foto’s + tekeningen: architectenbureau fritz bussum + kdv architects paramaribo
het houtblad
december 2010
december 2010
ov e rw i n n i n g in hout
het houtblad
r e s ta u r at i e s i n t p e t r u s e n pa u l u s k at h e d r a a l pa r a m a r i b o Al in nummer 2/1994 publiceerde Het Houtblad over de restauratie van deze grootste houten kathedraal van Zuid-Amerika c.q. de wereld. Nu, zeventien jaar later, is het herstel eindelijk een schitterend feit. ‘s Mensen hang naar schoonheid heeft gezegevierd.
Toen op 1 juli 1863 de slavernij in de Nederlandse koloniën
voor wat grotere houtafmetingen. Een ander merkwaar-
werd afgeschaft, betekende dat voor Suriname dat vele
dig verschijnsel was dat het bedehuis over z’n kleinere
gevluchte slaven uit de bossen naar Paramaribo terug-
voorganger heen werd gebouwd, die zelf in 1826 haast
keerden. Het was voor de rooms-katholieke kerk aanlei-
letterlijk uit het Joodse theater De Verrezene Phoenix was
ding voor de groeiende geloofsgemeenschap een nieuwe
herrezen. Bij de bouw fungeerde de oude kerk als steiger
kerk neer te zetten, al startte de bouw pas twintig jaar
en stempel. De grote broer mocht er inderdaad zijn: 55 x
later. Die nam twee jaar in beslag (1883-1885), een
25,9 m x 19,8 m. De twee fronttorens, in 1901 voltooid,
wonderlijke periode die een indrukwekkend godshuis
reiken tot 36 m. Toen Suriname in 1958 een eigen bisdom
(1.200 mensen) opleverde, compleet uitgevoerd in hout:
werd, werd het heiligdom officieel kathedraal. Met de
Surinaams groenhart voor de constructie, Surinaams
omringende withouten binnenstad staat het op de
loofhoutceder voor de wand- en plafondbekleding.
Werelderfgoedlijst.
Steiger en stempel Wonderlijk was het, omdat de
Geweldig slank Je moet Harmes nageven dat de
totstandkoming niet volgens de regelen der kunst verliep.
basiliek met kruisvormige plattegrond geweldig slank
Bouwmeester was frater der redemptoristen Frans
toont. Uitgevoerd in neoromaanse stijl - de torens zijn
Harmes (1835-1894). Als missionaris en timmerman-
neogotisch -, heeft zij niets van de plompe stenen exem-
aannemer had hij al wat kleinere kerken en scholen gerea-
plaren die je in Europa aantreft. De kleurstelling van gele
liseerd in onder andere de posten Batavia, Coronie en
muren en grijze rand- en raamomlijstingen, respectieve-
Buitenrust. Voor de kathedraal in de Gravenstraat (nu
lijk zand- en hardsteen oftewel een steenconstructie
Indrukwekkend godshuis,
suggererend, verhoogt de lieflijke indruk. Volgens
compleet in hout.
Henck Arronstraat) koos hij op rampzalig gevoel slechts
december 2010 het houtblad
De vervorming en de oplossing. Blauw en rood: de
Isometrie hoofddraagconstructie.
hulpsteiger met behulp waarvan de kolommen worden rechtgezet. Groen: realisering stalen vakwerk, dat de dakbalken optrekt en ze onderdeel maakt van de kap-
Zwaar door termieten aangetaste kolom.
De kolossale hulpsteiger.
Een stelsel van vier stalen horizontale vakwerken, verbonden Een van de stalen vakwerken in de zijbeuk.
met torens en koor, stabiliseert nu de kathedraal.
konden zich derhalve ongegeneerd overgeven aan een
tenkerk in Roosendaal en de -kathedraal in Boston.
uitzinnige vraatzucht. Het verzwakte hout was volstrekt
Voor het ontwerp van het onbehandeld cederen interieur
kansloos tegen deze beestjes die een baby in één keer
was pater Arnold Borret (1848-1888) verantwoordelijk,
dooddrukt. Ook het matig duurzame loofhoutceder
een pracht van patronen en kunstig houtsnijwerk in
(klasse M), toch voorzien van bittere inhoudsstoffen,
zuilenrijen, bogen en gewelven, kapitelen en sierhekken,
beschouwden de heidense mormels als niet te versmaden
rozetten en medaillons. Het gietijzeren roosvenster in de
geurige sigarenkistjes. Ze kwamen in twee varianten: de
voorgevel vindt z’n inspiratie in de Parijse Notre Dame.
natte boorders maakten kleigangetjes op, de droge een
december 2010
kenners is het uiterlijk schatplichtig aan de Redemptoris-
habitat in het hout. Alleen de eerste zijn te bestrijden, de
Klassiek De opbouw is klassiek. Het schip bestaat uit
laatste niet, waardoor indringende inspectie noodzakelijk
elf achter elkaar geplaatste portaalspanten, hart op hart
blijft.
op driekwart bevindt zich het dwarsschip en aan het eind
Grootste klapper Polman stelde tevens een restaura-
het ronde priesterkoor met sacristie. Alle groenhart
tieplan op, met name gericht op de stabilisatie in de
kolommen in de gevel, 14 m hoog, hebben ranke afmetin-
opbouw, en een daadwerkelijk uitgevoerde hulpconstruc-
gen van 20 x 20 cm; de binnenkolommen zijn bekleed met
tie in de westelijke dwarsvleugel. Maar er was meer nodig
schotels, zodat ze rond zijn. Feitelijk gaat het steeds om
voor een ingrijpende operatie. Met slechts 500.000
twee delen van 7 m lang die soms halfhouts, soms via v-
inwoners was Suriname vanzelfsprekend afhankelijk van
lassen met houten toognagels aan elkaar zijn gezet. De
externe fondsen. Lopende de jaren 2000 druppelden die
het houtblad
4,70 m, over tien traveeën. Langszij lopen de zijbeuken,
liggers, eveneens 20 x 20 cm, zijn tot 9, 70 m lang. Zowel buitengevel als binnenwanden en gewelven zijn betimmerd met loofhoutceder. De kolommen zijn vervolmaakt tot met ceder betimmerde bogen. De gaanderij erboven imiteert dit op kleinschaliger niveau.
d e k at h e d r a a l s u g g e r e e r t e e n steenconstructie
25 cm uit het lood Vanaf het begin vertoonden zich problemen, omdat al het hout bloot stond aan zon, regen en wind. Lekkages veroorzaakten rottingsverschijnselen
binnen. Stichting Help Peerke Donders - deze zalig
aan de toch al fragiele constructie. Het was aan het
verklaarde geestelijke (1809-1887) ligt sinds 1900 begra-
groenhart, ongeveer de sterkste houtsoort ter wereld, te
ven in de kathedraal - haalde geld bijeen. Stichting
danken dat de boel niet instortte. Van 1977-1979 vond een
Jacques de Leeuw schonk een aanzienlijk bedrag voor het
grondige restauratie plaats die echter volkomen verkeerd
opknappen van het interieur, inclusief Peerkes graf. Het
uitpakte: het gebouw begon ernstig te vervormen, vooral
Europees Ontwikkelingsfonds kwam met de grootste
- de wind stond hier het meest op - de westgevel die 25
klapper , zodat al met al ook het Maarschalkerweerd-
cm uit het lood stond. In 1989 werd de kathedraal geslo-
orgel (1890), vals geworden door het vocht en van pijpen
ten. Restauratiearchitect Wim Polman (auteur van het
beroofd door onverlaten, kon worden gerestaureerd.
artikel in 2/1994) voerde in de jaren 1990 een inspectie uit en wees als hoofdoorzaak de nieuwe asbest dakbedek-
Moeizame communicatie In 2005 volgde de aanbe-
king aan die naar hartenlust vocht opzoog en loodzwaar
steding, waarop twee partijen inschreven: architectenbu-
op de houtconstructie drukte. Maar er was meer aan de
reau ARS Progetti te Rome en een Surinaams-Neder-
hand.
landse combinatie van DKV architects en Carel van Hest Architecten, beide uit Paramaribo, en architectenbureau
Uitzinnige vraatzucht Het hout bleek namelijk
Fritz in Bussum en Pieters Bouwtechniek te Haarlem. ARS
aanzienlijk te zijn aangetast door termieten. Volgens het
Progetti won. In 2007 begon de operatie. Maar na een jaar
Houtvademecum is zowel het kern- als spinthout van
ploeteren met de Italianen - moeizame communicatie,
Surinaams groenhart zeer duurzaam voor dit ongedierte
meningsverschillen over de uitvoeringspraktijk - ging de
(klasse D, NEN-EN 350-2). Maar door de langdurige
opdracht alsnog naar de combinatie. De torens waren
inwatering was dit loeiharde hout, waarin zelfs de sterkste
toen bijna klaar. Restauratiearchitect Maarten Fritz: ‘De
man van de wereld geen spijker kan slaan, zacht gewor-
Italianen opteerden vooral voor constructieve toevoegin-
den. De insecten, in Suriname ‘houtluizen’ genoemd,
gen: veel stalen trekstangen, trekkabels en trekplaten in
■ ■ ■
december 2010 het houtblad
10
Stalen verbindingsschoenen, schuilgaand achter het cederen gewelf.
De gele muren en grijze rand- en raamomlijstingen suggereren zand- respectievelijk hardsteen; het gietijzeren roosvenster verwijst naar de Parijse Notre Dame.
Stalen trekstangen tussen de kolommen, het enige zichtbare staal in de kathedraal.
de kap, inclusief wartels om doorbuigingen op te heffen.
rechtsonder op p. 8. Omdat niets in de kathedraal recht of
De krachten zijn echter zo groot, dat je de wartels steeds
waterpas is, zijn de vakwerken met veel passen en meten
moet aandraaien. De discipline om dat regelmatig te doen
met boutverbindingen op locatie in elkaar gezet.
december 2010
ontbreekt in Suriname.’
Voortschrijdende uitbuiging Ook het dak speelde Kolossale hulpsteiger Veel meer denkend aan
dus een voorname rol in het wegdrukken van de kolom-
oplossingen in hout en het onzichtbaar wegwerken van
men. De dakbalken (20 x 20 cm), waaraan de tongewel-
stalen constructieve verbeteringen, ging de taakgroep
ven hangen, bogen op sommige punten wel 20 cm door,
niet over één nacht ijs. Na intensief onderzoek, waarbij ze
leidend tot voortschrijdende uitbuiging der kolommen.
de cederen bekleding op kritische plaatsen destructief Voorts maten ze de scheefstand nauwkeurig op. Sommige kolommen weken liefst 25 cm uit. Eerste vereiste was de kathedraal recht te zetten. Daartoe diende een kolossale
de termieten k wamen i n t w e e va r i a nt e n
hulpsteiger, vanwaaruit de tien hoofdkolommen om en om zijn rechtgetrokken. Om ze in beweging te krijgen, zijn eerst de toognagels eruitgehaald: de hulpsteiger
Daarom is in de dakdriehoek een stalen vakwerk toege-
torste als Simson het hele gebouw. Helemaal kaarsrecht
voegd, dat de dakbalken optrekt en ze onderdeel maakt
lukte niet door de complexe constructieve samenwerking
van de kapconstructie. Dubbele korbelen aan de onder-
van hoofddraagconstructie en dubbele beplanking
kant (20 x 20 en 18 x 18 cm) geven verdere ondersteuning.
(binnen en buiten). Goede raad was echter goedkoop:
De verbindingen tussen dit hele samenspel zijn stalen
een beetje bocheling hóórt bij de Sint Petrus en Paulus.
schoenen en vakwerkknopen. Ook het dak is gerepareerd
De kolommen zijn op 7 en 14 m hoog gekoppeld met
en voorzien van nieuwe natuurstenen leien. Deze laten
stalen trekstangen, het enige zichtbare staal in de kerk.
geen vocht door; voor alle zekerheid is een waterdichte onderlaag (Ventifol) aangebracht, die eventueel water
Horizontale vakwerken Voor de verdere stabilise-
afvoert naar de koperen goten.
ring borduurde het team voort op het Polman-plan. Bij het meten werd duidelijk dat torens en voorgevel een stijf
Kapitale onderneming Het slagveld overziend, 30%
bouwdeel vormen. Door de ronde vorm en de gesloten
van het groenhart is vervangen en 40% van het ceder. Zo
gevelvlakken van het priesterkoor biedt dat eveneens
zijn vijf hoofdkolommen volledig vervangen en vier
voldoende weerstand tegen vervormingen. Een stelsel
gedeeltelijk. Ook een derde van de binnenbekleding,
van vier stalen horizontale vakwerken, verbonden met
deels aangetast, deels verdwenen door het destructieve
torens en koor, stabiliseert nu de kathedraal. Het eerste
onderzoek, is vernieuwd. Datzelfde geldt voor houtsnij-
bevindt zich boven de gewelven op 14 m hoogte, de twee
werk, zoals kapitelen.
volgende zitten op 7 m links en rechts van het dwarsschip,
Het was een kapitale onderneming, maar Fritz kijkt er met
boven de gewelven der zijbeuken. Omdat ze het schip
tevredenheid op terug: ‘Het was een feest, de restauratie
niet kunnen oversteken, gaan ze over in verticale vakwer-
verliep uiteindelijk heel snel, en dat bij zo’n reusachtig
ken, opgenomen in de wanden van het dwarsschip. Het
gebouw. Het is opmerkelijk dat dit prachtige resultaat met
vierde vakwerk vormt een U rondom het priesterkoor.
zo weinig geld is bereikt: slechts € 2,8 miljoen.’ •
Aldus dragen ze gezamenlijk de horizontale krachten en de windbelasting af naar de fundering; zie tekening
hans de groot
Locatie: Henck Arronstraat, Paramaribo Opdrachtgever: Staat Suriname; Stichting Behoud Kathedraal (Stibeka) Paramaribo Restauratiearchitecten: (1ste fase:) ARS Progetti Rome (arsprogetti.it); (2e fase:) KDV Architects Paramaribo (kdvarchitects.com), Carel van Hest Architecten Paramaribo (carelvanhest.sr), architectenbureau Fritz Bussum (bureaufritz.nl) Aannemer: Remas Bouw- en Meubelbedrijf Paramaribo Constructeur: Pieters Bouwtechniek Haarlem (pietersbouwtechniek.nl), Saimin Redjosentono Paramaribo Surinaams groenhart, - ceder: Diverse Surinaamse leveranciers Oppervlakte, inhoud: 980 m2, 15.500 m3 Bouwperiode: Mei 2007 - november 2010 Bouwkosten: € 2,8 miljoen
■ ■ ■
het houtblad
11
wegnamen, troffen ze meer verrotting aan dan verwacht.
