; • Betrek de dakdekker en de dakhovenier al tijdens de bestekfase van nieuwbouw. Zo kunnen zij meedenken en adviseren hoe het beste resultaat behaald kan worden, in plaats van zich te moeten schikken in de situatie die door ondeskundigen op dit gebied is bedacht; • Voorzie alle actoren van de benodigde informatie over groene daken en gevels vanuit een centraal punt, zoals een website. Maak duidelijk wat de voor- en nadelen van groene daken en gevels zijn en beschrijf hoe men zelf initiatief kan nemen om de begroeiing te realiseren; • Gemeente Rotterdam heeft al een uitvoeringsprogramma voor groene daken. De gemeente Dordrecht zou hier een voorbeeld aan kunnen nemen.
111
Gemeente Dordrecht
Toepasbaarheid • Pas dit onderzoek toe op verschillende zoeklocaties binnen de gemeente waar de situatie vergelijkbaar is met die van Wielwijk. Voor de bestaande bebouwing in Wielwijk ligt het meest voor de hand dat er gekozen wordt voor extensieve daken, omdat deze daken niet berekend zijn op een intensief groen dak; • Ga naast groene daken na of groene gevels ook een mogelijkheid zijn in Wielwijk, behalve klimplanten tegen een muur zijn er op dit gebied verschillende constructieve mogelijkheden, zowel grond- als niet grond gebonden; • Voor nieuwbouw is het aan te bevelen groene daken en gevels te integreren in de projectontwikkeling, zodat rekening tijdig rekening kan worden met het draagvermogen van de dakconstructie en het materiaal van de gevel; • Om groene daken en gevels op de juiste wijze toepassen, is het aan te bevelen gebruik te maken van de randvoor waarden uit hoofdstuk 7. Deze randvoorwaarden kunnen ge bruikt worden bij de verschillende planfasen. Richtlijnen zijn bedoeld voor het ontwerp tot aan de uitvoering en zijn een leidraad om tot de juiste oplossing te komen; • Blijft de kennisontwikkeling op het gebied van groene daken en gevels volgen; • Het budget voor water, lucht en ecologie is beperkt voor groene daken en gevels. Voor elke vakdiscipline zou daarom moeten gelden dat er wel een deel betaalt wordt.
112
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
Literatuurlijst Boeken Dunnett, N. en Kingsbury N. 2005. “Planting Green Roofs and Living Walls. Colorcraft”, Hong Kong Hendriks, N. 2007. Daken in ’t groen, 1e druk. Delft: Thieme Media Services. MAAK<architectuur, 2008. Groen daken in Arnhem Gemeente Rotterdam, 2007. Rapport “Rotterdam Groen van Boven”. De mogelijkheid om groene daken als middel in te zetten bij vraagstukken rondom waterbeheersing Carbin M., Nutt S. en Overman M. 2004. Het groene dak van Amsterdam. Pittery, M. Vorstenbosch, J. 2004. Amsterdam dienst RO. Handleiding daktuinen. Bekkering, P. 2007. Gevels in ’t groen, Stedenbouw en architectuur, Amsterdam Mann, G. 2003b. Grüne Dächer rechnen sich. DDH Edition 14:14-119 Wesseling, J.P. 2008. Effecten van groen op de luchtkwaliteit (RIVM) Fassbinder H. 2009. Groene daken en de rol van de natuur in de stad Nijhuis, J.W. 2009. Water in Latenstein, 1e druk. Velp: Wageningen UR. Heutinck, L. Vlaskamp, W. (2008). Handleiding voor dakgroen, 1e druk. Velp: Wageningen UR. Heuver, S. Steltenpöhl R., Visscher S. 2009. Future cities – GreEnergy Roofs, 1e druk. Velp: Wageningen UR Smolders, D.H.P. Vuurde, P.M.F. van 2007. Groene Daken Tilburg, 1e druk, ’s Hertogenbosch Star, A. 2009. Het upgraden van het riool tot een groendak, 1e druk. Velp: Wageningen UR. Steehouder, M. 1999. Leren communiceren, 4e druk. Groningen: Wolters Noordhoff. Hiemstra Dr. Ir. J.A. 2008. Bomen een verademing voor de stad. Versteegh, F. 2009. Onderzoek dak- en gevelbegroeiing Freel S. Mandema B.SC, 2008. Rijksuniversiteit Groningen, Faculteit Wiskunde en Natuurwetenschappen
Documenten Interreg IVB North Sea programme, 2009. Project MARE Dienst Ruimtelijke Ordening Amsterdam, 2009. Informatiebrochure “Subsidie voor een groen dak” Justitie, 2008. Het Burgerlijk Wetboek 5, Titel 4; “Bevoegdheden en verplichtingen van eigenaars van naburige erven” Leefmilieu Brussel, oktober 2007. Handleiding “Een groene gevel realiseren”. Infofiches eco-bouwen over constructiemogelijkheden van groene gevels “Een rood-groene coalitie zorgt voor rood-groene daken” Gemeente Dordrecht, 2006. Stedenbouwkundige Visie Wielwijk 2006-2025 Gemeente Dordrecht, 2006. Visie Wielwijk Sterk en Weerbaar 2006- 2015 Gemeente Dordrecht, 2007. Gemeentelijk rioleringsplan Dordrecht 2007-2010 Gemeente Dordrecht, 2008. Plan Stedelijke Ecologische Structuur (SES) 2008-2013 Gemeente Dordrecht, 2009. Krachtwijk Wielwijk/Crabbehof Gemeente Dordrecht, 2009. Waterplan Dordrecht 2009-2015 Gemeente Dordrecht, 2009. Informatiebrochure “Bouw en verbouw, wanneer heeft u een vergunning nodig?” Gemeente Dordrecht, 2009. Informatiebrochure “Wanneer heb ik informatie van het bestemmingsplan nodig?” Gemeente Dordrecht, 2010. Meerjarenontwikkelingsplan Stedenbeleid Dordrecht 2010-2014 Gemeente Groningen, 2010. Formulier “Voorwaarden subsi die groene daken” Gemeente Nijmegen, januari 2010. Promotie- en Informatierapport “Groene daken, goede zaken”. In opdracht van Future Cities gepubliceerd promotie- en informatierapport over groene daken Gemeente Rotterdam, 2008. Rotterdam Climate Initiative “Groene daken in Rotterdam” Gemeente Schiedam, 2010. Beeldmateriaal van opbouw extensief groendak
113
Gemeente Dordrecht
-
Ministerie van Verkeer en Waterstaat, 1998. De Vierde Nota Waterhuishouding. Ministerie van Verkeer en Waterstaat, 2007. De Watervisie “Nederland veroveren op de toekomst”. Gemeente Amsterdam, oktober 2008. Preadvies op notitie visie op water in verstedelijkte gebieden zoals gegeven door het Rijk. Rijksoverheid, 2008. Stimulering Lokale Klimaatinitiatieven (SLOK) SenterNovem, 2010. Willekeurige afschrijving Milieuinvesteringen (Vamil) en Milieu Investeringsaftrek (MIA) Waterschap Hollandse Delta, 2009. Waterbeheerplan 2009-2015 Busker, H. 2008. “Groene daken populair onder architecten”. Onderzoeksresultaten van USP Marketing Consultancy bv Arcadis, 2008. Kosten-batenanalyse, Rotterdam Brussels Instituut voor milieubeheer, 2007 Een groene gevel realiseren Ministerie van de Vlaamse gemeenschap, 2002. afdeling bos & groen
Vaktijdschriften Horst, ter, F. 2009. Vakblad ter bevordering van meervoudig ruimtegebruik: “Vijf jaar jubileum Leven op Daken”, Leven op Daken compleet Magazine nummer 10. USP Marketing Consultancy, 2008. Vakblad ter bevordering van meervoudig ruimtegebruik: “Groene Architectuur”, Lev en op Daken compleet Magazine nummer 9. Veeman, A., 2007. Levensduur groendak bepaald door techniek en nazorg; Leven op daken, compleet Magazine nummer 7 Vries J. de, IR, 2007. Daktuinen, waterretentie en regenwaterbuffering Leven op daken, compleet Magazine nummer 8 T&L thema Vegetatiewanden, 2007. 15A, Den Haag, 2007
Deskundigenlijst Bax, Judith, Stedenbouwkundige van de vakgroep Stedenbouw, Gemeente Dordrecht, interview 22-03-2010 Dalstra, Teije, beleidsmedewerker waterschap Hollandse Delta, en projectmedewerker bij Wielwijk Klimaatbestendig, interview, 25-03-2010 Galen, Marjan van, Managementassistent vakteam Milieu Gemeente Delft, schriftelijk contact, 01-03-2010 Goedbloed, Daniel, programmamanager Watermanagement gemeente Rotterdam, schriftelijk contact, 30-03-2010 Gorsel, Janneke van, Beleidsmedewerker Gemeente Dordrecht, begeleider bij dit project van 01-02-2010 t/m 28-06-2010. Heijden, Marieke van der, projectmanager Kloosterstraat Wielwijk bij Woonbron gemeente Dordrecht, telefonisch gesprek, 11-02-2010 Kelder, Ellen, beleidsmedewerkster gemeente Dordrecht en projectmanager Wielwijk Klimaatbestendig, persoonlijk gesprek, 17-02-2010 Kooman, Ronald, Beleidsmedewerker luchtkwaliteit, Gemeente Dordrecht, interview 23-02-2010 Kuijk, Sven van, beheerder Netwerk Groene Daken Amsterdam, schriftelijk contact, 09-02-2010 Oerlemans, Arthur, directeur Woonbron Dordrecht, telefonisch gesprek, 17-02-2010 Peters, Henk, stadsdeelmanager sector Stadsontwikkeling gemeente Dordrecht, persoonlijk gesprek, 03-02-2010 Ruisch, Mark, medewerker Stadsbeheer Dordrecht, schriftelijk contact, 23-02-2010 Roetgerink, Frederike, Beleidsmedewerker Openbare ruimte en Groen gemeente Den Haag, schriftelijk contact, 08-03-2010 Smijers, Marc, medewerker Uitvoer bij Woonbron Dordrecht, telefonisch gesprek, 17-02-2010 Verhoeven, Ton, Beleidsadviseur Groen in Nijmegen, telefonisch gesprek, 11-02-2010 Stelt, Arij, van der, Stedenbouwkundige van de vakgroep Stedenbouw, Gemeente Dordrecht, interview 18-02-2010 Sweers, Roosmarijn, Beleidsmedewerker energie, Gemeente Dordrecht, interview 14-03-2010
114
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
Internetverwijzingen URL http://www.enerbouw.nl/content/view/18/33/, Voordelen van extensieve groene daken, (11 februari 2010) URL http://www.degroenestad.nl/cgi-bin/neosense.exe/ Gevels_int_groen.pdf, Informatie over groene gevels, ‘Grondgebonden en niet-grondgebonden’ (3 maart 2010) URL http://www.ekbouwadvies.nl/bouwen/burenrecht/ wetboek.asp, artikelen van het Burgerlijk Wetboek, boek 5 over burenrecht (21 april 2010) URL: ecoengineering.groenweb.nl), nieuwskanalen en kennisplatforum voornamelijk voor groene daken en gevels, samenwerking van onderwijs-onderzoek-bedrijfsleven ligt daaraan ten grondslag (21 april 2010) URL: duurzaamstestad.groningen.nl/subsidie/groene-daken, Voorwaarden voor de aanvraag van subsidies bij gemeenten (28 maart 2010) Websites: www.levenopdaken.nl www.gevelbegroeiing.nl www.biotope-city.net www.dod.comuf.com www.consolidated.nl/energiedaken.consolidated www.compendiumvoordeleefomgeving.nl www.groeneruimte.nl www.infomil.nl www.greenroofs.org www.optigroen.nl www.knmi.nl www.enerbouw.nl www.dordrecht.nl www.arcadis.nl www.degroenestad.nl www.dakweb.nl www.dakwater.nl www.sensternovem.nl www.riool.net www.platformfundering.nl www.dro.amsterdam.nl www.rotterdam.nl/groenedaken
115
Gemeente Dordrecht
Bijlagen I Verklarende woordenlijst Actoren
De betrokken partijen
Afkoppelen
Hemelwater niet meer via het riool afvoeren
Baten
Alle gevolgen met positief nut
EPBD
Energy Performance Building Directive. De EU-richtlijn voor energieprestatie van gebouwen
Duurzaamheid
Weinig aan slijtage of bederf onderhevig
Groendak
Een dak dat bedekt is met vegetatie en begroeiing. Het dak kan bijvoorbeeld bedekt worden met gras, mos, vetplanten, struiken, etc.
Groene gevel Intensief groendak
Hitte eiland effect
Klimaatbestendigheid
Een muur die bedekt is met verschillende soorten planten die, eventueel met geleiders, tegen de muur op omhoog groeien. Heeft een gelijke begroeiing als normale tuinen. De begroeiing van deze daken bestaat uit grassen, kruiden, struiken of zelf kleine bomen. Ook wel urban heat island effect (UHI). Het fenomeen dat eiland effect temperatuur in een stedelijk gebied gemiddeld hoger is dan in het omliggende landelijk gebied
Onderhoud
Het onderhoud aan deze daken is gelijk aan een normale tuin
Prefabelementen
kant en klare betonelementen
Robuust
Een ecosysteem met een hoge dynamiek en een lage diversiteit en ecosysteem complexiteit
SBR
Stichting Bouwresearch. SBR is het kennisplatform voor de bouw, De stichting brengt partijen bij elkaar en helpt hen bij het creëren, overdragen en implementeren van bouwkennis
Stedelijk hitte eiland
Stenig oppervlak dat warmer is dan zijn omgeving
Substraat
Voedingsbodem
Trias Energetica
Terugdringen van onnodig energieverbruik, voor de resterende behoefte zoveel mogelijk duurzame energie inzetten en zuinig en efficiënt gebruikmaken van fossiele bronnen
Unesco-IHE
Instituut voor Water Educatie. Het verricht onderzoek, onderwijs en capaciteitsopbouw activiteiten op het gebied van water, milieu en infrastructuur
Wateretentie
Het tijdelijk opvangen van water in een daarvoor bestemd gebied
Zwart dak
een daksysteem op basis van bitumen (plat dak)
Bestand tegen klimaatsveranderingen en weersextremen
116
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
II Stimulering Lokale Klimaatinitiatieven
117
Gemeente Dordrecht
III VAMIL en MIA Geeft u opdracht voor de bouw van een duurzaam gebouw en bent u ondernemer, dan kunt u gebruik maken van twee fiscale stimuleringsregelingen van VROM en Financiën: MIA (Milieu Investeringsaftrek); Vamil (willekeurige afschrijving milieu-investeringen). Het levert niet alleen minder winstbelasting op, maar óók een groen imago. De Milieulijst 2009 Om in aanmerking te komen moet uw investering wel opgenomen zijn in de Milieulijst 2009 voor de MIA en/of Vamil. Deze lijst bevat ongeveer 365 bedrijfsmiddelen en is te downloaden van www.senternovem.nl/mia/vamil. Hierin staan tevens de milieu-eisen per bedrijfsmiddel omschreven. Daarnaast kunt u op deze site digitaal zoeken in de Milieulijst. Bedrijfsmiddelen op de Milieulijst 2009 die betrekking hebben op een compleet gebouw zijn een zeer duurzaam utiliteitsgebouw, een duurzaam recreatiegebouw of mobiel recreatieverblijf, maar ook duurzame renovatie van een bestaand utiliteitsgebouw. Naast deze bedrijfsmiddelen staan er ook onderdelen voor duurzame gebouwen op het gebied van waterbesparing, installaties, constructie, biodiversiteit, afval(water) en vervoer/infrastructuur op de Milieulijst 2009. Milieuvriendelijke installaties op de Milieulijst 2009 zijn waterbesparende bedrijfsmiddelen, zoals het waterbesparend toilet, een regenwaterbenuttingsinstallatie, een grijswater-recyclinginstallatie, regenwateropslag op platte daken en een cascadesysteem voor het doorleveren van water naar een ander bedrijf. Andere installaties die in aanmerking komen zijn onder andere halogeenvrije directe en indirecte systemen voor productkoeling, noodstroomvoorziening met brandstofcelsysteem, emissiearme verwarmingsketels (low NOx-branders), armaturen voor vluchtweg- en oriëntatieverlichting met ultracondensatoren, windgekoelde condensoren en geluidarme ventilatoren. Ook staat de gewichtsbesparende funderingspaal met mogelijkheid tot betonkernactivering voor bijvoorbeeld koude en warmte opslag in de bodem op de Milieulijst. Ten aanzien van biodiversiteit staan bijvoorbeeld een infiltratiesysteem, een vegetatiedak, gevelbegroeiing, lichtvervuiling-beperkende verlichting en een onkruidbrander op de Milieulijst 2009.
Bedrijfsmiddelen op het gebied van afval en afvalwater op de Milieulijst 2009 zijn: een helofytenfilter, een afvalwaterverwerkingsinstallatie (decentrale sanitatie), een reststoffeninzamelpunt, een ondergrondse container voor GFT, een zelfpersende afvalcontainer op zonne-energie en een pneumatisch ondergronds transportsysteem voor afvoer van gescheiden huisvuilstromen uit gestapelde bouw. Tenslotte komen duurzame bedrijfsmiddelen op het gebied van vervoer/infrastructuur in aanmerking, zoals olieverwerkend geotextiel, een geluidarme toplaag voor bedrijfsterreinen en elektrische of hybride aangedreven voertuigen. Hoe maakt u gebruik van MIA en Vamil? Hebt u een investering gedaan die overeenkomt met één van de codeomschrijvingen in de Milieulijst 2009, dan volstaat het invullen en tijdig opsturen van een meldingsformulier van slechts twee pagina’s. Veel accountants zijn goed bekend met deze regelingen maar ook zonder accountant is het aanvragen van MIA\Vamil eenvoudig. U kunt tot maximaal drie maanden na uw investering een beroep doen op de regelingen. Wat wordt uw financiële voordeel? Milieuvriendelijke bedrijfsmiddelen kunnen in aanmerking komen voor de MIA of voor de Vamil of voor beide. Via de MIA kunt u tot 40 procent van de investeringskosten voor een milieuvriendelijk bedrijfsmiddel aftrekken van de fiscale winst. Met de Vamil kunt u zelf bepalen wanneer u de investeringskosten van een bedrijfsmiddel afschrijft. Het netto financiële voordeel dat u met de MIA en Vamil kunt behalen, kan oplopen tot meer dan 16% van de investeringskosten. Dit hangt onder andere af van uw (fiscale) situatie en van het type bedrijfsmiddel. Op de MIA\Vamil-website staan enkele rekenvoorbeelden.
118
Haalbaarheidsstudie groene daken en gevels
Actualisatie Milieulijst Jaarlijks wordt de Milieulijst per 1 januari door het Ministerie van VROM geactualiseerd. Hierbij worden bedrijfsmiddelen die niet meer voldoen aan de minimaal gestelde eisen van de Milieulijst verwijderd of aangescherpt en worden nieuwe bedrijfsmiddelen toegevoegd. Op deze manier stimuleert de overheid de marktintroductie van nieuwe technologieën. Met een formulier op de website kunt u zelf ook nieuwe milieuvriendelijke technieken voorstellen voor de nieuwe Milieulijst. Meer informatie Wilt u meer weten over de mogelijkheden van MIA\Vamil? Neemt u dan contact op met de helpdesk MIA\Vamil van SenterNovem, telefoon 038 455 34 80 (op werkdagen tussen 8:30 en 12:30), of kijkt u op www.senternovem.nl/mia. Colofon SenterNovem voert beleid uit voor verschillende overheden op het gebied van innovatie, energie & klimaat en milieu & leefomgeving en draagt zo bij aan innovatie en duurzaamheid. Meer informatie: www.senternovem.nl. De MIA en Vamil zijn een initiatief van het ministerie van VROM in samenwerking met het ministerie van Financiën. SenterNovem en de Belastingdienst verzorgen de uitvoering van de regeling. SenterNovem Dokter van Deenweg 108 Postbus 10073 8000 GB Zwolle Telefoon 038 455 35 53 Telefax 038 454 02 25 Internet www.senternovem.nl/mia E-mail
[email protected] Juli 2009
119
