FLORON-rapport 59 Versie oktober 2015

FLORON-rapport 59 Versie 1.0 – 1 oktober 2015

Colofon Auteurs: Laurens Sparrius, Johan Loermans & Tim van de Vondervoort Dit is een uitgave van FLORON

Contactgegevens: Laurens Sparrius, [email protected] Omslagfoto: Johan Loermans

FLORON-rapport 59 ISSN 1386-0143 Versie 1.0 – 1 oktober 2015

Dit is een technisch document waarvan op basis van gebruikerservaringen in de toekomst nieuwe versies zullen verschijnen. FLORON ontvangt graag uw reactie. Meer informatie over muurplanten en de meest recente digitale versie van dit rapport kunt u vinden op www.floron.nl/muurplanten

Deze uitgave is gemaakt in het kader van het project Jaar van de Muurplanten met steun van het Prins Bernhard Cultuurfonds.

Inhoud Inleiding ................................................................................................................................................... 4 Randvoorwaarden ................................................................................................................................... 5 Methode .................................................................................................................................................. 6 Digitale registratie en archivering ......................................................................................................... 11 Literatuur ............................................................................................................................................... 12 Bijlage 1 – Kenmerkende en veelvoorkomende muurplanten ............................................................. 14 Bijlage 2 – Veldformulier ....................................................................................................................... 17

2

Protocol voor het inventariseren van muurplanten

3

Inleiding Als sinds de jaren zeventig worden muurplanten in diverse steden in Nederland in kaart gebracht. De laatste jaren ziet FLORON een toename van zowel muurplanten als de vraag naar inventarisaties. Veelal worden de karteringen op verschillende wijzen uitgevoerd, waardoor de gegevens slechts eenmalig bruikbaar zijn. In dit rapport geven we een beschrijving van een methode om muurplanten op een gestandaardiseerde wijze in kaart te brengen, waarbij de in het veld verzamelde gegevens bruikbaar worden zowel voor verplichtingen rond de Flora- en faunawet (een kartering), als een indicator voor de ontwikkeling van de flora van het stedelijk milieu (monitoring gedurende meerdere jaren). Het hier gepresenteerde protocol is gebaseerd op een analyse van tientallen rapporten met muurplanteninventarisaties. Voor wie is dit protocol bedoeld? Het protocol is bedoeld voor iedereen die zich, professioneel of vrijwillig, inzet voor het in kaart brengen van muurvegetaties in Nederland. Zo kan het protocol dienen als bestek bij het aanbesteden van inventarisatiewerk. Waarom muurplanten inventariseren? Grootschalige inventarisaties van muurplanten vinden momenteel plaats in oude binnensteden, waar vanwege ontheffingen voor de Flora- en faunawet behoefte is aan kennis over groeiplaatsen van beschermde soorten. Muurvegetaties zonder beschermde soorten worden daarnaast ook vaak in kaart gebracht, omdat aanvullend op de wet een gedragscode gebruikt wordt die de instandhouding van rijke muurvegetaties bevordert of verplicht. Met de resultaten van de kartering kan een initiatiefnemer snel zien of er bij een ruimtelijke ingreep of beheer rekening gehouden moet worden met muurplanten. In sommige steden worden muurplanten in kaart gebracht door vrijwilligers. Hun motivatie is meestal het beschermen van muurplanten, maar ook het volgen van veranderingen in de tijd (monitoring). Een goede samenwerking tussen bijvoorbeeld een gemeente en vrijwilligersgroepen kan dus een meerwaarde bieden. Knelpunten bij het monitoren van muurplanten Wie denkt dat het karteren van muurplanten ook geschikt is voor monitoring, komt vaak bedrogen uit. Bij de meeste muurplanteninventarisaties worden planten als punt, of per huisnummer op de kaart gezet. Monitoring is dan alleen goed mogelijk op puntniveau. Een grootschalige analyse is meestal niet mogelijk door simpelweg alle gevonden planten bij elkaar op te tellen. Dat komt omdat er van jaar tot jaar vaak verschillen zijn in de getelde gebieden. In het hoofdstuk Methode van dit rapport laten we zien hoe het groeperen van punten in transecten kan helpen om trends van de muurvegetatie te bepalen, ook als maar een deel van de punten jaarlijks of zelfs maar eens in de tien jaar wordt bezocht. De methode die we in dit protocol beschrijven lijkt het meest op de manier waarop in Utrecht mee gewerkt is door Maes (2009) en door Van der Ham (2009) in Delft. Tevens biedt het de geografische nauwkeurigheid en de daarbij behorende toepassingen van de grootschalige inventarisaties in Amsterdam (ten Hoopen e.a. 2014).

4


Randvoorwaarden Bij het ontwikkelen van een methode voor het inventariseren en monitoren van muurvegetaties kijken we allereerst naar de eigenlijke vraag: met welk doel wordt de inventarisatie uitgevoerd? Dit levert een lijst op van randvoorwaarden waaraan de uiteindelijk dataset moet voldoen.

Randvoorwaarden van inventarisatiegegevens van muurplanten Voor gebruikers die vooral geïnteresseerd zijn in het voldoen aan wet- en regelgeving :   



Gericht op soorten die wettelijk beschermd zijn Gericht op soorten of vegetaties die in een gedragscode genoemd worden Nauwkeurige locatieaanduiding, zodat de gegevens ook bruikbaar zijn bij kleine ruimtelijke ingrepen. Noteren gebeurt in het algemeen: o als punt, met GPS ingemeten op een paar meter nauwkeurig o als huisnummer, wat betekent dat de locatie bijvoorbeeld bekend is als een stuk grachtenkant ter hoogte van een bepaald adres Indicatie van de omvang van de groeiplaats, zodat belangen kunnen worden afgewogen.

Voor gebruikers die geïnteresseerd zijn in veranderingen van de muurflora (monitoring)     

Een ruime selectie aan kenmerkende muurplanten Om een vergelijking te kunnen maken moeten jaar op jaar dezelfde muren worden geïnventariseerd Aanvullend op de aanwezigheid van een soort worden ook de aantallen planten genoteerd Mogelijkheid om bijvoorbeeld jaarlijks alleen een gedeelte van een gebied te onderzoeken, bijvoorbeeld “alleen het oosten van de binnenstad” Analyse op verschillende schaalniveaus: muur, gemeente, provincie, landelijk, inclusief het maken van vergelijkingen tussen regio’s.

Wie een muurplanteninventarisatie laat uitvoeren, zal uiteraard kritisch kijken naar de kosten die monitoring met zich mee brengt. Daarom is de methode die in het volgende hoofdstuk beschreven staat voorzien van diverse uitbreidingsopties.

5

Methode Bij het opzetten van een meetnet voor muurplanten of het maken van een soortkartering, wordt eerst het projectgebied gedefinieerd, bijvoorbeeld een stadscentrum. Daarna wordt de lijst van verplicht te karteren soorten bepaald. Vervolgens worden looproutes, zgn. transecten, uitgezet langs objecten die een groeiplaats vormen voor de gekozen soorten. Tenslotte worden de exacte groeiplaatsen van de soorten ingemeten en hun aantallen geschat.

Locatie Objecttypen Typische locaties om muurplanten te monitoren zijn grachtenkanten, stadsmuren, tuinmuren, muren van oude gebouwen, en kleinere objecten zoals oude bruggen, straatkolken en waterputten. Geschikte muren voor muurplanten zijn meestal meer dan 80 jaar oud en gemaakt van gemetselde of los gestapelde baksteen of natuursteen. Transecten De inventarisatie van muurplanten vindt plaats in looproutes, transecten genoemd, waarbinnen de exacte groeiplaatsen worden vastgelegd (figuur 1). Een transect voert zoveel mogelijk langs één objecttype (bijv. alleen een grachtenkant). Lengte van een transect Transecten zijn maximaal 300 meter lang. Uit onderzoek (Van der Vondervoort 2014) bleek dit de optimale lengte te zijn, waarbij 80% van de soorten wordt aangetroffen. Wanneer u een langere route loopt, wordt de kans steeds kleiner om nieuwe soorten te vinden. De inspanning die dit vergt, is beter in te zetten in een nieuwe route. Begrenzing van een transect Een transect heeft een goed herkenbaar begin en einde. Zo kan ervoor worden gekozen om een stuk grachtenkant te nemen tussen twee bruggen. Op het veldformulier wordt genoteerd of de brug ook meedoet. Het is mogelijk om de brug – of een ander klein object – als zelfstandig transect op te nemen. Bij lage muren is het mogelijk om de bovenzijde, voor- en achterzijde in één keer te bemonsteren (figuur 2). Bij hoge tuinmuren kan ervoor worden gekozen om van beide zijden een apart transect te maken.

6


1

Figuur 1. Voorbeeld van een op de kaart ingetekend transect waarlangs geteld wordt (kaart: BAG, Kadaster).

Figuur 2. Schematische weergave van een muur laat zien waar muurplanten groeien en geteld worden.

Figuur 4. Impressie van een groep van vier muurvarens.

Figuur 3. Impressie van drie exemplaren van muurleeuwenbek.

7

Standplaats In principe worden alleen planten gekarteerd die op de muur zelf groeien. Planten in voegen en spleten en bovenop vrijstaande muren groeien ondubbelzinnig op de muur. Sommige soorten wortelen in de voeg aan de voet van de muur, zoals Klein glaskruid, maar worden daar vaak vergezeld van andere, niet voor muren kenmerkende plantensoorten.

Soorten muurplanten De te inventariseren soorten muurplanten bestaan minimaal uit de wettelijk beschermde soorten, aangevuld met kenmerkende muurplanten. Een lijst van kenmerkende en beschermde soorten staat in Bijlage 1. Enkele veelvoorkomende soorten zijn in Bijlage 1 met een sterretje gemarkeerd en hoeven nooit genoteerd te worden. Wanneer kenmerkende soorten muurplanten wel in een transect op een muur voorkomen, maar niet worden gekarteerd, dan moet dit expliciet worden vermeld. Voor de naamgeving en determinatie wordt gebruik gemaakt van de laatste editie van Heukels’ Flora van Nederland (Van der Meijden 2005). Regelmatig worden op muren nieuwe of onbestendige soorten gevonden die niet in de flora staan.

Determinatie Onder de muurplanten komen veel soorten varens voor, die soms lastig op naam te brengen zijn. Speciale aandacht moet worden besteed bij het onderscheiden van kleine exemplaren van Mannetjesvaren, Wijfjesvaren en Smalle stekelvaren. Van Mannetjesvaren komen ook diverse cultuurvormen voor. Van de zeldzame IJzervarens staan diverse soorten niet in flora genoemd.

Aantallen Er wordt een schatting gemaakt van het aantal planten van een soort. Soms is het lastig te bepalen wat één exemplaar is. Voor de meest voorkomende gevallen staat in figuur 3 en 4 en in de inventarisatiehandleiding van FLORON (2014) een handreiking. Bij zeer grote aantallen is een schatting afgerond op honderdtallen of zelfs duizendtallen toereikend. Wanneer een inventarisatie door meerdere personen wordt uitgevoerd, is het aan te raden om het schatten van aantallen samen te oefenen.

Registratie in het veld In het veld wordt gebruik gemaakt van formulieren waarop per transect elke groeiplaats genoteerd wordt. De locatie kan worden geregistreerd met een GPS (sla voor snelle invoer alleen waypoints op en koppel de waarnemingen achteraf aan de opgeslagen coördinaten), met een app, of als straatnaam en huisnummer. Een voorbeeld van een veldformulier is te vinden in Bijlage 2.

Tijdsinspanning De indicatieve tijdsinspanning voor het veldwerk (exclusief voorbereiding, reistijd en gegevensverwerking) is 7 minuten per 100 meter. Bij rijk begroeide objecten kan de tijd oplopen tot 30 minuten (Van der Vondervoort 2014).

Frequentie De inventarisatie wordt eenmalig, onregelmatig of jaarlijks uitgevoerd. Uitgangspunt van dit protocol is dat een inventarisatie op een later tijdstip gemakkelijk kan worden herhaald, waarbij een vergelijking met eerdere inventarisaties kan worden gemaakt. De muurflora is niet aan heel grote veranderingen onderhevig. Een inventarisatie die eens in de vijf jaar plaatsvindt, geeft een voldoende actueel beeld. Een klein onderzoeksgebied en monitoring voor handhaving kunnen een reden zijn om een transect of gebied vaker te inventariseren. 8


Veldwerkseizoen In het algemeen worden muurplanten in de periode mei-september geïnventariseerd. Een flink aantal soorten is het hele jaar door te vinden, bijvoorbeeld de meeste varens en vetplanten. Grassen en kruiden zijn in de winter lastiger te herkennen. Als het van belang is om de ontwikkeling van de muurflora in de tijd te beschrijven, kan het raadzaam zijn om jaarlijks in hetzelfde tijdstip van het seizoen te inventariseren.

Dataverwerking De gegevens kunnen worden ingevoerd in een geografisch informatiesysteem waarin de transecten als lijnen, en de vindplaatsen als punten worden opgeslagen. Waarnemingen die uiteindelijk in de Nationale Databank Flora en Fauna worden opgenomen, dienen tenminste de volgende velden te bevatten:     

Locatie Datum Soortnaam Aantal Naam van de persoon die de waarneming heeft gedaan

Analyse van de verzamelde gegevens Per meetronde kunnen de gegevens worden uitgewerkt in onder meer de volgende statistieken:      

Een overzicht van de gevonden soorten Het totale aantal exemplaren per soort, eventueel uitgesplitst naar deelgebied, bijv. een wijk Een bespreking van bijzondere soorten, bijvoorbeeld beschermde soorten en zeldzame soorten Per soort een kaart met de vindplaatsen Een kaart met het aantal soorten en/of exemplaren per transect. Dit kan gebruikt worden om objectief vast te stellen wat de belangrijkste locaties voor muurplanten zijn Grafiek met het gemiddeld aantal soorten en exemplaren per transect, eventueel uitgesplitst naar wijk of ouderdomscategorie (figuur 5 en 6).

Wanneer twee meetronden worden vergeleken, dan gebeurt dat op het niveau van transecten:   

Maak een selectie van alleen die transecten die in beide meetronden zijn bezocht. Bereken voor elke soort de trefkans en trend door voor elke soort het percentage transecten waarin deze is aangetroffen te bepalen. Het verschil in trefkans is de trend. Het softwareprogramma TRIM, ontwikkeld door het Centraal Bureau voor de Statistiek (Pannekoek & Van Strien 1998), kan gebruikt worden om met complexere datasets trendberekeningen te maken. Dat is nodig wanneer: o het meerdere jaren kost om de transecten in een onderzoeksgebied te bezoeken. o het vaak voorkomt dat transecten in een bepaald jaar niet onderzocht konden worden. Als alternatief kunnen ook eenvoudiger interpolatiemethoden gebruikt worden om trends te berekenen, bijvoorbeeld door te doen alsof er in een plot niets veranderd is sinds een vorig bezoek.

9

Figuur 5. Gemiddeld aantal gevonden soorten muurplanten bij gebruik van transecten van circa 300 meter in drie typen wijken in acht steden in Nederland (8 getelde transecten per type, alleen kenmerkende muurplanten uit Bijlage 1).

Figuur 6. Gemiddeld aantal gevonden planten bij gebruik van transecten van circa 300 meter in drie typen wijken in acht steden in Nederland (8 getelde transecten per type, alleen kenmerkende muurplanten uit Bijlage 1).

10


Digitale registratie en archivering Digitale registratie maakt geen onderdeel uit van het protocol, maar is een aanvulling om waarnemingen van muurplanten gestructureerd te archiveren en te ontsluiten voor publiek en in de Nationale Databank Flora en Fauna. FLORON biedt hiertoe een dienst waarmee de gegevens online kunnen worden ingevoerd. Voordelen hiervan zijn:       

De website kan worden gebruikt om inventarisatiegegevens gemakkelijk te registreren. Zijn er meerdere personen actief, dan kunnen zij hun gegevens onafhankelijk van elkaar invoeren. Na een inventarisatie kunnen individuele transecten door vrijwilligers geteld blijven worden. Trends worden berekend op verschillende schaalniveaus. Gegevens komen direct in de Nationale Databank Flora en Fauna. Gebruik de website om burgers en bedrijven te informeren over muurplanten. Gratis gebruik van huidige functionaliteit voor het invoeren en beheren van waarnemingen.

Aan de slag 1. Log in met uw account op www.verspreidingsatlas.nl Wanneer u geen account hebt kunt u er een aanmaken. 2. Ga naar www.verspreidingsatlas.nl > Planten > Meetnet Muurplanten. Op deze pagina van het meetnet volgt een instructie over het uitzetten van het transect op de kaart. Lees deze instructie en teken het transect op de kaart. 3. Bij het invoerscherm kunt u de tellingen invoeren. Op basis van wensen van gebruikers kan de door FLORON geboden basisfunctionaliteit worden aangepast.

11

Literatuur Geselecteerde literatuur over inventarisatiemethoden Denters T. ,1990. Muurplanten in Noord-Holland: bijzonder en bedreigd, Provincie Noord-Holland Dienst Ruimte en Groen: Haarlem FLORON, 2014. Handleiding inventarisatieprojecten. FLORON, Nijmegen. Zie http://www.floron.nl/publicaties/digitaal Maes, B., 2009. Muurvegetatie van de Utrechtse gracht- en werfmuren. Ecologisch Adviesbureau Maes, Utrecht. Pannekoek, J. & A. van Strien. 1998. TRIM 2.0 for Windows (Trends & Indices for Monitoring data). Centraal Bureau voor de Statistiek, Voorburg. ten Hoopen, V., L. den Ouden, T. Jongen, C. Biemans, C. Bruin, P. van den Boogaard, P. van Deursen & T. Denters, 2014. Grachtenkantenrapport 2013. Muurplanten in Amsterdam. Inventarisatie rapport waterkerende basalt- en bakstenen grachtenmuren en kaden, bruggen, sluizen en gemalen van Amsterdam. Muurplantenwerkgroep KNNV afdeling Amsterdam. van der Ham, R., 2010. Muurvarens in Delft 2009. KNNV afdeling Delfland. van de Vondervoort T., 2014. Meetnet muurplanten. Onderzoek aan een meetnet en protocol voor landelijke monitoring van muurplanten. Stageverslag Hogeschool Van Hall-Larenstein & FLORON. Biodiversiteit van muren Andeweg, R.W.G. 2007. Mogelijkheden voor muurflora in het havengebied van Rotterdam - een advies. bSR-rapport 72. bSR ecologisch advies, Rotterdam. Maes, N.C.M. & P. Bakker. 2002. Evaluatie Beschermingsplan Muurplanten. Muurplantenbeleid in de periode 1988-2000. Wageningen. van der Meijden, R. 2005. Heukels’ Flora van Nederland. 23e druk. Wolters-Noordhoff, Groningen/Houten.

Geselecteerde literatuur over de bescherming van muurplanten Maes, B. & H. Krüse, 2011. Beschermde muurplanten. Ecologische en technische maatregelen bij beheer en behoud. Praktijkreeks Cultureel Erfgoed. Aflevering 17, no. 48. Sdu Uitgevers. Sparrius, L.B., B. Odé & R. Beringen, 2014. Basisrapport Rode Lijst Vaatplanten 2012 volgens Nederlandse en IUCN-criteria. FLORON Rapport 57. FLORON, Nijmegen. van Iersel, H., 2014. Help, ik heb een rotte kade. Stad en Groen 2: 34-39.

12


13

Bijlage 1 – Kenmerkende en veelvoorkomende muurplanten Voor elke soort is aangegeven of deze wettelijk beschermd is, of het een typische muurplant betreft (de overige soorten groeien wel regelmatig op muren, maar zijn niet grotendeels beperkt tot muren). Het aantal sterretjes toont de kans dat de soort op een willekeurige muur wordt aangetroffen. * algemene soort op muren die niet wordt gekarteerd bij muurplanteninventarisaties. Soort

Bescherming en bedreiging

Kenmerkende muurplant

Ff-wet, tabel 2 Rode Lijst: Bedreigd

x

*

Eikvaren Polypodium vulgare

x

****

Forez-streepvaren Asplenium foreziense

x

*

Blaasvaren Cystopteris fragilis

Gebogen driehoeksvaren Gymnocarpium dryopteris

*

Geelwitte helmbloem Pseudofumaria alba Gele helmbloem Pseudofumaria lutea

Ff-wet, tabel 2

Genaalde streepvaren Asplenium fontanum Groensteel Asplenium viride

Kans op voorkomen op muren

Ff-wet, tabel 2 Rode Lijst: Gevoelig

x

*

x

***

x

*

x

*

Groot glaskruid Parietaria officinalis

*

Grote leeuwenbek Antirrhinum majus

**

* Kandelaartje Saxifraga tridactylites

**

Klein glaskruid Parietaria judaica

Ff-wet, tabel 2

Kruipklokje Campanula poscharskyana

x

***

x

****

* Liggende vetmuur Sagina procumbens

****

Mannetjesvaren Dryopteris filix-mas

******

Marjoleinbekje Chaenorhinum origanifolium

**

14


Soort



Muurbloem Erysimum cheiri

Ff-wet, tabel 2 Rode Lijst: Ernstig bedreigd

x

*

x

***

x

*

x

*****

Muurfijnstraal Erigeron karvinskianus Muurhavikskruid Hieracium murorum

Rode Lijst: Kwetsbaar

Muurleeuwenbek Cymbalaria muralis

Kans op voorkomen op muren

Muurpeper Sedum acre

****

* Muursla Mycelis muralis

****

Muurvaren Asplenium ruta-muraria

x

******

Noordse streepvaren Asplenium septentrionale

x

*

x

*

x

***

x

*

Pijlscheefkelk Arabis hirsuta subsp. sagittata


Plat beemdgras Poa compressa Rechte driehoeksvaren Gymnocarpium robertianum


Ronde ooievaarsbek Geranium rotundifolium

*

Schermscheefbloem Iberis umbellata

*

Schubvaren Asplenium ceterach


Smalle ijzervaren Cyrtomium fortunei

x

*

x

*

Smalle stekelvaren Dryopteris carthusiana Spaanse zuring Rumex scutatus

***

Rode Lijst: Gevoelig

Spoorbloem Centranthus ruber Steenbreekvaren Asplenium trichomanes

Ff-wet, tabel 2

15

*

x

**

x

****

Soort

Stengelomvattend havikskruid Hieracium amplexicaule Stijf hardgras Catapodium rigidum



Rode Lijst: Gevoelig

Ff-wet, tabel 2

Kans op voorkomen op muren *

x

***

Stijve naaldvaren Polystichum aculeatum

**

* Straatgras Poa annua

*****

Tongvaren Asplenium scolopendrium Tripmadam Sedum rupestre

Ff-wet, tabel 2

x

Rode Lijst: Kwetsbaar

Vijgenboom Ficus carica

*****

*

x

**

Vlinderstruik Buddleja davidii

***

* Vroegeling Erophila verna

*****

Wijfjesvaren Athyrium filix-femina

**

Wit vetkruid Sedum album

***

IJzervaren Cyrtomium falcatum

x

Zachte naaldvaren Polystichum setiferum Zwartsteel Asplenium adiantum-nigrum

*

*

Ff-wet, tabel 2

x

**

De tabel is samengesteld aan de hand van diverse bronnen. Voor een overzicht zie Maes & Bakker (2002), Andeweg (2007) en Sparrius e.a. (2014).

16


Bijlage 2 – Veldformulier Suggestie voor een veldformulier bij het inventariseren van transecten. Formulier Onderzoek Muurplanten Onderzoeker

Locatie

nr

Datum Objecttype

o stadsm uur o ruïne o m uur van gebouw

o tuinm uur (beide zijden) o tuinm uur (één zijde) o kadem uur

Recent onderhoud

o geen zichtbaar onderhoud o m uurbegroeiing gedeeltelijk verwijderd

o keldergat o sluis o put

o dijktalud o trap o brug

o m uurbegroeiing geheel verwijderd o m uur grotendeels gerenoveerd (bijv. m etselwerk)

Bijzonderheden

Locatie(waypoint of huisnum m er + evt. opm erking)

Soortnaam

17

Aantal exx

2

FLORON-rapport 59 Versie oktober 2015

Recommend Documents