Gezond blijven werken, ook met mantelzorg

Een onderzoek naar werkende mantelzorgers Onderzoeken De gegevens in dit leaflet zijn afkomstig uit verschillende onderzoeken: 1. Tussen 2011 en 2013 voerden de Vrije Universiteit in samenwerking met het Expertisecentrum Mantelzorg onderzoek uit naar de combinatie van mantelzorg en werk. Hierbij is gebruik gemaakt van de gegevens van Stichting Werk & Mantelzorg die een vragenlijst uitzette bij vijftig bedrijven onder 9180 personen, waarvan 1991 mantelzorgers. 2. Drie jaar later is dezelfde vragenlijst aan 1164 personen in 4 van die 50 bedrijven voorgelegd, waarvan 229 mantelzorgers. Deze bedrijven hadden inmiddels de erkenning ‘mantelzorgvriendelijke organisatie’ ontvangen van Stichting Werk & Mantelzorg. 3. Ook is er met mantelzorgers, leidinggevenden en HRmanagers gesproken in deze vier bedrijven. Meer informatie Voor meer informatie kunt u terecht bij: - Inger Plaisier (onderzoek 1): [email protected] - Natasha Tolkacheva (onderzoek 2): [email protected] - Wilco Kruijswijk (onderzoek 3): [email protected] - Annie Oude Avenhuis (onderzoek 3): [email protected]

Kijk voor meer informatie ook op www.expertisecentrummantelzorg.nl

en www.werkenmantelzorg.nl.

Het onderzoek is uitgevoerd met financiering van ZonMw en is onderdeel van het programma Participatie en Gezondheid.

Gezond blijven werken, ook met mantelzorg Centrale vraagstelling: Draagt mantelzorgvriendelijk personeelsbeleid bij aan een betere afstemming tussen werknemers en de werkomgeving? Deelonderzoek 1: de nulmeting (T0) Wie was de doelgroep? Aan het onderzoek deden 9180 werknemers van vijftig bedrijven mee die vóór 1 januari 2012 de vragenlijst van Stichting Werk & Mantelzorg hebben ingevuld. Een op de vijf daarvan, 1991 personen in totaal, was mantelzorger. Wat is er onderzocht? Deze nulmeting was bedoeld om een indruk te krijgen van de aantallen mantelzorgers in bedrijven en de manier waarop zij de combinatie tussen werk en mantelzorg ervoeren. Waren ze tevreden over de balans, ontvingen ze steun van leidinggevenden en collega’s? En zouden ze iets willen aanpassen aan het werk? Door wie werd het onderzoek uitgevoerd? Dit onderzoek is uitgevoerd door Inger Plaisir van de Vrije Universiteit Amsterdam, faculteit sociologie, onder begeleiding van Saskia Keuzenkamp en Marjolein Broese van Groenou. De uitkomsten worden verwerkt in een artikel. De samenvatting is alvast beschikbaar (zie laatste pagina van dit document). Wanneer vond het onderzoek plaats? Het onderzoek is uitgevoerd tussen 1 januari 2012 en 1 juli 2013. Hoe is het onderzoek opgebouwd en uitgevoerd? Stichting Mantelzorg & Werk reikt de Erkenning mantelzorgvriendelijke organisatie uit. Om die te verkrijgen gaan bedrijven een traject in dat begint met een online vragenlijst onder medewerkers. Deze scan geeft antwoord op de vragen:  Hoeveel mantelzorgers zijn er?  Hoe ervaren zij de combinatie werk en zorg?  Wat zijn de gevolgen van de combinatie op het werk, hun gezondheid en hun motivatie?  Hoe bekend is mantelzorg binnen de organisatie?  Hebben de collega's begrip voor de situatie en is deze bespreekbaar op de afdeling?  Weten leidinggevenden af van de zorgtaken en hoe zij de

Leidinggevende: ‘Ik vind dat ik er oog en oor voor moet hebben. Dat is de hele simpele insteek. En ik vind dat ik met heldere afspraken daarin moet komen zodat de medewerker zich gesteund voelt en in staat is om de mantelzorg te blijven verlenen. Maar wel zodanig dat ik kan zorgen dat de toko draait, dat het werk gewoon gedaan wordt.’

HR-manager: ‘In eerste instantie was er veel weerstand: moeten we nou nog meer faciliteiten bieden? Maar de training was een eye opener voor de leidinggevenden. Toen hebben ze nog meer gezien hoe mantelzorgbeleid van invloed kan zijn op het aan de gang houden van je medewerkers. Het gaat niet alleen om faciliteiten voor de medewerker maar ook om de continuïteit van het werk. Ja dat was een echte eye opener.’

Mantelzorger: ‘Ik ben er niet alleen in het weekend, maar wordt ook iedere dag gebeld. Soms denk ik wel eens het zou zo veel schelen als ik een dag niet gebeld werd. Ik heb wel eens mijn telefoon uitgezet. Sorry mam maar vandaag even niet. Je hebt er niks aan om het maar over je heen te laten komen en uiteindelijk zelf overspannen te raken. Want dan kan ik helemaal niks meer. Dat is iets wat ik in de cursus hier heb geleerd. Dat het helemaal niet zo erg is als ik die telefoon een keer niet opneem.’

mantelzorger kunnen ondersteunen?  In hoeverre wordt er in de huidige situatie gebruik gemaakt van regelingen en maatwerkoplossingen?  In hoeverre is er binnen de organisatie al een ondersteunende cultuur? In de analyse is de nadruk gelegd op de vragen of mensen een goede balans ervaren met de combinatie mantelzorg en werk, en of ze behoefte hebben aan aanpassing van hun werkzaamheden. Wat zijn opvallende uitkomsten? In de bedrijven met mantelzorgvriendelijk beleid ervaren werknemers een betere balans tussen mantelzorg en werk. Opvallend is dat kenmerken van de zorg bepalender zijn dan kenmerken van het werk. Zo hebben mantelzorgers die voor een ouder zorgen, een minder goede balans, maar hebben ze geen behoefte om hun uren aan te passen. Mensen die voor een partner zorgen ervaren juist een betere balans, maar willen wel vaker hun uren aanpassen. Ook maken mensen maar weinig gebruik van verlofregelingen. Mensen die dat wel doen ervaren een minder goede balans en hebben behoefte hun uren aan te passen. Ook mensen die nog maar kort zorgen, kunnen minder goed de balans bewaren. Wat betekent dit voor organisaties? Bespreekbaarheid en signalering van overbelasting is belangrijk: iedereen kan ieder moment mantelzorger worden en juist in de eerste fase is de balans vaak zoek. Deelonderzoek 2: vervolgonderzoek met dezelfde vragenlijst onder vier mantelzorgvriendelijke bedrijven (T-1) Wie was de doelgroep? 229 mantelzorgers van vier organisaties hebben de online vragenlijst opnieuw ingevuld. 78% was vrouw en 85% werkt deeltijd. Alle vier organisaties hebben inmiddels de Erkenning mantelzorgvriendelijke organisatie van Stichting Werk & Mantelzorg verkregen. Het gaat om een gemeente, een zorgverzekeraar, een welzijnsorganisatie en een zorgorganisatie. De vragenlijst is anoniem dus de deelnemers zijn niet eenop-een te vergelijken met T0. Wat is er onderzocht? De online vragenlijst is dezelfde als in het eerste deelonderzoek, opgesteld door Stichting Werk & Mantelzorg en onderdeel van het traject om de Erkenning mantelzorgvriendelijke organisatie te verkrijgen. In dit onderzoek is bij de analyse ook gekeken naar de vraag of mensen een voorkeur hebben voor het scheiden van werk en privé. Door wie werd het onderzoek uitgevoerd? Dit onderzoek is uitgevoerd door Inge Plaisier en Natasha Tolkacheva van de Vrije Universiteit Amsterdam, faculteit sociologie onder begeleiding van Saskia Keuzenkamp en Marjolein Broese van Groenou.

Wanneer vond het onderzoek plaats? Het onderzoek vond plaats tussen 1 januari 2012 en 1 juli 2013. Hoe is het onderzoek opgebouwd en uitgevoerd? De vragenlijst is dezelfde als die van T0, opgesteld door Stichting Werk & Mantelzorg. Deelnemers is gevraagd hoeveel uren ze werken, hoeveel uren ze zorgen, voor wie en hoe lang al. Daarnaast is gevraagd of ze in hun werk onderbroken worden voor mantelzorg, of ze steun ondervinden vanuit hun werk en of ze bekend zijn met de verlofregelingen. Ook is gevraagd of ze stress ervaren, of ze hun werk willen aanpassen en of ze een voorkeur hebben voor het scheiden van werk en privé. De uitkomsten worden verwerkt in een artikel. De samenvatting is alvast beschikbaar (zie laatste pagina van dit document). Wat zijn opvallende uitkomsten? Ook uit dit onderzoek blijkt dat stress niet bepaald wordt door het aantal uren dat iemand werkt, maar het aantal uren dat men zorgt. Zelfs mensen die veel overwerken, ervaren niet meer stress. Een ondersteunende organisatie waarbinnen mantelzorg bespreekbaar is, vermindert de stress bij werknemers. Mensen die veel onderbroken worden door de mantelzorg, hebben de meeste behoefte om hun werk aan te passen. Bovendien geldt dat mensen die meer stress ervaren ook meer behoefte hebben om werk en privé te scheiden. Wat kunnen bedrijven hiermee? Mantelzorg is maatwerk. Iedere situatie is anders en daarom vergt dit onderwerp een persoonlijk benadering van leidinggevenden en HRM. Tegelijkertijd is het belangrijk dat er standaard naar gevraagd wordt; bijvoorbeeld in jaarlijkse functioneringsgesprekken. Deelonderzoek 3: kwalitatief onderzoek binnen vier bedrijven Wie was de doelgroep? In vier bedrijven is gesproken met 36 mantelzorgers, 15 leidinggevenden en 6 hrm-medewerkers. Alle vier deze organisaties hebben de Erkenning mantelzorgvriendelijke organisatie van Stichting Werk & Mantelzorg verkregen. Het gaat om een gemeente, een zorgverzekeraar, een welzijnsorganisatie en een zorgorganisatie. De mantelzorgers zorgen voor een ouder (15), voor een kind met beperkingen (13), voor hun partner (5) of voor overige familieleden, zoals een oudere zus (3). Wat is er onderzocht? Stichting Mantelzorg & Werk hanteert drie criteria waaraan een mantelzorgvriendelijke organisatie voldoet:  De combinatie werk en mantelzorg is bekend en bespreekbaar;  De verlofregelingen zijn bekend en worden actief toegepast;  Leidinggevenden en medewerkers zoeken samen naar maatwerkoplossingen.

In de interviews met mantelzorgers, leidinggevenden en hr-managers was daarom aandacht voor deze drie onderwerpen: de bekendheid en bespreekbaarheid van de combinatie werk en mantelzorg, de bekendheid en het gebruik van (verlof)regelingen en maatwerkoplossingen. De centrale onderzoeksvraag luidt: In hoeverre is het combineren van werk en mantelzorg in de vier bedrijven beter geworden door de activiteiten rond mantelzorgvriendelijk werken? Welke ervaringen hebben mantelzorgers, leidinggevenden en hrm-adviseurs hiermee? Wat werkt wel/niet in organisaties? Door wie werd het onderzoek uitgevoerd? Dit onderzoek is uitgevoerd door Wilco Kruijswijk, Annie Oude Avenhuis, Wendy van Lier en Marije Vermaas van Expertisecentrum Mantelzorg, in samenwerking met de faculteit sociologie van de Vrije Universiteit Amsterdam. Wanneer vond het onderzoek plaats? Dit onderzoek is uitgevoerd tussen 1 januari 2012 en 1 juli 2013 Hoe is het onderzoek opgebouwd en uitgevoerd? Via de Stichting Mantelzorg & Werk zijn de vier bedrijven benaderd waarbinnen de online vragenlijst van T1 is uitgezet. De onder het kopje ‘doelgroep’ genoemde respondenten zijn bevraagd over hun ervaringen met mantelzorgvriendelijk personeelsbeleid. Dit vond op locatie plaats in individuele interviews van een uur op basis van een topic lijst. De respondenten zijn geworven via de T1 meting en aanvullend via de hrmmedewerkers. De uitkomsten zijn verwerkt in een uitgebreid onderzoeksverslag. Wat zijn opvallende uitkomsten? Voorlichting is van essentieel belang. De bekendheid en bespreekbaarheid van werk in combinatie met mantelzorg worden vergroot als het thema ‘mantelzorg’ blijvend op de agenda staat. Een open en signalerende houding is daarvoor belangrijk. Leidinggevenden kunnen ook een coachende rol innemen om mee te denken over de combinatie werk en mantelzorg of mantelzorgers te leren nee zeggen tegen een claimende zorgvrager. Wat betreft (verlof)regelingen is het goed om onderscheid te maken tussen betaalde en onbetaalde regelingen. Onder onbetaalde regelingen vallen bijvoorbeeld flexibele werktijden, diensten ruilen of thuiswerken. Steun van de leidinggevenden en individueel maatwerk, zo blijkt ook uit dit onderzoek, zorgt voor minder stress. Wat kunnen bedrijven hiermee? De organisatie heeft er baat bij als de combinatie werk en mantelzorg in balans is. Werknemers dienen op de hoogte te zijn van de regelingen en mogelijkheden om de combinatie gemakkelijker te maken. Daarbij is persoonlijk maatwerk van belang. Oplossingen liggen echter niet altijd in aanpassing van het werk. De leidinggevende kan een coachende rol

vervullen en in plaats van zorgverlof ook een training voor mantelzorgers of lotgenotencontact organiseren.

Deelonderzoek 4: Afstudeeronderzoek master sociologie Wie was de doelgroep? Alle deelnemers aan de online vragenlijst uit het eerste deelonderzoek, dat wil zeggen 9180 werknemers van vijftig bedrijven, waarvan 1991 mantelzorgers. Wat is er onderzocht? In dit onderzoek ligt de nadruk op stress op het werk. Daarbij zijn mantelzorgers met niet-mantelzorgers in de vijftig bedrijven vergeleken. Door wie werd het onderzoek uitgevoerd? Saskia Schakel, masterstudent sociologie aan de VU, voerde dit onderzoek uit voor haar afstuderen, onder begeleiding van Marjolein Broese van Groenou en Natasha Tolkacheva. Wanneer vond het onderzoek plaats? Dit onderzoek vond plaats in 2013. Hoe is het onderzoek opgebouwd en uitgevoerd? In dit onderzoek zijn de data uit de T0-meting opnieuw geanalyseerd. Hierbij is er niet alleen gekeken naar de mantelzorgers, maar zijn ook mantelzorgers en niet-mantelzorgers vergeleken rond de vraag of zij stress ervaren in het werk. De uitkomsten worden verwerkt in een artikel. De samenvatting is alvast beschikbaar (zie laatste pagina van dit document). Wat zijn opvallende uitkomsten? Mantelzorgers ervaren meer stress dan niet-mantelzorgers. Mensen die steun ervaren van hun collega’s, hun leidinggevende en/of de organisatie, hebben minder stress. Steun blijkt belangrijker dan flexibele werktijden of verlof. Als er geen open cultuur op de werkvloer heerst, en mantelzorg niet bespreekbaar is met de leidinggevende, ervaren mantelzorgers meer stress. Tegelijkertijd zijn mantelzorgers huiverig om erover te beginnen: 48% van de mantelzorgers heeft het niet verteld aan de directe leidinggevende, terwijl de helft daarvan daar wel behoefte aan heeft. Ook geeft 70% van de mantelzorgers aan dat ze geen verlof inzet maar het wel zou willen. Wat kunnen bedrijven hiermee? Steun van collega’s, leidinggevende en de organisatie blijken belangrijk om stress te voorkomen, belangrijker dan aanpassingen op het werk.

Dit onderzoek werd mede mogelijk gemaakt door ZonMw

Samenvattingen van artikelen 1. Werknemers die zorgen en zorgzame werkgevers: zorg/werk balans en behoeften aan aanpassingen van het werk bij mantelzorgers

Door Inger Plaisier (SCP), Marjolein Broese van Groenou (VU) en Saskia Keuzenkamp (Movisie) (ingediend bij een Engelstalig wetenschappelijk tijdschrift)

Door het groeiend aantal werkende mantelzorgers is het belangrijk om de kennis over de voorwaarden waaronder zij hun werk kunnen blijven doen verbeteren. Vragenlijsten onder 1991 mantelzorgers en 7189 van hun collega’s bij 50 organisaties laten zien dan 52% van de mantelzorgers een goede zorg werk balans ervaren, en 40% behoefte heeft het werk aan te passen. Mantelzorgers in organisaties waarin steun aan mantelzorgers belangrijk wordt gevonden hebben een betere balans tussen zorg er werk en minder behoeften aan werkaanpassing. Vooral mantelzorgers die nog maar recent met een zorgsituatie te maken hebben, die gebruik maken van zorgverlof, of die veel op het werk gestoord worden door zorgvragen hadden een slechtere zorg/werk balans en meer behoeften om het werk aan te passen. De resultaten van het onderzoek laten zien dat het voor de inzetbaarheid van mantelzorgers zinvol is als organisaties zich bewust zijn van hun mantelzorgers en de aandacht en bespreekbaarheid van mantelzorg in de organisatie structureel is.

2. Van de werkende mantelzorger naar de zorgende werknemer. De invloed van mantelzorg op stress gerelateerde gezondheidsklachten van werknemers

Saskia Schakel, Natasha Tolkacheva en Marjolein Broese van Groenou Master thesis Sociologie, Vrij Universiteit, juni 2013.

Met behulp van een kwantitatieve analyse van de eerste meting onder 8435 werknemers, waarvan 1954 mantelzorgers, kan worden vastgesteld dat het geven van mantelzorg een direct sterk effect heeft op het ervaren

van stress; mantelzorgende werknemers ervaren significant meer stress dan niet-mantelzorgende werknemers. Daarnaast is gebleken dat de motivatie om te werken en de ondersteuning die men ervaart vanuit organisatie, leidinggevenden en collega’s van invloed zijn op het stressniveau van werknemers. Bovendien is aangetoond dat ervaren steun vanuit organisatie, leidinggevenden en collega’s een extra verlichtende werking kan hebben op het stressniveau van mantelzorgende werknemers. Met name het feit dat men werkt in een organisatie waarvan de leiding begaan is met mantelzorg, heeft een sterk verlichtend effect op het stressniveau van mantelzorgende werknemers. Mantelzorgende en nietmantelzorgende werknemers lijken verder niet te verschillen in de determinanten van stress. Stress blijkt niet zozeer afhankelijk van de feitelijke omstandigheden van het werk zoals de arbeidsomvang, de mate van overwerk, of de omvang van de organisatie waarin men werkzaam is. Het gaat veelal om de subjectieve ervaring van een te hoge belasting die ertoe leidt dat de positieve effecten van werk en zorgen uitblijven. Meer subjectieve karakteristieken zoals de perceptie van werknemers omtrent steun en behoefte tonen dan ook aan van invloed te zijn op het stressniveau van werknemers en dit is van nog groter belang voor de werknemers die ook mantelzorger zijn.

3. Mantelzorgende werknemers en mantelzorgvriendelijk beleid: stress en individuele aanpassingen op het werk Tolkacheva, N. (VU), Broese van Groenou, M. (VU), Plaisier, I. (SCP), and Keuzenkamp, S. (Movisie) (Ingediend bij een Engelstalig wetenschappelijk tijdschrift)

Implementatie van mantelzorgvriendelijk beleid heeft tot doel mantelzorgers een betere balans tussen werk en zorg te geven. Dit onderzoek gaat na in hoeverre het combineren van werk en zorg van invloed is op de mate van ervaren stress en de wens om het werk aan te passen bij werkgevers in een bedrijf waar mantelzorgvriendelijk beleid wordt gevoerd. Het onderzoek maakt gebruik van gegevens van 229 mantelzorgers die in 2012 rapporteerden over zorgtaken, werkkenmerken, ervaren steun op het werk, de mate van ervaren stress, de intentie om hun werk aan te passen, het gebruik van verlof- en flexibele arbeidregelingen en de voorkeur om werk en prive gescheiden te houden. De resultaten wijzen uit dat meer intensieve zorgtaken en een gebrek aan ervaren steun binnen de

organisatie bijdragen aan een hogere mate van stress. Mantelzorgers die de voorkeur geven aan het scheiden van werk en prive ervaren een relatief hoge mate van stress en hebben ook meer de wens om hun werksituatie aan te passen. Werknemers die gebruik maken van flexibele arbeidsregelingen maar eigenlijk liever hun werk en prive taken gescheiden houden, hebben relatief vaak last van stress en zij hebben ook vaker de behoefte hun werksituatie aan te passen. De resultaten suggereren dat de implementatie van mantelzorgvriendelijk beleid ook de ruimte moet laten voor individuele wensen en voorkeuren van werknemers. Waar flexibiliteit in de werksituatie voor de ene mantelzorger stressverlichtend kan zijn, kan de andere mantelzorger juist behoefte hebben aan het strikt gescheiden houden van werk en zorgtaken.