FEB1IUARU 18G8 . l1UUIt
11r . G . GROEN VAN PIIINSTEREIt .
AMSTERDAM, H.
HO
EKER .
1868 .
FEBRUARIJ 1868. DOOR
Mr. G . GROEN VAN PRINSTERER.
404 .
AMSTERDAM, H . .HOVEKER. 1868.
GEDRt'KT BIJ H. P . DE SWART EN ZOON.
Mijn voornemen is niet de aanstaande discussie in de StatenGeneraal met eene nieuwe reeks van Parlementaire Studien en Schetsen to begeleiden . Evenwel, in Februarij 4868, op een zoo merkwaardig oogenblik, in zoo gespannen toestand, zou het onverantwoordelijk zijn, zoo ik, gramstorig of verdrietig welligt omdat mij het spreken in de landsvergadering niet vergund is, ten eenemaal zweeg . Inderdaad, ik zou de genegenheid onwaard zijn van zoovelen die mij ook thans weder vertrouwen hebben getoond, indien ik mij over zoo veel dat ons bezig houdt en verontrust, als ware bet mij voortaan onverschillig, met geen enkel woord uitliet . -~ Een enkel woord dus, van rekenschap over mijne houding bij de stembus, van opgaaf over hetgeen ik, als lid der Tweede Kamer, zou gewenscht hebben to verrigten, vooral ook van ernstige waarschuwing tegen eene mismoedigheid waarvoor, noch in een ongunstigen afloop der verkiezingen, noch in een waarschijnlijk aanstaande verandering van Ministerie, genoegzame grond ligt . I, Over mijne hoziding bij de Stembus.
Aldaar gaf ik to kennen, dat ik tot terugkeer in de Kamer bereid was ') ; dat ik, om bet exceptionele mijner eigenaar1 ) Aan bet bestuur eener Kiezersvereeniging in Friesland heeft de beer Groen v . Prinsterer - op de vraag ,,of bij zich verkiesbaar stelt ?" geantwoord
4 dige task, behoefte had aan nationalen steun '), dat bet „ Het oogenblik is bij uitnemendheid gewigtig. Schoolwet-herziening raakt op den voorgrond ; de deugdelijkheid der constitutionele instellingen is op het spel . Meer den ooit is het wenschelijk, in de Landsvergadering de beginselen to belijden, waarvan alleen wij voor Nederland en Oranje eene betere toekomst to gemoet zien . Onder nederig opzien tot Hem , die den moeden kracht geeft , ben ik , zoo bet door mijne vrienden begeerd wordt , daartoe bereid. „Voor elk blijk van vertrouwen dankbaar, char het mij , indien ik in de Tweede Kamer terugkeer , steun geeft , moet ik tevens , tot voorkoming van misverstand , doen opmerken , dat ik , evenmin thans als ooit vroeger, eene bepaalde candidatuur aanvaard ; terwijl ik weerkeerig ook u , ondanks uwe aanbieding , volkomen . vrij last om, bij nader overleg, to handelen zoo als door u oorbaar zal worden gekeurd ." Haarlemsche Courant, v, 3 Jan . ') 0p een aantal brieven, in verband met bet berigt aan de Kiezersvereeniging to Sneek , geeft de beer Groen v . Prinsterer ten antwoord „Of ik bet mandaat zal aanvaarden ? 0 ja ! Dit heb ik reeds gezegd . In dit buitengewoon tijdsgewricht ben ik hiertoe bereid . „ Of ik niet besluiten kan , mij to bepalen bij eene enkele candidatuur ? 0 neen ! Ik zal niet verrigten wat ik steeds, als strijdig met den geest der kieswet, afgekeurd heb . „ Thans allerminst. „Elk bewijs van vertrouwen, wide ik reeds, is mij welkom . Elke candidatuur, die aan een mijner bekende medestanders to beurt valt, waardeer ik, als belangrijken steun der beginselen, die ik voorsta . „ Doch, wegens de eigenaardigheid mijner teak heb ik behoefte ook aan persoonlijken bijval . „ Mij is bet niet geoorloofd to berusten in enkele wijzigingen der schoolwet, voorgespiegeld bij de stembus, als voorwaarde ter levensverlenging van bet Kabinet . „ Ik blijf onvoldaan met eerlijke nalevinq eener onverdragelijke wet. „ Smartelijke ervaring heeft mij dikwerf, in 1856 en 1866 vooral, geleerd, dat, zelfs door hooggeschatte vrienden, mij, als overdrijving en gebrek aan praktisch bereid, wordt aangerekend wat ik als minimum van pligtbetrachting beschouw ; als begin en voorbereiding eener zegepraal, die ik zelf, maar wat beduidt dit ! hoogstwaarschijnlijk niet beleef .
stellen van eigen candidates mij wenschelijk scheen 1) ; dat, bij de herstemming, onze kracht tegen de liberalen moest worden gekeerd 2) .
„Tegen dergelijken weerzin behoef ik thans een voorteeken van nationalen weerklank . Ik moot staat kunnen makers op veler adhaesie, wanneer ik straks in de Kamer , welligt bij kans alleen , opkom ter uitwissching van eene smet, die hot spelen met een heilig woord (art . 23 der wet) op onze wetgeving gelegd heeft, -- als ik aandring op hot ligten, nit art . 194 der Grondwet, van een tegen alle degelijke schoolwetherziening onoverkomelijk beletsel, -- als ik de onderwijs-kwestie, uit hot slijk der politieke combination en speculation , wederom ophef tot eene levensvraaq, tot eene conscientie-vraa~/ voor hot nederlandsche yolk." Haarlemsche Courant, v. 13 Jan . 1 ) Op hot aandoenlijk noodgeschrei van hot Dagblad van Z.-H. en 's Gravenha~e tegen hot stellen van eigene candidates door de christelijkhistorische rigting wordt van dies karat in herinnering gebragt, dat, volgens de heilzame bepaling van art . 6 5 der kieswet, niet de betrekkelijke, maar de volstrekte meerderheid beslist . Ter finale afwering van omen gemeensehappelijken tegenstander, behoeft dus enkel getrouwe opkomst der kiezers, gees prijsgeven van zelfstandigheid, to worden begeerd. Indies de conservatieve rigting op de onmiddelijke keus van een anti-radicaal prijs stelt, -- nets belet haar to stemmen voor den christelijk-historischen candidaat . Haarle nsche Courant, v . 17 Jan . 2 ) Schier dagelijks vermaand om, ter elfder ure, zijne vrienden eenvoudig to verwijzen naar de verkiezingstabel van hot Dagblad van Z.-H. en 's Gravenhage, schrijft de heer Groen van Prinsterer : „ Kwel mij niet langer . Ik mag niet. Die eenvoud zou onnoozelheid of verraad zijn . Helaas ! ook ditmaal worden voles door hot liedeke der conservatieven medegesleept . Ware dit hot geval niet, doze verkiezingen zouden juist nu, om hot op den voorgrond treden der onderwijskwestie, uitnemend ter toetsing van de publieke opine geschikt zijn . Door den eisch eener volstrekte meerderheid (art . 65 van de kieswet) is er gelegenheid om, met voorafgaande constatering van wederzijdsche krachten, zonder eenig n Noel to does uitkomen, wie, een con8ervatief of een anti-revolutionair? tegenover den gemeensehappelijken vijand behoort to staan . t
6 Onvoorzigtiger, heeft menigeen gezegd, kon men niet to werk gaan . -- Den naam van praktisch staatsman heb ik nu althans, door dergelijk een pretentieuse loszinnigheid, ten eenemale verbeurd . Een eerste verwijt is dat ik, door mij in bet gansche land verkiesbaar to stellen, verregaande ijdelheid aan den dag gelegd heb.
Geen enkel woord van persoonlijke zelfverheffing heb
„ Een onzer uitstekendste publicisten, de hoogleeraar Buys, aan wien een helder coup-d'oeil over bet slagveld niet zal worden ontzegd , heeft , na den afloop der campagne van 18 6 6 voorspeld : „ Het zal vermoedelijk spoedig gebeuren, dat de beer Groen , bij eene latere herstemming, op de vraag van zijne vrienden : Wien moeten wij kiezen P eenvoudig antwoordt : Kiest wien gij wilt , of kiest niet, want liberalen of conservatieven , zij zijn mij als politieke partij in volkomen gelijke mate antipathiek ." „Zoo ver is bet nog niet gekomen, maar de conservatieve partij zal geene reden hebben van onvoldaanheid , wanneer (ook zonder eenigen officie'len waarborg van schoolwet-herziening) de strijd afloopt , zoo • als de hoogleeraar dien beschrijft : „ Aangezien de anti-revolutionairen deze keer eene buitengewone kracht ontwikkelden, kan men veilig aannemen, dat de oude schoolwet-agitatie, zich mengende in den nieuwen verkiezingstrijd, hoogst noodlottig is geworden voor de liberalen . De aanbeveling van den beer Groen van Prinsterer aan zijne kerkelijke en politieke vrienden, om in alle districten eigene candidates to stellen, heeft , - bet valt niet to ontkennen, - dezen keer voortreffelijke resultaten opgeleverd . Wie nog twijfelen mogt aan de politieke kracht van zijne partij, heeft nu althans kunnen zien, hoe ongegrond die twijfel is . De anti-revolutionairen molten in weinig districten de overhand hebben, bijna overal vormen zij eene niet onbelangrijke minderheid, en op vele plaatsen, in Holland vooral, zijn zij inderdaad de beslissende derde partij geworden ." „Welnu, die beslissendemagt beefl zich bzj de herstenznaingen overal onmeedoogend tegen de liberalen gekeerd en bun de nederlaag toergebragi ."
Haarlemsche Courant, v. 18 Jan .
7 ik gebruikt. 1k heb niets antlers verlangd dan wat mij, in de tegenwoordige omstandigheden, voor dengene dien men, of bij het wil of niet, voor leader van de antirevolutionaire rigting uitgeeft , ter behoorlijke vervulling der aldus opgedragen en opgedrongen task, wenschelijk scheen 1). De verklaring aan kiesvereenigingen, uit verscliillende districten, van gees bepaalde candidatuur to kunnen aannemen, kwam overeen met het antwoord dat ik in vroeger jaren steeds gaf. Bij de mogelijkheid eener dubbele keuze, zich vooraf aan een distrikt to verbinden , reken ik tegen den geest van de kieswet . Buitendien zou ik, nu vooraf, niet gemeend hebben to mogen toegeven aan het mij herhaaldelijk kenbaar gemaakte verlangen dat ik in de candidatuur to Arnhem, als volkomen genoegzaam, zou berusten ; dat ik, dien ten gevolge, het aanbod, zelfs uit districten waar ik, jaren achtereen, trefl'ende blijken van voortdurende aanhankelijkheid gehad heb, van de hand zou wijzen ; dat ik den ijver mijner vrienden zelf zou ter seer slaan . Te minder flog, omdat daarbij het aanzoek gevoegd werd, en dit was de hoofdzaak, dat ik van het stellen, van het stelsel van eigen candidates zou afzien. Zeer to regt heeft men dit een stelsel genoemd . Een stelselmatig bedrijf ; de toepassing van een beginsel . Daarom juist mogt ik voor dergelijken aandrang niet zwichten . Sedert fang heb ik mij tegen het vernederen van eene bij uitnemendheid nationals rigting tot de rol van gedienstige meelooperesse eener fractie van het liberalisme 1) Soortgelijk een schijn van ijdelheid, hier to lands, naarmate het groote publiek zich minder emstig met politieke studie inlaat, onontwijkbaar, is er in mijn gedrag dikwerf geweest . Zie bijv . Fan . Studies en Scleet8en, XvII. 6, vgg .
verzet. In iJ864 vooral, heb ik onze eigen vlag op het terrein der verkiezingen geplant ') . Met hoedanig een uitkomst ? Met allezins gunstig gevolg 2) Ook in '1866 „heeft het stelsel van eigen candidates -- het valt niet to ontkennen - voortrefl'elijke resultaten opgeleverd" ~) . Wat het experiment deter laatste dagen aangaat, het bewijs .van hetgeen case quo zou gebeurd zijn is wel niet leverbaar, maar de vroegere ervaring geeft regt om to beweren dat de verkiezingen , zoowel voor het ministerie als voor ons , ook flu gunstiger zouden zijn uitgevallen, indien men aan de sympathies mijner eigen vrienden vrije werking gegund had . Ditmaal vooral werden velen, door het liedeke, door het hartverscheurend noodgeschrei der conservatieven, ontroerd en medegesleept . Velen, zeer velen onder de kiezers in de districten waar wij het sterkst zijn, weinig bedreven in politiek overleg en aldus luisterend naarde dagelijksche vermaning der conservatieve wijsheid, hebben gesidde~°d voor een roekeloos versnipperen der stemmen, en ook opgezien tegen het velerlei ongerief dat herstemming meebreng t. Immers (zoo
ongeveer was de toespraak) men mogt niet ontrouw worden aan den eisch eener, zoo het heette, drieledige coalitie ; gees voet geven aan een allezins bedenkelijken en inderdaad al to buitensporigen eigenlievenden eisch van den heer Groen ; voor hem zelven aithans ten eenemaal over1) „ Liefst in de meeste districten een eigen candidaat . „ Omdat dit voegt aan elke rigting die zich van haar eigenaardig-
heid bewust is, en op het gewigt van haar eigen roeping prijs stelt . plan de .Kiezere, IL 1 . 2 ) Zie het zevende summer dan de Kiezers, getiteld : Welk voordeel is er behaald ?
s) Woorden van den hoogleeraar Buys .
9 tollig ; daar zijne verkiezing, met vlaggen en wimpels to Arnhem , niet onderhevig zijn kon aan redelijken twijfel . Ter waarschuwing voor bet vervolg , veroorloof ik mij nog een enkel woord over de twee schrikbeelden , versnippering en herstemming. De nietigheid van het eerste valt in het oog, zoodra men op den eisch eener volstrekte meerderheid let. Neem '100 kierers ; stel 49 stemmen voor den radicaal. Zal nu, bij de herstemming, voor het weeren van den gemeenschappelijken tegenstander minder kans zijn, omdat de 51 stemmen over , of 3 , of 51 candidaten verdeeld waren ? Neen, zegt men, dat wel niet, dock waartoe in twee termijnen verrigt wat in eens kan worden afgedaan ? Deze schijnbaar nuttelooze omslachtigheid is integendeel gansch niet overtollig . Als de 51 terstond zamenstemmen op den candidaat, die in het district de meeste kans heeft, dan is dit, ik erken het, veel aangenamer en beknopter ; dock over de betrekkelijke kansen loopt joist het .verschil . Wie der zamenwerkende partijen heeft de meeste kans? Vroeger gaf deze thans zeer belangwekkende vraag Been oponthoud . De conservatieven wisten zeker, en onze vrienden dachten het ook, dat onze rigting schier nergens eenige kans had, tot dat ze in 1864 het proefondervindelijk tegenbewijs gaf ') . .Herstemming : ach welk eene moeite, ach welk een last! Ook thans, gelijk in '1864, hood ik het tegendeel vol . Herstemming, schreef ik, „moet u, niet een last, maar een ')
Merkwaardig is, ook thans nog, het c~jfer dat zich toen, tot
veler verbazing, voor onze eigen candidaten opdeed . -- Dokkum, 557 ; Middelburg, 511 ; Rotterdam, 443 ; Amersfoort, 308 ; Gorkum, 513 ; Leeuwarden, 315 ; Haarlem , 16 t ;
Delft,
269 ; Deventer, 172 en 156 ;
Groningen, 82 ; Sneek, 527 ; Goes, 280 ; Dord-
recht, 839 ; Zutphen, 188 .
'1o
lust • zijn . Vooral in de herstemming ligt uwe kracht . 1k spreek niet van herstemming, als een candidaat van onze rigting, om de felheid der twee andere rigtin en, onderling, niet ongunstige kans heeft. 1k doel op herstemming, ook als wij uit het veld geslagen zijn, tusschen liberaal en conservatief. Dan zal doorgaans de beslissing in uwe hand zijn ; omdat gij , bijna overal, een niet onaanzienlijk getal uitmaakt, en omdat, waar de partijen nagenoeg gelijk staan, een klein gewigt het overwigt geeft . Aldus vooral kan het, zoo er pligtmatige veerkracht betoond wordt, uit de verkiezingen blijken dat ge, bij politieke becijfering, nog merle in tel zijt ; dat er wel reden is om u in 't vervolg to ontzien ; om althans onderzoek to doen naar de gegrondheid van uw beklag . Gij verspeelt zelf, geheel vrijwillig, dit gansch niet onbeduidend voordeel, wanneer gij aan het afgedaan zijn bij de eerste stemming, door geen eigen kandidaat to kiezen, de hand leent ') . Voeg bij dit alles nog dit ; het voornaamste welligt . Met deze handelwi,js ontwijkt men de nadeelen eener coalitie, het zamengroeijen, en het ineensmelten, terwijl men van eene doeltreffende vereeniging van krachten, op het beslissend tijdstip, het voile genot heeft . Doch ik heb mij schuldig emaakt aan erger vergrijp . Dwaasheid was het met zooveel ophef to gewagen van schoolwetherziening ; tiendubbele dwaasheid to wijzen op art. '194 der grondwet . Hiermee heb ik al wat liberaal en dus vijandig aan de vrijheid van onderwijs is, tegen mij in het harms gejaagd ; zelfs dezen en gene, die mij antlers ')
~lun de Kiezer8, II, 4 .
111 welligt, als een ietwat twijfelachtigen en althans lastigen medestander van het Kabinet, niet ongaarne in de Tweede Kamer - zoude hebben gezien . Voor een exploitatie, die zich van vergrooting, verdraaijing, vervalsching bedient, waren mijne woorden allezins vatbaar. wat is er waarop dergelijk eene kunstbe'~verking geen vat heeft ! Doch, zoo mijn , onvoorzigtigheid inderdaad een zoo gevaarlijk middel van schrikaanjagen geweest is, waarom wend dan niet het manoeuvreren met den op zich zelf onschuldigen volzin onmiddellijk door de periodieke drukpers gestuit ? Tegenover falsifleatie zou recti/ic,atie hebben gestaan . Of er in de toepassing der christelijk-historische beginsels die mate van homogeneiteit bestaat, welke de conditio sine qua non is ter doeltreffende uitgaaf van een politieke courant weet ik niet. Dit weet ik maar al to wet : bij de stembus is het gemis van zoodanigen dagelijkschen steun onberekenbaar groot. Vroeger, waar het anderen gold, heb ik geen moeite gespaard ; heb ik zooveel doenlijk zelf, door toespraken aan de kiezers, getracht in deze leemte onzer wapenrusting eenigermate althans to voorzien . Indien flu , volgens onze medestrijders, een zoo schadelijk misbruik mijner openhartigheid gemaakt werd, het zou der conservatieve dagbladpers, met haar ontzachelijken omvang, ligt zijn gevallen in weinige repels to doen opmerken dat met de ligtgeloovigheid der kiezers jammerlijk gespeeld werd ; dat ik, door op to komen tegen Art . 194, als beletsel van degelijke schoolwetherziening, slechts het sedert jaren gezegde herhaald heb ; dat ik tot dus ver, noch aanspraak mask, noch, zoo ver ik weet, kans heb op dictatuur ; zoodat, ten slotte, parlementair initiatief hoogstens zou kunnen leiden tot parlementair debat, tot ernsti e b
iG spreking, tot opheldering van een vraagstuk, welks oplossing, naar regt en billijkheid, voor de rust in het land
vereischt wordt. Doch , eilieve l zegt men , waartoe geroerd aan een zoo tedere snaar? waartoe ook thans wederom, en nog wel met grooten ophef, vermeld wat, door de vermelding zelve, verdubbeling van ergernis gaf? Eene zoo ver gedreven openhartigheid was ongerijmd . Zij werd to minder van u gevergd, dewijl wat gij aldus uitbazuindet overbekend is . Gij hebt u onbedachtzaam beroofd van het niet geringe voordeel der onzeherheid omtrent uw gedragslijn . Uwe positie was exceptioneel gunstig . De ministerielen ondersteunden u , in de onderstelling dat er ditmaal omtrent de politiek van het Kabinet, ook bij u, oogluiking zijn zou . De liberalen daarentegen achtten het gansch niet ondenkbaar dat uwe kritiek meer tegen het Kabinet dan tegen art . 191 zou gerigt zijn . Gij hebt, door de felheid der anti-ministeriele zinsnee : „ de deugdelijkheid der constitutionele instellingen is op het spel ;" menigen conservatief vertoornd. Gij hebt door het trompetgeschal dat gij „de onderwijs-kwestie uit het slijk der politieke combinatien en speculation wederom zoudt ophefl'en tot eene levensvraag, tot eene conscientievraag voor hot nederlandsche yolk," de talrijke voorstanders der openbare school, daaronder ook conservatieven, of keerig, ja zelfs dozen en genen, wegens uwen overmoed verbaasden, geestverwant wrevelig gemaakt . Kortom, uw onverstandig ter zij stellen van de meest eenvoudige repels der stembus-theorie heeft u tot een meedogenloos vijand gemaakt van uw eigen candidatuur. lisschien . Zoo ja, ik kon niet antlers . Nooit was ik voorstander van de vleermuis-taktiek . Ilet lidmaatschap der Tweede Kamer zou ik, tot dien prijs, to duur hebben
13 gekocht . Ondubbelzinnige verklaring van beginsels heb ik veeleer zelf, in '1864, niet in 't algemeen slechts, maar in verband met den eisch van het oogenblik , bij de stembus , in naam der politieke moraliteit, verlangd . Men beweerde dat een programme , eene soon van verbindtenis, niet to pas kwam . Mijn antwoord was : „Zoo programme in de gewone heteekenis moet worden opgevat, niet als voorsch.rift waarin de overtuiging geboeid wordt, maar als voorafgaand schrift , waarin ze zich uitspreekt , als trace van hetgeen men voornemens is to verrigten, als plan de campagne, dat men der volksvertegenwoordiging en den volke, niet met behoedzame sluwheid verbergt, maar met openhartigheid voorlegt , den is het geoorloofd en wenschelijk ; den is het een middel om intrigues to doen wijken voor beginsels ; den zou de misprijzing hiervan meer overeenkomen met het napoleontische den met het engelsche of nederlandsche staatsregt ; den zou dergelijk een afkeuring zeer tot steunsel kunnen strekken der wegcijfering van elken constitutionelen waarborg ." Dergelijk programme was mij buitendien thans vooral, noodig . Om wel to doen uitkomen dat ik niet voornemens was in de Kamer, om eenigerlei consideratie, iets aehter to houden van wet mij pligtshalve op den voorgrond scheen to moeten worden gebragt. Om niet, hetzij van ministerielen r of van conservatieven, of ook van eigen vrienden (die mijne oppositie in 9 866 hadden afgekeurd) steun to verwerven, door het voet geven aan eene verwachting die ik straks to leurstellen zou . Om reeds terstond en het staatsregtelijke vraagstuk, en de onderwijsquestie, in hear geheelen hartstogtelijken omvang, aan de orde to stellen bij het algemeen ; ter voorbereiding van den parlementairen strijd . Ook dit nog. Om mij vrij to warm tegen de velerlei
14 pogingen van amadouement, die ik, reeds uit vroeger ervaring, en, meer dan ooit, om den wassenden invloed der schrikachtige concilianten, to gemoet zag . Welk een voorregt, door het program, tegen hun aanval to zijn gepantserd! to kunnen verwijzen naar een plegtig kenbaar gemaakte overtuiging, die, zoo men geen comedic gespeeld heeft, in de daarmee overeenkomstige daad moet worden geformuleerd.
II . Vat ik zou gewenscht hebben in de Tweede Kamer to verrigten .
Onder de kiezersvereenigingen wier keus op mij is gevallen, was er eene') die als beweegreden opgaf : „Wenschende het ministerie to sterken door de helijdenis van christelijkhistorische beginselen, die de kracht uitmaken van elke nederlandsche Regering ." Bit is een wensch naar mijn hart . IIet is de weerslag op mijne verkiaring : „Meer dan ooit is het wenschelijk de beginselen to belijden , waarvan alleen wij voor Nederland en Oranje eene betere toekomst to gemoet zien." Het is allezins vereenigbaar, met wat ik, sedert de optreding van het Kabinet, zoo dikwerf mijn oordeel gevraagd werd, telkens met aandrang gezegd heb „ Doe niets om het ministerie to doen vallen ; doe ook niets, waarbij uw eigen levensbeginsel, de raison d'Etre van onze rigting op den achtergrond raakt, om het to behouden ." -- Niet door op het dwaalspoor mee to gaan ondersteunt men . Er is een oppositie wier onbuigzaamheid steun geeft . Er is een oogluikende meegaandheid waardoor men den afgrond bereikt. Ook thans is de ') Christen- en 1urgerpligt to 's Gravenhage. Volgens eene niet-geteekende advertentie in het Dagblad . Slechts 29 kiezers, meen ik, gaven aan de oproeping gehoor . Mijne vrienden in dit district zijn, op weinige uitzonderingen na, noch voor een eigen kiesvereeniging, noch voor een eigen candidaat .
16 spreuk bij uitnemendheid behartigenswaard : „ II n'y a que ce qui resiste qui soutient . Rallieme ' van onze geestverwanten, in en buiten bet kabinet, op christelijkhistorischen grondslag, zonder breedvoerig en overtollig ophalen van wat voorbij is ' ) , maar ook niet door vergoelij-
king, veeleer door belijdenis van feilen, wier toetsing bet niet geoorloofd en ook niet mogelijk is to ontwijken en voor wier bemanteling elk apologetisch vertoog to kort schiet . Ziedaar wat mijn ideaal was, en vermoedelijk mijne illusie zou geweest zijn . Bij de stembus had ik op eenige levensverlenging van dit kabinet rekening gemaakt . Een uitkomst, zoo nadeelig, had ik niet verwacht . Grootendeels bet gevolg van herhaling der ook in Oct . 1866 begane font. Be rigting der ministeriele polemiek was in de hoofdgedachte v erkeerd. l k laat daar bet jammerlijke van wederzijdsche verguizing weken achtereen . Ik bedoel, zoowel bet zoeken van een steunpunt in de aanklagt over miskenning van de regten der kroon ; als bet bijkans zwijgen over miskenning der conscientievrijheid van bet yolk. 1k bedoel dew dubbele feil ; felheid waar men ongelijk, flauwheid waar men gelijk had . Een tang leven van bet Kabinet werd voor mijn aanvankelijke bedoeling niet vereischt . Met bet onderwijs zou ik niet hebben gedraald . Ik zou verlof gevraagd hebben om op dit punt bet kabinet to interpelleren . 1k durf vertrouwen dat de beer van Lijnden van Sandenburg geen zitting zou genomen hebben in een zoo wankelend kabinet, zonder stellige verzekering, zwart op wit, to hebben ontvangen, dat de beer Heemskerk terstond bet initiatief nemen zal ter 1 ) Noodeloos inzonderheid voor mij, order verwijzing naar vroegere kritiek . In de Part . Studie'n en Schetsen van Junij tot Nov . 1866, en in bet Wet dunkt a van 1 et voorstel de .Brauw ? vooral blz . 20-39 .
'17 wijziging van art . 24 en 33 , overeenkomstig onzen Tang gekoesterden wenscb . Dan zou ik gezorgd hebben voor de zeer spoedige indiening van twee ontwerpen van wet ; bet eene over art . 23 der wet, het andere over art. 19'~ der grondwet . Uitvoerigheid der toelichting werd, door de veeljarige instructie van bet gelling , schier overtollig. Aldus zou ik de Khmer, op dit punt, in moth hebben gesteld . 1k zou mij niet hebben laten verhinderen deel to nemen aan bet staatsregtelijk debat. Ter ontwikkeling van de zinsnede in mijn program : „ De deugdelijkheid der constitutionele instellingen is op bet spel." Ongeveer aldus . LIlt bet oogpunt van dit Kabinet, zou ik gezegd hebben, wordt bijkans elke load van de Tweede Khmer wandaad . Afkeuring van een regeringsmaatregel is aanranding van de kroon ; eene cootie van orde is een wanordelij k bedrijf ; bet afstemmen van eene begrooting, om redenen buiten de begrooting 1 ) euvelmoed zonder weerga . Wandaad al wat tot dus vet, als gevestigde parlementaire usantie, ala constitutionele pligtbetrachting, nemine contradicente beschouwd werd . Wandaad al wat door de politieke leidslieden van bet kabinet, zonder eenig gewetensbezwaar, jaren achtereen, met voorbeeldigen ijver en con amore verrigt is 2) . Menigwerf heb ik mij, onder een liberaal bewind, over bet neutralizeren van de Tweede Khmer beklaagd . Wanneer men de roeping der Staten-Generaal enkel in bet maken van wetten erkent, kan de volksvertegenwoordiging zeer ligt, 1 ) In de misprijzing hiervan stond ik, tot in Nov . 1867, bijkans alleen . 2) Het (mar bun tegenwoordige opvatting) schrikverwekkend zoudenregister dezer ministers gaf heuchenius op 4 Febr . 1867 . 2
18 in stele van vollcsorgaan to blijven, ontaarden in regeringsinstrument . Evenwel ik herinner mij , teen Thorbecke aldus deed wat hij geed vend, mots dat eene zoo regtstreeksche en ik zou bijkans zeggen naive wegcijfering van het gemeen overleg evenaart . Voor de Tweede Kamer (ook lit zou ik mij veroorloofd hebben to doen opmerken) is bier a question to be or not to be . Zij kan, dunkt me, mots verrigten, eer de vraag omtrent haar eigen staatsregtelijke bevoegdheid tot klaarheid gehragt is . Immers bet is niet om de juiste of bakening van grenzen , bet is om haar zelfbehoud in den schakel der constitutionele magten to doen . Zijt voor hartstogtelijkheid niet al to zeer beducht! Veeleer zal , door ernstige behandeling dezer questie van constitutioneel staatsregt en parlementaire bevoegdheid , door
den strijd der beginsels, de Kamer minder dan antlers bet geval zijn zou, op bet terrein van persoonlijke recrimination worden gebragt . Onverwijld is het stellen dezer preliminaire vraag : „ Is inderdaad de Tweede Kamer veranderd van natuur? heeft men tot dus ver omtrent haar bevoegdheden in dwaling verkeerd ? " onmisbaar . Ook wanneer (zoo als doze en gene voorspelt) bet Kabinet zeer spoedig valt . Immers er zijn eon aantal leden, die zich, reeds ten vorigen jare, door apologetisch betoog of door lijdelijkheid (door toezien, in stele van toezigt) voor de nieuwer-
wetsche theorie aansprakelijk hebben gesteld . De eventuele val van bet Ministerie is (vergelijkenderwijs met eon vraagstuk dat den hartader van de staatsregeling raakt) eon weinig beteekenend incident . Bijkans de helft der vergadering heeft bet kabinet in eene, schijnbaar althans, onverantwoordelijke handelwijs ter zijde gestaan . Er kan dus,
19 al vertrekt het , geen reden zijn tot verzuim of verdaging van dit allerbelangrijkste debat . Gaarne zou ik elke cootie van orde hebben ondersteund ter bespreking der oorzaken van den hachelijken toestand `) . Ook in Nov . '1 866 heb ik mijn gevoelen omtrent het periculum in morn niet oniveinsd . De slapheid, die het peilen van de wond niet aandurft, heeft toen (ik vreesde het we! l ) de overhand behaald . Drie maanden later, dit is zoo, werd het Bijblad met een reeks van adviezen verrijkt, ook met zeer belangrijke, dock waarop het publiek, helaas ! nauwelijks acht gaf. waarom nauwelijks ? omdat de tijd der gespannen attentie sedert lang voorbij was , en omdat de losbandige discussie niet op deze of gene cootie, en aldus op een veelbeduidenden volzin (ter onontwijkbare aanneming of verwerping aan ieder lid voorgelegd) geconcentreerd werd . Eene meer cordate houding der Tweede Kamer, na de eerste crisis, zou ons misschien voor de tweede hebben behoed . Eene volksvertegenwoordiging miskent het schoonste gedeelte van haar gewigtige roeping, wanneer zij, in kritieke tijdsgewrichten, de volksleiding aan de journalistiek, hoe voortref'elijk ook, overlaat ; zich zelve aldus merle stelt onder haar voogdijschap, en geenerlei licht of to regtwijzing geeft aan het land .
1) Ook omdat de cootie van orde aldus terstond, in haar refit en waarde (behoudens latere wijziging van de modu8 quo) zou zijn
gerehabiliteerd.
2 ) „ Ten ware het karakter der uit de verkiezingen opgekomen Kamer van de doorgaande gemoedsstemming der vorige Kamer versehilt, ben ik gansch niet op een cordate en met den hoogen ernst van het oogenblik eenigzins overeenkomstige behandeling geriist . Om dit to kunnen zijn, heb ik to meuigvuldige ervaring van de verbazende kracht der apaiserende, der amadouerende, der concilierende staatkunde, of staatskunstenarij" . Pan . Studi~n en Schetsen iii . 213 .
Noodeloos scherp zou ik tegen lief kabinet Ileemskerkvan Zuylen, ook thans, niet geweest zijn . Maar regtstreeksche bijstand was en blijft, eerst na ommekeer der ministeriele politiek, denkbaar 1 ) . Zijdelings zou ik gaarne hulp hebben verleend . Door vrees voor erger . Ik zou niet onvermeld hebben gelaten de jarnmerlijkheden van het liberalisme in 't algenieen . Vooral zou ik hebben aangetoond wat het voor Nedeiland geweest is . Hoe het laatstelijk, zelfs na een vierjarig regeringsbeleid van een staatsman als Thorbecke, in een toestand van kwijning, van onvermogen, van verdeeldheid (waaruit het door dit ministerie weder opgebeurd is) de teugels lies vallen 2 ) . Allermeest zou ik telkens de aandacht hebben bepaald bij de hardnekkigheid waarmee het, in den waan van eigen onfeilbaarheid , de uitoefening van conscientiedwang, is pligtbetrachting jegens flog onontwikkelde landgenooten, beschouwt . 1 ) In Maart 18 6 8 , zou ik , als lid der kamer , herhaald hebben wat ik reeds in Julij 18 6 6 sehreef : „ Om dit kabinet to sparen , word ik aan mijne beginselen niet ontrouw . -- Het zau zelfvernietiging, zonder eenig nut, zijn . Door pligtverzaking zou ik wel, voor zoover ik ze vertegenwoordig, de doodsteek kunnen geven aan de antirevolutionaire partij ; maar een zoo jammerlijke taktiek zou geen levenskracht geven aan dit, reeds bij het eerste levensteeken , tegen ons gekeerde bewind ." Parl . Stud. II . 199 .
2) In den schoot van het ministerie van de Putte-Picke - Tegen de hooghartigheid van het wederopkomend liberalisme ligt, in de comischtragisehe gebeurtenissen eener zes maandelijksche decvnfiture (Januarij tot Junij 1866) een arsenaal van parlementaire polemiek . Ook om de herneming van het leaderscleap door den over boord geworpen kapitein ; (Part. Stud. X . 31) den m . i. veel to weinig door zijire volgelingen in den laatsten tijd gewaardeerden staatsman ; die (zoo sprak bet ongeduldige en ondankbare volkje) „het prestige verduisterde van andere jongere en even bekwanze elementen, die daardoor verhinderd zijn geworden aan het licht to komen en de aandacht des publieks to trekken ." t . a . p . ix . 11 .
2'1 Doch waartoe vender voortgeredeneerd ! Nu vooral is het dwaas to willen gissen naar hetgeen in de Tweede Kamer doenlijk of ondoenlijk zijn zaL Misschien is de oppositie, thans meesteres geworden , op omverwerping van het kabinet bedacht ; althans zal wel deze of gene op eeri adres aan de kroon om ontslag van de ministers belust zijn . Waarschijnlijker evenwel is het, dat zij, door scherpziende bezadigdheid voorgelicht, met de fierheid van welwillend genadebetoon , uitstel verleent ; dat zij van een spartelend wegkwijnen zich beter uitkomst voorspelt, dat zij op de zwakheid van de tegenpartij speculeert , dat ze die niet ongaarne (tot dat men met een eigen stet ministers gereed is) aan het werk wil zien ; dat ze liefst , ten gevolge eener aldus nog meet volkomen radeloosheid en reddeloosheid, zou worden opgeroepen en , als ware het gebeden , ten
redding van het land . - Wederzijdsche zachtmoedigheid') zal dan voorloopig aan de orde van den dag zijn ; schier de gansche Vergadering, ook Thorbecke, in de leerschool van de BoschKemper, met den geest der conciliatie, die elken partijgeest uitsluit, bezield zijn . Wordt deze conjectuur, omtrent de voorloopige liefelijkheid van onderlinge betrekking, straks door de uitkomst geregtvaardigd, dan zal het blijken dat ik, aldus fantazerende, wel ongestoord had kunnen voortgaan met to schetsen al wat ik casa quo zou verrigt liebben, maar dat de verwezenlijking der cases positie zou hebben gefaald . Stel ik ware lid der kamer geworden . 1) Een vrede, noch tier christelijke liefde, noch ook der flaauwheid en zoetsappigheid, waartegen Keuchenius zoo to regt (nog onlangs in
zijn uitmuntenden Brief aan een Kiezer) opkolnt . Een vrede, nagenoeg als de dichter beschrijft 't Was vrede, zwoel en zwnar, als wen bij zornerdagen, Een straal, van tijd tot. tijd, en doffe donderslagen Het onweer spellen aan de zwoegende natnur .
Thorbecke zou de vredestichter, ik alleen de onruststoker geweest zijn ; hij de goede, ik de kwade man ; hij, zelfs door de conservatieven, tot aan den afloop van het intermezzo, geprezen en ten voorbeelde gesteld, ik, zelfs door mijne vrienden, links aangezien en verdacht . Mij zou evenwel, meent gij, gehoor zijn verleend . Inderdaad over alles ; dock exceptis excipiendis . Mits ik, over al wat mij ter harte gaat, over constitutioneel staatsregt en over vrijheid van onderwljs, zweeg .
Eene opmerking is er, waaruit ik eene zeer ernstige waarschuwing, in verband met de ministeriele gedragslijn, afleid , en die ik voorzeker, als volksvertegenwoordiger, onder de aandacht mijner medeleden zou hebben gebragt . Een opmerking . -- Niet met voorbedachten rade, is wat wij betreuren geschied . Laat ons in het oog houden dat, uit verlegenheid ook ditmaal vermetelheid ontstaan is . Vergeten wij niet dat, reeds in September '1866, het ministerie in gevaar was . Daarom is bet, ik zeg niet prijzenswaard, maar verklaarbaar, dat het, met to ver gedreven stoutheid, elk middel ter levensverlenging aangreep ') . Eene ernstige waarschuwing . -Waarheen zou men, door dergelijk een drijfveer, bij toeneming der verlegenheid, I) Vooral de cootie van orde van Keuchenius . -- Op die cootie zinspelende, heeft de heer v . Zuylen v . N . aan den steller toegevoegd dat niemand meer dan hij aan de zaak van het onderwijs geschaad had. - Wat de schoolquestie betreft, verwijs ik naar twee bi~dragen ter beoordeeling van het Kabinet (Parlem . Stud. II . 232-240), dock tevens moet ik opmerken dat er weinig grond is om zich aldus telkens over deze cootie to beklagen . Door het ministerie, met eene stoute wending, aangegrepen, als een revolutionair onding, was zij, toen reeds, welligt het eenige middel van levensbehoud .
worden gebragt? Indien de Regering, allereerst zich zelve en dan ook aan anderen, diets maakt dat zij eenzelvig is met de Kroon , dat de onschendbaarheid van haar volledig personnel onmisbaar is ter handhaving van het koninklijk gezag, dat de bepaling, omtrent het benoemen en ontslaan van ministers naar welgevallen, buiten eenig verband tot het geheele zamenstel der Grondwet en tot den eisch van het algemeen overleg, most worden verstaan ; indien zij het korreltje zout, doorgaans in de uitlegkunde zeer nuttig, voor de interpretatie van een grondwet overtollig , zoo niet schadelijk houdt ; indien zij , zoodra de Kamer de grenzen, die deze regering heeft afgebakend, overschrijdt, aan den Koning geen keus last dan ontbinding of collectief ontslag ; wanneer de Kamer daarentegen beducht is voor een streven naar ministerieel absolutisms, den meest verwerpelijken vorm van le gouvernement personnel; wanneer de onwillige meerderheid der kiezers aan de onwillige meerderheid der kamer telkens gelijk geeft, wanneer het geliefkoosde wapen der ontbinding zich telkens tegen den teleurgestelden liefhebber keert, is er dan niet, uit een toestand van radeloosheid, eene verdubbeling van onoverdachte vermetelheid to voorzien? Voor een misdadig uiterste eener dwaze zelfverdediging houd ik , zelfs in articulo mortis , liefst geen der ministers bekwaam ; al is het dat de geschiedenis geleerd heeft dat ook een welmeenend man (op een zoo gevaarlijk pad verder gekomen dan hij, bij den aanvang, zeif mogelijk zou hebben geacht) daarna, door lang op de artikelen eener grondwet to turen, ter goeder trouw, er in las wat er niet in stood . Maar ik mag niet onvermeld laten dat het den raadslieden der Kroon reeds niet ontbreekt aan medestanders, wier ligtzinnige onvervaardheid op een verboden weg stelselmatigen vooruitgang begeert . Door ijveraars wordt reeds gezinspeeld,
net slechts op eene derde ontbinding, maar zelfs op verandering der kieswet . Vergun mij eene bedenking tegen uwen eisch . Op zich zelf is die uitnemend, maar onderstelt ge dat, door deze kamer, door deze kiezers, kinderen der kie~wet, moedermoord zal worden gepleegd ? Rekent gij op het overwigt der redenering in een aanstaanden parlenientairen strijd? Zoo niet? wilt ge welligt eenvoudiger to week gaan?zou het u om een doorhakken van den staatsregtelijken knoop to doen zijn? met welk zwaard? der liberalistische usantie'), of der aartsvaderlijke politiek 2 )? Ook ik beweer niet dat de populariteit onzer staatsregeling en onzer volksvertegenwoordiging 3 ) groot is ; maar het spelen met een eed is in Nederland, naar ik hoop en vertrouw, ~) Usantie aan de theorie ontleend . Deze heeft , voor hoogste wet,
het alge ;neene avelzijn (zoo als de euvel(lader het verstaat) en, voor bewijs van pligtbetrachting , het succes . 2) s,Tolgens die theorie, zou men verlangen „het landwaderlijke
bewind , ontnemende de magi aan het Yolk met kracht ." - Ligenlijk het aartsvaderlijke gezag ; als zijnde meer compleet . Waist de aartsvader is koning en priester ; ook in de godsdienst van het nederlandsehe gezira dat wij Staat noemen, zou dan de koning tevens Patriarch zijn . Als do kinderen, tegen dergelijk gezag, lll revolntiouair verzet geraakt zijn , kan er spoedig gelegenheid voor afdoende teregtwijzing ontstaan . „Waar in een huisgezin de kinderen regeren, en om den wader niet meer vragen, of dien ten minste naar hunne pijpen laten dansen, daar kon wel eens een verschrilckelijk oproer komen, zoodat de een den antler op straat zette, en als dan de meerderheid eens de deur uitgezet was, dan zou het niet onmogelijk zijn, als die eens met den Vader aan het hoofd het huffs weer binnen drongen, om die belhamers tot hunne pligt to brengen ." Pan . Stud. en Sc/i . ii . 47 . 3 ) Het kort begrip van de gesehiedenis der Staten-Genera
25 een gevaarlijk spec . Zelfs de zwakste staatsregeling is dan n sterk en, voor het Huis van Oranje-Nassau, aan zijn verleden en aan zijn toekomst gedachtig, is de staatsgreeppolitiek onbruikbaar' ). Om den ernst der omstandigheden, heb ik niet geaarzeld mij, reeds bij de eerste ontbinding, to verklaren, ik zeg niet tegen de bedoeling, maar tegen de strekking van al wat zweemt naar verlegenheidspolitiek . .Principiis obsta.
Verbuigen, zoo min als verbreken vin een grondwet, is aan een voorstander van onze beginselen vergund . Is het dan 1) Altijd heb ik geijverd tegen een Coup-d' Etat en tegen al wat daarmee gelijkenis heeft . In 1829 . In 1848 ; toen, door het zwiehten van het constitutioneel gezag , in zijn geheelen omvang, de grondwetherziening tot stand kwam . In 18 .7 6 , toen de baron v . Zuylen v . Nyevelt mij in de Tweede Kamer het getuigenis gaf : „ Ik beaem hetgeen door ons geacht medelid uit Leijden is gezegd , dat in de rigting , die hij is toegedaan , een waarborg ligt tegen eene audere , die hij meende to mogen voorstellen als bezield met to weiniq eerbied voor onze constitutionele irtstellingen ." Aan hen die de subjectieve besehouwing van een Vorst, ter redding van het Land , naar de inspraak van zijn geweten , genoeg achten, durf ik de lezing en bestudering raden der volgende regels van Stahl : „Die Pftichten des Fursten auf die Gesetze des Staates, namentlich die Landesverfassunq, sind wesentlich .verschieden von den sittlichen Regentenpfliehten . Diese hangers von seinem moralischen Urtheile in jedem bestimmten Falle ab, er hat sick bei ihnen lediglich nach seinem Gewissen zu entseheiden ; jene dagegen sind eine unbedingte Anforderung, die gar nicht mehr von seiner C ewissensprufung abhangt ; er musz sie sleehthin erfullen, wenn er nicht reehtswidrig, daher auch unbedingt unsittlich handeln will . So z . B . dart emn Fiirst, wenn er in seinem Gewissen die festeste Ueberzeugung hatte dasz the neuern Konstitutionen voor Uebel sind, die in seinem Lande bestehende dennoch nicht aufheben,"
26 vreemd, zoo het mij betreurenswaard scheen dat, in October 1866 , zoo menig een geestverwant de gelegenheid om een onwedersprekelijk bewijs to leveren van den hoogen adel der christelijk-historische rigting ongebruikt liet? Is het vreemd, zoo het mij een reden van innige smart geweest is dat er oogluiking was, tegenover een misgreep, waardoor, in schijnbaren ijver voor het koninklijk gezag, de dekmantel eener ministeriele feil en aldus een steunpunt voor de slechtste snort van ministeriele autocratic, gezocht wend? 1) Is het vreemd, zoo ik mij geergerd en geschaamd heb dat men aan de liberalen bijkans alleen de eer gaf der verdediging van de constitutionele regten, en dat, ten slotte, onze rigting, ofschoon strenge zedemeesteres, den schijn had ook zelve de vrijheid zeer lief to hebben, o ja! dock alleen wanneer en in zoo ver ze haar to pas komt ? ') Inzonderheid voor hen , die, tot dusver , het toen gebeurde niet zelf met nauwgezetheid hebben onderzocht , is en blijft belangrijk,
Buys Het rest der Tweede Kamer en het Advies der hoogleeraren in de Regtsgeleerdheid . -- Onder het vele betreurenswaardige ten vorigen jare, behoort vooral de smadelijke wijs waarop, buiten en ook
in de Kamer, men zich over dit collectief getuigenis van deskundigen (bij uitnemendheid en van alle rigtingen) uitliet . Wenschelijk zou ik het niet achten dat aan onze aeademische notabiliteiten, zelfs in wat
hun eigen yak betreft, aldus het zwijgen opgelegd wend . Beter ware het vooraf geweest hun raad in to nemen over een vraagstuk en waagstuk, voor 's lands welzijn van zoo diep ingrijpenden aard . Nu althans zal niet ligt iemand ontkennen dat (zoo als Buys onmeedogend schreef) het motief der ontbinding met de ontkentenis van tweemaal twee is vier gelijk staat . Onzen vrienden Gratama en
de Geer zijn wij althans dankbaar dat ook zij, door teekening van het Advies, op de vraag : of er, door de aanneming der motieKeuchenius, schennis was van de Grondwet a hebben geantwoord „11ie vraag kan, naar onze innige overtuiging, niet met ja worden
In '1866 scheen hot aan velen onzer geestverwanten dat ik hot Oranje-boven ! verleerd had i). Met al do kracht die men uit den vrijheidszin der uitnemendste Vorsten van hot nationals stamhuis ontleent, gaf en geef ik op dergelijke verdenking ten antwoord : „ Ook de grondwettige souvereiniteit van hot Huis van Oranje (dat is, hot zelfstandig gezag van de kroon, waarvoor ik, jaren achtereen, tegenover den voortrefl'elijkste onzer liberate staatslieden in de tires heb gestaan) heeft daarom alleen voor ons waardij, omdat ze, in de zamenvlechting van gezag en vrijheid, de slotsom onzer volkshistorie mag worden genoemd . Verdediging der vrijheid is bij uitnemendheid, ik zeg niet onze verdienstelijkheid, maar onze taak ." In DIP Oranje-boven! alleen, ligt, voor de staatsregeling van ons land, de harmonic van overheid en onderdaan, door hot liberalisme altijd to vergeefs, onder beurtwisseling van regeringloosheid en eigendunkelijkheid gezocht . In mijne geheele politicks loopbaan heb ik telkens getracht
to doen uitkomen dat hot Evangelic alleen berekend is om to voldoen aan al wat prijzenswaard is in de aspiration der eeuw ; dat hot alleen geeft hot uitnemende dat de Revolutie belooft ; dat hot, onder den constitutionelen zoowel als onder den republikeinschen staatsvorm, in de negentiende zoowel als in de zestiende eeuw, tegen willekeur beantwoord, zonder regt to noemen wat onregt is, en zonder dat de Grondwet (de nederlandsche Grondwet, gelijk ze in de edelste tradition van hot vrije Nederland, van hot vrijheid-handhavend Huis van OranjeNassau, geworteld is), omver words gehaald."
1) Waarom stood ik ten doel aan dergelijk verwijt? omdat ik de vrije beoordeeling door de Staten-Generaal van elks regeringsdaad, hot sine qua non van eon constitutioneel gouvernement, niet met parlementair alvermogen verward heb . Part . Stud, en S. III . 99 .
28 evenzeer als tegen wanorde beschermt . Maar het eerste dogma deter evangelische politiek luidt aldus : „ De ordonnantien Gods zijn, op elk gebied, van staatsregt zoowel als van volkenregt, to 's Gravenhage zoowel als to Berlijn, in de onvoorwaardelijkheid van voorschrift en verbod, gangbaar" ') . j) Pit is de meesterlijk uitgewerkte hoofdgedachte van Sechs Briefe uber die Gewissen- and Berdri,Jfsverwirrunq in Politik, Kirche and )Yissenschaft der Gegenwart, von B. Freiherrn von Hodenberg, Erlangen 18 6 7 .Omtrent dit werk gaf de hoogleeraar Yreede in le Conservateur een belangrijk berigt . - Een hooggeacht vrierid, gansch niet oostenrijkschgezind , schrijft mij : „Je viens de terminer la lecture tres-attentive des Sechs Briefe . Je ne connais pas d'ecrit qui respire a. chaque page un plus vif sentiment du bien et du mal , du devoir de litter sans rela,che contre le peche, et de l'impossibilite de triompher du peche sans la foi au Christ . L'impression que laisse la lecture d'un tel livre est same et sainte an plus bait degre ." - De eonservatieven in Pruissen zijn van een gansch antler gevoelen . Pit is zoo vreemd niet . Het is een natuurlijk gevolg der zonderlinge wending, waarover mijn vriend aldus oordeelt „Cette defaillance des chefs du parti conservateur et chretien est deplorable et presage an plus sombre avenir pour la Prusse que toutes les iniquites du gouvernement." Conservatief, in Pruissen, beteekent hetzelfde als bier c1cristelijk-laistorisck en ant irevolrdionair.
Fen bemoedigend woord .
In de sfeer der geesten kan er, voor wie het refit aan zijn kant heeft, nooit spraak van verslagenheid zijn . wie op de deugdelijkheid van beginselen steunt, weet dat hij bij elken strijd wint . Magi° voor het oogenblik, zegt ge, is, om de uitkomst der verkiezingen, onze teleurstelling groot . Voorzeker niet zoo groot als uitgebazuind wordt . Ik behoef niet op to halen wat ge zelf misschien beter en vollediger dan ik weet . Hoe weinig er in verscheidene districten aan uw triumf ontbrak ! van welke middelen men zich, ik zeg niet uitsluitenderwijs, maar vooral, tegen u bediend heeft! Er is nog een reden van flaauwer opkomst, waarop to weinig gelet is . Op 22 Januarij, zegt men, lag de schuld aan regen en wind. Het kan zijn . Althans op de Veluwe onderstel ik gaarne dat de sneeuwvlaag een onoverkomelijk hezwaar was . Maar, in 't algemeen, zou ik niet aanleiding willen geven tot het vermoeden (want de weersgesteldheid was voor alien even ongunstig) dat de kiezers van onze
rigting, vergelijkenderwijs, ook waar het 's lands belangen Qeldt, zoo uitermate voor het ongure saisoen beducht zijn .
30 1k gis dat het beletsel ontstaan is hit de gecombineerde werking der gesteldheid van het weer met de gemoedsgesteldheid van velen, op wier steun men rekening gemaakt had . Een ontbinding is niet altijd even welgevallig . Ik kan mij voorstellen dat deze en gene, weinig ingenomen met de vrucht van zijn ten vorigen jare betoonden ijver, ditmaal geen onvoorwaardelijk vertrouwen in de conservatieve drukpers en geen volkomen welbehagen in de ministeriele politiek had en zich , zoo als het gaat , gemelijk afvroeg : „ Maar waartoe, nu al weder, naar de stembus? was ook deze Kamer dan zoo buitengemeen weerbarstig? van welk wanbedrijf is er ditmaal spraak ? zou het niet onjuist zijn dat de Kamer het tractaat van Londen afgekeurd heeft ? Ook dacht ik dat de leverancie der stembus een jaar geleden voortrefl'elijk gekeurd was? Indien eene goede Kamer zoo spoedig ontaardt, indien een meerderheid zoo spoedig tot minderheid versmelt, waartoe dan al dat geloop en getob en, wat erger is, waartoe die schrikbarend toegenomen hartstogtelijkheid in het gansche land ? Fij , fij , als men telkens aldus uit het zaal wordt geworpen , is het dan ondenkbaar dat er iets ook aan den ruiter ontbreekt? -- Die aldus, in kwade luim, redeneert, zal naar de stembus gaan, als het uitlokkend wandelweer is ; bij noodweer, blijft hij in huffs . Doch gij vermoedt dat ik het voornaamste echec niet aandurf. Uw eigen neerlaag, zegt ge, is een neerlaag, in uw persoon, voor de geheele antirevolutionaire partij . Veler meewarigheid is mij dezer dagen liefelijk geweest ; dock niemand bekommere zich mijnenthalve ; ik bevind mij nog al wel . Voor mij zelven is de neerlaag een les en een uitkomst, en ik betwijfel of ze voor onze partij een verlies is . Mijne bedoeling, toen ik mij aanbood, mag lofl'elijk zijn geweest ; spoedig zou de ervaring hebben getoond dat
men, ter doelbereiking, aan goeden wil niet genoeg heeft . wanneer het uur van ernstigen strijd aanbreekt, is het, in den oud-soldaat, verklaarbaar dat hij onnadenkend begeert, zelfs met eenigen aandrang begeert , weder in het gelid to staan . Een slechte dienst zult ge hem en der goede zaak bewijzen, wanneer gij hem de herneming van zijn standplaats vergunt. Straks, dock to last, zal hij erkennen een dwaasheid to hebben begaan. l ij althans is het, bij meer bedaard overleg, duidelijk geworden, wat ik een • oogenblik vergat, dat er voor mij peen strijdperk dan welligt nog het boekvertrek is. En ziet ! mijn doel, voor zoo ver list mij schadelijk geweest ware, heb ik gemist ; in de Kamer kom ik niet ; voor list overige evenwel heb ik, naar mij voorkomt, mijn oogmerk tamelijk wel bereikt . Het verwijt van overdrijving en praalzucht zou ik ongaarne verdienen ; maar, als ik naga, en de talrijke opkomst op 4 Februarij to Arnhem , en de geringheid van het beslissend verschil , en list aantal stemmen, dat mij, in verschillende deelen van list land, ondanks de fells bestrijding van het eigen-candidaat-systeem, to beurt viel ; wanneer ik tevens acht geef op de voor mij hoogst vereerende felheid der tegenpartij en op de luidruchtigheid van haar vreugdegejuich, dan blijkt list, dat list petal mijner geestverwanten niet zoo gering en de nationals veroordeeling mijner beginsels nog niet zoo gestreng en zoo algemeen is, als door de woordvoerders der vrijzinnigheid, met vastheid van overtuiging, van uitspraak althans, beweerd wordt ') . 1 ) Den maatstaf van verdienstelijkheid heb ik nooit in den bijval der numerieke meerderheid gezocht . Evenwel : a ., Bij de stembns geldt, met onverbiddelijkheid, list alvermogen van list cij 'er .
i iet langer houd ik u met, vergelijkender« ijs , beuzelachtigheden op . De gronden van vrees en geruststelling liggen hoofdzakelijk niet in de gebeurtenissen van den dag . Een weinig vender en hooger moet het oog reiken, om to ontdekken dat er, ondanks het jammerlijke van toestand en het sombere van toekomst, Been grond is voor moedeloosheid, maar wel voor verdubbeling eener veerkracht met geloofsvertrouwen en pligtbesef in verband . IIet kenmerk van onzen tijd is afval van Gods openbaring en, dien ten gevolge, van de ordeningen Gods ' ) . Ongeloof en Revolutie organiseert zich . wij beleven de voorbereiding van den ontzachelijksten strijd, die ooit hi de jaarboeken der menschheid is opgeteekend 2 ) . De waarheid dezer uitspraken treedt, dagelijks meer, ook in Nederland, aan het licht . b . Mijn oproeping aan de kiezers, nn en vroeger, was in verband met de telkens herhaalde uittarting : „De wijze waarop de strijd door den spreker nit Arnhem gevoerd wordt, is de meest indelicate, illoyale, die zich denken laat . Die afgevaardigde beroept zich telken male op duizenden in den laude die het met hem eens zijn . Vraagt men echter naar eenig bewijs voor dat beweren, dan blijft hij het antwoord schuldig, welke is de natie waarop de spreker zich beroept? Als ik goed zie, dan is het voor een groot gedeelte : de natie achter de kiezers ."
c . De Tweede Kamer let somtijds to weinig, en zelfs in het geheel niet, op de behartigenswaardige les van den hoogleeraar R . Fruin ; „De Kamers vertegenwoordigen het yolk en niet de kiezers . Niet naar de behoeften en begrippen der kiezers, maar naar die van het yolk, moet het land geregeerd worden ." I ) „ Die Signatur der weltlage ist der ungeheure Abfall vom Glauben an Gottes Offenbarung and dada ch yon Gehorsam gegen alle gottgesetzte Ordnung ." Stahl, 1861 . 2) „win konnen wohl sagen, es bereitet sick die groszte Schlacht vor, die j e in den Jahrbiichern der Geschichte verzeichnett worden . Niederlage odes Sieg bestimmt den ferneren Gang der Weltgeschichte ." Neander,1849 .
33 Over de redenen van vrees schreef ik onlangs . Ook over de gronden van onversaagdheid, wil ik beknopt zijn . Antlers zou ik ligt, terwijl ik van eenn enkel woord sprak, zelfs de perken van een vlugschrift overschrijden . Dit slechts . . De Moderne rigting is voor de orthodoxie bevreesd . 2 . De evangelisch-orthodoxe rigting is bij uitnemendheid nationaal .
3 . Deze nationaliteit ontkent onze vijandin, op grond eener redenering, die het onvereenigbare van vrijzinnigheid en vrijheidszin in het voile licht stelt . 4 . Een zeer recent bewijs dat de Moderne rigting de kracht der orthodoxie niet gering schat, levert ons de Gids van Januarij, in een leerrijk opstel van den heer Buys 1 ), over de avontuurlijke politick van het Gouvernement. Hij vreest ze, deze politiek, hij vreest ze zeer, maar veel meer nog vreest hij een anderen vijand, dien hij de gecombineerde kerkelijke partij noemt . Omdat, volgens hem, in „de korte tijdruimte, tusschen den dag, toen een der leden van de Tweede kamer den heer Groen smalend toevoegde, dat hij alleen was in zijne partij, en het tegenwoordig oogenblik," deze rigting, even vervaarlijk als snel, toegenomen is in kracht . I) Ten overvloede zij herinnerd dat ik, als er van de Me oderne rigting spraak is, mij ge en oordeel aanmatig over personen, over den graad van liberalisme waarmee deze of gene overeenstemt . Steeds verwijs ik naar het dikwerf door mij gezegde : „Om verwantschap van theorie en logische aaneenschakeling van begrippen, plaatst men noodwendig op een lijn dengene die welligt onwetend, de kiem der theorie omdraagt en hem die voor de schrikkelijkste gevolgtrekkingen niet terugdeinst."
3
„ Liberalisme en orthodoxie ", besluit hij , „ zijn antipodes en onverzoenlijke vijanden . Onverwrikbare beginselen staan tusschen haar en ons . De strijd moge zich nog eenigen tijd does wachten , hij is niet to ontgaan , en , bedriegen wij ons niet , dan zal het liberalisme at zijne krachten behoeven om in dies strijd meester to blijven ." Ilet liberalisme, Buys heeft Been ongelijk, is meester. Sedert eene reeks van jaren buigt Nederland onder dezen schepter. Ilet begunstigt aan onze Academies de ongeloovige wetenschap . Ilet levert aan onze kerken en handhaaft (des noods, misschien met den sterken arm) predikers, voor wie godsdienst bedrog is, let gebed een dwaasheid, het Evangelic een fabelachtig vertelsel . In het lager onderwijs wordt de volksschool secteschool der modernen , wier voorrang en uitbreiding op wegcijfering der vrijheid van onderwijs neerkomt . Bit is niet al . Be hoogere burgerschool wordt, voor den discipel van Scholten en Opzoomer, voor den verkondiger van een twijfelarij-evange1ie, dat op vertwijfeling uitloopt , wordt , voor den modernen predikant , als hij over de onontwikkelbaarheid en onvatbaarheid zijner gemeente verdriet heeft, een eldorado, waarin hij, met al wat het leven veraangenaamt, rijkelijk bedeeld, tevens een nog uitgebreider werkkring tot bederf van het nageslacht verkrijgt . Ja, het liberalisme is meester . Zoo lauw zelfs was tot dusver de weerstand dat er, volgens Buys, nog geen strijd is . Maar, ook hierin heeft hij geen ongelijk, de strijd is niet to ontgaan, en het liberalisme zal al zijne krachten behoeven om meester to blijven ; want de orthodoxie is nog diep geworteld in het yolk . 2 . Ter aanwijzing, dat de evangelische rigting op nationale krach,t steunt, zou het kleingeestig zijn, indien ik op de
uitstekende formulering mijner gedachte niet wees, gelijk ze voorkornt in het geschrift van iemand, op wien ik wensch toepasselijk to makes al wat ik in '1859 schreef, over vrienden die , in '1856 en '1857, tegenover mij hebben gestaan ' } . Ik bedoel een zeer saillante plaats in het welbekende en steeds lezenswaardige geschrift van graaf v . Zuylen v . Nyevelt, Agitatie en pligtbetrachting . In later tijd, zal hij zelf misschien erkennen dat het, voor hem zoowel als voor Nederland, ten zegen had kunnen zijn , zoo hij uit het getuigenis dat ik aanhaal , het steunpunt zijner raadgeving aan den koning en de conditio sine qu non van kabinetsformatie ontleend had . Hiervan hen ik overtuigd , dat hij de gewigtige verklaring niet terugneemt of weifelend beaemt . Eene verklaring, niet uitgesproken in een parlementair debat , waarin zoo menig woord ontvalt, dat men gaarne terugnemen zou, maar nedergelegd in een opstel, waarvan elke zinsnee in de stille binnenkamer overdacht werd . Elke zinsnee ; althans eene
uitspraak, zoo gewigtig als die ik bedoel en uitschrijf „ Hetgeen weleer de karaktertrekken der nederlandsche natie uitmaakte, godsdienstzin, huisselijkheid, goede trouw, eenvoudigheid en gehechtheid aan het stamhuis van Oranje, dit alles vindt men nog het best bij de orthodoxen terug . Er mogen pontes van staatsregt zijn, die nit den aard der zaak buiten den kring der appreciatie van het groote publiek
1} „ Tot dus ver, hoe meer ik nadenk over hetgeen in de laatste jaren is gebeurd, hoe meer het mij voorkomt dat de ethisch-irenische rigting, waar ze haar kracht tegen ons gekeerd heeft, aan haar eigen beginselen, althans gelijk ze die vroeger geopenbaard heeft, ontrouw, aan de belangen die zij met ons voorstaat, schadelijk, en van den invloed der revolutionaire sympathies niet altijd vrij en onverlet geweest is Desniettemin zal ik niet vergeten dat er tusschen ons, ook bij gewigtig verschil, een onverbreekbare band van liefde en geloof gelegd is ." Verspr . Gesclar,, I . p . xi .
36 liggen, en waaromtrent verschil van opvatting en toepassing, zelfs onder de vrienden van den heer Green , mogelij k is , aan dergelijke vraagstukken kan de populariteit der christelijkhistorische rigting niet getoetst worden ; maar in het algemeen , in alles wat voor het groote publiek bevattelijk is, is die rigting, naar mijne overtuiging, niet bij uitsluiting, maar tech bij uitnemendheid nationaal, en MET NADRUK NATIONAAL IN TEGENSTELLING TOT DE MODERNS RIGTING ."
Daarom is en blijft en wordt, dagelijks meer, schoolwetagitatie, voor al wie van het levensbeginsel der nederlandsche nationaliteit eenig begrip en daarvoor eenig hart heeft, pligtbetrachting, in den door den heer Buys aangeduiden onontwijkbaren religie-strijd. En met blijdschap mogen wij zeggen dat deze pligtbetrachting niet ten eenemale gemist wordt . De toenemende weerzin der Natie is blijkbaar, en wortelt, niet in de driften der bevolking , niet , in eene voorbijgaande opgewondenheid, maar in de zelfbewustheid, in de conscientie , in het christelijk geweten 'van het nederlandsche yolk. Te midden van al den jammer, sedert '1848 beleefd , was er desniettemin , tegen het overmeesterend ongeloof in Staat, in Kerk, in School, een meer dan zeven duizendtal, dat de knie niet bong voor den afgod, eene worstelende natie ; zoodat ik nooit geschokt ben in mijn overtuiging omtrent een overgebleven kern van nederlandschen volksaard en nederlandsche volkskracht . In '1865 schreef ik „Pit is zeker, dat ik niet twijfel aan de deugdelijkheid, en niet vertwijfel aan de zegepraal der zaak, waarvoor, mag ik zeggen, ik geen moeite gespaard heb . Het vertrouwen der christelijk-historische rigting zou ik al zeer weinig verdienen, indien ik, om persoonlijke teleurstelling of afgematheid, mij verbeeldde dat de dag der neerslagtigheid daar is ; indien
37 ik to kortzigtig was om to bemerken dat, to midden van den klimmenden overmoed der tegenpartij , ook de nationals weerstand dagelijks veld wint ." Sedert '1 865 is het veldwinnen niet gestaakt, is er vrij wat weld gewonnen . Aanwijzing in bijzonderheden is overtollig . Bit eene slechts . Met ingenomenheid beaem ik het woord van den voortreffelijken man, wiens verlaten van de Tweeds kamer, wiens aanstaande vertrek nit Nederland, met weemoed, om geen antler woord to gebruiken, door zeer velen (zelfs under hen die vroeger, ik zeg niet hem miskend, maar niet gekend hebben) betreurd woort . Keuchenius, het is bijkans overtollig hem to noemen, bedoel 1k . „ De vraag naar christelijk onderwijs, in het laatste jaar vooral, luider en luider gehoord, beschouwde ik steeds als den angstkreet van een yolk, dat durst naar den levenden God ; als een verblijdend teeken, dat God nog voortgaat in Nederland zich een yolk toe to bereiden, dat Hem zoekt en Hem diem ." 3. De redeneiing waarmee, tegenover dergelijk een angstkreet , ook deter dagen , het liberalisme de nationaliteit der orthodoxie ontkent, verraadt een uiterste van ongeregtigheid in haar eigen theorie en praktijk . Ook deter dagen . In het Leidsch Atheen drijft een orgaan der hooge wetenschappelijkheid met ons beroep op de Natie den spot ; beklaagt mij (daar ik toch ook your een man van geleerdheid doorga) dat ik de meeste sympathie bij onkundigen aantref, en raadt mij, zinspelend op het gewijzigd kiesregt in de Gereformeerde kerk, om, ook op staatsregtelijk terrein, verlaging van den census to verlangen ; gelijk iedereen west, vrij wat onverkrijgbaarder dan zelfs de herziening van art . 19 der Grondwet 1). ') „Welke onoplosbare raadsels geeft toch de historic op ! Lie heer
38 Hierop zou een laconisch antwoord genoeg zijn . De geleerdheid is niet de wijsheid . De natie lost zich niet in de kiesbevoegden op . Ongetwijfeld zou, door verlaging van den census, een ommekeer in de verhouding der partijen worden gebragt . Uwe zinspeling op eene onmogelijke census-verlaging is de onbarmhartige ironic van den meester, die den slaaf onder de knie houdt . Doch, door deze to vergedreven beknoptheid, zou mijn doel met dit merkwaardig citaat niet ten voile worden bereikt . Nu men van de kerkelijke verkiezingen zelf gewag maakt, zou bet al to dwaas zijn, indien ik bet voordeel mij, door bet verwijzen naar deze opmerkelijke analogie, in de hand gespeeld, ongebruikt list . Trefl'end was, in '1 864, de verontwaardiging van den hoogleeraar Fruin over 1 erkelijk despotisme . „lk erger mij, als een kerkeraad, die slechts een oligarchic vertegenwoordigt, de ouderwetsche meerderheid der gemeente wil dwingen gesticht to worden door de nieuwerwetsche theoiogie, omdat Groen is het hoofd der nationals partij , en de natie~ verkiest hem niet . De natie gruwt van de onderwijswet, en zij kiest voor de groote meerderheid verklaarde voorstanders van die wet . De eenige oplossing van bet raadsel , die to bedenken is, zal deze zijn : niet bet kiesgeregtigde yolk, maar het yolk „dat achter de kiezers staat" is de echte en ware natie, in wier geest de beer Groen werkzaam is . „Is bet voor een man van geleerdheid als den beer Groen niet tevens zees bedroevend? Hij vindt de meeste sympathie waar de minste kennis wordt gevonden . Nu er om kiesgeregtigd to zijn een zeker vermogen wordt vereischt, dat doorgaans met een zekere mate van besehaving gepaard gaat, is zijne partij eene uiterst geringe minderheid ; zij zou eene aanzienlijke meerderheid worden, zoodra bet stemregt algemeen werd in den staat, gelijk bet sedert kort in de Gereformeerde kerk is geworden . „Waarom zoekt de beer Groen niet in die rigtlng, in bet verlagen van den census, zijn Neil?" LeidscI Drgblad van 15 Februarij .
39 hij die voor de beste houdt . 1k erger mij dubbel, indien zulke despoten, niet tevreden met den naam van modern, zich dien van liberaal nog daarenboven aanmatigen . Een liberaal dwingt niemand, zelfs niet tot hetgeen hij verkieslijk acht" 1). Over de gebreken of uitnemendheid van den oligarchischen staatsvorm (mij nooit zeer welgevallig) wil ik niet twisters ; maar, in de school als in de kerk, is de vrijheid van geweten op het spel, en dan vraag ik : Zou er, wanneer een staatslichaam, dat slechts een oligarchic vertegenwoordigt, de zoogenaamde ouderwetsche meerderheid der natie wit dwingen to vrede to zijn met scholen , waar de christelijke volksopvoeding geweerd wordt ; zou er dan, ter zake van dit staatsregtelijk despotisme, minder reden tot ergernis bestaan ? „ Geen grooter gevaar," voegt de heer Fruin er waarschuwend bij, „ dan wanneer men een magtige partij, en dit is de uwe zonder twijfel, over het hoofd ziet en niet meetelt." Maar die waarschuwing is toepasselijk, ook in het politieke stemregt, wanneer men deze magtige partij in het cijfer der kiesbevoegden grootendeels voor nul telt . Nog is er eene voorspelling van den hoogleeraar, die ik, althans in een bemoedigend woord, niet onvermeld mag voorbijgaan . Is dit voor den liberaal repel (deze beseheiden aanteekening heb ik mij in 1 864 veroorloofd) dan heb ik uitzonderinyen beleefd ." Dat er liberalen zijn, wier hart beter is dan hun systeem, erken ik gaarne ; ook de heer Fruin, ook de heer Buys, gaf er bewijs van . Doch het bast weinig ; want liberalen, in de Tweede Kamer of in het Ministerie, heb ik zelden ten nutte der gewetensvrijheid werkzaam gezien . Van den liberaal-liberaal zag ik doorgaans hetzelfde comedic-spel dat de heer Buys aan den conservatief-liberaal verwijt. Ook hier ligt het natuurlijke dezer overeenstemming in de eigenaard,igheid van het gemeenschappelijk beginse~ „ Naturam eapellas filrca , tamers usque recurrit ." 1)
40 „ De orthodoxie is zeker het sterkst en gal overwinnen, als zij zich eens haar voile kracht bewust wordt . " Zonder verandering der kieswet , schrijft het Leijdsche Dagblad, zijt gij niet gebaat, en dat die verandering nirnmer plaats hebbe, daarvoor, wees er van verzekerd ! zal door ons , liberalen , worden gezorgd . Uij hebt Been refit van klagen , want het is de Natie die de schoolwet gemaakt heeft, waardeert, en in stand houdt . De Natie . Dit is, uit het liberale standpunt, onwederlegbaar. Tot mijn leedwezen, kan ik hier slechts aanduiden wat ik elders menigwerf uiteengezet heb . Tot mijn leedwezen ; want bet geldt hier de hoofdgedachte der revolutionaire theorie . De bekendheid daarmee is , voor een refit begrip van haar gevaarlijke natuur en strekking, onmisbaar . De Natie is het regerend personeel . her to laude de kiezers , de kamers , de kroon . Al wat daar buiten ligt, wordt gerekend, voor zoo ver van de Natie spraak is, niet to bestaan . De Natie, dat is de Staat . De Natie, dat is (met de lens „1'Etat, c'est Moi! ") ik . Namelijk, ik A . of Z ., ik de regerende partij . De Natie, dat is le pays legal, binnen den kring der kiesbevoegden beperkt . De Natie, dat is het zielencijfer op de stemlijst . De Natie, dat is het souvereine yolk, het zoogenaamde vrije yolk, dat men, door politieke vormen, in bedwang houdt . De Natie, dat is bet, in telkens afwisselenden vorm, geconcentreerde yolk . De Natie, dat is eene minderheid, eene fractie, eene factie, eene coterie, een veelvermogend individu, un hommepouvoir, die het souvereine yolk vervangt. De Natie, dat is, naar de tijd meebrengt, de slavin van een Rohespierre
of van eon Bonaparte. De Natie, dat is een toverklank waardoor men, in het staatsregt en in het volkerenregt, met de magteloos geworden Natien speelt '). op zich zelf erg genoeg . Veel erger evenwel is het dat dit staatsabsolutisme zich tot de conscientien uitstrekt . Let we! ; conscientie-dwang is , in de schatting der liberaae waanwij sheid , voor den liberaal een refit en een pligt , en voor wie flog niet liberaal is , voor ongeleerden en onontwikkelden , een weldaad. Evenwel we mogen flog dankbaar zijn dat er thans, met zooveel moderatie, aan de roeping van het denkend gedeelte der Natie voldaan wordt ; dat het flu niet meer is, zoo als wij het , voor '1 818 en zelfs tot '1 857 , hebben beleefd , toen zonder autorisatie niemand eene school mogt oprigten ; toen de vergunning ontzegd wend , omdat het onderwijs op de openbare school, volgens het plaatselijk bestuur, chri$telijlti genoeg was, en toen men ons desniettemin met scherpe teregtwijzing onder het oog bragt . „Voorzeker het onderwijs is werkelijk en wettelijk vrij ." -Inderdaad ; want er was vrijheid van oprigting, zoo het best~tur het nuttige daarvan ook inzag ; vrijheid om to doen wat door anderen vergund wend ; vrijheid zelfs om aan uwe kinderen eene opvoeding to geven naar het geloof en den eisch uwer gezindte ; vrijheid, namelij k zoo de burgemeester het ook goed vond. ') In het staatsregt . „Als in den Staat het chrislelijk beginsel niet meer den boventoon heert, zal het anti-clcristel&lc beginsel, in den staatsvorm genesteld, tegen al wat eene chrisielijke natie heilig en dierbaar is, worden gekeerd ." In het zolkenregt . „ In het uitnemend vertoog van A . de Brogue Diplomatic de la Rez'olution (in de Revue des Deux-Mndes van 1 Febr,) schrijft hij : „ Ce qu'il faut condamner partout, c'est !'hypocrisie qui fait sortir l'oppression des peoples de l'hommage exagere, rendu a leur souveraiiletc meme ."
her to laude heeft het liberalisme het ver gebragt ; evenwel ontbreekt er nog jets, ik zeg niet aan de praktijk, maar aan de volkomen formulering der theorie . Namelijk de verklaring tat de wet is het openbaar geweten, waarin, regtens, de conscientie van den enkeling (als het uitnemendste in des menschen aanleg miskend worth, is het zonderlinge wooed mij welkom) zich oplost ') .
Van velerlei poging tee voortzetting van de schoolwetagitatie is spraak . Eerli jke naleving der schoolwet . Herziening van art . '194 der Grondwet . Zoo niet, tan aandrang tot naleving van tit in 1848 jammerlijk geperfectioneerd artikel, waarin „voldoend onderwijs" en „eerbiediging van ieders godsdiensti ;e begrippen" beloofd worth . Verlaging van het kiesregt . Petitionnement aan den Koning, en wat er al meer van uitvoerlijke of onuitvoerlijke zaken, door onze teleurgestelde vrienden, naar ik verneem, her bane gebragt worth . Evenwel eene preliminaire vraag is er, die omen geheelen toestand, met bet oog op gewetensvrijheid, beheerscht . Ilet is een zonderlinge eigenschap van de nederlandschvrijzinnige praktijk, tat ze steeds niet to ver wil gaan, en ook zeer ongaarne bij anderen ten achter wit zijn . Aldus zijn we thans,, door de werking van deze dubbele drijfveer, i) In Baden (tivaar men ons anders weinig vooruit is) heeft men, zonder omwegen, verklaard tat, tegenover den modernen Staat, het individueel deiceten geen refit heeft („dasz, dem modernen Staate gegeniiber, auch das Gewissen des Einzelnen rechtlos sei .") Zie het belangrijke geschrift van den bisschop van Maintz, 1i o/'ei~tliche Gewissen? Frankfort a . M . 1866 .
lst das Gesetz
zoo ver gekomen dat , in de~openbare instellingen, schier het flee plus ultra der verloochening, welligt zou ik moeten zeggen, der bestrijding van het volksgeloof bereikt is . Thans blijft flog deze vraag, of men, bovendien, als uitgemaakt zal aannemen dat de ouderwetsche bevolking , omdat de heeren liberalen heer en meester zijn, geenerlei refit heeft om geregeerd to worden overeenkomstig haar geloof. Zoodat ik mij dan vergist heb met to beweren : „Aan de waardigheid en van het christelijk volksbelang, en van de bij uitnemendheid nationals rigting waarvoor wij opkomen, gedachtig, is het ons niet to doers om aftroggeling van een aalmoes . wij vragen aan de Kamer en aan de Kroon, niet als gunst, rnaar als refit, het handhaven der dierbaarste vrijheden, eigendom der natie, met het bloed der voorvaderen betaald, in onze volkshistorie met onuitwischbare letteren gegraveerd, en daaruit, als onvervreemdbaar, overgeboekt in de Grondwet ." Een toetssteen der gehalte van het nederlandsche liberalisme ligt in de felheid waarmee het opkwam tegen de uitdrukking „ [let yolk achter de kiezers", die ik in 9 856, als lid der Tweeds Kamer, tegenover de vrijzinnige laatdunkendheid gesteld heb . Ik was een anti-revolutionaire demagoog . Desniettemin zeide ik reeds dikwerf, en herzeg ik gaarne : „Naauwelijks is er eene uitdrukking, door mij in de Tweeds Kamer gebezigd, waaraan ik met meer genoegen herdenk ." Daarom zou ik het, ook in '1868, niet oorbaar achten to verklaren dat een ieder, die, naar de uitspraak eener constitutionele fictie, den geldelijken maatstaf van kiesbevoegdheid niet bereikt heeft, van kunde, beschaving, verstand, en, waar het op de dierbaarste en heiligste heIan gen van den Nederlander en den Christen aankomt, van
44 vaderlandsliefde en geloof, van hart en geweten beroofd is, Niet in 1856, reeds in 1849, heb ik mij, tegen de verdenking, als of ik aldus den eerbied jegens de wettige overheid uit het oog verloor, gevrijwaard . -- „1k eerbiedig de vertegenwoordiging, in de regten welke de grondwet haar verleent . 1k ben bereidvaardig mij to onderwerpen aan al wat door haar, binnen den kring der constitutionele bevoegdheid, in gemeen overleg met den Koning, verrigt wordt : Maar zij is niet eene vertegenwoordiging die , in elk opzigt , de natie vervangt ; die voor de natie , met terzijdestelling der natie zelve , handelt , denkt en gevoelt . 1k meen dat de natie bet refit van vrije beoordeeling behoudt . 1k meen dat zij , in hoogeren zin, onafhankelijk van haar vertegenwoordigers blijft ; dat zij door Been voorloopig of definitief kies-reglement geformeerd wordt ; dat zij niet eenzelvig met de vergadering is welke bij het openers der stembus , naar de wisselende kansen van het constitutionele hazardspel en de veronderstelde verhouding van het geldelijk vermogen en politieke vatbaarheid , als legale voorstanderes der volksregten en volksbelangen optreedt . Ook hier leeft nog, zoo ik vertrouw, ondanks alle proefnemingen van politieke artsen en anatomisten , ook hier is en blijft eene Natie, wier wezen zich in Been constitutionele verordeningen oplost, wier levers, to midden der voorbijgaande regeringsvormen voortgezet wordt ; die den zin niet heeft verloren voor godsdienst, waarheid en refit . Er zijn er, Gode zij dank! er zijn er, in elke gezindte, nog velen, voor wie pligt, trouw, braafheid, in iedere betrekking Been ijdele klank is ; die weten wat zich to onderwerpen om der conscientie wil beteekent ; door wie de vrijheid, niet als deksel der boosheid, maar als middel ter pligtbetrachting, verlangd wordt, en hil wie elke vaderlandsche maar weerklank vindt
45 in het vaderlandsche hart . In de zoodanigen, zaamverbonden door eene nationaliteit, welke niet van heden of gisteren haar dagteekening heeft, zoek ik de kern en de kracht van het, nederlandsche yolk . Deze natie is het, op historischen bodem geworteld, welke, waar alles verandering ondergaat, eenzelvigheid behoudt, en aan wie welligt slechts een weinig meer zelfvertrouwen, pligtbesef, en vrijmoedige openbaarmaking van haar denkwijs en verlangen ontbreekt, om op het bestuur der meest belangrijke aangelegenheden dat billijk overwigt to verkrijgen hetwelk voor het behoud van het vaderland vereischt wordt ." 's H a g e, 2 5 Februarij 18 6 8 .
GEDRUKT BIJ II . P. DE SWART EN Z00N .
