G r o n i n g e r K e r k e n

Groninger Kerken 2 0 12

GRONINGER KERKEN

STICHTING OUDE

a pr il

Het benedictijner klooster in Rottum • Reconstructie van middeleeuwse kerkinterieurs in Openluchtmuseum Warf fum • Wandeling langs de contouren van het klooster ter rein te Aduard • Vergeten in Groningen, beroemd in Denemarken: Mikkel van Groningen

inhoud Willem G. van Wijnen en Albert Gramsbergen

Het benedictijner klooster in Rottum · Verslag van een terreinverkenning

25

Op de wierde van Rottum werd in de dertiende eeuw een klooster gesticht. De kloostergebouwen verdwenen in de eeuwen na de Reductie van 1594, het laatst de kloosterkerk die aan het eind van de negentiende eeuw werd afgebroken. Geïntrigeerd door de bewaard gebleven ooggetuigenverslagen en een enkele afbeelding, evenals door de merkwaardige structuur van het dorp en de wierde, onderzochten de auteurs van deze bijdrage de ondergrondse sporen van het kloostercomplex door middel van elektrische weerstandsmetingen. De uitkomsten van deze terreinverkenning mogen verrassend heten. Justin Kroesen

Reconstructie van middeleeuwse kerkinterieurs in Openluchtmuseum Warffum

35

Tussen 24 maart en 28 mei is in Openluchtmuseum Het Hoogeland in Warffum de tentoonstelling Mis! Middeleeuwse kerkinterieurs in Groningen en Oostfriesland te zien. Voor het eerst zijn de regio’s aan beide zijden van de Eemsmonding als één kerkenlandschap benaderd. In dit artikel worden het thema en de achtergronden van deze bijzondere tentoonstelling toegelicht.

De Stichting

37

· Interview · Nieuws · Agenda uitgelicht · Donateursservice · Mediatheek · Educatie · Agenda uitgelicht Pieter Bootsma

Wandeling langs de contouren van het kloosterterrein te Aduard  46 Het cisterciënzer klooster van Aduard werd in 1192 gesticht en heeft de wierde bezet tot het einde van de zestiende eeuw. De contouren van het forse, vijfkantige kloosterrein zijn tot op de dag van vandaag nog in het dorp terug te vinden. Justin Kroesen

Vergeten in Groningen, beroemd in Denemarken: Mikkel van Groningen (werkzaam ca. 1580-1610)

50

In de Dom van Aarhus in Denemarken werd de fraaie renaissancepreekstoel in het schip in 1588 gemaakt door ‘the well-known mastercarver Michael van Groningen’. Ook elders in dat land is nog werk van deze beeldsnijder, met zijn voor Groningers opvallende naam, te zien. Wie was deze Groningse kunstenaar, die in zijn moederstad is vergeten, maar in Denemarken carrière maakte? Foto's omslag - boven: Maquette van het voormalige kloosterterrein te Aduard, onder: de huidige kerk van Aduard (foto's Regnerus Steensma). Het tijdschrift Groninger Kerken is een uitgave van de Stich­ting Oude Gronin­ger Kerken. Het tijdschrift verschijnt viermaal per jaar. Abonnement, alleen voor dona­ teurs van de Stichting Oude Gronin­ger Kerken, ¤ 15,00 per jaar. Nieu­we donateurs ont­vangen Gro­nin­ger Kerken het eerste jaar gratis.

issn 0169 - 3719

29 / 2 – april 2012

Stichting Oude Groninger Kerken opgericht 13 mei 1969 Stichting Der Aa-kerk Groningen opgericht 1 maart 1985

Beschermheer Drs. M.J. van den Berg, Commissaris van de Koningin in de provincie Groningen Bestuur en directie G.H. van den Bremen, voorzitter J.G. Vlietstra, vice-voorzitter R. Wobbes, secretaris J. Wolters, penningmeester C. Kool J.A. de Vries P.G.J. Breukink, directeur Adres Coehoornsingel 14 9711 bs Groningen telefoon (050) 312 35 69 telefax (050) 314 25 84 e-mail [email protected] www.groningerkerken.nl abn amro 48 61 14 333 Redactieadres Coehoornsingel 14 9711 bs Groningen e-mail [email protected] Redactie Groninger Kerken Dr. Regn. Steensma, voorzitter Drs. M. Hillenga, secretaris Drs. R.H. Alma E. Hofman Dr. J.E.A. Kroesen J.F. Oldenhuis Dr. C.P.J. van der Ploeg Katern ‘De Stichting’ Martin Hillenga en Lotte Kleijssen Donateurschap Minimaal ¤ 17,50 per jaar Tijdschrift ¤ 15,- per jaar Advertenties Informatie en tarieven worden verstrekt door Stichting Oude Groninger Kerken telefoon (050) 312 35 69 contact Lotte Kleijssen, e-mail: [email protected] of e-mail: [email protected] Drukwerk en verzending Zalsman Groningen, Groningen Opmaak en productie Ekkers & Paauw, Groningen

Willem G. van Wijnen en Alber t Gramsbergen

Het benedictijner klooster in Rottum Verslag van een terreinverkenning In de dertiende eeuw werd op de wierde van Rottum een klooster gesticht. Dat is inmiddels ver­ dwenen, maar ooggetuigenverslagen en een enkele afbeelding van de gebouwen bleven bewaard. Hierdoor geïntrigeerd, maar ook om de merkwaardige structuur van het dorp en de wierde, besloten de auteurs van dit artikel de fundamenten van de kerk en kloostergebouwen te bestuderen door middel van elektrische weerstandsmetingen.

Korte geschiedenis van het klooster Rottum ligt op een wierde, behorend tot een reeks die zich in een rechte lijn uitstrekt van Westerwijtwerd via Middelstum tot Usquert. Rottum moet reeds enkele eeuwen voor de jaartelling ontstaan zijn. De vondst van enkele Romeinse beeldjes suggereert dat de bewoners al kort na het begin van de jaartelling handel dreven met ver verwijderde gebieden. Het klooster in Rottum is waarschijnlijk omstreeks 1200 gesticht – de oudste vermelding is uit 1226. Mogelijk vond deze stichting plaats vanuit vanuit het benedictijner klooster in het Duitse Werden, waarvan de geschiedenis terug gaat tot de missionaris Liudger.1 In de goederenlijsten van dat klooster komen aan het einde van de tiende eeuw landerijen voor onder de naam ‘Rotton’.2 Verondersteld wordt dat deze bezittingen bij de stichting aan het klooster overgedragen werden. Het Rottumer klooster werd gewijd aan Sint-Juliana van Nicodemië, een martelares uit de derde eeuw. In de eerste eeuw van zijn bestaan maakte het klooster een zekere bloei door. Dat is af te leiden uit berichten over aantallen monniken, maar ook uit de landerijen die het klooster verwierf.3 Naast de landerijen in de directe omgeving van de abdij, de ‘corpuslanden’, waren dat gronden rondom ‘voorwerken’, zoals het voorwerk Sint-Anna, dat later te naam stond als ‘Bethlehem’, waarin geruime tijd de vrouwelijke conversen van het klooster gehuisvest waren. De landerijen besloegen een totale oppervlakte van ongeveer 1200 ha. Bovendien bezat het klooster veengronden bij Kropswolde, waar turf gestoken werd voor de verwarming van de kloostergebouwen. Daarnaast behoorde een belangrijk deel van het eiland Rottumeroog tot het kloosterbezit. 4 Voorzover bekend

25

1 Veldminuutkaart van Rottum uit 1832. Collectie RHC Groninger Archieven

1 C.I. Damen, Geschiedenis van de Benediktijnenkloosters in de provincie Groningen (Assen 1972) 53-54; C. Tromp (red.), Groninger kloosters. Groninger Historische Reeks 5 (Assen 1989) 20-22. 2 W.J. Formsma, ‘De verhouding van het klooster Rottum tot het voorwerk Bethlehem en het kerspel Eelswerd’, Groningse Volksalmanak (1959) 88-93. 3 Damen, Geschiedenis, 57, 58-59; J.A. Mol, ‘Bezitsverwerving en goederenbeheer van de abdij Aduard’, in: J. van Molenbroek en J. A. Mol (red.) m.m.v. J. Loer, De abtenkroniek van Aduard: studies, editie en vertaling (Hilversum 2010) 173-202. 4 Damen, Geschiedenis, 126.



Ebbingestraat in Groningen, gelegen tussen de Rode Weeshuisstraat en de Butjesstraat. Na de Reductie bleef de laatste abt, Bernard Menssen, nog enige tijd als eerste predikant van de Rottumer gemeente. Hij huurde vanaf 1595 het abtenhuis.

De wierde, de infrastructuur en enkele bij het klooster horende gebouwen

26

2 Kaart naar recente kadastrale gegevens.

speelde het klooster in Rottum in de loop van zijn bestaan geen vooraanstaande culturele rol. Gedurende de vijftiende eeuw nam de rijkdom van het klooster allengs af. In 1458 werd gerapporteerd dat de gebouwen in slechte staat verkeerden. Abt Ebbe Quandt liet herstellingen uitvoeren, maar de situatie bleef zorgelijk. Mede door toedoen van de bisschop van Münster werden daarom, kort na 1470, de kerkelijke goederen en rechten van de rijke proosdij van Usquert aan Rottum toegewezen.5 Hierna ging het weer bergopwaarts met het klooster. Wellicht zijn er toen uitbreidingen gerealiseerd. Aan het einde van de vijftiende en het begin van de zestiende eeuw leefden in Rottum en Bethlehem samen omstreeks vijftig à zestig monniken en vrouwen en ongeveer evenveel ‘schamelen en bedeelden’.6 In die periode hadden de Ommelanden het regelmatig zwaar te verduren. Tijdens de vanaf 1498 durende strijd om de heerschappij over deze streken werden in 1517 door graaf Edzard van Oostfriesland invallen gedaan die zich vooral 5 6 7 8

3 Reconstructie van de wierde in de tweede helft van de 16e eeuw.

richtten op Rottum, Usquert en Warffum. Het klooster in Rottum moet toen aanzienlijke schade opgelopen hebben.7 In de tweede helft van de zestiende eeuw begonnen ook de veranderingen die de Reformatie zou brengen, zich af te tekenen. De luthers gezinde abten Jodocus Oxius en Bernard Menssen hebben een belangrijke rol gespeeld in de onderhandelingen tijdens de twisten tussen de Ommelanden en de Stad, de ‘Staatsen‘ en de Spanjaarden, respectievelijk de protestanten en katholieken. Uiteindelijk zouden deze gebeurtenissen in 1594 tot de Reductie leiden. Het moeten deze omstandigheden geweest zijn die de kloosterlingen er toe gebracht hebben in de zestiende eeuw een extra buitengracht rond het klooster aan te leggen. Toch kon Rottum het noodlot niet ontlopen. Op 18 september 1587 werd het klooster in brand gestoken door een troep van zestot achthonderd Geuzen, in opdracht van graaf Willem Lodewijk van Nassau.8 Dat betekende het einde van het klooster. De monniken vluchtten naar hun refugium aan de Oude

Damen, Geschiedenis, 76. Damen, Geschiedenis, 121. Damen, Geschiedenis, 115. J. van den Broek, Groningen, een stad apart: over het verleden van een eigenzinnige stad (1000-1600). Groninger Historische Reeks 35 (Assen 2007) 560-562.

De wierde van Rottum is nog grotendeels intact met uitzondering van de zuidoosthoek. Daarvan is in 1907 en 1908 een gedeelte afgegraven. Het hoogste punt van de wierde ligt ongeveer 5 m boven NAP. Voor de reconstructie van het oorspronkelijke grachtenen bebouwingspatroon, hebben wij gebruik gemaakt van de veldminuutkaart uit 1832 (afb. 1), negentiende-eeuwse militaire kaarten en een hoogtekaart van Rottum.9 De gegevens daarop werden vergeleken met een recente kadastrale kaart van Rottum (afb. 2). De vergelijking toont aan dat er ondanks het dempen van delen van de grachten en het in onbruik raken van enkele paden geen ingrijpende veranderingen hebben plaatsgevonden. Het wegen- en grachtenpatroon zoals dat in de zestiende eeuw bestaan moet hebben, is moeiteloos te reconstrueren (afb. 3). De wegen zijn op reconstructiekaart (afb. 3) aangegeven in geel. Op deze kaart is de kleiweg van het voorwerk Bethlehem te zien, komend vanuit het zuidwesten. De weg splitste zich vóór de westelijke poort. De ene aftakking verliep via de poort – noordwaarts – naar het klooster en de rechter aftakking verliep buiten de binnengracht en was verbonden met de kleiweg uit het zuiden, komend van Eelswerd en Kantens. Een toegangsweg naar de kerk en het abtenhuis kwam via de zuidelijke poort uit op deze weg. De kaart laat zien dat er in Rottum, in tegenstelling tot veel andere wierdedorpen in de omgeving, geen sprake is van een radiaal verkavelings­ patroon. Aan de noordzijde gaf een poort toegang tot een haventje en wellicht een pad naar Usquert. De grachten zijn op de reconstructiekaart aangegeven in blauw. Opvallend is de binnengracht die het kloostercomplex omsluit. Het zuidelijk deel ervan, van de westelijke poort tot de viskenij, was tot voor kort nog aanwezig (zie de minuutkaart van 1832). Onze reconstructie impliceert dat het waterpeil van de binnengracht ongeveer 3 m hoger geweest moet zijn dan dat in de buitengrachten. Die hoge waterstand is te verklaren doordat het grondwaterpeil op de wierde, en dus in de binnengracht, door capillaire werking de contour van de wierde volgde. De binnengracht diende behalve ter afscherming ook om de aanwezigheid van zoet water te waarborgen. Immers, de sloten rondom de wierde bevatten regelmatig brak water door overstromingen van de zee. Dit gegeven, de thans nog aanwezige restanten van de gracht en de aanwij-

zingen op de veldminuutkaart maken het mogelijk de loop van de binnengracht te reconstrueren. De buitengrachten van het kloostercomplex bestaan voor een groot deel nog steeds en het oorspronkelijke grachtenpatroon is eenvoudig na te gaan. Aanvankelijk moet er sprake geweest zijn van een enkele buitengracht rondom de wierde. In de loop van de zestiende eeuw werd begonnen aan de westzijde een extra gracht aan te leggen met bastion-achtige uitstulpingen, teneinde aanvallen beter af te slaan. Kennelijk is men er niet meer toe gekomen ook de gracht aan de oosten zuidzijde te verdubbelen. Door de afgraving van de wierde werden aan de oostzijde nieuwe sloten gegraven. Aan de noordzijde bevindt zich nog steeds een naar het klooster gerichte korte, brede aftakking van de buitengracht. Dit deel van de gracht heeft mogelijk dienst gedaan als haventje, dat via de buitengracht een verbinding had met het nog bestaande Koksmaar aan de zuidzijde. De bebouwing is op de reconstructiekaart aangegeven in rood. Mede op grond van de beschrijving van Zuidhof is het aannemelijk dat er drie poortgebouwen waren.10 Het fundament van het poortgebouw aan de noordzijde is bij recente graafwerkzaamheden tevoorschijn gekomen. De fundamenten van dat gebouw bestaan uit drie lagen gevleide kloostermoppen op een diepte van 150 cm onder het maaiveld, met daarop brokken kloostermop in kalk. Onder deze grondvesten bevond zich een laag klei en daaronder ’zwarte’ wierdegrond. De gebouwen, voor zover niet behorend tot het klooster­ gebouw, zijn op de reconstructietekening aangegeven in overeenstemming met de beschrijving van J.G. Rijkens (waarover verderop meer).11 De weverij in het noorden en de molen in het zuiden zouden zich buiten de binnengracht hebben bevonden terwijl het melkhuis, de leerlooierij, de smederij en de kuiperij daarbinnen stonden. Het is opmerkelijk dat de schoenmaker tot in de twintigste eeuw zijn bedrijf had op de plaats waar volgens Rijkens de leerlooierij gevestigd was en een staalconstructiebedrijf annex smederij zich bevond op de plaats van de oude smederij. Het huis thans genaamd het ‘Melkhuis’ staat op de plaats waar vroeger het veeteeltbedrijf van het klooster gevestigd was. Hier stond tot voor enkele decennia een boerderij.

Archivalische gegevens en afbeeldingen Er zijn weinig archiefgegevens of directe aanwijzingen omtrent de grootte van de kerk, de inrichting ervan en de omliggende gebouwen. In de volgende alinea’s sommen we in chronologische volgorde de belangrijkste gegevens op met betrekking tot kerk en klooster. De abt Lontzenius van het klooster in Selwerd vermeldde

9 De kaarten zijn te raadplegen op: www. watwaswaar.nl; www.ahn.nl; www.hisgis.nl. 10 D.E. Zuidhof, Geschiedenis van het oude dorp Rottum en andere bijzonderheden (Uithuizen 1857). 11 J.G. Rijkens, Almanak ter bevordering van kennis en goeden smaak (Leens 1837) 22 e.v.

27



4 Afbeelding (bewerkt) van de kerk van Rottum op de kaart van Coenders, 1665.

rond 1560 dat het Rottumer klooster een organist in dienst had en daarom ligt het voor de hand te veronderstellen dat er tenminste in de late middeleeuwen een orgel in de kerk stond.12 In diezelfde tijd wordt ook de kloosterschool in Rottum geroemd. Na de Reductie van 1594 werd de kloosterkerk ingericht voor de ‘nye leer’. De kerk was na de brandstichtingen en vernielingen echter niet zonder meer te gebruiken. In het Resolutieboek van Gedeputeerde Staten van 1629 wordt gemeld dat ‘deselve so bouvallig is dat sie sonder merclicke

28

reparatie niet langer kan subsisteren’. Het herstel werd nog in datzelfde jaar aangepakt. Het dak moet beschadigd geweest zijn, want vermeld wordt onder andere dat er duizend dakpannen nodig waren voor reparaties. Hermannus Luijtiens, koster en schoolmeester, werd aan het werk gezet om de kerk op te ruimen. Ook moest hij de ‘noch ongemaekte glase­ vensters met stroo ende roopen [= touwen]’ dichtmaken. Het jaar daarna, in 1630, repareerde Peter Jacobs de glazen.13 Ondanks deze reparaties zag men in 1658 geen andere mogelijkheid dan de oude kloosterkerk te vervangen door een nieuw gebouw: ‘ende alsoo dieselve seer lang is ende nieuwe wel een derdendeel klener weder opgebout mach wor­ den, sal uit het gesteente van d’olde kerck ende weder opbou van de nieuwe wel konnen worden gevonden’. De kerk werd overigens niet geheel afgebroken. Het oostelijke deel werd verwijderd en de ingekorte kerk werd gesloten met een driezijdige afsluiting. Een groot gedeelte van de nog aanwezige gebouwen werd gesloopt maar de zuidelijke vleugel van de kloostergebouwen, westelijk van de kerk, bleef gespaard. Ten westen van deze zuidelijke vleugel werd een klein schooltje gebouwd. In de zuidvleugel van het klooster werden de pastorie en de woning van de schoolmeester ondergebracht.

12 F.J. Bakker, R.I.A. Nip en E. Schut, Het kasboek van Henricus Lontzenius, de laatste abt van het klooster Selwerd, over de jaren 1560-1563. Groninger Bronnen Reeks 1 (Assen 2003) 73. 13 RHC Groninger Archieven, Resolutieboek van Gedeputeerde Staten, S.A. 124 (pp. 288 en 151) en de bijbehorende Rekeningenboeken S.A. 2339-2351 (pp. 703 e.v. en 785); zie ook: T. Ufkes, ‘Kerkreparaties in Groningen rond 1630’, Groninger Kerken 23 (2006) 74-85, hier 74.

5 Plattegrond van het klooster volgens J.G. Rijkens in de Almanak ter bevordering van kennis en goeden smaak, 1837. Het noorden beneden.

6 Tekening van het overgebleven restant van de kloosterkerk en de zuidvleugel van het klooster door D.E. Zuidhof, 1854.

29

Collectie RHC Groninger Archieven (1536-3279)

De kaart van Jacob van Deventer uit 1559, dus gemaakt vóór de verwoesting van het klooster, geeft geen duidelijke details, maar op de kaart van Coenders uit 1675, die wat kerkafbeeldingen betreft niet altijd even betrouwbaar is, staan de ingekorte kerk en een gebouw aan de zuidzijde daarvan (afb. 4). Op de kaart van Wicheringe uit 1665 ontbreekt dit gebouw overigens. In de Almanak ter bevordering van kennis en goeden smaak (1837) beschrijft Jan Gerrits Rijkens, schoolmeester in Wehe, zijn bezoek aan het dorp Rottum. Hij voegde daaraan toe een kaart van de ‘vermoedelijken platten grond van Rottums gebou­ wen’ (afb. 5). Rijkens bracht bij zijn bezoek de nacht door ‘[…] in het verhevene appartementen van des schoolmeesters woning. Ik kan juist niet zeggen, dat het mij in die cellen aan­ nemelijk voorkwam […]. Toen ik des morgens uit mijne sluime­ ring geraakte, vernam ik tot mijne verwondering dat ik boven de pastorie lag. Ik sprong […] uit het bed en trok nog verder naar boven om het kapwerk [= de kapconstructie] op te ne­ men. Zoo kwistig men hier met steenen handelde zoo spaar­ zaam is het hout aangebracht. Het spant en vlierwerk is zeer ruw bewerkt, slechts hier en daar zag ik een gesneden stuk, meest met de bijl bewerkt: zelfs vond ik onder het vlierwerk bekapte kromme boomstammen, en het gesloten spantwerk stond stuksgewijs drie voeten van elkander; iets, dat ik tevo­ ren nimmer heb gezien. Ware het alles geen eiken specie, reeds lang zoude het kapwerk zijn ingestort.’

Na het ontbijt bezocht hij de kerk: ‘Deerlijke teleurstelling! Ik vond er niets. Rijkelijk nogthans werd zulks vergoed, toen ik de kerk van buiten aan de noord­ zijde beschouwde. Hier werd mij als met de vinger de voorma­ lige gedeeltelijke inrigting van het geheel aangewezen en hiermede het terrein in verband gebragt zijnde, konde ik den platten grond van het vierkant, en waarschijnlijk eenen voor­ muur met eenige grond op het papier brengen.’ Over het kerkgebouw meldde Rijkens verder: ‘In het jaar 1558 [dit moet 1658 zijn] is eenen lengte van onge­ veer 40 voeten aan het oosteinde van de kerk afgenomen, als­ mede van de breedte aan de noordzijde. […] Door deze afbraak werd niet alleen de standplaats van het altaar en het biecht­ gestoelte vernietigd, maar ook van de vier processiebogen vielen er twee weg; de overige twee, hoewel digt gemetseld, zijn voor de opmerker, zoo binnen als buiten aan de kerk, nog te onderscheiden. […] Weinig bezuiden de kloosterkerk zal de residentie van den abt zijn geweest. Voor omstreeks een eeuw stond hier nog een groot gedeelte daarvan. […] Midden over de zuidelijke gracht had de abt eene private poort, welker fon­ damenten en poort nog zigtbaar zijn.’ Zijn observaties vervolgen met de pastorie: ‘De pastorie van Rottum is vrij wel in orde, en draagt inzonder­ heid bij den ingang blijken van eene bouworde uit vorige eeu­



Methodiek

30

Archeologische structuren in de grond kunnen onderzocht worden door elektrische weerstandsmetingen. Daarbij hoeft niet gegraven te worden. Het principe is als volgt: als via twee steekelektroden (diepte 20 cm) een elektrische stroom door de grond wordt geleid, dan zal deze stroom een weerstand ondervinden die afhankelijk is van het materiaal tussen de beide elektroden. Een fundament van steen zal een hogere weerstand hebben dan vochtige klei, of, bij gelijkblijvende potentiaal, een lagere stroomsterkte. Het potentiaalverschil over het veld wordt gemeten met een tweede paar steekelektroden. De weerstand wordt berekend door het gemeten potentiaalverschil te delen door de gemeten stroomsterkte. Van de in totaal vier steekelektroden zijn twee ‘meetelektroden’ gemonteerd op een verplaatsbaar frame met een onderlinge afstand van een meter. De twee stationaire elektroden, een voedingselektrode en een referentie-elektrode, worden op grote afstand geplaatst.14 In een tevoren nauwkeurig opgemeten en uitgezet netwerk op het te onderzoeken veld wordt het verplaatsbare frame systematisch in stappen van één meter verplaatst. Op deze wijze wordt de weerstandsverdeling in het veld in kaart gebracht. De waarden worden vervolgens getransformeerd in grijstinten: lichtgrijs voor lage en donkergrijs voor hoge weerstanden. De grijswaarden worden geplot op een geo­grafische kaart van dat veld, bijvoorbeeld een kadasterkaart. Fundamenten worden zichtbaar als donkere structuren op de kaart en op basis daarvan kan de plattegrond van een gebouw gereconstrueerd worden. In totaal werden 7500 metingen gedaan op het terrein met een oppervlak van 8500 m2. Een gedeelte, met een oppervlakte van 1000 m2 was door recente bebouwing niet te exploreren.

wen, kenbaar aan het zoo wel samengevoegde boogwerk, waarin onze voorgeslachten eenen hoogen trap van volkomen­ heid hadden bereikt.’ Zowel de woning van de schoolmeester als de pastorie waren in de zuidvleugel van het klooster gevestigd (zie afb. 6). Op de verdieping was volgens Rijkens de structuur van cellen nog herkenbaar. De kerk was spaarzaam ingericht. Buiten en binnen waren ‘processiebogen’ te zien, waarmee Rijkens de boogvormige gewelfinkassingen in het muurwerk bedoelt. In 1837 was de poort aan de zuidkant nog gedeeltelijk aanwezig en kort daarvoor waren de fundamenten van het abtenhuis zichtbaar. D.E. Zuidhof, eveneens onderwijzer, vervaardigde in 1854 een tekening van de kerk met de restanten van de zuidvleugel van het klooster (afb. 6). In deze vleugel bevonden zich volgens de beschrijving van Rijkens op de begane grond de pastorie en op de verdieping de schoolmeesterswoning. Verdere informatie geeft Zuidhofs boek Geschiedenis van het oude dorp Rottum en andere bijzonderheden, in 1857 verschenen. In hoofdstuk 5 schrijft hij: ‘Het klooster was een gebouw van twee verdiepingen; het be­ nedenste gedeelte was een aaneenschakeling van gewelven. Tussen de middelste gewelven van den noordervleugel was de deur boogsgewijze ingezet, en daar naast aan weerszijden eene lange rij gezigten [= vensters]. […] Wanneer men de cel als model en maatstaf aanneemt , dan zijn er van af de voor­ deur naar de kerk acht zulke cellen geweest. Elke cel was, be­ halve eene deur, een glas en vuurhaard, nog voorzien van meublement […]. Twee cellen beneden en twee van de tweede verdieping hadden tezamen eenen schoorsteen op het dak, waarvan de pijpen in elkander liepen. Die pijpen waren niet aan-, maar in de zware muren opgetrokken. […] Langs de cel­ len en kamers liep een breede gang naar de kerk. Op de twee­ de verdieping had men eene dubbele rij cellen met een smalle gang daartusschen. […] Bij de aanwezige cel liep men uit den gang langs eenen wenteltrap naar boven.’

7 De auteurs Willem van Wijnen (links) en Albert Gramsbergen aan het meten.

Volgens Zuidhof hadden de ‘oudste bewoners van het dorp […] de ruïnen van het abtenhuis [nog] gekend.’ Naast het huis lag, ‘voor privaat gebruik der abten, een klapbrug over de gracht tusschen de nog aanwezige zware lindenbomen op de wierde.’ Uit eigen waarneming wist de onderwijzer, toentertijd werkzaam in Kantens, te melden: ‘Toen ik te Rottum verkeerde werd aan het oosteinde der kerk een grafkelder ontdekt, waarin drie geraamten lagen, Die kelder heeft in de kloosterkerk geweest maar is daar buiten gebleven toen de tegenwoordige kerk in het jaar 1638 [dit moet 1658 zijn] gebouwd is.’

14 B.B. Bevan, The Pole-Pole Resistivity Array compared to the Twin Electrode Array. Geosight Technical Report 6 (Weems, Virginia 2000).

Verderop schrijft Zuidhof: ‘Dat het klooster in brand geweest is, was duidelijk te zien aan de ge­ bindten, vliering gebindten en eenige spanten van den kap.’ De brandsporen die in de kap van de zuidvleugel volgens Zuidhof te zien waren, zijn waarschijnlijk het gevolg van de brand van 1587. Tot slot zijn er twee kort voor de afbraak van het gebouw genomen foto’s (afb. 8 en 9). Deze komen aan de orde bij de reconstructie van de kerk. Interessant is dat de foto van de zuidzijde van de kerk tot in detail overeenkomt met de tekening van Zuidhof (afb. 6). Op grond daarvan mag aangenomen worden dat ook de zuidvleugel van het klooster nauw­gezet getekend is. In 1853 werd het na de Reductie gebouwde schooltje, uiterst links op de tekening van Zuidhof, afgebroken en vervangen door een nieuwe school. Twee jaar later werd de oude westvleugel van het klooster afgebroken. Het dak van de kerk kreeg aan de westzijde een wolfsdak en tegen de oude muur werd een nieuwe muur gemetseld, waarbij de ingang naar de zuidvleugel verdween (zie fig. 9). Tezelfdertijd werd een nieuwe pastorie gebouwd. Ten slotte werd in 1885 de kerk gesloopt en op een deel van de fundamenten van de oude kerk werd in 1889 een nieuwe, kleinere en smallere kerk gebouwd. De zuidmuur van de nieuwe kerk staat op de fun­ damenten van de zuidmuur van de voormalige kerk en de noordmuur is opgetrokken binnen de contouren van de oude, ingekorte kerk.

8 De noordzijde van de kerk. De originele afbeelding is isometrisch getransformeerd. Foto door J.G. Kramer, omstreeks 1880. Collectie RHC Groninger Archieven (818-22078) 9 Foto van de zuidzijde van de kerk. Foto door J.G. Kramer, omstreeks 1880. Collectie RHC Groninger Archieven (818-22079)

31

De kloosterkerk, resultaten van ons onderzoek In de zomer van 2011 hebben wij een onderzoek uitgevoerd naar de fundamenten van het kloostercomplex. Daarbij werd gebruik gemaakt van elektrische weerstands- of ‘impedantiemetingen’. Onze meetresultaten geven aan dat de kloosterkerk een forse kruiskerk geweest moet zijn met een travee-maat van 8 x 9.5 meter (een gereduceerd vierkant). Het schip bestond uit een drietal traveeën, naar het oosten gevolgd door een transept (bestaande uit een travee van 8 x 9,5 m en ten noorden en zuiden elk een travee 8 x 7 m) alsmede een koortravee terwijl de koorsluiting veelzijdig of rond geweest zou kunnen zijn. De totale lengte van de kerk was bij benadering 47 meter en dat geeft aan dat de kloosterkerk van Rottum één van de grootste kerken van Noord-Groningen geweest moet zijn. Bij de verdere analyse werden vervolgens twee foto’s betrokken, die kort vóór de afbraak van de kerk door de fotograaf J. G. Kramer genomen zijn. Vooral de opname van de

noordzijde (afb. 8, isometrisch getransformeerd) toont een groot aantal interessante details. Het meest in het oog springende detail zijn de muraal­ bogen. Deze muraalbogen moeten de aanzetten van de gewelven van de kruisgang geweest zijn. De hoogte van de bogen was ongeveer 4.5 m boven het maaiveld (geschat op basis van de standaardmaat van de in Rottum gevonden kloostermoppen: 31.5 x 10 cm). De traveemaat van de kruisgang moet op basis van onze metingen van de fundamenten, en op basis van de breedte van de bogen – ongeveer 9 à 10 ‘strekken’ tussen de bogen op grondniveau – 3.5 x 3.5 m geweest zijn (zie verder hieronder). Links van het midden is een dichtgemetselde ingang te zien, een ingang die ook al door de architect C. H. Peters

toen nog aanwezige gewelven uitgebroken zijn. Aan de westzijde zijn op ‘halve hoogte’ ook ankers te zien die duiden op de aanwezigheid van een balkon. De grote vensters aan de zuidzijde (afb. 9) zijn waarschijnlijk in een latere fase aangebracht. Maar, het metselverband en de muurversieringen – horizontaal, halverwege de muur – zijn sterke aanwijzingen dat de zuidmuur van het schip deels stamt uit de bouwtijd van de kerk. Ook is op deze foto een dakruiter te zien. Aangezien het dak van de kerk verlaagd werd in 1658, zal deze dakruiter pas bij die gelegenheid of later geplaatst zijn. Aan de westzijde van de kerk is op de foto van de zuidzijde een groot rozet of oculus in de vorm van een vierpasvenster te zien. Dit rozet plaatst ons voor een raadsel. Blijkens de tekening van Zuidhof grensde de zuidvleugel van het klooster aan deze westmuur. Dit betekent dat het vierpasvenster zicht gaf in de zolderverdieping van de zuidvleugel van het klooster. Dat lijkt vreemd. Het is denkbaar dat de zuidvleugel van het kloostercomplex – en wellicht het gehele westelijke deel van het klooster – van later datum is en gebouwd werd nadat

15 C. H. Peters, Oud Groningen: stad en lande (’s-Gravenhage 1921) 122.

32

10 De matrix met grijswaarden van het kloosterterrein met daarop

11 De matrix met grijswaarden en daarover geplot de (gereconstrueer-

geplot de recente kadastrale gegevens. NB: de bovenzijde van de

de) contouren van de kruiskerk en het kloostercomplex. In geel de oor-

matrix wijst naar het noorden.

spronkelijke kerk, in rood muurwerk van het kloostercomplex, in blauw de ingekorte kerk en in groen een oorspronkelijk muurfragment.

weide

melkhuis

7

15

tuin kerkhof

12 Reconstructietekening van het kloostercomplex gezien vanuit het zuidoosten.

de kerk zo goed als voltooid was. Een tweede mogelijkheid is dat het rozet aangebracht is nadat de zuidvleugel in 1855 afgebroken werd. Bij die gelegenheid werden een nieuwe muur tegen de oude westmuur gemetseld en de doorgang naar de zuidvleugel gedicht. Het kleine formaat baksteen dat voor de omlijsting van dit venster is gebruikt, maakt de tweede veronderstelling waarschijnlijk. De reconstructietekeningen (afb. 3, 11 en 12) zijn wat betreft de af­metingen gebaseerd op onze metingen en de eerder vermelde overwegingen. De aard van de meetmethode laat geen datering van de fundamenten toe. Het was dus niet mogelijk een onderscheid te maken tussen delen van het complex uit de vroege dertiende eeuw en eventuele latere toevoegingen. Zo is het niet bekend of de kerk in één fase is ontstaan. De halfronde koorsluiting uit het begin van de dertiende eeuw is derhalve speculatief – wij hebben ons hierbij o.a. gebaseerd op de vormgeving van de de koorsluitingen van de Martini- en de Der Aa-kerk in Groningen in hun dertiende-eeuwse gedaante en op de kerken van Oosterwijtwerd en Oldenzijl.

De met de kerk verbonden klooster­gebouwen

kerk kloosterweg



getekend was.15 Deze poort moet toegang gegeven hebben tot de kerk. Het einde van de noordmuur aan de linkerzijde maakt een slordige, ‘rafelige’ indruk. Volgens onze gegevens was deze grof afgebroken muur het restant van de westmuur van het noorder transept. In het midden is een rollaag te zien boven één van de muraalbogen en daaronder een dichtgemetselde doorgang. De betekenis van deze doorgang is niet geheel duidelijk. Mogelijk gaf de doorgang toegang tot een balkon in de kerk en mogelijk was het orgel gesitueerd op dit balkon – in de kloosterkerk van de Bloemhof in Wittewierum stond het orgel op een balkon aan de zuidzijde. Aan de bovenzijde van de muur is zowel aan de noordzijde als aan de zuidzijde vaag de onderzijde van enkele dichtgemetselde vensters te zien. Dit wijst erop dat de muren van de kerk in 1658 verlaagd werden, zoals dat ook gebeurde bij de kloosterkerk van Thesinge. Op beide foto’s en ook op de tekening van Zuidhof zijn muurankers te zien. Dat wijst erop dat na het verlagen van de kerk een balkenzoldering aangebracht is, of trekbalken voor de stabiliteit. Bij die gelegenheid zullen de waarschijnlijk

Ons onderzoek heeft aanwijzingen opgeleverd voor het be­staan van een relatief omvangrijk complex van klooster­ gebouwen. Latere bebouwing maakte het echter onmogelijk het terrein in zijn geheel te exploreren. Ook de metingen op het kerkhof, ten zuiden van de vroegere zuidvleugel van het klooster, zijn niet goed te interpreteren doordat grafkelders de impedantiemetingen verstoorden. Rijkens veronderstelde dat zich ten zuidwesten van de kerk, op de plaats van het huidige kerkhof, een groot bouw-

deel met binnenplaats bevonden zou hebben (zie afb. 5). Wij hebben geen aanwijzingen gevonden voor deze suggestie. Op de kaart van Coenders (zie afb. 4) wordt ten zuiden van de kerk een klein gebouw afgebeeld. Interessant in dit verband is dat op de tekening van Zuidhof (afb. 6) aan de zuidwesthoek van de kerk een steunbeer getekend is, terwijl op de foto van de zuidzijde (afb. 8) deze beer ontbreekt. Mogelijk is deze in 1855 afgebroken ‘steunbeer’ een deel van de muur die onderdeel uitmaakte van het gebouw dat Coenders tekende. Onze metingen wijzen erop dat zich op deze plaats een uitbouw van de kerk bevonden zou kunnen hebben, maar vreemd genoeg waren daarvan geen sporen overgebleven in de zuidmuur (zie afb. 9). Deze mogelijke aanbouw is niet afgebeeld op onze reconstructie van het complex. Westelijk van de kerk vonden wij duidelijke sporen van de zuidvleugel van het klooster. Zuidhof tekende deze vleugel een jaar voor de afbraak. Aangenomen moet worden dat de tekening een nauwkeurig beeld van de vleugel geeft. De vorm van de grote ramen in de zuidmuur suggereert dat deze later zijn aangebracht – mogelijk is dat in 1658 gebeurd. Ook ten noorden van de kerk en de zuidvleugel vonden ­ wij sporen van bebouwing. Aan de noordzijde van het schip werden aanwijzingen gevonden voor een kruisgang waarvan de traveemaat ongeveer 3.5 x 3.5 m geweest zal zijn (zie hierboven). De kruisgang liep tot het noordertransept. De binnenplaats, omsloten door de kruisgang, zal bij benadering 14 x 17.5 m gemeten hebben. Ten noorden daarvan bevond zich een gebouw met afmetingen van 10 x 24 m. De zware contrasten ten westen van dit complex geven aan dat ook daar gebouwen hebben gestaan. Deze vormden een carré dat waarschijnlijk een binnenplaats omsloot – de hierboven vermelde zuidvleugel maakte daar deel van uit – en

33



Justin Kroesen een gebouw ten noorden daarvan. De afmetingen van dit gehele complex zijn bij benadering: 30 x 50 m. In de negentiende eeuw werd op deze plaats een pastorie gebouwd. Deze is later door brand verwoest en daarna vervangen door een moderne woning (afb. 10, nr. 15). In een kruipruimte onder dit pand vonden wij restanten van een oorspronkelijke muur (aangegeven in groen op afb. 11). Ook het in 1854 gebouwde schooltje (afb. 10, nr. 7) moet ten dele op de fun­ damenten van ditzelfde bouwdeel zijn gebouwd. Helaas is de kruipruimte van het schooltje, inmiddels dorpshuis, momenteel niet toegankelijk voor onderzoek. Verder naar het noordwesten vonden wij de fundamenten van het poortgebouw dat gestaan moet hebben bij de binnengracht. Bij graafwerkzaamheden werd op die plaats een deels afgebroken fundament blootgelegd.

Het abtenhuis In de zuidoosthoek van het kloosterterrein hebben wij de fundamenten van mogelijk het abtenhuis kunnen lokaliseren. Het huis moet aanzienlijke afmetingen gehad hebben (10 x 15 m); haaks daarop stond zijn aangebracht zijn aangebracht zijn aangebracht een schuurachtige aanbouw. Tot omstreeks 1800 waren nog delen van de ruïnes te zien. Helaas is door de huidige dichte bebossing op die plaats thans geen uitgebreider onderzoek mogelijk.

Besluit Tot voor kort werd er min of meer van uitgegaan dat het in Rottum om een betrekkelijk klein klooster ging. Ons onderzoek corrigeert dit beeld. De kerk blijkt een kruiskerk geweest te zijn met een lengte van ongeveer 47 m en kwam wat de afmetingen van schip en transept betreft ruwweg overeen met die van de oorspronkelijke kerk van het klooster Bloemhof in Wittewierum (lengte 50 m, transeptbreedte 29 m; deze kerk had echter zijbeuken). De afmetingen kwamen ook overeen met die van de bestaande Petrus- en Pauluskerk in Loppersum, zij het dat die kerk later verhoogd is en voorzien van een zijbeuk aan de zuidzijde en van kapellen. Daarmee was de kerk in Rottum aanzienlijk groter dan die van het klooster in Ter Apel (lengte ongeveer 36 m) maar beduidend kleiner dan die van de cisterciënzer kloosters Klaarkamp (ruim 60 m), Aduard (ruim 80 m) en Ihlow (ongeveer 70 m). Ook de omvang van het complex van bijgebouwen nam een tussenpositie in tussen de grote cisterciënzer kloosters en bijvoorbeeld dat in Ter Apel. Willem van Wijnen ([email protected]), woonachtig in het Melkhuis te Rottum, was als oogarts werkzaam in het Carolus ziekenhuis te ’s-Hertogenbosch en Albert Gramsbergen ([email protected]) was als hoogleraar Ontwikkelingsneurologie verbonden aan het UMCG in Groningen.

34 13 Luchtopname van Rottum in mei 2011. Foto Aerophoto Eelde, collectie Gemeente Eemsmond

Reconstructie van middeleeuwse kerkinterieurs in Openluchtmuseum Warffum Tussen 24 maart en 28 mei is in Openluchtmuseum Het Hoogeland in Warffum de tentoonstelling Mis! Middeleeuwse kerkinterieurs in Groningen en Ostfriesland te zien. Voor het eerst zijn de regio’s aan beide zijden van de Eemsmonding als één kerkenlandschap benaderd. In dit artikel worden het thema en de achtergronden van deze bijzondere tentoonstelling toegelicht. Gedurende het laatste decennium heeft het interieur van de middeleeuwse kerken in Groningen herhaaldelijk in de belangstelling gestaan. In 2001 vond in het Groninger Museum de tentoonstelling Hel en Hemel. De Middeleeuwen in het Noorden plaats, over middeleeuws – vooral religieus – erfgoed in de drie noordelijke provincies, met Groningen in de hoofdrol. In dit tijdschrift Groninger kerken kwamen verschillende thema’s in artikelen aan bod, waaronder preekstoelen (2002), sacramentsnissen (2003), squints (2004), piscina’s (2005), portretzerken (2005), doopvonten (2006), zijaltaren (2006) en muur- en gewelfschilderingen (verschillende artike­ len). Daarnaast verscheen een tweedelig boek over muur- en gewelfschilderkunst in Groningen en het aangrenzende deel van Duitsland (2001). De publieke belangstelling voor middel­ eeuwse kerken en hun interieurs bleek ook uit het grote succes van Peter Karstkarels Alle middeleeuwse kerken tussen

Harlingen en Wilhelmshaven, dat in een paar jaar tijd verschillende drukken beleefde.

Van Jever naar Warffum Ook de middeleeuwse kerkinterieurs ten oosten van de Eems­ monding waren onderwerp van studie. Tussen 2000 en 2011 onderzochten en fotografeerden Justin Kroesen en Regnerus Steensma de interieurs van alle middeleeuwse kerken in het Duitse Oostfriesland. Hun resultaten werden in 2011 in boekvorm gepresenteerd als Kirchen in Ostfriesland und ihre mittel­ alterliche Ausstattung. Ter gelegenheid van deze publicatie werd in het Schlossmuseum in Jever door museumdirectrice Antje Sander een tentoonstelling georganiseerd met als titel Frömmigkeit und Kunstgenuss (vroomheid en kunstgenot). Bij het begin van de expositie, die te zien was van 18 juni tot en met 30 september 2011, werd een inleidende film getoond

1 (links) Monstrans, in 1523 geschonken aan de kerk van Campen (Oostfriesland) en later gebruikt in de stad Groningen. 2 (midden) Oostfriese miskelk uit Amdorf (ca. 1300). 3 (rechts) Oostfriese miskelk uit Resterhafe (15e eeuw). Foto’s: John Stoel (afb.1) en Regnerus Steensma

35



4 Interieur van de kerk van Sillenstede (Jeverland), gezien naar het oosten, met stenen altaarciboria (ca. 1250) en een altaarretabel (1520). Foto: Regnerus Steensma

36

over de Oostfriese rijkdom aan middeleeuwse kerkinrichting, en in de zaal ernaast waren zo’n dertig middeleeuwse objecten uit Oostfriese kerken tentoongesteld, van reliekschrijnen (uit Bangstede en Wiarden) tot kelken (uit Schortens, Arle en elders) en heiligenbeelden (uit Funnix en Sillenstede). Aan de hand van gefotografeerde kerkinterieurs werd de oorspronkelijke context van deze objecten getoond. Op 17 september 2011 werd de tentoonstelling in Jever vanuit Groningen bezocht door ca. 100 personen tijdens een speciale donateursexcursie van de Stichting. Naast het museum in Jever werden op die dag ook de middeleeuwse kerken van Holtrop, Sillenstede en Schortens bezocht. De tentoonstelling in Jever werd mede mogelijk gemaakt door financiële steun van de Europese Eems Dollard Regio/ Ems Dollart Region, binnen het project Net(z)werk. Een voorwaarde voor financiering was dat ook aan de Nederlandse kant van de grens een tentoonstelling zou worden georganiseerd. Hieraan wordt in dit voorjaar voldaan in Openlucht­ museum Het Hoogeland in Warffum met de tentoonstelling Mis! Middeleeuwse kerkinterieurs in Groningen en Ostfriesland. Deze expositie is georganiseerd door drs. Stijn van Genuchten, directeur van het museum, en dr. Justin Kroesen, onderzoeker aan het Instituut voor Christelijk Cultureel Erfgoed van de Rijksuniversiteit Groningen. Thema is het interieur van de middeleeuwse kerken in Groningen én Oostfriesland; daarmee is de spanwijdte groter dan in Jever, waar alleen de Oostfriese kerken centraal stonden. Het is heel zinvol om de Groningse en de Oostfriese kerken gezamenlijk onder de aandacht te brengen, aangezien het kerkenlandschap aan beide zijden van de Eemsmonding grote overeenkomsten

vertoont. Groningen en Oostfriesland kennen beide een hoge dichtheid aan middeleeuwse kerken – in Groningen bleven er ongeveer 105 bewaard, en in Oostfriesland zo’n 125. Opvallend zijn de bouwkundige gelijkenissen tussen de kerken aan beide zijden, vooral in de laatromaanse periode gedurende de dertiende eeuw. Een belangrijke reden voor de GroningsOostfriese samenhang is gelegen in het feit dat grote delen van beide gebieden tot aan de Reformatie in de zestiende eeuw gezamenlijk tot het bisdom Munster behoorden.

De tentoonstelling in Warffum In de Warffumer tentoonstelling is de aandacht niet gericht op de kerkgebouwen, maar op hun interieurs. Met behulp van originele objecten uit kerken en musea aan beide zijden van de Eemsmonding wordt verbeeld hoe het interieur van een middeleeuwse kerk eruit zag en hoe dit werd gebruikt. Objecten en foto’s uit Groningen en Oostfriesland zijn zo bij elkaar gebracht dat ze elkaar aanvullen en tezamen een compleet overzicht bieden. Bij binnenkomst kan de bezoeker een diashow over de middeleeuwse kerken van Oostfriesland bekijken. In de grote tentoonstellingszaal wordt het beeld opgeroepen van een middeleeuwse koorruimte, met een gereconstrueerd altaar met daarop een vleugelretabel als blikvanger. Ook zijn originele retabelfragmenten te zien, enkele reliekhouders en een aantal heiligenbeelden. Voor de tentoonstelling is een dozijn originele metalen gebruiksvoorwerpen bijeengebracht: miskelken en patenen (hostieschoteltjes), een monstrans, misschellen, kandelaars, een lavabo­ ketel en een aquamanile. Deze laatste twee objecten werden gebruikt voor de handwassing door de priester. Liturgisch

textiel is ook vertegenwoordigd, in de vorm van twee kazuifels en een antependium (‘voorhangsel’). Bibliotheken in Groningen en daarbuiten stelden enkele versierde liturgische boeken, zoals een missaal (‘misboek’) en een lectionarium (voorleesboek met bijbelpassages), ter beschikking als bruikleen. Ook wordt een uniek houten orgel­pedaal en een stenen wijwaterbak getoond. Om de gebruikscontext van al deze voorwerpen beter te begrijpen wordt een verfilmde reconstructie van een misviering in een middeleeuwse dorpskerk getoond, die in 2003 werd gemaakt voor de Zweedse televisie. In de mate waarin het middeleeuwse interieur bewaard is gebleven laten de Groninger en de Oostfriese kerken vandaag de dag grote verschillen zien. Terwijl beide gebieden in de Middeleeuwen één gemeenschappelijk cultuurlandschap vormden, sloegen beide Eemsoevers met de Reformatie een eigen weg in. In Oostfriesland ontstond in de loop van de zestiende eeuw een confessionele lappendeken: in het westen, rondom Emden en Leer, overheerste het calvinisme, met hier en daar een lutherse enclave, terwijl de rest van het gebied overwegend luthers werd. In Groningen gingen Stad en Ommeland in de zestiende eeuw over tot het calvinisme. Tijdens de Beeldenstorm van 1566 en na de Reductie van 1594 werden de kerken door de calvinisten grondig ‘gezuiverd’ van alles wat aan de katholieke eredienst herinnerde. De heftigheid van deze protestantisering wordt krachtig verbeeld door de zwaar gehavende stenen torso van een gekruisigde Christus in Zuidbroek. Lutheranen gingen over het algemeen veel terughoudender te werk en bleven in de vormgeving van hun eredienst dichter bij de katholieke mis. Belangrijke onderdelen van de katholieke inrichting bleven hierdoor intact – altaren, retabels, miskelken en doopvonten bleven ook na de Reformatie in gebruik. Andere elementen, waaronder sacramentshuisjes en heiligenbeelden, werden niet meer gebruikt, maar ook niet vernietigd. Soms kregen ze een andere functie of bleven ze ongebruikt staan als aan­ kleding van de ruimte. Dit conserverende effect is wel ‘de bewarende kracht van het lutheranisme’ genoemd. De Oostfriese kerken zijn met name vanuit het Groninger perspectief boeiend. Door de uiteenlopende ontwikkelingen in de reformatietijd en daarna geven de lutherse kerken van Oostfriesland vandaag een unieke indruk van het Groninger kerkinterieur voor de komst van het calvinisme, toen ze nog waren ingericht voor de katholieke misviering. Gegeven de culturele eenheid van beide gebieden in de Middeleeuwen mogen we aannemen dat de altaren, retabels, kelken en doopvonten die in Groningen verloren zijn gegaan, sterk leken op de voorbeelden die we in Oostfriese kerken nog altijd kunnen aantreffen. Op andere terreinen, zoals liturgische boeken, is de situatie juist andersom: hiervan is in Groningen een aanzienlijk aantal bewaard gebleven, terwijl deze in Oost­ friesland vrijwel allemaal verloren zijn gegaan. Interessant zijn ook de reliekschrijn, de altaarbekleding (doeken en een

antependium), kazuifel en kelkvoet uit Warffum, die ten tijde van de Reformatie op de zolder van de plaatselijke pastorie in veiligheid werden gebracht. Voor een dusdanig omvangrijke middeleeuwse ‘kerkschat’ ontbreekt een tegenhanger aan Oostfriese zijde. Zo geven de Groningse en Oostfriese middeleeuwse kerkinterieurs over en weer een indruk van wat tegenwoordig aan de eigen kant van de huidige landsgrens ontbreekt.

Praktische informatie U vindt het Openluchtmuseum Het Hoogeland aan de Schoolstraat 4 in Warffum (website: www.hethoogeland.com). Het museum is tussen 24 maart en 28 mei geopend van dinsdag tot en met zaterdag van 10-17 uur en op zondagen van 13-17 uur. Op 21 april zal tussen 10 en 12 uur een minisymposium in het museum plaatsvinden, met aansluitend een excursie naar enkele middeleeuwse kerken op het Hogeland (voor informatie over nog beschikbare plaatsen kunt u contact opnemen met de Stichting, tel. [050] 312 35 69 (zie ook katern De Stichting in dit tijdschrift)). Bij de tentoonstelling is een rijk geïllustreerde catalogus verschenen bij uitgeverij Profiel in Bedum. Deze is te koop bij het museum, op het bureau van de Stichting en bij uw boekhandel. 5 Geschonden Christusbeeld, ca. 1500, gevonden in Zuidbroek. Foto: Regnerus Steensma

45



Pieter Bootsma

Wandeling langs de contouren van het kloosterterrein te Aduard Het cisterciënzer klooster van Aduard werd in 1192 gesticht en heeft de wierde bezet tot het einde van de zestiende eeuw. De contouren van het forse, vijfkantige kloosterrein zijn tot op de dag van vandaag nog in het dorp terug te vinden.

Het dorp Na de opheffing van het klooster ontstond op het voormalige kloosterterrein een dorp. De oudste huizen verrezen langs de binnenvaart van het vroegere klooster, nu de Hofstraat genaamd, daarna volgde de hoofdstraat van het dorp, heden ten dage de Burgemeester Seinenstraat. Verschillende huizen aan beide straten hebben buiten- en of binnenmuren die zijn opgetrokken uit de bij de afbraak van het kloostercomplex verkregen stenen.

Aan het noordelijke deel van de hoofdstraat kwam een borg te liggen. De adellijke bewoners wisten zich een borgterrein te verwerven dat het noordelijk en oostelijk deel van het kloosterterrein omvatte en zich ook buiten de grenzen van dat terrein uitstrekte. De borgfamilie wist in de achttiende eeuw de bij de borg horende tuin uit te breiden met het terrein van het uit de kloostertijd stammende kerkhof dat door de dorpsbewoners na de opheffing van het klooster in gebruik was genomen. Het nieuwe, nu nog steeds in gebruik 2 Plattegrond met het resultaat van het archeologische onderzoek door A.E. van Giffen, 1939-1941. Bron: Praamstra en Boersma,

1 Luchtfoto van Aduard met daarop geprojecteerd de contouren van het kloosterrein. Bron: Het nieuwe wonder van Aduard, DAAD Architecten bv, Beilen.

46

‘Die archäologischen Untersuchungen’.

zijnde kerkhof, werd wat zuidelijker aangelegd. Mogelijk is toen ook de hoofdweg naar de westkant van de borg verlegd, zodat de tuin aan­sluiting vond op de borg. De volgende fase in de dorpsontwikkeling was het ver­ dwijnen van de borg. Zijn plaats wordt ingenomen door de gereformeerde kerk, waarbij de bocht in de hoofdstraat bleef. De uitbreiding van het dorp in de twintigste eeuw maakte dat de contouren van het kloosterterrein voor het grootste deel in het dorp kwamen te liggen (afb. 1).

Het klooster: bronnen Belangrijke bron van informatie over de inrichting van het kloosterterrein (afb. 3) biedt het rijke bodemarchief van Aduard. In de jaren 1939 tot 1941 heeft A.E. van Giffen op­ gravingen verricht en ondermeer een deel van de paalfunderingen van de opeenvolgende beide kloosterkerken, ten dele over elkaar heen gebouwd, blootgelegd (afb. 2). Eveneens interessante bronnen zijn de abtenkroniek van het klooster en de beschrijving door Ubbo Emmius, in diens geschiedenis van Friesland (Rerum Frisicarum Historia), van het omstreeks 1590 nog overeind staande gebouwencomplex. Bij het verwerven van een beeld van het klooster­ complex worden we tevens geholpen door de voorschriften die in de cisterciënzer orde golden voor zijn huisvesting. In de in 2010 verschenen publicatie De abtenkroniek van Aduard heeft Jakob Loer in het hoofdstuk over de bouw van de Sint Bernardusabdij deze bronnen met elkaar vergeleken om tot een zo compleet mogelijke reconstructie van het klooster te komen. Met name over de situering van de bedrijfsgebouwen op het terrein blijft echter veel onduidelijk.

3 Plattegrond van het kloosterterrein. De ligging van de in zwart afgedrukte gebouwen is vastgesteld met behulp van het archeologisch onderzoek. De ziekenzaal is bewaard gebleven en doet sinds de Reformatie dienst als protestantse kerk. Tekening door DAAD Architecten bv, Beilen.

47



4 In het oudste huis van Aduard (ca. 1600) is het kloostermuseum Sint Bernardushof gevestigd. De zijgevel is opgetrokken met stenen

6 De oost- en noordmuur van de ziekenzaal van de abdij, de huidige kerk. In het midden de dichtgezette doorgang naar het kloostercomplex.

van het afgebroken klooster.

48

De wandeling Een wandeling door het dorp helpt om een beeld van het kloosterterrein te verkrijgen. Het beste kan deze worden gestart bij het museum dat de herinnering aan het klooster in stand houdt, ook in letterlijke zin want de zijmuren zijn opgetrokken uit de kloostermoppen van het afgebroken complex. De wandeling voert van daar langs de binnenvaart (afb. 3, 7 – het laatste getal verwijst naar de legenda) op het vroegere kloosterterrein, omstreeks 1950 dichtgegooid. Het Sarries5 Een deel van de gracht die vroeger het kloosterterrein omsloot. Het betreft de situatie bij nr. 6 op de plattegrond met rechts de aansluiting op De Lindt. Aan de binnenzijde (linkeroever) bevond zich eertijds de beschermmuur.

pad aan het eind van de Hofstraat brengt ons bij een bruggetje over de sloot, restant van de gracht die, met aan de binnenzijde een muur, de kloosterlingen afsloot van de wereld. Gaan we terug, dan lopen we langs de zuidelijke begrenzing. Waar de binnenvaart in de Lindt uitkomt, was een sluis aangebracht (afb. 3, 6). De Lindt komt uit op het Aduarderdiep en maakte scheepsvervoer naar het Reitdiep en naar de zee mogelijk. In de buurt van het Rechthuis moet zich de zuiderpoort (afb. 3, 4) hebben bevonden, die doorgang bood naar de oever van de gracht. We lopen oostwaarts langs enkele vijvers die de plaats markeren waar de gracht liep. Met een hoek van 90 graden komen we bij de oostelijke begrenzing van het terrein. Als in de kloostertijd kijkt men over de weilanden in de richting van de stad. Lopend over het kerkhof komen we langs tuin en huis van de abt (afb. 3, 14). Van het hart van het klooster, de kerk die op het hoogste punt van de wierde is gebouwd, en een omvang had met een lengte van mogelijk 90 meter en een breedte van het transept van 22,80 meter, is de situering op het plaveisel van de straat en van de Hoge Hof aangegeven (afb. 3, 9). Tussen de kerk en de op enige afstand gelegen ziekenzaal (afb. 3, 11) is de ruimte opgevuld geweest met de kloosterhof (afb. 3, 13) en de accommodatie van de koormonniken (oostelijke vleugel) en de conversen (westelijke vleugel; afb. 3, 12). Vervolgens uitkomende op de Burgemeester Seinenstraat moet naar rechts de noorderpoort hebben gelegen. Hier is

ook de riolering opgegraven waarover het klooster beschikte (afb. 3, 15). De uitvalsroute van het klooster kwam uit op de nog steeds aanwezige Kleiweg (afb. 3, 16), de weg die vanaf de stad naar Friesland liep. Het slot van de wandeling is een bezoek (via het museum) aan het enige gebouw dat ons rest van het Sint Bernardusklooster, de voormalige ziekenzaal (11). Deze werd na de Reductie in gebruik genomen als hervormde kerk. Drs. P.J.E. Bootsma ([email protected]) is sociaalgeograaf. Hij is voorzitter van het bestuur van het Museum Sint Bernardushof. Foto’s, tenzij anders vermeld: Regnerus Steensma. Literatuur J. Moolenbroek e.a. (red.), De abtenkroniek van Aduard. Stu­ dies, editie en vertaling (Hilversum 2010). J. Loer en H.J. Kooi, Kloosterland, Land der Klöster (Assen 2008). J. Arkema e.a. (red.), Een klooster, drie dorpen: geschiedenis van Aduard, Den Ham en Den Horn 1192-1992 (Bedum 1992). H. Praamstra en J.W. Boersma, ‘Die archäologischen Untersuchungen der Zisterzienserabteien Clarus Campus (Klaarkamp) bei Rinsumageest (Fr.) und St. Bernardus in Aduard (Gr.)’, Palaeohistoria XIX (1977). 7 Een deel van de oost- en de zuidgevel van de Aduarder kerk, gezien naar het westen.



Justin Kroesen

Vergeten in Groningen, beroemd in Denemarken:

Mikkel van Groningen (werkzaam ca. 1580-1610) In augustus 2011 bracht ik een bezoek aan de Dom van Aarhus in Denemarken om het beroemde laatgotische altaarstuk van Bernt Notke te bekijken. Bij de ingang kocht ik een gidsje en maakte vervolgens de rondgang door de kerk. Aangekomen bij de fraaie renaissance-preekstoel in het schip (afb. 1) las ik dat deze in 1588 werd gemaakt door ‘the well-known mastercarver Michael van Groningen’. Ik moest bekennen dat ik nog nooit van deze beeldsnijder met zijn voor mij opvallende naam gehoord had. Wie was deze Groningse kunstenaar, die in zijn moederstad is vergeten, maar in Denemarken carrière maakte?

Leven en werk

50

Het negendelige Dansk kunstnerleksikon leert ons dat Michael – in het Deens: Mikkel – van Groningen als beeldhouwer in Denemarken werkzaam was tussen ca. 1580 en 1610. Over zijn persoon is vrijwel niets bekend; zo zijn Mikkels geboorte- en sterfjaar (tot op heden) onbekend en is niet met zekerheid vast te stellen dat hij uit Groningen afkomstig was. De persoon Mikkel van Groningen leren we daarom uitsluitend kennen door middel van zijn nagelaten kunstwerken.

Ongeveer vijftien kerkelijke stukken in renaissancestijl worden aan hem toegeschreven: een altaarretabel en enkele preekstoelen, epitafen, herenbanken en kasten. Karen en Jørgen Boye Petersen typeren Mikkel van Groningen in hun standaardwerk Kirkelig skulptur i Danmark als ‘een beeld­ snijderstalent van ongewoon formaat’. Volgens de Deense Wikipedia was de invloed van Mikkel van Groningen op de beeldhouwkunst in het zeventiende-eeuwse Jutland ‘markant’ (aanzienlijk).

1 Aarhus, Domkerk, preekstoel uit 1588 gemaakt door Mikkel van Groningen. Foto Justin Kroesen

2 Kristrup, dorpskerk, altaarretabel uit 1598 van de hand van

3 Aarhus, Domkerk, de gesneden kruisigingsscène op de preek-

Mikkel van Groningen. Foto Wikimedia Commons

stoel van Mikkel van Groningen uit 1588. Foto Justin Kroesen

Het enige door Mikkel gesigneerde werk is het retabel in de kerk van Kristrup bij Randers in het noorden van Jutland (afb. 2). Een opschrift aan de achterkant van het altaarstuk vermeldt dat het op 18 augustus 1598 werd voltooid door ‘Michel van Grøningen, die nu woont in Hornslet bij het kasteel Rosenholm’. Rosenholm was de residentie van het adellijke geslacht Rosencrantz, voor wie Mikkel vele op­ drachten uitvoerde. Het centrale paneel van het Kristruper altaarstuk toont een geschilderde Kruisiging tussen Maria en Johannes, met aan weerszijden een atlant – een pilaster in de vorm van een mensfiguur. Links en rechts bevinden zich voorstellingen van het Geloof en de Hoop, verbeeld door vrouwelijke gestalten, en ornamenten in rolwerk met gevleugelde engelenkopjes, vruchten en bloemmotieven. Het retabel draagt verschillende tekstopschriften uit het evangelie van Johannes, onder meer op de onderbouw of ‘predella’ en in de bekroning. De preekstoel in de Dom van Aarhus werd voltooid in 1588, tien jaar eerder dan het altaarstuk van Kristrup. De eiken­ houten kuip hangt aan de vierde zuidelijke schippijler vanuit het westen en is voorzien van een open lampet en een klankbord met krullerige ornamenten. Op de top van het klankbord staat een engel met een trompet. De veelhoekige kuip gaat aan weerszijden over in vlakke zijgedeelten. In oostelijke richting gaat de kuip over in een gaanderij die de vorm van de pijler volgt en aansluit bij de preekstoeltrap. Dit brede kanselmodel was aan het eind van de zestiende eeuw vooral in Noord-Duitsland gebruikelijk, getuige onder meer de kansel in de Dom van Lübeck uit het jaar 1586. Meer aansluitend bij de Nederlandse traditie is het feit dat

de negen reliëfvoorstellingen waarmee de borstwering van de gaanderij en de kuip versierd zijn, niet werden beschilderd. De panelen worden door zuilenparen van elkaar gescheiden en tonen achtereenvolgens de Zondeval, de Aankondiging aan Maria, de Geboorte in Bethlehem, de Doop van Christus, het Laatste Avondmaal, de Kruisiging (afb. 3), de Opstanding, Pinksteren en het Laatste Oordeel. Sommige scènes, waaronder met name de Aankondiging aan Maria, zijn geplaatst in een architectonische omgeving met een ster­ ke perspectiefwerking. Ook hiermee sluit de preekstoel in Aarhus aan bij de Nederlandse traditie, getuige de kansels in Den Haag (Grote Kerk), Delft (Oude kerk), Enkhuizen (Westerkerk) en ’s-Hertogenbosch (Sint-Jan). Deze perspectivische voorstellingen werden in de zestiende eeuw ‘inkijkgens’ genoemd. De genoemde voorbeelden werden vervaardigd in het midden van de zestiende eeuw, enkele decennia eerder dan de kansel van Mikkel van Groningen. Boven en onder de panelen is een tekstfries in goud­ gekleurd majuskelschrift aangebracht met Latijnse passages uit de bijbel en enkele kerkelijke hymnen. De tekstband onder de bovenrand toont de tekst van Johannes 8:51, een vers dat betrekking heeft op de prediking: (vertaald) ‘Waarachtig, ik verzeker u: als iemand mijn woord bewaart zal hij de dood nooit zien’. Aan de onderrand hangt een reeks gevleugelde engelenkopjes. Naast het retabel van Kristrup en de preekstoel in de Dom van Aarhus worden nog dertien andere objecten aan Mikkel van Groningen toegeschreven, waaronder een herenbank voor het geslacht Rosencrantz in de kerk van Hornslet (ca. 1580); twee kasten in het nabijgelegen slot Rosenholm (ca.

51



1580 en 1607); een monumentale kast in slot Skaføgård; banken in de kerk van Visborg (1581); de inventaris van de kerk van Gimsing (1590); een preekstoel in de kerk van Thisted (1594); een epitaaf voor burgemeester Anders Morsing (gest. 1597) in dezelfde kerk; een preekstoel in de kerk van Østbirk (1590-1600); een epitaaf voor Jacob Seefeld in de kerk van Visborg (1600); een herenbank in de kerk van Holbæk (1604) en een epitaaf voor de echtgenote van ds. Jens Lauridsen Zeuthen in de kerk van Hornslet (1607).

Nederlanders in Denemarken

52

Mikkel van Groningen was bepaald niet de enige Nederlandse kunstenaar die aan het eind van de zestiende eeuw in Denemarken werkzaam was. Al sinds het begin van die eeuw importeerden de Denen op aanzienlijke schaal Nederlandse kunstproducten, waaronder altaarretabels uit Antwerpen en Mechelen. Van de Deense koning Christiaan II (1513-1523) is zijn voorliefde voor de kunst en cultuur van de Lage Landen bekend; hij verbleef geruime tijd in Nederlandse steden, waar hij onder meer in contact kwam met vooraanstaande humanisten. De koningen Christiaan III (1534-1559) en Frederik II (1559-1588) omringden zich met Nederlandse archi­ tecten en beeldhouwers met als doel om de kunst in Denemarken op een hoger plan te brengen. Christiaan III gaf de vooraanstaande Antwerpse beeldhouwer Cornelis Floris de Vriendt opdracht om in de Dom van Sleeswijk een grafmonument voor zijn vader Frederik I op te richten. Christiaans eigen grafmonument uit 1575 in de Dom van Roskilde werd door dezelfde kunstenaar vervaardigd. De toestroom van Nederlandse kunstenaars in Denemarken werd versterkt door de militaire campagne die de Spaanse hertog van Alva vanaf 1567 op touw zette om de opstand in de Nederlanden neer te slaan. Kunstenaars ontvluchtten de strijd en trokken daarnaartoe waar de markt voor hun producten het gunstigst was. Niet alleen in Denemarken viel 4 Helsingør, slot Kronborg, renaissanceportaal door Gert van Groningen (werkzaam 1573-1577). Foto Wikimedia Commons

de Nederlandse renaissancekunst in de smaak, dat was ook het geval in Zweden, Mecklenburg, Pommeren, Danzig en Pruisen. In die gebieden oefenden de Nederlanders een diepgaande invloed uit op de architectuur, de beeldhouwkunst en de schilderkunst. De Nederlandse invloed in de Deense kunst bereikte een hoogtepunt aan het begin van de zeventiende eeuw. In opdracht van koning Christiaan IV werden bij Kopenhagen twee grote kastelen in de stijl van de Hollandse Renaissance gebouwd, slot Frederiksborg en slot Rosenborg. De namen van de Nederlandse kunstenaars die in Denemarken werkzaam waren, laten zien dat zij uit alle delen van Nederland afkomstig waren. Naast Mikkel werden ook sommige andere kunstenaars met de toevoeging ‘(van) Groningen’ aangeduid. De bekendste onder hen is de steen- en beeldhouwer Gert van Groningen, werkzaam tussen 1573 en 1577. Hij ontwierp onder meer het renaissanceportaal van slot Kronborg in Helsingør, dat werd vereeuwigd door Shakespeares Hamlet (afb. 4). In de belastingadministratie van de genoemde stad aan de Sont komen we nog enkele andere inwoners met een vergelijkbare ‘achternaam’ tegen, namelijk een Jost Grønning, een Steffen Henning van Grønning (ook Steffen Hollænder genoemd) en Matthiis van Grønningen. In het hertogdom Sleeswijk was tussen 1565 en 1606 een zekere Johan van Groningen werkzaam, terwijl een Tønnies Gro­ningen in de jaren negentig van de zestiende eeuw als steenhouwer in Køge wordt genoemd. Van eventuele familiebanden tussen de genoemde personen zijn geen gegevens voorhanden, zodat we ervan uit mogen gaan dat zij zich allen noemden naar hun stad van herkomst. Ondanks het feit dat sommige van deze ‘Deense Groningers’ aanzienlijk carrière maakten en zelfs tot de handboeken van de Deense kunstgeschiedenis zijn doorge­ drongen, zijn deze kunstenaars in de eigen moederstad in de vergetelheid geraakt.

Korte Hemmen, restauratie luidklok

Leek, N.H. Kerk, carillon

Dr. Justin E.A. Kroesen ([email protected]) is docent Kunstgeschiedenis van het Christendom aan de Faculteit Godgeleeerdheid en Godsdienstwetenschap van de Rijks­ universiteit Groningen. Zijn bijzondere interesse gaat uit naar de inrichting en het gebruik van kerkgebouwen in de late Middeleeuwen en de vroeg-moderne tijd. Literatuur K. en J. Boye Petersen, ‘Mikkel van Groningen’, in id., Kirkelig skulptur i Danmark, 3 dln., deel 2: Billedskærerne, 164-173. G. Foss, Århus Cathedral (Aarhus 2010). W.Th. Kloek, W. Halsema-Kubes en R.J. Baarsen, Kunst voor de Beeldenstorm. Noordnederlandse kunst 1525-1580 (’s-Gravenhage 1986). A. Tønnesen, ‘Al het Hollandse volk dat hier nu woont’. Neder­ landers in Helsingør, circa 1550-1600 (Hilversum 2003). P. Weilbach en S. Hartmann, Dansk kunstnerleksikon, 9 delen (Kopenhagen 1994-2000).

Orgel te Tolbert. Gerestaureerd in 2001

Het Lohman-orgel in de Middeleeuwse kerk te Zuidwolde

MENSE RUITER orgelmakers b.v. Oosterseweg 13 9785 AD Zuidwolde (Gron.) Tel. 050-3010550 - Fax 050-3010560 E-mail: [email protected] www.menseruiterorgelmakers.nl

De Stichting

april 2012

In deze aflevering van ‘De Stichting’ leest u over het werk van de Stichting Oude Groninger Kerken en vindt u een selectie van de vele activiteiten in en om de Groninger kerken.

Interview met Loekie de Lange

‘Geleid door enthousiasme’ De kerk van Den Horn werd vorig jaar december overgedragen aan de Stichting Oude Groninger Kerken. Eén van de vrijwilligers van het eerste uur is Loekie de Lange, voorzitster van de Stichting Vrienden van het Kerkje van Den Horn. De Lange, werkzaam in de jeugdzorg en bij het Ministerie van Justitie, belandde in 1990 vanuit het Westen in Den Horn. In het kerkje werden toen al negen jaar geen diensten meer gehouden. Het verval schreed nog bijna negen jaar voort, voordat de aandacht zich op het gebouw richtte. Aanleiding

was het voornemen om de kerk op de monumentenlijst te plaatsen. Tezelfdertijd zag een groepje dorpsbewoners in het kerkje een mooie locatie voor muziekuitvoeringen. ‘De gemeente Zuidhorn dichtte het dak, waardoor er iets kon plaatsvinden’, aldus Loekie de Lange. ‘De eerste kerstviering, waar het dorpskoor Hoog en Laag in de Meeden kerstliederen ten gehore bracht, was een groot succes. Inmiddels is het een jaarlijkse traditie’.

Vrienden Uit het gelegenheidsinitiatief kwam de Stichting Vrienden van het Kerkje van Den Horn voort, opgericht in 1999. Deze stichting zorgt sindsdien voor de organisatie van activitei-

foto Omke Oudeman

Nie u w s ten. ‘Jaarlijks vinden in het kerkje een aantal evenementen plaats, waaronder de jaarlijkse tweedehandsboekenmarkt half maart. Die is tevens onze grootste bron van inkomsten, naast de giften die we ontvangen.’ De kerk heeft nu heel wat draagvlak in het dorp. Dat was ooit wel anders. ‘”Op die bouwval mag wel een bom” was meer dan tien jaar geleden een geluid dat je wel eens hoorde.’ ‘Bij het kerkje zijn heel wat vrijwilligers betrokken, geleid door enthousiasme. Dat neemt ook toe als je bijvoorbeeld zelf meer over het gebouw te weten komt, bijvoorbeeld over het interieur. Dat is sinds de bouwtijd eigenlijk ongewijzigd en kenmerkt zich door het gebruik van gietijzer. Toen we in gesprek kwamen met de Stichting Oude Groninger Kerken, nam hun bouwkundige ons ook meteen mee naar Witte­ wierum, waar de kerk in dezelfde tijd werd gebouwd. ’ ‘De betrokkenheid blijkt ook uit het feit dat zelfs de oud-bestuurders van de Vrienden jaarlijks nog bijeen komen.’ Ook op mensen van buiten Den Horn heeft de kerk een grote aantrekkingskracht. ‘Daarover was ik eerst best wel verbaasd’, aldus De Lange. ‘Het kerkje staat op Open Monu­ mentendag in de gemeente Zuidhorn steevast in de top van meest bezochte locaties. Veel oud-inwoners van Den Horn laten ook hun gezicht zien.’

Trouw Voor de overname door de Stichting Oude Groninger Kerken werd de kerk gerestaureerd. ‘Met het herstel zijn ook de mogelijkheden voor toekomstig gebruik toegenomen. Door gelden uit het Europese fonds voor plattelandsontwikkeling heeft de kerk nu allerlei publieksvoorzieningen, zoals sanitair, een nieuwe keuken en allerlei extra’s.’ Een uitdaging voor de Vrienden is nu het zoeken naar nieuwe exploitatiemogelijkheden. ‘Dit voorjaar staat er de Paaswandeling van de Stichting Oude Groninger Kerken op het programma. Ook exposeren kunstenaressen uit de streek hun werk dan bij ons.’ Bovendien is de kerk nu een officiële trouw- en rouwlocatie van de gemeente Zuidhorn geworden.

‘Ja, ik wil’ Waarom is er eigenlijk aansluiting gezocht bij de Stichting Oude Groninger Kerken? De Lange is er duidelijk over in haar antwoord. ‘Tsja, dat is al een wens van het eerste uur. De aansluiting is zelfs opgenomen in onze statuten. Als je vraagt waarom, dan moet ik denken aan die autoreclame, waarin een man alle vragen van de verkoper beantwoordt met “nee”, maar zijn keuze tenslotte motiveert met “mais je veux”, ”ik wil het gewoon”. Voor ons geldt dat laatste eigenlijk ook. Als je een oude kerk bent in Groningen, dan hoor je bij de Stichting Oude Groninger Kerken. Zo eenvoudig is het eigenlijk.’

Kerkhovengidsen bieden zich aan Wanneer u met familie, vrienden of collega’s eens een kerkhoventocht wilt maken, of misschien een kerkentocht, maar zelf over onvoldoende kennis beschikt, dan kan de SOGK u in contact brengen met een deskundige gids. Neem hiervoor contact met ons op: [email protected] of [050] 312 35 69.

Fotowedstrijd kerkenkalender 2013

Erepenning 2012 naar HoogezandSappemeer De SOGK reikt sinds 1994 iedere twee jaar de Erepenning uit aan een persoon of een instelling die zich heeft ingezet voor cultuur(behoud) in Groningen, in het bijzonder voor het kerkelijk erfgoed. Aan de Erepenning is een geldbedrag van ¤ 7.500,- verbonden. De Stichting Bijzondere Begraafplaatsen HoogezandSappemeer en Omstreken krijgt dit jaar de Erepenning. De onderscheiding wordt op 7 juli door Gert van den Bremen, voorzitter van de SOGK, uitgereikt aan mevrouw M. TopperMaters, voorzitter van de Stichting Bijzondere Begraafplaatsen. De onderscheiden Stichting beheert de begraafplaatsen van Wolfsbarge, Hoogezand en Sappemeer-Oost en de kerkhoven van Kropswolde, Kiel-Windeweer en Sappemeer (Koepelkerk). In de afgelopen 25 jaar werd veel gerealiseerd. Zo werden op alle begraafplaatsen infoborden geplaatst, zijn alle hekwerken gemaakt en de lijkhuisjes opgeknapt. Met betrokken begrafenisverenigingen werd regelmatig overlegd en de administratie is geautomatiseerd. Al dit velden kantoorwerk wordt gedaan door vrijwilligers. De Stichting streeft naar een nog professionelere organisatie en tegelijkertijd wordt gewerkt aan verjonging van medewerkers en bestuurders. Met de uitreiking van de Erepenning toont de SOGK haar grote waardering voor de volhardende en consequente wijze waarop de Stichting Bijzondere Begraafplaatsen zich inzet voor de aan haar toevertrouwde kerkhoven. Dat zij hiermee een voorbeeldfunctie vervult, heeft mede de keuze bepaald. Het geldbedrag verbonden aan de prijs wordt besteed aan de elfde uitgave in de Kerkhovenreeks van de SOGK.

De kerkenkalender 2012 is gezien het aantal verkochte exemplaren bij velen in gebruik. Wederom lieten onze donateurs weten zeer content te zijn met een echte kerkenkalender. Aan de oproep om foto’s in te zenden, werd vorig jaar veelvuldig gehoor gegeven. De jury had dan ook een ruime keuze om dertien foto’s te selecteren. Reden genoeg te besluiten om ook voor 2013 een kerkenkalender te laten maken. Ook dit keer roepen wij weerde hulp in van (amateur)fotografen om foto’s van kerken en kerkhoven die onder de Stichting vallen in te sturen via onze website. Voor 2013 hebben wij als thema gekozen ‘De kerk anders!’ Aan u de uitdaging hieraan zelf een invulling te geven. Op www.groningerkerken.nl/ fotowedstrijd is alle deelname-informatie te vinden.

Korte film ‘De Hemel op Helwerd’ Voor er in het Noorden kerken gebouwd werden, moest de bevolking eerst bekeerd worden. Volgens het verhaal over de ontmoeting tussen de missionaris Liudger en de blinde bard Bernlef, speelde muziek daarbij een grote rol. In de korte historische film ‘De Hemel op Helwerd’ is te horen hoe Bernlef misschien gezongen heeft: hij zingt twee heidense liederen en een christelijk lied. De populaire Bernlef trok in de achtste eeuw als zanger van heidense liederen door het Noorden. Liudger reisde als prediker door hetzelfde gebied maar vond geen gehoor. Hij had iets nodig om de mensen te raken. In de film is de ontmoeting tussen Liudger en Bernlef het dramatische hoogtepunt. De twee hebben elkaar ten diepste nodig: Bernlef wil weer zien en Liudger weet dat de stem van Bernlef het wonder is waarmee hij de harten zacht kan maken.

‘De Hemel op Helwerd’ werd gemaakt door filmmaker Willem Kroon en regisseur/scenarist Nico van der Wijk. De première was op 25 maart, uiteraard in het Bernleftheater in Helwerd. De film is inmiddels op dvd verkrijgbaar. Meer informatie is te vinden op www.dehemelophelwerd.nl. Daar vindt u ook in welke plaatsen/kerken de film wordt getoond.

‘Terug naar het begin’ en ‘Verdwaald Verlangen’ Het eerste lustrum van Terug naar het begin wordt niet in mei 2012, maar een jaar later gevierd. Het festival van Stichting Oude Gro­ ninger Kerken verhuist dan naar het middeleeuws centrum van Ap­ pingedam en de omliggende wierdedorpen. Kunstenaars experimenteren met, en raken geïnspireerd door de mogelijkheden van oude kerken. Op vrijdag 31 mei en zaterdag 1 juni 2013 geven zij invulling aan het thema ‘De Terugkeer’; het verlangen, de melancholie en het onbereikbare. Zo ontstaat er een uniek programma met muziek, dans, theater, beeldende kunst en poëzie. Onder het motto ‘Terug naar het begin On Tour’ trekt dit jaar wel de voorstelling ‘Verdwaald Verlangen’ langs kerken in Groningen. Theatermaker Dominic van Vree maakte de kleinkunstvoorstelling: een intiem, openhartig en ontroerend levensverhaal van een zoon die zijn moeder kwijtraakt in de schemer van de dementie. ‘Verdwaald Verlangen’ speelt op zaterdag 14 april, om 20.00 in ’t Marnehoes en op zondag 17 juni om 15.00 uur in de kerk van Solwerd. Kaarten zijn verkrijgbaar via www.terugnaarhetbegin.nl.

Geven aan de stichting is dit jaar nog voordeliger ! Steeds een verrassing: een bericht van een goede gever die onze stichting een prachtig bedrag geeft om ons werk te kunnen doen, een nieuwe donateur legt voor ons een periodieke stichting voor vijf jaar vast, een oogheelkundige schenkt de vergoeding voor zijn lezing aan de stichting, een trouwe donateur geeft ¤ 1.000 voor de restauratie van het orgel in Engelbert, de Actie Kerkbehoud 2011 leverde ruim ¤ 22.000 op. Door de nieuwe Geefwet wordt het doneren aan de stichting nog aantrekkelijker. De Geefwet is bedoeld als een extra stimulans voor giften aan Culturele Algemene Nut Beogende Instellingen (ANBI). De Stichting Oude Groninger kerken is zo’n Culturele ANBI. Het bedrag van de gift voor de berekening van de giftenaftrek wordt verhoogd met 25%. De voordelen van de Geefwet gelden voor alle belastingplichtigen.

Nie u w s

E xcur s ie ui tge l ich t

De hoogte van de giftenaftrek is wel afhankelijk van de hoogte van het inkomen, de hoogte van de gift en de vraag of het een eenmalige of periodieke gift betreft. Meer informatie kunt u lezen in de folder bij de jaarlijkse acceptgirokaart voor het voldoen van uw donatie. Uiteraard kunt u hierover ook contact opnemen met het bureau van de stichting: 050-3123569 of [email protected]. Naast financiële giften ontvangen wij regelmatig schenkingen in een heel andere vorm. Zoals een met de hand geschreven verslag van de restauratie van de kerk van Garmerwolde uit het begin van de veertiger jaren van de vorige eeuw. Een prachtige documentatie voor de komende restauratie van de gewelfschilderingen aldaar. Alle gevers: heel veel dank !

Zomerdagtocht Oostfriesland

Uurwerk Hornhuizen weer bij de tijd Sinds jaar en dag stond de kerkklok van Hornhuizen stil, maar gelukkig is daar nu weer verandering in gekomen. In het kader van het project Landmerken werd het uurwerk behoudend gerestaureerd. Alle mechanische onderdelen zijn nagekeken en werden waar nodig hersteld. Het mechanisme, in 1679 gemaakt door Derck Ellens, heeft met deze manier van restaureren zijn oorspronkelijke uitstraling behouden.  Het binnenwerk van het uurwerk is vanaf nu ook via twee raampjes te bekijken. Daarnaast bestaat het idee om het vanaf de grond zichtbaar te maken via een camera in de toren die afwisselend het uurwerk en het uitzicht vanaf de toren zal laten zien via een tv-scherm. Ook dit zal binnenkort gerealiseerd worden in het kader van het project Landmerken. De restauratie is een van de onderdelen van het project Landmerken, het samenwerkingsproject van de Stichting Landschapsbeheer Groningen en de Stichting Oude Gro­ ninger Kerken. Het project Landmerken is mogelijk dankzij financiering uit het Waddenfonds en financiële bijdragen van de provincie Groningen en de gemeenten De Marne, Eemsmond, Delfzijl en Oldambt.

Het is al tientallen jaren gewoonte om ’s zomers vijf keer een excursie te organiseren naar de aangrenzende gebieden in Duitsland, waar de kerken doorgaans op die in Groningen lijken maar toch net even anders zijn. De losse klokkenhuizen, de kerkhoven die vaak nog in gebruik zijn en de kleurige interieurs zijn kenmerkend voor het gebied. In het lutherse deel zijn de altaren en soms ook beelden nog aanwezig, zaken die Groningen vaak niet (meer) kent. De tocht gaat dit jaar naar het zuidwestelijk deel van de Krummhörn, ten noorden van Emden. De vijftiende-eeuwse gotische kerk in Larrelt verving een vroeg dertiende-eeuwse voorganger opgetrokken in tufsteen. Hiervan is bij de nieuwbouw weer gebruik gemaakt, de oude toren bleef staan. Het schip, zes traveeën groot, heeft in de zuidmuur grote gotische vensters met rijke zandstenen traceringen. In 1780 stortten de gewelven deels in, waarna het huidige tongewelf werd aangebracht. Het koor en de drie oostelijke traveeën zijn nog met stenen net­ gewelven gedekt. De kansel is uit 1720. Een galerij met daarop een orgel en twee gestoelten scheiden koor en schip. Op het koor zijn verschillende belangwekkende objecten uit de kerk bijeengebracht, waaronder een timpaan uit plm. 1200 waarop Ippo, een priester, en de bouwmeester Ludbrud staan afgebeeld. Ook in Twixlum staat een van de weinige laatgotische kerken van Ostfriesland. Deze is tegen een oudere lage klokkenstoel aangebouwd. De blinde noordmuur is waarschijnlijk een overblijfsel van de voorgaande romaanse kerk. De zuidmuur heeft gotische vensters met merkwaardig maaswerk. De steunberen zijn verlaagd nadat de gewelven wegens bouwvalligheid waren verwijderd. Binnen bevinden zich een zeventiende-eeuwse preekstoel en avondmaalsmaalstafel. Op het koor zijn grafstenen opgesteld, waaronder die van Vincint Lucas, de vermaarde zerkhouwer uit Franeker Rysum is het mooiste radiale wierdedorp in het hele kustgebied. De kerk ligt midden in het dorp en is omringd door burgerhuizen; de boerderijen liggen aan de buitenring met het voorhuis naar het dorp gericht. De huidige reformierte kerk verving in de vijftiende eeuw een tufstenen romaans bouwwerk waarvan het later aangebouwde bakstenen koor bleef staan; dit is verhoogd met een koortoren. Bij de nieuwbouw werden baksteen en eerder gebruikte tufstenen door elkaar gebruikt. Het Rysumer orgel is het tweede oudste in Duitsland en werd in 1457 gemaakt door Meester Harmannus uit Gro­ ningen. Het kerkinterieur is eenvoudig, de vroeggotische koorruimte is daarentegen opzienbarend. Tijdens een recente restauratie zijn een bijzondere gewelfconstructie en decoratieve en figuratieve schilderingen blootgelegd. Een paar kilometer verderop ligt Campen, waar de middeleeuwse kerk rond 1300 werd gebouwd. Aan de noordzijde staat een losstaande toren. De kerk is tamelijk ongeschonden door de tijd is gekomen. Binnen zijn de meest spectaculaire gewelven van het kustgebied te bewonderen. Ze overwelven drie traveeën en verschillen alle van elkaar, een ongeëvenaard feest in steen en schilderwerk. De preekstoel uit 1794 is uitbundig besneden met ranken en maskers. Op de koorsluiting staat een negentiende-eeuws orgel geflankeerd door overhuifde banken. Aan de noordrand van het wierdedorp staat een kleine Alt-Reformierte (gereformeerde) kerk uit 1905, waaruit blijkt dat ds. Hendrik de Cock van Ulrum ook hier invloed heeft gehad. Voor meer informatie en opgave zie het katern Donateursservice in het midden van dit blad.

Me di at he e k

Dit overzicht is een selectie van nieuwe aanwinsten van de afgelopen drie maanden. Op onze website worden alle aanwinsten maandelijks gepubliceerd. Het is de moeite waard

K. Kugel, In den Heere Gerust. Tien grafzerken uit de zeventiende eeuw in de provincie Groningen, 2011 Negende deel in de serie over kerken en kerkhoven uitgegeven door de Stichting Oude Groninger Kerken. Deze uitgave toont en beschrijft de tien oudste nog in de provincie Groningen aanwezige zerken. M. Hillenga en H. Kroeze (red.), De middel­ eeuwse kloostergeschiedenis van de Nederlanden. Deel II Dagelijks leven, 2011 Tweede deel van De middeleeuwse kloostergeschiedenis van de Nederlanden. Hierin staan het dagelijkse leven en de neerslag daarvan op onder andere de inrichting van de kloostergebouwen centraal. Maar er is meer. Uit de inhoud: Eten en drinken in de Middeleeuwen; Middeleeuwse kloostertuinen in de Lage Landen; Onderwijs in middeleeuwse kloosters in de Nederlanden; Productie van handschriften in een middeleeuws klooster; Muziek in het klooster; Glazeniers in de Middel­ eeuwen.

om regelmatig even te kijken in onze digitale bibliotheek: http://mediatheek.groningerkerken.nl.

meeste van deze gebouwtjes bestaan niet meer of hebben een andere functie gekregen. Met foto’s van Sake Elzinga. P. Verhoeven e.a., Handreiking roerend religieus erfgoed. Praktisch hulpmiddel bij het waarderen en herbestemmen van religieuze voorwerpen, 2011 Handreiking waarin het Stappenplan voor herbestemming en afstoting van religieuze voorwerpen, en het Waarderingskader roerend religieus erfgoed. In de bijlagen een Waarderingsformulier, en een introductiefilm bij de handreiking (12 min.) H. Bisseling, H. de Roest en P. Valstar, Meer dan hout en steen. Handboek voor sluiting en herbestemming van kerk­ gebouwen, 2011 Informatie en adviezen over alle aspecten die aan de orde zijn bij de sluiting van kerkgebouwen. Ook aandacht voor de pastorale kant: de laatste viering in een kerkgebouw, overgang naar een ander gebouw of een andere gemeente.

M. Hillenga en H. Kroeze (red.), De middel­ eeuwse kloostergeschiedenis van de Nederlanden. Deel III Kloosters in Groningen, 2012 Derde deel van De middeleeuwse kloostergeschiedenis van de Nederlanden, waarin de kloosters in Groningen centraal staan. Deze zijn van wezenlijk belang geweest voor de geschiedenis van Stad en Ommelanden. Van alle bekende Groninger kloosters die behoorden tot de ‘oude’ kloosterorden zijn beschrijvingen opgenomen. Rijk geïllustreerd. W. van der Schuit, De canon van het Westerkwartier. ‘Westerketier ien datteg iekploatsen op n riegje!, 2011 Aan de hand van dertig ijkpunten, diverse verhalen en markante figuren wordt de geschiedenis van het Westerkwartier belicht. Achterin de canon is een fietskaart volgens het knooppuntensysteem opgenomen. E. le Gras en H. Ladrak, Gods huisjes. Drentse kerken van bescheidenheid, 2011 Uitgave binnen het project Gods huisjes. Daarmee worden kleine bescheiden evangelisatiegebouwtjes bedoeld waar evangelisten hun godsdienstoefeningen hielden. De

Illustratie uit De middeleeuwse kloostergeschiedenis van de Nederlanden. Deel II.

E duc at ie Ga je mee met Zilvertje? Om het veld te bereiken sluit de stichting graag aan bij initiatieven in grotere verbanden. Zoals dat van de projecten per gemeente die gerealiseerd worden door KunstStation C en het Museumhuis Groningen. Deze projecten zijn bestemd voor alle groepen van het primair onderwijs, dus van groep 1 tot en met groep 8. Voor elk leerjaar is er een passend aanbod. Omdat de ontwik­ keling in nauwe samenwerking met scholen en erfgoed­ instellingen wordt aangepakt, sluit het goed aan bij de praktijk. De scholen die meedoen, verplichten zich het project gedurende vier jaar uit te voeren.

Educatie is een speerpunt in het beleid van de Stichting Oude Groninger Kerken. We besteden uiteraard veel aandacht aan onze eigen kerken, maar onze inzet voor educatie gaat over alle kerkgebouwen in de provincie. De Stichting vindt het belangrijk om mensen al jong te informeren over het kerkelijk cultuurhistorisch erfgoed. De educatieve activiteiten sluiten aan bij de aandacht voor erfgoededucatie op scholen. Zo hopen we een bouwsteen te leveren voor draagvlak in de toekomst.

Pilot Eemsmond

De kerk als podium Op zondag 20 mei houden alle kerken van de Stichting van 11.00 – 17.00 uur Open Huis. De leden van de plaatselijke commissies laten particulieren en organisaties graag kennismaken met de gebruiksmogelijkheden van hun kerk, dit omdat de kennis daarover vaak toch nog schrikbarend slecht blijkt te zijn. Op deze wijze hopen zij mensen beter te informeren en uiteraard eens een keer te mogen begroeten, als huurder of als bezoeker!

Expositie Margot Brekelmans: ‘Me and my dog, it’s our tango’

In 2011 is het eerste project, bestemd voor de gemeente Eemsmond, gereedgekomen. Wat betreft de deelname van de scholen is het beslist een succes, want bijna alle basisscholen doen mee. Het project heeft als titel: ‘Zilvertje en de schatten van Eemsmond’. Zilvertje is een meisje dat steeds dezelfde leeftijd heeft als de leerlingen. Zij neemt, door middel van een verhaal, de kinderen van alle groepen mee op ontdekkingstocht. Door het landschap, door het dorp, langs dijken, naar kerken en borgen. Ze vertelt over objecten, gewoonten en, uiteraard, gebeurtenissen van vroeger. Het personage van Zilvertje zorgt, tezamen met mooie illustraties en een lied voor eenheid in het project.

Groep 7-8 in Eemsmond De SOGK heeft een bijdrage geleverd voor groep 7-8, bestaande uit het kijkblad ‘Kijk, een kerk!’ en de werkbladen ‘Kerken, kloosters en religie’. Daarnaast ontvangen de scholen die meedoen specifieke informatie over de kerken in de buurt, plus enige achtergrondinformatie over kerkenbouw en bouwstijlen. Met deze ingrediënten kunnen docenten aan de slag. We zijn benieuwd naar de ervaringen van de klassen die er dit voorjaar mee gaan werken.

Age nda ui tge l ich t

Groep 3-4 in Marum en Leek Vergelijkbare projecten zijn in ontwikkeling voor de ge­ meenten Marum en Leek. Hier zal de stichting een erfgoed­ programma verzorgen voor groep 3-4. We proberen bij deze projecten in een vroeg stadium ook de plaatselijke commissies van onze kerken te betrekken, dat is in de gemeente Eemsmond om organisatorische reden helaas niet gelukt.

Toekomst Het is de bedoeling volgens dit format erfgoedprogramma’s te ontwikkelen voor alle gemeenten in de provincie. De Stichting ziet het als een beloftevolle optie om veel Groningse kinderen kennis te laten maken met de oude kerk in hun buurt.

Onderschrift bij illustratie In het verhaal voor groep 7-8 luistert Zilvertje naar een bloedige legende over de kerk van Usquert. Lenny Bulthuis schreef de verhalen over Zilvertje, Monique Beijer realiseerde de illustraties. Erfgoed dichtbij: naast de Nicolaaskerk in Oldenzijl staat basisschool De Schutsluis (niet zichtbaar op de foto).

Kunstenares Margot Brekelmans noemt haar objecten ‘emo honden’. Honden, hun huid en lichaamstaal bepalen haar werk. Daar voegt Brekelmans nog een laagje cynisme aan toe. Cynisch komt uit het Grieks en betekent ‘honds’. De cynici, een groep Oudgriekse filosofen, gaven zichzelf deze bijnaam, weliswaar met een andere betekenis dan in het hedendaagse spraakgebruik. De antieke cynici wilden de dierlijke natuur van de mens onder de loep nemen. En dat doet de kunstenares ook. Met klei, papier maché en vele soorten kunststof realiseert zij onbegrensd haar beelden. Tot er een maat komt die ook voor haar te groot is. Op de Realismebeurs te Amsterdam in januari jl. was haar houten beeld ‘Laika’ (3,5 meter hoog) bij de ingang als ‘bewaker’ opgesteld. Margot over haar werk: ‘Honden zijn mijn eeuwige inspiratiebron. Me and my dog, it’s our tango.

In alle kerken die de Stichting Oude Groninger Kerken beheert, worden bijzondere activiteiten aangeboden. In deze rubriek

Elke dag borrelt er wel een idee naar boven, als we samen de dag beginnen, wandelend door het dorp. Voor mij is dat een feest, voor hem een uitje. Worden het honden met een zielige poot, of zit hij in een karretje? Heeft hij de builenpest of groeit er een lampje op zijn kop? Of is zijn lijf verdwenen en gaat hij op houten poten door de wereld?’ De expositie is te zien van 16 april t/m 15 juni in het toegangsgebouw van de remonstrantse kerk, Coehoornsingel 14 in Groningen. Openingstijden ma t/m vrij 9.0016.30 uur, graag even aanbellen! Op feestdagen gesloten.

Quiltfestival Noord-Groningen De Stichting Quiltfestival Noord Groningen organiseert op vrijdag 8, zaterdag 9 en zondag 10 juni weer het driedaagse quiltfestival. Tijdens deze dagen worden quilts tentoongesteld in veertien historische kerken in de gemeente Eemsmond. In de Op Roakeldaishal in Warffum zijn diverse winkels en worden demonstraties gegeven. Van 8 juni tot 2 september is in Openluchtmuseum Het Hoogeland in Warffum de expositie ‘Color improvisations’ te zien. Deze tentoonstelling is samengesteld door Nancy Crown, die 26 quilters uit Amerika en Europa heeft uitgenodigd om vijftig quilts te maken voor deze expositie. Het is de eerste keer dat deze collectie in Nederland wordt geëx­poseerd. Iedere zaterdag is hier bovendien een quiltdemonstratie. Op vertoon van een passe-partout heeft u tijdens de festivaldagen toegang tot deze tentoonstelling.

lichten we een aantal uit. Voor een compleet en actueel overzicht kunt u terecht op www.groningerkerken.nl/agenda. Mocht u geen beschikking hebben over een internetverbinding, dan kunnen de medewerkers van het secretariaat u van een papieren agenda voorzien.

Kijk voor meer informatie, onder andere over de orgel­concerten in de deelnemende kerken, op www.quiltfestival.nl. Daar zijn dit voorjaar ook drie prachtige fietstochten te downloaden.

Nieuw seizoen ‘Tour des Cimetières’ Ook in 2012 organiseren wij weer in samenwerking met Arriva Touring een aantal ‘Tours des Cimetières’, rondleidingen langs kerkhoven. Voor dit jaar staan de volgende ritten gepland: do 26 april - Duurswold (nieuwe route) do 19 juli - Stad en Hogeland do 20 september - Rondom Appingedam De opgave voor de tochten loopt via Arriva Touring. Dit kan per e-mail, [email protected], of telefonisch tijdens kantooruren: 050-5260268. Hier kunt u ook terecht voor meer informatie, die uiteraard ook te vinden is op www.groningerkerken. nl. Met de Tour des Cimetières willen Arriva Touring en de SOGK u laten kennismaken met de schoonheid van Groninger kerk­ hoven. De grafstenen hier zijn vaak rijk aan symboliek en poëzie en bevinden zich op bijzondere plekken. Samen met Landschapsbeheer Groningen spannen wij ons in voor het behoud van historische kerk­ hoven. In het kader van het project Kerken in het Groen werden al tachtig terreinen gerestaureerd.

Stichtingsconcert: Bach in Groninger kerken In 1992 ontving de Stichting een belang­ rijke schenking, onder voorwaarde dat jaarlijks in één van de stichtingskerken een concert met hoofdzakelijk muziek van Johann Sebastian Bach zou worden uitgevoerd. De organisatie werd toevertrouwd aan Musica Antiqua Nova.

Age nda ui tge l ich t

Slaapwandeltocht Van de bruisende Groninger Grote Markt naar de verstilde middeleeuwse kerk van Oostum; dat is de route van de eerste Slaapwandeltocht. De wandeling door het Reitdiep­gebied biedt een prachtig afwisselend zicht op stad en ommeland. Onderweg is er de mogelijkheid om in gesprek te raken met mensen uit alle windstreken. Van oudsher boden kerken indien nodig onderdak. Deze functie wordt voor één keer in ere hersteld. Na de 12 km lange avondtocht wordt u gastvrij onthaald in Oostum om daar te overnachten. Slaapzakken e.d. zelf meenemen of vooraf langsbrengen. In verband met beperkte ruimte graag tijdig reserveren! Start: zaterdag 2 juni, 18.00 uur vanaf de Grote Markt. Deelname en ontbijt zijn gratis. Deze tocht is een samen­werking tussen SOGK, VWNN en initiatiefnemer Mondo Morpho. Voor informatie en opgave bel Margreet Oostenbrug 06-38743725 of mail [email protected].

ling langs de contouren van het kloosterterrein.

Nissen en beelden in kerken foto Mikel Buwalda

Het Stichtingsconcert 2012 vindt plaats op zondag 10 juni om 15.00 uur in de kerk van Midwolde. Uitvoerende is het Luthers Bach Ensemble, bestaande uit: Francine van der Heijden - sopraan, Marc Pantus – bas, en Zefira Valova – aanvoerder. Programma: J.S. Bach: Kaffeekantate BWV 211 en Bauernkantate BWV 212. Na afloop van het concert is er de traditionele seizoensafsluiting met een glas goede wijn. Donateurs ontvangen een korting van ¤ 5,00 op de toegangsprijs. NB: reserveren gewenst!

Schrijver in de kerk: Peter Buwalda Op zondag 24 juni vindt alweer de vijfde editie van ‘Schrijver in de kerk’ plaats in de Amshoff in Kiel-Windeweer. Dit keer is Peter Buwalda de literaire gast van interviewer Margriet Bos. Veelzijdig musicus Remko Wind vormt weer de sidekick. Buwalda was journalist en redacteur bij verschillende uitgeverijen. Hij was medeoprichter van het literaire poptijdschrift Wah-Wah en schreef verhalen en essays voor onder andere De Gids, Vrij Nederland, Bunker Hill en Hollands Maandblad. In 2010 debuteerde hij met de omvangrijke en succesvolle roman Bonita Avenue. Aanvang: 15.00 uur (kerk open om 14.30 uur), einde: 17.00 uur. Prijs: ¤ 17,50 (inclusief hapje/drankje, maar exclusief diner). Aansluitend een hapje en een drankje tot uiterlijk 18.00 uur. Opgave via de mail, of [050] 312 35 69. Wanneer u aansluitend wilt blijven dineren in De Amshoff, graag bij aanmelding even aan ons doorgeven. Schrijver in de kerk is een coproductie van de SOGK, De Culturele Onderneming, Bijzondere Locaties Groningen en De Amshoff.

Sint Bernardushof Van 1 april tot 1 november vindt in het museum Sint Bernardushof te Aduard een expositie plaats, gewijd aan de restauratie van de Abdijkerk (de vroegere ziekenzaal van het klooster) in de jaren twintig van de vorige eeuw. Het museum is dagelijks geopend van 10.00 uur tot 17.00 uur, uitgezonderd de maandag en de zondagochtend (opening 13.00 uur). In de museumwinkel is een publicatie te verkrijgen met een uitgebreide beschrijving van een wande-

In samenwerking met de SOGK organiseert museum Wierdenland in Ezinge deze zomer een tentoonstelling met werk van fotograaf Han Reeder. De expositie ‘Nissen en beelden in kerken’. zal vanaf 30 juni te zien zijn in het museum en in een zevental kerken rondom Ezinge. Bij de tentoonstelling wordt ondermeer een fietsroute ontwikkeld. In de volgende aflevering van De Stichting vindt u meer informatie.

Het benedictijner klooster Rottum Presentatie op zaterdag 28 april van de bevindingen van het archeologisch onderzoek en de reconstructie van de kloostergebouwen (zie het artikel in dit nummer). Willem van Wijnen en Albert Gramsbergen lichten de resultaten van het onderzoek toe, daarna lezingen over de betekenis van het klooster, archeologische technieken en het landelijk beleid ten aanzien van archeologisch onderzoek. De middag begint om 13.30 uur in kerk van Rottum. Na afloop van de korte lezingen wordt gewandeld over de kloosterwierde. De kosten bedragen ¤ 5.00 (voor koffie en thee). Gezien de beperkte ruimte is reservering gewenst: [email protected] of 0595 - 552 801.

De Nacht van Electra De Nacht van Electra 2012 wordt een nachte­lijk avontuur zonder weerga! Van zonsonder- tot zonsopgang wordt op 14 juli rondom het gemaal de Waterwolf bij Electra een prachtig programma gepre­ senteerd, geïnspireerd door de nacht. Met dromerige liederen bij zonsondergang, klagende klokken om middernacht, de hellehut, vallende engelen, een sterrenwacht, een duistere Winterreis en veel meer... Met medewerking van o.a. het Noord Nederlands Orkest, Maurice Ravel, Nico van der Meel, Morton Feldman, Robbert van der Horst, het Ives Ensemble, Cora Burggraaf, Bill Viola, Gerrie de Vries, Dante Alighieri en Anne Hilderink. Aanvang 21.00 uur. www.nachtvanelectra.nl

De Stichting is een uitgave van de Stichting Oude Groninger Kerken. Dit katern verschijnt vier maal per jaar, los en als onderdeel van het tijdschrift Groninger Kerken, voor donateurs van de stichting. • Redactie: Lotte Kleijssen en Martin Hillenga • Vormgeving en productie: Ekkers en Paauw • Drukwerk en verzending: Zalsman Groningen • Adres: Coehoornsingel 14 • 9711 bs Groningen • telefoon (050) 312 35 69 • e-mail: [email protected] • www.groningerkerken.nl

Stichting Oude Groninger Kerken Coehoornsingel 14 9711 bs Groningen

Stichting Oude Groninger Kerken Coehoornsingel 14 9711 bs Groningen

Plak hier uw postzegel

Plak hier uw postzegel

bestelkaart

m v naam 

adres

postcode

woonplaats

handtekening

telefoonnummer overdag

Plak hier uw postzegel

Plak hier uw postzegel

Stichting Oude Groninger Kerken Coehoornsingel 14 9711 bs Groningen

Stichting Oude Groninger Kerken Coehoornsingel 14 9711 bs Groningen

e-mail

Donateursservice winkel Orgelgids Westerkwartier De Stichting Oude Groninger Kerken beheert meer dan zestig kerken en evenveel historische orgels. In 2007 verscheen de eerste algemene Orgelgids, waarin een aantal van de vele orgels uit het bezit van de Stichting is opgenomen. Naar aanleiding van de restauratie van het orgel van Noordwijk stelde de Stichting deze Orgelgids Westerkwartier samen. De gids besteedt extra aandacht aan de kwaliteiten van dit gerestaureerde orgel en portretteert daarnaast nog zeven andere instrumenten in hetzelfde gebied. Bovendien zijn de bijzondere kwaliteiten van het landschap in het Westerkwartier te beleven met een drietal in dit boekje beschreven wandelroutes langs kale jonkers, witte nonnen en leedaanzeggers. Naast de wandelroutes vindt u tips met informatie over interessante plekjes in de dorpen waarmee u uw bezoek aan het orgel kunt combineren. Prijs: ¤ 9,50 Donateursprijs: ¤ 9,00

Groningen ten voeten uit – groene wandelingen van stad naar ommeland Tien gevarieerde wandelingen die door het stedelijk groen naar de stadse omgeving lopen. Beginnend bij de Grote Markt of het Centraal Station van Groningen en eindigend bij een openbaar vervoerspunt. De wandelingen variëren van 10 tot 17 km. Burgemeester dr. J.P. Rehwinkel schrijft in het voorwoord: ‘De stad Groningen laat zich lezen als een spannend boek. Verrassende wendingen geven nieuwe perspectieven op zowel verleden, heden als toekomst. Rode draad in het verhaal blijft echter altijd de onverbrekelijke band van de stad met zijn natuurlijke omgeving. Ik nodig u graag uit om samen met mij “Groningen, ten voeten uit” te gaan verkennen.’ Vaste prijs: ¤ 11,50

Het lied van de Eems De Eems is een raadselachtige getijdenstroom in het grensgebied van Nederland en Duitsland. Aafke Steenhuis, geboren aan de Eems, reist langs de rivier, van het Waddeneiland Borkum naar de bron in het Teutoburgerwoud. In het noorden is de Eems grauw van het slib en wordt zij de ‘gele rivier’ genoemd. In het zuiden gaat zij door voor de schoonste rivier van Duitsland. Als de Eems zou kunnen praten, zou ze vertellen over Romeinse soldaten, Friezen en Saksen, de Tachtigjarige oorlog, Nederlandse werklozenkampen, Duitse concentratiekampen en gevaarlijke politieke stromingen aan haar oevers; over visser, schippers en bewoners. Aafke Steenhuis sprak met zangers, havenbazen, historici, schrijvers, boeren, schilders en geologen en geeft een veelkleurig beeld van deze betoverende rivier. De Eems: stroom van oorlog en liefde. Donateurs die dit boek bestellen ontvangen gratis de dvd ZomerJazzFietsTour. Vaste prijs: ¤ 22,95

Kloosters in Groningen – De middeleeuwse kloostergeschiedenis van de Nederlanden deel III De provincie Groningen telde in de Middeleeuwen meer dan dertig kloosters. Het oudste, Oldeklooster in de Marne, werd waarschijnlijk in 1175 gesticht bij het huidige Kloosterburen, het laatste, een kruisherenpriorij gewijd aan Sint Helena, in 1489 in Scharmer. Kloosters waren niet alleen centra van religieus leven, maar ook van wetenschap en boekproductie. Daarnaast waren ze politiek en economisch van grote betekenis; ze bezaten doorgaans veel grond en speelden een belangrijke rol in het bestuur van waterschappen. In dit boek worden de opkomst, bloei en ondergang van het Groninger kloosterwezen beschreven. Daarbij wordt ook in beeld gebracht wat er nu nog van die rijke geschiedenis is te zien. ‘Kloosters in Groningen’ is het derde deel van de serie De middeleeuwse kloostergeschiedenis van de Nederlanden. Vaste prijs: ¤ 24,95 Zo bestelt u: elders in dit tijdschrift vindt u de bestelkaart van onze donateursservice. Vul deze in, plak er een postzegel op en doe deze op de bus. U ontvangt uw bestelling dan zo snel mogelijk thuis. Verzend- en administratiekosten zijn ¤ 4,- per bestelling. Bij uw bestelling zit een nota voor uw betaling. De inkomsten komen ten goede aan de Stichting Oude Groninger Kerken. Wanneer u meer informatie wilt over uw bestelling kunt u contact opnemen met het bureau van de Stichting, (050) 312 35 69. Alle uitgaven zijn ook te koop via onze webwinkel: www.groningerkerken.nl/winkel

Donateursservice excursies Hemelse lofprijzing versus hels lawaai Muziekinstrumenten op muur- en gewelfschilderingen

In oktober 2010 organiseerde de SOGK een lezing over muziekinstrumenten op middeleeuwse muur- en gewelf­ schilderingen in Groninger kerken. Deze werd gehouden door Elizabeth Kooy. Wij hebben haar nu bereid gevonden om op zondag 13 mei een dagvullende excursie te leiden naar een aantal van deze kerken. Naast uitleg over de afgebeelde instrumenten, maakt een klein concert onderdeel uit van de tocht. De excursie start om 9.30 uur per bus bij het Hoofdstation in Groningen; we zijn hier rond 17.00/17.30 uur ook weer terug. De deelnameprijs bedraagt ¤ 39,50 (incl. lunch), donateurs van de SOGK betalen ¤ 35,00. Voor nadere details verwijzen we naar www.groningerkerken.nl. Opgave door middel van de antwoordkaart in het midden van dit tijdschrift. NB: Deze tocht gaat door bij minimaal vijftien deelnemers. De excursie wordt georganiseerd i.s.m. High Standard Travel.

Leegkerk is waar de hemel de aarde raakt

Onder de titel ‘Leegkerk is waar de hemel de aarde raakt’ organiseert de Stichting op zaterdag 2 juni een mini-excursie naar Leegkerk. De kerk daar moet de nieuwe pleisterplaats worden tussen stad en Westerkwartier. Het is de overgang van de stad naar het ommeland, van middeleeuws landschap naar moderne architectuur. En, voor sommigen, van het vrome achterland naar het Sodom en Gomorra van de stad. Op dit moment wordt de kerk uitgebreid onder handen genomen om in de nabije toekomst de maatschappelijke functie uit te kunnen breiden: de eeuwenoude loop naar de kerk moet terug! Onder leiding van de bouwkundige van de SOGK wordt bekeken wat de stand van zaken is. Alle deelnemers ont­ vangen een uitgebreid documentatiepakket. U vertrekt om 10.30 uur per bus vanaf het Hoofdstation in Groningen. De verwachte terugkomst daar is 14.00 uur. Het is alleen mogelijk om deze tocht per bus te maken. Opgave door middel van de antwoordkaart in het midden van dit tijdschrift. Prijs: ¤ 12,50, donateurs betalen ¤ 10,00. De excursie gaat door bij minimaal twintig deelnemers.

Zomerdagtochten naar Oostfriesland

Voor dit jaar staat er weer een interessante zomerdagtocht op het programma. Op zaterdag 7 juli en op de woensdagen 11, 18, 25 juli en 1 augustus 2012 worden weer kerkentochten worden gehouden naar Oostfriesland. Meer informatie over het programma vindt u elders in dit blad onder het kopje ‘Excursie uitgelicht’. De excursies worden alleen per bus gemaakt. De vertrektijd is telkens om 08.00 uur vanaf het Hoofdstation in Groningen (bij ’t Peerd van ome Loeks) of om 08.30 uur bij de voormalige grenspost Nieuweschans (gelegen aan de autoweg). De kosten bedragen ¤ 30,- voor donateurs en ¤ 40,- voor niet-donateurs. Het programma kent een koffie-, lunch- en theepauze, de catering is niet bij de prijs inbegrepen. Opgave via de aanmeldingskaart in dit nummer, plaatsing geschiedt op volgorde van binnenkomst bij het bureau van de stichting. De deelnemers ontvangen tijdens de excursie een mapje met informatie over de te bezoeken kerken. De uitvoering van deze excursie wordt verzorgd door leden van de excursiecommissie. Omstandigheden ter plaatse kunnen nopen tot wijzigingen in het excursieprogramma. Denkt u aan het meenemen van uw paspoort of id-kaart!

Mis!

Minisymposium en excursie In het januarinummer kon u lezen over een minisymposium (met excursie) op 21 april in het kader van Mis! Middeleeuwse kerkinterieurs in Groningen en Ostfriesland in Warffum (zie ook elders in dit nummer). Het symposium vindt plaats tussen 10.00 en 12.00 uur en omvat een lezing van dr. Kees van der Ploeg over bouwkunst en dr. Justin Kroesen over kerkinrichting. Aansluitend kunt u tijdens een lopende lunch de tentoonstelling bekijken. ’s Middags volgt een excursie naar drie Hogelandster kerken. Zie voor het programma www.groningerkerken.nl of www.hethoogeland.com. Kosten: ¤ 40,- p.p. (incl. lunch). Er zijn nog enkele plaatsen beschikbaar! Opgave via [email protected] of [050] 312 35 69.

aanmelding Zomerdagtochten

aanmelding Hemelse lofprijzing

za 7 juli; wo 11, 18, 25 juli; 1 aug 2012

z0 13 mei 2012

naam 

(a.u.b. aankruisen)

m v

(a.u.b. aankruisen)

naam 

m v

adres

adres

postcode

postcode

woonplaats

woonplaats

e-mail

e-mail

telefoonnummer overdag / ’s avonds

telefoonnummer overdag / ’s avonds

, van wie  donateurs

, van wie  donateurs

Totaal aantal personen en niet-donateurs

Totaal aantal personen en niet-donateurs

Ik wil graag mee op  za 07 juli /  wo 11 juli /  wo 18 juli /  wo 25 juli /  wo 01 augustus 2012

Voor donateurs zijn de kosten ¤ 35,-, niet donateurs betalen ¤ 39,50





 Ik stap op de bus bij het Hoofdstation om 8:00 uur  Ik stap op de bus in Nieuweschans om 8:30 uur Voor donateurs zijn de kosten ¤ 30,-, niet donateurs betalen ¤ 40,-

bestelkaart

aanmelding mini-excursie Leegkerk

Ik bestel:

za 2 juni 2012

(a.u.b. aankruisen)

naam  Orgelgids Westerkwartier Prijs: ¤ 9,50 Donateursprijs: ¤ 9,00 aantal



m v

adres postcode

Groningen ten voeten uit Vaste prijs: ¤ 11,50 aantal

woonplaats



e-mail telefoonnummer overdag / ’s avonds Het lied van de Eems Vaste prijs: ¤ 22,95 aantal



Kloosters in Groningen deel III Vaste prijs: ¤ 24,95 aantal



vul a.u.b. ook de achterzijde in

, van wie  donateurs

Totaal aantal personen en niet-donateurs



Voor donateurs zijn de kosten ¤ 10,-, niet donateurs betalen ¤ 12,50

Voor al uw - voegwerken - voegwerkrestauratie - gevelreiniging Noordveenkanaal n.z. 21 7831 aw Nieuw Weerdinge tel. 0591 - 522 258 / 522 770 fax 0591 - 521 016

Het succes van automatisering Het klinkt misschien wat vreemd, maar… Het succes van automatiseren begint met koffie drinken bij de klant. Vanaf de start hanteert Arrix Automatisering deze aanpak. Je moet immers eerst een goed beeld vormen van de klantsituatie, voordat er gedacht kan worden aan automatiseren. Naast het persoonlijk contact is klare taal een onmisbaar gegeven. Onze medewerk(st)ers gebruiken geen ingewikkelde ICT-termen, maar communiceren in begrijpelijk Nederlands. De klant staat bij Arrix centraal en wij verplaatsen ons graag in zijn situatie (“Voelen hoe het voelt”). Daarmee creëren wij altijd een win-win-situatie. Meer weten? Kijk op onze website naar onze relatiegedreven aanpak of bel geheel vrijblijvend voor een persoonlijk gesprek. Het succes van automatiseren begint met koffiedrinken… Heideanjer 2, Drachten, T. 0512 - 543 221, Meer weten? www.arrix.nl

CONTACT

ONTWERPEN & ADVIEZEN IN RESTAURATIES EN VERBOUW & NIEUWBOUW

UW BOUWPARTNER

VOOR:

NIEUWBOUW RENOVATIE / RESTAURATIE ONDERHOUD VAN: - BEDRIJFSPANDEN - WOONCOMPLEXEN - WONINGEN AAN EN VERBOUW VAN UW WONING

G R O N I N G E N KIELER BOCHT 33  050 - 5757800

ADRES

TEL (050) 313 61 15

HOGE DER A 34

FAX (050) 313 96 57

9712 AE GRONINGEN

[email protected]

Oostzijde kerk te Dorkwerd

Schildersbedrijf  W. Dijkema Noorderstraat 5 9989 AA Warffum telefoon (0595) 42 22 67 E M Ook M leveren E N wij professionele verven,

NAUTILUSSTRAAT 7 voorzetramen  0 5 9dubbele 1 - 6 5beglazing, 790

en alle bijkomende schildersmaterialen W W W . B R A N D S B O U W . N L

De Schilder, de beste vriend van je huis

KVcA^Zgde Conserveert & Herstelt Hout | Verdrijft Vocht

eu,

Een gezonde kijk op onroerend goed Houtinsectenbestrijding | Zwamsanering Houtrestauratie met epoxytechniek | Isochips®-kruipruimteisolatie Vochtwering | Kruipruimterenovatie | Constructiedroging Heteluchtmethode | Zuurstofarmeluchtmethode | Microgolvenmethode Onderzoek met de videoscope | Inspectieabonnementen Vestigingen in: Alphen aan den Rijn | Liempde | Echt Heerhugowaard | Assen | Mechelen (B) www.vanlierop.nl KVcA^Zgde

ISO 9001

gecertificeerd

U kunt hier ad ver teren, voor meer informatie kunt u mailen naar [email protected]

VASTGOED ONDERHOUD

BEGLAZING, WANDAFWERKING, DEALER VAN RUYSDAELGLAS, INDUSTRIEEL SPUITWERK, RESTAURATIE & HOUTRENOVATIE

HOLSTEIN

res ta uratie architectuur Kantoren Insulinde Bankastraat 42 J 9715 CD Groningen tel.: 050 5770059 fax: 050 5771904 [email protected] www.holstein-restauratie.nl Neem contact op met Robert van der Maar op 050-549 41 71 1.)-0,7*,

9
 

310-0,*0
9
&8
 


9
/&-.
-0+16)/&&r.nl9
Website www.vdmaar.nl

U kunt hier

Naamloos-2 1

06-02-12 21:2

adverteren, voor meer informatie kunt u mailen naar kerken.nl

foto Omke Oudeman

info@groninger-

beschermengel gezocht

Geeft u om Groninger kerken? Voor ¤ 17,50 per jaar bent u al donateur. Met uw steun houden wij unieke monumenten in stand. Ga naar www.groningerkerken.nl

GRONINGER KERKEN

STICHTING OUDE

of bel meteen [050] 312 35 69.

Wij werken aan kerken, ook voor u Bent u al donateur, maar wilt u iemand graag kennis laten maken met de Stichting Oude Groninger Kerken? Dat kan! U kunt deze persoon gratis een tijdschrift toe laten sturen zonder verdere verplichtingen. Bel [050] 312 35 69 en wij regelen het voor u!