Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent
Academiejaar 2008-09
OVERHEIDSAANSPRAKELIJKHEID VOOR HET OPTREDEN VAN DE POLITIE (En de aansprakelijkheid van de politieambtenaar zelf)
Masterproef van de opleiding ‘Master in de rechten’
Ingediend door
Tobias Valcke
studentennummer: 20043413 major: Burgerlijk en Strafrecht
Promotor: Prof. Dr. H. Bocken Commissaris: Mevr. N. Van de Sype
I
Inhoudstafel
Inleiding................................................................................................................................................ 1 Deel 1: Overheidsaansprakelijkheid.......................................................................................... 2 Hoofdstuk 1: De oude regeling: Voor de wet van 10 februari 2003 betreffende de aansprakelijkheid van en voor personeelsleden in dienst van openbare rechtspersonen .............................................................................................................................. 2 1.1.
Flandria – arrest en het vervolg ......................................................................... 2
1.2.
Orgaan – aangestelde ............................................................................................. 4
1.3.
Toepassingsvoorwaarden ...................................................................................... 5
1.3.1.
Onrechtmatig handelen .................................................................................. 5
1.3.2.
Binnen de wettelijke bevoegdheden ......................................................... 6
1.4.
Verschil inzake aansprakelijkheid....................................................................... 7
Hoofdstuk 2: De nieuwe regeling ......................................................................................... 12 2.1.
Loodsen ...................................................................................................................... 12
2.2.
Politie en militairen ................................................................................................ 13
2.3.
De wet van 10 februari 2003: een algemene regeling ............................ 14
2.3.1. Toepassingsgebied ................................................................................................ 15 2.3.2. Beperking van de persoonlijke aansprakelijkheid van personeelsleden in dienst van openbare rechtspersonen wiens toestand statutair geregeld is ........................................................................................................... 17 2.3.3. De aansprakelijkheid van openbare rechtspersonen voor schade door hun personeelsleden aan derden berokkend ........................................................... 22 2.3.4. Vorderingen van de overheid tegen haar personeel................................ 25 Deel 2: Het Belgische politiewezen ......................................................................................... 27 Hoofdstuk 1: Algemeen............................................................................................................ 27 Hoofdstuk 2: De lokale politie ............................................................................................... 29 2.1. De politiezones ............................................................................................................... 29 2.2. De organisatie van de lokale politie ....................................................................... 29 2.3. De zeggenschap over de lokale politie.................................................................. 30 2.3.1. De politieraad.......................................................................................................... 31 2.3.2. Het politiecollege ................................................................................................... 31 2.3.3. De Zonale Veiligheidsraad ................................................................................. 32 2.3.4. De provinciegouverneur...................................................................................... 33 II
2.3.5. De Vaste Commissie van de lokale politie ................................................... 34 2.4. Taken en opdrachten van de lokale politie.......................................................... 35 Hoofdstuk 3: De federale politie ........................................................................................... 39 3.1. Organisatie en structuur van de federale politie ............................................... 39 3.1.1. De Commissaris-generaal .................................................................................. 40 3.1.2. De organisatie van de federale politie op federaal niveau: de verschillende algemene directies .................................................................................. 42 3.1.2.1. De algemene directie bestuurlijke politie............................................. 42 3.1.2.2. De algemene directie gerechtelijke politie .......................................... 43 3.1.3. De organisatie van de federale politie op arrondissementeel niveau: de gedeconcentreerde diensten van de federale politie ...................................... 47 3.1.3.1. De gedeconcentreerde coördinatie- en steundienst ........................ 47 3.1.3.2. De gedeconcentreerde gerechtelijke dienst ........................................ 48 3.2. Opdrachten en taken van de federale politie ..................................................... 49 Deel 3: De aansprakelijkheid voor het politieoptreden ................................................... 51 Hoofdstuk 1: Algemeen............................................................................................................ 51 Hoofdstuk 2: De constitutieve elementen van aansprakelijkheid ........................... 55 2.1. De fout ............................................................................................................................... 55 2.2. De schade ......................................................................................................................... 56 2.3. Causaal verband ............................................................................................................ 57 2.3.1. Algemeen ..................................................................................................................... 57 2.3.2. Het verlies van een kans bij onzeker causaal verband .......................... 60 Hoofdstuk 3: De burgerrechtelijke aansprakelijkheid van de politieambtenaar en van de overheid .................................................................................................................... 64 3.1. De aansprakelijkheid van de politieambtenaar ................................................. 64 3.1.1. Waarvoor kan de politieambtenaar persoonlijk worden aangesproken?..................................................................................................................... 64 3.1.1.1. De opzettelijke fout ...................................................................................... 65 3.1.1.2. De zware fout.................................................................................................. 65 3.1.1.3. De gewoonlijk voorkomende lichte fout ............................................... 70 3.2. De aansprakelijkheid van de overheid .................................................................. 72 3.3. Wie kan wie aanspreken?........................................................................................... 75 3.3.1. Een derde spreekt de politieambtenaar en / of de overheid aan ....... 75 3.3.2. De overheid spreekt de individuele politieambtenaar aan .................... 79
III
3.3.3. De individuele politieambtenaar spreekt de overheid aan .................... 80 3.3.4. Een individuele politieambtenaar spreekt een collega aan ................... 82 Hoofdstuk 4: Het burgerlijk procedureverloop................................................................ 84 4.1. Zaken voor de civiele rechtbank ............................................................................. 84 4.1.1. Welke rechtbank is bevoegd? ........................................................................... 84 4.1.2. Verjaring van schade aangericht door een politieambtenaar .............. 84 4.1.3. Het procedureverloop .......................................................................................... 87 4.1.4. De verplichting van aanbod tot dading indien de overheid een vordering wenst in te stellen tegen haar politieambtenaar ............................... 88 4.1.4.1. Wat is een aanbod tot dading en wanneer komt het voor? .......... 88 4.1.4.2. Wie kan tot een aanbod tot dading over gaan? ................................ 89 4.1.4.2.1. De federale politie ................................................................................. 90 4.1.4.2.2. De lokale politie...................................................................................... 92 4.1.4.3. Hoe komt een aanbod tot dading tot stand? ...................................... 93 4.2. Zaken voor de strafrechtbank .................................................................................. 96 4.3. Het betalen van de gerechtskosten........................................................................ 96 4.4. De overheid voorziet in rechtshulp voor de politieambtenaar ..................... 97 Besluit ............................................................................................................................................... 102 BIBLIOGRAFIE................................................................................................................................ 105
IV
WOORD VOORAF
Dit werk kon slechts tot stand komen dankzij de steun en hulp van vele mensen.
Graag wil ik daarom mijn oprechte dank betuigen aan allen die mij de laatste twee jaar gesteund en geholpen hebben bij de realisatie van deze Masterproef. Een speciaal woord van dank gaat in de eerste plaats uit naar mijn promotor Prof. Dr. Bocken en mijn commissaris Mevr. Van de Sype voor hun begeleiding en kritische beoordeling van dit werkstuk. Mede door hun goede raad hebben ze me op het goede spoor gezet. Dank ook aan Hannes Lowagie voor het nalezen van de tekst. Een laatste woord van dank gaat tenslotte uit naar mijn vrienden en ouders die mij op alle momenten de nodige steun gaven. Hierbij zou ik in het bijzonder Gert Van Der Meiren willen bedanken.
Gent, 13 augustus 2009.
Tobias Valcke
V
Inleiding
1.
4
december
2007,
de
drieëntwintigjarige
politieagente
Kitty
van
Nieuwenhuysen komt om het leven tijdens een interventie in Lot. Deze recente gebeurtenis toont nog maar eens het hoge risicogehalte van het politieberoep aan. Om goed en snel te kunnen optreden dienen politieambtenaren over een relatief grote handelingsvrijheid te beschikken. Belangrijk hierbij is dat ze niet voor elk van hun handelingen, doch slechts in bepaalde gevallen, aansprakelijk kunnen worden gesteld. Ze moeten verder ook op een duidelijke manier geïnformeerd worden over de mogelijke gevolgen van hun daden. Naast de politieambtenaar kan ook de tewerkstellende overheid voor handelingen van haar werknemers
aansprakelijk
gesteld
worden.
In
deze
Masterproef
zal
ik
onderzoeken hoe groot de aansprakelijkheid van beide partijen, zowel van de individuele politieambtenaar als van de overheid, precies is. In het eerste deel van het werkstuk wordt het ontstaan en de gerechtelijke en wettelijke evolutie van het begrip overheidsaansprakelijkheid geanalyseerd. Er wordt een licht geworpen op de regeling zoals die in het algemeen van toepassing is op werknemers van openbare rechtspersonen. Daarbij wordt eerst de situatie bekeken zoals die gangbaar was voor de Wet van 10 februari 2003 betreffende de aansprakelijkheid van en voor personeelsleden in dienst van openbare
rechtspersonen.
Daarna
wordt
de
huidige
situatie
belicht.
In het tweede deel zal het Belgische politiewezen worden besproken, met een blik op de verhoudingen tussen en de structuur binnen de federale en de lokale politie. In
het
derde
deel
aansprakelijkheid
tot
voor
slot het
bespreek
ik
politieoptreden.
de We
eigenlijke zullen
burgerrechtelijke bekijken
hoe
de
aansprakelijkheid tot stand komt, wat de voorwaarden hiervoor zijn en wie wie voor welke handelingen aansprakelijk kan stellen. Verder zal ook de procedure voor de verschillende rechtbanken aan bod komen. Welke rechtbank is bevoegd? Wanneer verjaart de verhaalsvordering? En wat is precies een aanbod tot dading? Met dit werk hoop ik een antwoord te geven op de onduidelijkheid omtrent de aansprakelijkheid voor het politieoptreden. 1
Deel 1: Overheidsaansprakelijkheid
2. De rol van de overheid is de voorbije eeuw grondig gewijzigd. De overheden, hun mandatarissen en personeelsleden, worden steeds meer betrokken partij bij alle aspecten van het maatschappelijk leven op het Belgisch grondgebied. De vele wijzigingen binnen het hedendaags bestuurlijk landschap gaan hand in hand met een spectaculair gewijzigd jurisprudentieel klimaat met betrekking tot overheidsaansprakelijkheid. Zo stelt Vandenberghe1, dat wie de ontwikkeling van de overheidsaansprakelijkheid bekijkt sedert het cassatiearrest van 5 november 19202 “een wandeling maakt door een cultuurlandschap”.
Hoofdstuk 1: De oude regeling: Voor de wet van 10 februari 2003 betreffende de aansprakelijkheid
van
en
voor
personeelsleden
in
dienst
van
openbare
rechtspersonen
1.1.
3.
Flandria – arrest en het vervolg
Tot voor het Flandria-arrest van 5 november 1920 stelde de rechterlijke
macht
zich
zeer
terughoudend
op
wat
betreft
de
beoordeling
van
de
rechtmatigheid van overheidshandelingen. Vooral ingegeven door de visie van de Franse rechtsleer, die zeer sterk gebaseerd was op de scheiding der machten, werd een onderscheid gemaakt tussen de handelingen die de overheid als een privaat persoon stelt (actes de gestion) en de handelingen die de overheid als drager van het openbaar gezag stelt (actes d’autorité). Hoven en rechtbanken waren niet bevoegd om te oordelen over eventuele fouten van de overheid indien die overheidsdaden stelde, zodat de overheid enkel aansprakelijk kon worden gesteld
wanneer
zij
optrad
als
private
rechtspersoon,
aangezien
deze
handelingen onder de toepassing vielen van het gemeenrecht.3 Zo oordeelde het 1
M. ANTHONIS, I. CARLENS, E. DEPLANTER, A. VAN OEVELEN, H. SEBRECHTS en G. VANDENWIJNGAERT, Aansprakelijkheid van gemeenten en ocmw’s: De burgerrechtelijke aansprakelijkheid en verantwoordelijkheid van het lokaal bestuur, zijn topambtenaren en personeel, Brugge, Vandenbroele, 2007, 22. 2 Cass. 5 november 1920, Pas. 1920, 193, conclusie P. LECLERQ. 3 V. VERVLIET, Buitencontractuele aansprakelijkheid bij professionele risico’s, Antwerpen, Intersentia, 2007, 354.
2
Hof van Cassatie in een arrest van 13 februari 1902 dat de gewone rechtbanken, omwille van de scheiding der machten, onbevoegd zijn om de vergoeding voor de door militaire oefeningen veroorzaakte schade toe te kennen.4 Met het Flandria-arrest van 5 november 1920 werd voor het eerst afgestapt van deze op de scheiding der machten gebaseerde stelling. Vanaf dat moment zien we dat de aansprakelijkheidsregeling die van toepassing is op publiekrechtelijke rechtspersonen, geleidelijk aan naar de principes van het gemeen recht is toe gegroeid. De feiten waren de volgende. Een zeer oude boom die eigendom is van de stad Brugge, valt om op de openbare weg en vernietigt in zijn val de planten van de onderneming Flandria. De val was te wijten aan de nalatigheid van de stad Brugge, daar die de boom had moeten omhakken om zo de ongecontroleerde val te vermijden. De onderneming Flandria eist een schadevergoeding. Het Hof van Cassatie oordeelde dat elk subjectief recht aanspraak maakt op rechterlijke bescherming, ongeacht of het door een particulier, dan wel een administratieve overheid wordt geschonden. Het Hof oordeelde om die reden dat de gewone rechter wel bevoegd is om een vergoeding toe te kennen voor de schade die is veroorzaakt door een onrechtmatige daad van de administratieve overheid die een burgerlijk recht schendt, ongeacht of de overheid als drager van de openbare macht of als particulier optreedt.5 Met andere woorden, vanaf dat arrest kon, wanneer de overheid een fout maakt, dit voor een gewone rechtbank worden gebracht en kon de schadelijder door die rechtbank een vergoeding worden toegekend. Dit baanbrekende Flandria-arrest werd later verfijnd in een aantal arresten van het Hof van Cassatie: het wegverkeerstekenarrest6 (1963), het koepokkenarrest7 (1963), het Cuvelier-arrest8 (1965), het arrest-Goffin9 (1971), het arrest-Lecleff en Dumoulin10 (1980) en het Anca-arrest11 (1991).12 De laatste decennia is de terughoudendheid die bestond op het vlak van de aansprakelijkheid van de Staat en andere publiekrechtelijke rechtspersonen,
4
Cass. 13 februari 1902. J. VANDE LANOTTE en G. GOEDERTIER, Overzicht publiek recht, Brugge, Die Keure, 2001, 815. 6 Cass. 7 maart 1963, Pas. 1963, 744, Conclusie W.J. GANSHOF VAN DER MEERSCH. 7 Cass. 26 april 1963, RW 1963 – 64, 287. 8 Cass. 16 december 1965, Pas. 1966, 513, Conclusie W.J. GANSHOF VAN DER MEERSCH. 9 Cass. 23 april 1971, RW 1970 – 71, 1793, Conclusie F. DUMON. 10 Cass. 26 juni 1980, Pas. 1980, 1341, Conclusie J. VELU. 11 Cass. 19 december 1991, JT 1992, 142, Conclusie J. VELU. 12 J. DUJARDIN en J. VANDE LANOTTE, Basisbegrippen publiekrecht, Brugge, Die Keure, 2004, 125. 5
3
definitief weggevallen. Voortaan zijn alle sectoren van het overheidspersoneel onderworpen aan het civiel aansprakelijkheidsrecht. Dit vindt voornamelijk zijn grondslag in het legaliteitsbeginsel: de overheid is immers verplicht zijn zelf uitgevaardigde rechtsregels te eerbiedigen, wat meteen met zich meebrengt dat ze ook verplicht is om de algemene zorgvuldigheidsnorm te respecteren.13
1.2.
Orgaan – aangestelde
4.
Wanneer
er
gesproken
wordt
over
de
op
de
fout
gebaseerde
aansprakelijkheid van de overheid, wordt hiermee in feite het foutief of onzorgvuldig optreden, of de nalatigheid, van een personeelslid van de overheid bedoeld. Echter, niet elke fout die door een lid van het overheidspersoneel wordt begaan, kan aan de publiekrechtelijke rechtspersoon worden toegerekend. Tot voor kort dienden we daarvoor te kijken naar de orgaantheorie, en diende deze theorie te worden toegepast. Een rechtspersoon, openbaar of privaat, kan enkel handelingen stellen door tussenkomst van een fysiek persoon. Deze fysieke persoon dient door de statuten of de wet te worden aangewezen om in naam en voor rekening van de bepaalde rechtspersoon op te treden. Dit heeft als gevolg dat de beslissingen die deze personen, de organen, nemen, geacht worden de wil te zijn van de rechtspersoon. Dit is de vereenzelvigingleer.14 Hierbij geldt de leer van de orgaantheorie: wanneer een orgaan binnen de perken van de hem toegekende bevoegdheid onrechtmatig handelt, zal zijn onrechtmatige daad de rechtstreekse aansprakelijkheid van de betrokken rechtspersoon met zich meebrengen, dit op basis
van
artikels
1382
en
1383
B.W.
Als
orgaan
van een
openbaar
rechtspersoon dient te worden beschouwd, het personeelslid dat een deel van het gezag uitoefent (hoe ondergeschikt zijn functie ook weze, ongeacht de statutaire of contractuele rechtsverhouding en ongeacht de vaste of tijdelijke aanstelling) en dat gezag uitoefent in naam van de overheid.15 Deze ruime omschrijving
heeft
tot
gevolg
dat,
naast
de
niet-ondergeschikte
vertegenwoordigers van de overheid, zoals ministers, burgemeesters, schepenen 13
V. VERVLIET, Buitencontractuele aansprakelijkheid bij professionele risico’s, Antwerpen, Intersentia, 2007, 354. V. VERVLIET, Buitencontractuele aansprakelijkheid bij professionele risico’s, Antwerpen, Intersentia, 2007, 355. 15 J. VANDE LANOTTE en G. GOEDERTIER, Overzicht publiek recht, Brugge, Die Keure, 2001, 818. 14
4
en rechters, die als organen van de overheid worden aangemerkt, dit ook voor bijvoorbeeld leerkrachten, militairen en politie het geval is. De ambtenaar die op geen enkele manier deelneemt aan de uitoefening van het gezag (bvb. een chauffeur)
is
een
aangestelde.
Het
feit
dat
de
ambtenaar
met
een
arbeidsovereenkomst, dan wel statutair is aangeworven, is niet doorslaggevend om hem al dan niet als orgaan te gaan bestempelen: er moet uitsluitend worden nagegaan of zij een deel van het staatsgezag uitoefenden of niet. In de praktijk was het echter zo dat de meeste statutaire ambtenaren als orgaan werden beschouwd,
terwijl
de
meeste
contractuelen
als
aangestelden
werden
aangemerkt.
Door de orgaantheorie wordt de rechtspersoon rechtstreeks aansprakelijk op grond van artikel 1382 B.W. voor de fouten die hun organen begaan binnen hun opdracht. Het gaat hier dus niet om een onrechtstreekse aansprakelijkheid voor andermans daad op grond van artikel 1384 derde lid B.W. Indien de fout echter werd begaan door een aangestelde is artikel 1384 B.W. wel van toepassing en kan de overheid als aansteller aansprakelijk worden gesteld. Het belangrijkste onderscheid tussen organen en aangestelden situeert zich echter op het vlak van de persoonlijke aansprakelijkheid en de gebeurlijk daarmee samenhangende verhaalsvordering van de rechtspersoon. Een ander onderscheid vinden we op het vlak van het verband dat moet bestaan tussen de onrechtmatige handeling en de uitgeoefende functie. Deze verschillen zijn uiteraard zeer nadelig en verwarrend voor het slachtoffer, doch ook voor de dader zelf. Hier komen we nog op terug.
1.3.
Toepassingsvoorwaarden
1.3.1. Onrechtmatig handelen
5.
Onrechtmatig handelen houdt in dat er een schending plaatsvindt van een
juridische gedragsnorm. Een onrechtmatige daad kan bestaan in het miskennen van een specifieke norm waarin een welbepaalde gedraging wordt verboden of geboden, of in het miskennen van de rechtens opgelegde zorgvuldigheidsnorm die een algemeen zorgvuldig en omzichtig persoon in de samenleving in acht 5
dient te nemen (het zogenaamde bonus ac diligens Pater Familias-criterium).16 Deze fout van een orgaan wordt beoordeeld op basis van artikel 1382 B.W. : de lichtste fout is voldoende om tot de aansprakelijkheid van het orgaan, en dus ook tot die van de rechtspersoon, te komen.17 Enerzijds dient hierbij vermeld te worden dat het feit dat de publiekrechtelijke rechtspersoon door toepassing van de orgaantheorie aansprakelijk is voor eigen onrechtmatige
daad,
niet
met
zich
meebrengt
dat
de
persoonlijke
aansprakelijkheid van het orgaan dat de fout beging, wordt uitgesloten. Beiden, de rechtspersoon en het orgaan, kunnen in solidum aansprakelijk zijn ten opzichte van de schadelijdende derde voor zijn geleden schade, net zoals de aansprakelijkheid
van
de
aansteller
voor
onrechtmatige
daden
van
zijn
aangestelden de parallelle persoonlijke aansprakelijkheid van de aangestelde niet uitsluit. Dit laatste moet echter wel gezien worden binnen de lijnen van artikel 18 Arbeidsovereenkomstenwet, maar daar wordt verder nog op terug gekomen. Anderzijds is het niet noodzakelijk dat het orgaan dat de fout begaat zelf persoonlijk aansprakelijk kan worden gesteld opdat de rechtspersoon zou kunnen worden aangesproken. Indien men bvb niet weet wie de fout nu precies heeft begaan, omdat het orgaan niet geïdentificeerd kan worden of indien de fout voor het orgaan een onoverwinnelijke dwaling inhoudt, betekent dit niet dat publiekrechtelijke rechtspersoon ook automatisch vrijgesteld wordt van alle aansprakelijkheid.18
1.3.2. Binnen de wettelijke bevoegdheden
6.
Opdat de foutieve handeling van het orgaan aan de overheid zou worden
toegerekend, is vereist dat de handeling gesteld werd binnen de uitoefening van de wettelijke opdracht van het orgaan. Een onrechtmatige daad van een orgaan dat binnen de perken van de hem toegekende bevoegdheid blijft, leidt tot de rechtstreekse aansprakelijkheid van de betrokken rechtspersoon voor wie het orgaan optreedt.19 Het Hof van Cassatie heeft dit principe enigszins versoepeld 16
Cass. 4 juni 1965, Pas. 1966, 1078. V. VERVLIET, Buitencontractuele aansprakelijkheid bij professionele risico’s, Antwerpen, Intersentia, 2007, 357. 18 V. VERVLIET, Buitencontractuele aansprakelijkheid bij professionele risico’s, Antwerpen, Intersentia, 2007, 358. 19 Cass. 31 maart 1943, RCJB 1947, 128; Cass. 1 maart 1951, Arr.Cass. 1951, 369; Cass. 31 januari 1979, Arr. Cass. 197879, 614. 17
6
door de toepassing van de vertrouwensleer: een handeling die schijnbaar binnen de wettelijke perken van het ambt werd verricht, kan toch de aansprakelijkheid van de overheid met zich meebrengen, als deze schijnbare ambtelijkheid van dien aard is dat ze een redelijk en voorzichtig mens misleidt, met andere woorden indien de schadelijder redelijkerwijze van de veronderstelling mocht uitgaan dat het orgaan binnen de perken van zijn wettelijke bevoegdheid optrad.20
1.4.
Verschil inzake aansprakelijkheid
7. Zoals eerder vermeld bestonden er in de oude regeling probleempunten. Er was een verschil op vlak van de aansprakelijkheid
voor organen en die voor
aangestelden en er was een verschil wat betreft de aansprakelijkheid van contractuelen en van statutairen. Een eerste groot verschil is te vinden in de mogelijkheid tot het aanspreken van de openbare rechtspersoon voor wie de fysieke persoon optrad. Het verband tussen de daad van het orgaan en de door hem uitgeoefende functie wordt veel strikter uitgelegd dan wanneer het om een aangestelde gaat. In geval van de orgaantheorie is de rechtspersoon slechts aansprakelijk indien de fout van het orgaan zich voordeed binnen de uitoefening van zijn wettelijke opdracht, of die schijnbaar binnen zijn wettelijke bevoegdheid valt. Indien het daarentegen om een rechtspersoon als aansteller gaat, is deze echter ook aansprakelijk indien de fout van de aangestelde gebeurde tijdens en naar aanleiding van de opdracht van de aangestelde. Met andere woorden: zelfs als de aangestelde buiten zijn opdracht handelde, dan nog zal de aansteller aansprakelijk kunnen worden gesteld voor de geleden schade, als de aangestelde de fout maakte tijdens de diensturen en als de fout een verband vertoonde met de opdracht. Dit verband mag onrechtstreeks en toevallig zijn. Een voorbeeld hiervan is terug te vinden in een arrest van het Hof van Cassatie van 11 april 1989, waarin het Hof oordeelde dat wanneer een rijkswachter die een collega met zijn eigen wagen meeneemt naar een cursus in het raam van zijn werk en tijdens de rit een verkeersongeval veroorzaakt, zijn passagier alleen hem en niet de Belgische Staat aansprakelijk 20
Cass. 29 mei 1947, Pas. 1947, 216; Cass. 19 december 1991, RW 1992-93, 397.
7
kan stellen, aangezien hij op het ogenblik van het ongeval niet als een staatsorgaan handelde.21 Indien het ongeval daarentegen door een aangestelde zou worden veroorzaakt zou de overheid wel kunnen worden aangesproken. M.a.w.
de
aansprakelijkheid
van
de
openbare
rechtspersoon
was
op
materieelrechtelijk vlak ruimer voor zijn aangestelden dan voor zijn organen.22 Het wordt hier dus duidelijk dat de ongelijke juridische behandeling, hoewel het om gelijke schadegevallen gaat, er voor zorgt dat de organen een nadeliger aansprakelijkheidsregime hebben dan aangestelden. Ook voor de schadelijder is dit nadelig, want die verliest een, niet onbelangrijke, partij waarop hij zijn schade zou kunnen verhalen. Een ander gevolg23 van dit onderscheid in aansprakelijkheid is van procedurele aard. Indien de fout van een aangestelde van een openbare rechtspersoon tevens
een
strafrechtelijk
misdrijf
uitmaakte,
werd
aangenomen
dat
de
benadeelde zich voor de strafrechter niet alleen burgerlijke partij kon stellen tegen de daders, mededaders en medeplichtigen, maar ook tegen degene die op grond van artikel 1384, 3e lid B.W. voor deze personen burgerrechtelijk aansprakelijk zijn, m.a.w. ook tegen de openbare rechtspersoon. Echter, bij een fout, die ook een strafrechtelijk misdrijf is, begaan door een orgaan van een openbare rechtspersoon, kon enkel het orgaan voor de strafrechter verschijnen, aangezien de rechtspersoon in dit geval persoonlijk aansprakelijk was op grond van artikel 1382 B.W. en niet burgerrechtelijk zoals een aansteller. In dit geval moest dus een aparte vordering voor de burgerlijke rechter worden ingesteld om een schadevergoeding van de openbare rechtspersoon te verkrijgen. Een tweede verschil24 vindt zijn oorsprong in het onderscheid tussen contractueel en statutair aangeworven personen. Hierbij moet uitdrukkelijk benadrukt worden dat dit verschil niets te maken heeft met het onderscheid organen – aangestelden, hoewel aangestelden meestal door een arbeidsovereenkomst verbonden
zijn
en
de
meeste
organen
statutair
verbonden
zijn.
Statutair aangestelde personeelsleden van een openbare rechtspersoon waren
21
Cass. 11 april 1989, Arr.Cass. 1988-89, 902. S. COVEMAEKER,” De nieuwe Wet van 10 februari 2003 betreffende de aansprakelijkheid van en voor personeelsleden in dienst van openbare rechtspersonen”, T.B.B.R. 2003, (476) 480. 23 S. COVEMAEKER, “De nieuwe Wet van 10 februari 2003 betreffende de aansprakelijkheid van en voor personeelsleden in dienst van openbare rechtspersonen”, T.B.B.R. 2003, (476) 480. 24 S. COVEMAEKER, “De nieuwe Wet van 10 februari 2003 betreffende de aansprakelijkheid van en voor personeelsleden in dienst van openbare rechtspersonen”, T.B.B.R. 2003, (476) 476. 22
8
vroeger aansprakelijk tegenover derden en tegenover de openbare rechtspersoon zelf, op grond van artikel 1382 B.W. Ze waren in principe aansprakelijk voor elke door hen begane fout in de uitoefening van hun functie. Contractueel aangestelde personeelsleden van openbare rechtspersonen daarentegen, konden zich beroepen op de immuniteit van artikel 18 Wet Arbeidsovereenkomsten en waren
bijgevolg,
zowel
tegenover
derden,
als
tegenover
de
openbare
rechtspersoon zelf, niet persoonlijk aansprakelijk, tenzij bij bedrog, zware fout of veel voorkomende lichte fout. 8.
Dit door velen als onredelijk aanziene onderscheid zorgde voor heel wat
protest en zo moest het Arbitragehof zich meer dan eens uitspreken over een prejudiciële vraag over dit onderwerp. In een eerste arrest van 18 december 199625 diende het Arbitragehof zich uit te spreken over de prejudiciële vraag of “de artikelen 1382, 1383 en 1251, 3e lid B.W. in overeenstemming zijn met de artikelen 10 en 11 van de Grondwet, in zoverre zij het met name voor de Belgische staat mogelijk maken een beroep in te stellen tegen zijn orgaan wanneer, naar aanleiding van een door dat orgaan in het kader van zijn ambt louter toevallig begane lichte fout, de Belgische Staat het slachtoffer
heeft
vergoed
voor
de
schade
waarvoor
zijn
orgaan
aansprakelijk werd verklaard, terwijl artikel 18 van de Wet van 3 juli 1978 betreffende de arbeidsovereenkomsten de burgerlijke aansprakelijkheid van de door een arbeidsovereenkomst verbonden werknemer, ingeval hij bij de uitvoering van zijn overeenkomst de werkgever of derde schade heeft berokkend, tot de gevallen van bedrog, zware schuld en gewoonlijk voorkomende lichte schuld beperkt”. Het Hof oordeelde dat er “in acht nemend de gelijkenis van de vergeleken arbeidsverhoudingen, ondergeschiktheid” burgerrechtelijke
met
een
name
vanuit
onverantwoorde
aansprakelijkheid
die
het
oogpunt
discriminatie het
gevolg
is
is
van wat
van
juridische betreft
een
de
toevallig
voorkomende lichte fout door het verschil in behandeling bij het instellen van een regresvordering door de Belgische Staat tegen een statutair personeelslid aan de ene 25
kant
en
tegen
een
door
een
Arbitragehof 18 december 1996, nr. 77/96, RW 1996-97, 1252.
9
arbeidsovereenkomst
tewerkgesteld
personeelslid aan de andere kant.26 Uit de formulering van het antwoord van het Arbitragehof blijkt echter dat niet een welbepaald wetsartikel de artikelen 10 en 11
van
de
Grondwet
schendt,
maar
dat
het
gelijkheids-
en
non-
discriminatiebeginsel worden geschonden door een lacune in de wet. Dit werd nog
duidelijker
na
het
arrest
nr.
20/99
van
17
februari
1999.
In dit tweede arrest oordeelde het Arbitragehof dat artikel 18 van de Arbeidsovereenkomstenwet niet in strijd is met het gelijkheidsbeginsel doordat het tot gevolg heeft dat een derde die het slachtoffer is van een onrechtmatige daad in de zin van artikel 1382 en 1383 B.W., die als niet gewoonlijk voorkomende lichte schuld wordt gekwalificeerd, verschillend wordt behandeld naargelang de onrechtmatige daad werd begaan door een werknemer die op basis van dat artikel 18 een volledige immuniteit geniet, dan wel door een overheidsorgaan
dat
niet
door
een
arbeidsovereenkomst
is
verbonden.
Door beide arresten naast elkaar te leggen kan men afleiden dat, wanneer de aansprakelijkheidsregeling van artikel 18 Arbeidsovereenkomstenwet, dewelke van toepassing is op door een arbeidsovereenkomst verbonden werknemers, wordt vergeleken met de gemeenrechtelijke aansprakelijkheidsregeling van artikels 1382, 1383 en 1384 B.W., dewelke van toepassing is op statutair benoemde overheidspersoneelsleden, de toets aan het gelijkheids- en nondiscriminatiebeginsel niet wordt doorstaan als het gaat om de aansprakelijkheid van
de
werkgever
werknemer
respectievelijk
respectievelijk
het
de
hem
ambtenaar-orgaan tewerkstellende
tegenover
zijn
overheidsbestuur
(Arbitragehof 18 december 1996). Op vlak van hun aansprakelijkheid tegenover derden doorstaan ze deze toets wel.(Arbitragehof 17 februari 1999).27 Het Arbitragehof deed voor een derde keer uitspraak over een prejudiciële vraag, deze keer afkomstig van het Hof van Beroep te Luik, aangaande het onderscheid in
aansprakelijkheid
tussen
statutair
en
contractueel
tewerkgestelde
personeelsleden van openbare rechtspersonen in een arrest van 9 februari 2000.28 Het Hof moest een antwoord geven op de volgende vraag: “Is er geen sprake van schending van de artikelen 10 en 11 van de Grondwet, in zoverre een leerkracht uit de openbare sector, die een 26
J. VANDE LANOTTE en G. GOEDERTIER, Overzicht publiek recht, Brugge, Die Keure, 2001, 819. J. VANDE LANOTTE en G. GOEDERTIER, Overzicht publiek recht, Brugge, Die Keure, 2001, 819. 28 Arbitragehof 9 februari 2000, nr. 19/00, RW 2000-01, 906. 27
10
orgaan is van de openbare macht, persoonlijk kan worden veroordeeld tot een schadevergoeding ten gunste van een slachtoffer op grond van artikel 1384, 4e lid B.W. en dus op grond van fout, hoe licht die ook is, terwijl een leerkracht
uit
het
vrij
onderwijs,
die
gebonden
is
door
een
arbeidsovereenkomst, de vrijstelling geniet waarin artikel 18 van de Wet van 3 juli 1978 betreffende de arbeidsovereenkomsten voorziet, die zijn aansprakelijkheid beperkt tot het geval van bedrog, zware schuld of gewoonlijk voorkomende lichte schuld?”29 Hoewel de vraag zich beperkt tot het geval van leerkrachten, antwoordt het Hof vrij
algemeen.
Het
Hof
stelt
dat
“wat
betreft
de
burgerrechtelijke
aansprakelijkheid die het gevolg is van een toevallig voorkomende lichte fout, de wetgever een verschil in behandeling heeft ingesteld tussen de door de overheid tewerkgestelde leden van het statutair personeel, enerzijds, en de contractuele werknemers
in
het
algemeen,
anderzijds,
aangezien
immers
enkel
de
eerstgenoemden aansprakelijk zijn voor lichte schuld”. Het zegt dat “het verschil in behandeling niet verantwoord is, in acht nemend de gelijkenis van de vergeleken arbeidsverhoudingen, met name van het oogpunt van de juridische ondergeschiktheid”. Het bevestigt dus eigenlijk gewoon haar eerder arrest van 18 december 199630 en oordeelt dat de discriminatie zijn oorzaak vindt in een lacune in de wetgeving en niet ontstaat door de toepassing van een bepaald artikel.31
29
S. COVEMAEKER, “De nieuwe Wet van 10 februari 2003 betreffende de aansprakelijkheid van en voor personeelsleden in dienst van openbare rechtspersonen”, T.B.B.R. 2003, (476) 478. 30 Arbitragehof 18 december 1996, nr. 77/96, RW 1996-97, 1252. 31 S. COVEMAEKER, “De nieuwe Wet van 10 februari 2003 betreffende de aansprakelijkheid van en voor personeelsleden in dienst van openbare rechtspersonen”, T.B.B.R. 2003, (476) 479.
11
Hoofdstuk 2: De nieuwe regeling
9. Zo werd het steeds duidelijker dat er wijzigingen nodig waren. Vooral op het punt van verschil in behandeling op vlak van persoonlijke aansprakelijkheid tussen contractuelen en statutairen diende er dringend ingegrepen te worden. Voordien waren er al een aantal wijzigingen doorgevoerd, doch die hadden telkens betrekking op een specifieke sector.
2.1.
Loodsen
10. Dit was onder meer het geval voor loodsen. Met de Wet van 30 augustus 1988, dewelke artikel 3 bis Wet 3 november 1967 wijzigde32, werd de persoonlijke aansprakelijkheid van statutaire loodsen wettelijk beperkt. Er werd bepaald dat loodsen die in de uitoefening van hun functie een fout begaan, niet aansprakelijk zijn voor de schade die hierdoor aan een beloodst schip of aan een ander schip wordt veroorzaakt, tenzij er “opzet of grove schuld” aanwezig is. Deze wet kwam er omdat men vond dat de potentiële schade die loodsen kunnen aanrichten in wanverhouding staat met het eigen vermogen van deze loodsen.33 Een arrest van het Hof van Cassatie zorgde voor deze verandering. Voordien werd immers aangenomen dat een loods, van zodra hij aan boord was van een schip, moest worden beschouwd als een aangestelde van de kapitein, de eigenaar of de reder, zodat zij op grond van artikel 1384 derde lid B.W. aansprakelijk konden worden gesteld voor de fouten van de loods. Het cassatiearrest van 15 december 198334 zorgde voor een ommekeer.35 De loods werd geacht deel uit te maken van een door de Staat ingerichte dienst en viel bijgevolg onder de uitsluitende bevoegdheid van de Staat. Dit was uiteraard uitermate ongunstige rechtspraak voor de Staat, omdat deze vanaf nu door middel van een verhaalsvordering door de scheepseigenaar kon worden aangesproken tot vergoeding van de schade ten gevolge van een aanvaring als
32 Art. 3 bis, Wet van 3 november 1967 betreffende het loodsen van zeevaartuigen, ingevoegd bij Wet van 30 augustus 1988, BS 17 september 1988. 33 S. COVEMAEKER, “De nieuwe Wet van 10 februari 2003 betreffende de aansprakelijkheid van en voor personeelsleden in dienst van openbare rechtspersonen”, T.B.B.R. 2003, (476) 480. 34 Cass. 15 december 1983, Arr.Cass. 1983-84, 443. 35 V. VERVLIET, Buitencontractuele aansprakelijkheid bij professionele risico’s, Antwerpen, Intersentia, 2007, 360.
12
die werd veroorzaakt door de fout van een loods. Deze rechtspraak was ook negatief voor de loods, die immers geacht werd persoonlijk en onbeperkt aansprakelijk te zijn wanneer een aanvaring het gevolg was van zijn zelfs lichtste fout36. De potentiële financiële gevolgen dewelke dit arrest voor de Staat kon hebben waren aanzienlijk en dus greep de overheid in. Artikel 3 bis Wet 3 november 1967 voerde het principe in dat de overheid die optreedt als organisator van een loodsdienst, rechtstreeks noch onrechtstreeks aansprakelijk kan worden gesteld voor schade die een beloodst schip zou lijden of veroorzaken wanneer de schade te wijten is aan een fout van de organisator of een lid van zijn personeel.37
Echter, dit betreft zaken die op federaal niveau beslist zijn. Duidelijk moest gesteld worden dat in het raam van de regionalisering van het beleid inzake openbare werken en vervoer, de bevoegdheden over de loodsdiensten van en naar havens38, alsook over de loodsdiensten binnen de havens39 naar de gewesten werden overgeheveld. Dit met ingang van 1 januari 1989. Met het Decreet van 16 juni 2006 betreffende de begeleiding van de scheepvaart op maritieme toegangswegen en de organisatie van het Maritiem Reddings- en Coöridinatiecentrum40 kwam er wel een regeling inzake de aansprakelijheid in verband
met
scheepvaartsbegeleiding,
maar
specifiek
wat
betreft
de
aansprakelijkheid van loodsen en loodsdiensten traden de gewesten echter nog niet op, zodat het nog altijd artikel 3 bis van de Loodswet is die moet worden toegepast.
2.2.
Politie en militairen
In de Wet van 5 augustus 1992 op het politieambt41 heeft de wetgever de regeling zoals die van toepassing was met betrekking tot de aansprakelijkheid 36 A. VAN OEVELEN, “De wet van 30 augustus 1988 tot wijziging van de wet van 3 november 1967 betreffende het loodsen van zeevaartuigen: te verregaande aansprakelijkheidsvrijstellingen en een ongehoord verre retroactiviteit”, RW 198889, (946) 948-950. 37 V. VERVLIET, Buitencontractuele aansprakelijkheid bij professionele risico’s, Antwerpen, Intersentia, 2007, 361. 38 Art. 6, §1, X, 9° BWHI. 39 Art. 6, §1, X, 3° BWHI. 40 Decr.Vl. 16 juni 2006 betreffende de begeleiding van de scheepvaart op de maritieme toegangswegen en de organisatie van het Maritiem Reddings- en Coördinatiecentrum, BS 26 oktober 2006. 41 Wet 5 augustus 1992 op het politieambt, BS 22 december 1992.
13
van publiekrechtelijke rechtspersonen voor de schade veroorzaakt door fouten van hun organen, volledig afgeschaft met betrekking tot politieambtenaren. In 1994 kwam er een soortgelijke regeling voor militairen.42 Vanaf daaraf is de Staat tegenover derden aansprakelijk voor de schade die door politieambtenaren en militairen in de uitoefening van hun functie werd veroorzaakt, zoals een aansteller aansprakelijk is voor de schade aan derden veroorzaakt door hun aangestelden.43 Verder werd door artikel 48 Wet Politieambt (en voor militairen art. 92 Wet 20 mei 1994) de persoonlijke aansprakelijkheid van de politieambtenaar beperkt tot schade veroorzaakt in de uitoefening van zijn functie door opzettelijke, zware of gewoonlijk voorkomende fout. Voor politieambtenaren en militairen is er dus geen verschil meer op vlak van persoonlijke aansprakelijkheid indien ze contractueel of statutair in dienst zijn.44 Wat de politie betreft wordt hier later nog uitgebreid op teruggekomen.
2.3.
De wet van 10 februari 2003: een algemene regeling
11. Hoewel deze 2 nieuwe regelingen zeer voordelig waren voor de sectoren in kwestie was het probleem van ongelijkheid niet opgelost. Nu waren er 2 categorieën overheidspersoneel waarbij de statutairen zich wel konden beroepen op een regeling analoog aan artikel 18 Arbeidsovereenkomstenwet, terwijl andere dat niet konden. Een dergelijke ongelijke behandeling kon eventueel geoorloofd zijn, indien daar de nodige argumenten voor waren. Er zou dan een objectief verschil moeten bestaan tussen de situatie van de politieambtenaren en die van alle andere ambtenaren. De wetgever meende bij het uitvaardigen van de wet van 1992 dat dit effectief ook zo was, omdat de risico’s waaraan de ambtenaren van de algemene politie waren blootgesteld, bijzonder uitgebreid en onzeker waren en dat dit inherent aan bepaalde van hun opdrachten zeer verontrustend was.45 De statutaire ambtenaren van de politie staan bloot aan grote risico’s en ze kunnen gedwongen worden tot het gebruik van geweld
42
Art. 91 Wet 20 mei 1994 inzake de rechtstoestanden van het militair personeel, BS 21juni 1994. V. VERVLIET, Buitencontractuele aansprakelijkheid bij professionele risico’s, Antwerpen, Intersentia, 2007, 363. 44 V. VERVLIET, Buitencontractuele aansprakelijkheid bij professionele risico’s, Antwerpen, Intersentia, 2007, 363. 45 V. VERVLIET, Buitencontractuele aansprakelijkheid bij professionele risico’s, Antwerpen, Intersentia, 2007, 364. 43
14
waarbij ze zeer snel een moeilijke beslissing moeten nemen.46 De Raad van Staat oordeelde echter dat deze argumenten onvoldoende waren om de discriminatie te verantwoorden47. 12.
Dit probleem wordt opgelost met de komst van de Wet van 10 februari
200348. De discriminatie verdween en de oudere aparte wetten hebben als voorbeeld gediend voor het tot stand brengen van de grote algemene Wet van 10 februari 2003. De Wet van 10 februari 2003 betreffende de aansprakelijkheid van en voor personeelsleden in dienst van openbare rechtspersonen is verschenen in het Belgisch Staatsblad van 27 februari 2003. Deze wet wijzigt in belangrijke mate het Belgisch recht inzake de buitencontractuele overheidsaansprakelijkheid voor personeelsleden in dienst van openbare rechtspersonen, meer bepaald zowel de aansprakelijkheidsregeling
van
openbare
rechtspersonen
voor
schade
veroorzaakt door hun personeelsleden als de persoonlijke aansprakelijkheid van de laatsten tegenover de overheid en derden. Eindelijk kon er gesproken worden van een echte verbetering van de rechtspositie van het merendeel van het overheidspersoneel, was er grotendeels gelijkheid en werd alles bijgevolg ook een stuk eenvoudiger.
2.3.1. Toepassingsgebied
13. Het toepassingsgebied van deze wet valt af te leiden uit de artikelen 2 en 3 van de wet en beperkt zich tot fysieke personen die personeelslid zijn van de overheid. Vier begrippen dienen hierbij kort verklaard te worden: openbare rechtspersonen, personeelsleden wiens statuut statutair geregeld is, schade veroorzaakt door personeelsleden bij de uitoefening van hun dienst en ten slotte moet
duidelijk
gesteld
worden
dat
het
hier
enkel om
burgerrechtelijke
aansprakelijkheid gaat49.
46
S. COVEMAEKER, “De nieuwe Wet van 10 februari 2003 betreffende de aansprakelijkheid van en voor personeelsleden in dienst van openbare rechtspersonen”, T.B.B.R. 2003, (476) 481. 47 Adv. RvS bij het wetsontwerp op het politieambt, Parl. St. Kamer 1990-91, nr. 1637/1, 126. 48 Wet van 10 februari 2003 betreffende de aansprakelijkheid van en voor personeelsleden in dienst van openbare rechtspersonen, BS 27 februari 2003. 49 H. Vandenberghe, A. Van Oevelen, H. Vuye en L. Wynant, Overheidsaansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2005, 80.
15
Het moet gaan om personeelsleden in dienst van openbare rechtspersonen die schade veroorzaken in de uitoefening van hun dienst. Wie precies onder de term “personeelslid van de overheid, wier toestand statutair geregeld is” valt is niet meteen af te leiden uit de wet zelf. Wanneer we daarentegen naar de memorie van toelichting50 gaan kijken wordt duidelijk dat er een zekere band van ondergeschiktheid moet zijn. Echter, ook ambtenaren met een leidinggevende functie vallen onder deze wet, daar zij immers ondergeschikt zijn aan de politieke mandatarissen51. Een voorbeeld hiervan is de gemeentesecretaris, die onder het gezag van het College van burgermeester en schepenen de gemeentelijke diensten leidt en coördineert52. De wet is daarentegen niet van toepassing op de zelfstandige vertegenwoordigers van de overheid. Voor hen blijft de aansprakelijkheidsregeling van het gemeenrecht van toepassing, of eventueel
op
hen
in
het
bijzonder
van
toepassing
zijnde
aansprakelijkheidsregimes53. De wet bepaalt ook dat ze enkel van toepassing is op statutairen. Dit is het logische gevolg van het feit dat contractuelen zich reeds konden beroepen op artikel 18 Arbeidsovereenkomstenwet en het voor hen dus niet nodig was om van de wet gebruik te kunnen maken. Artikel 6 heeft het toepassingsgebied van deze wet nog uitgebreid tot personeelsleden van het vrije onderwijs die niet onderworpen zijn aan de Arbeidsovereenkomstenwet, al is dit een overbodige bepaling, daar de gemeenschappen hiervoor reeds een oplossing hadden voorzien.54 Deze nieuwe wet behandelt de aansprakelijkheid van en voor personeelsleden van openbare rechtspersonen. Ook de term “openbare rechtspersonen” wordt niet in de wet gedefinieerd, maar de in Memorie van Toelichting worden wel een aantal categorieën van rechtspersonen vermeld van wie het statutair personeel zeker
en
in
iedere
geval
onder
het
toepassingsgebied
van
de
aansprakelijkheidsbeperking moet vallen, maar deze lijst is niet exhaustief, doch slechts louter exemplatief. Uit deze Memorie van Toelichting blijkt dat deze term zeer ruim moet gelezen worden. Hier werd bewust voor gekozen, om het toepassingsgebied zo groot mogelijk te houden en het gevaar dat bepaalde 50
MvT, Gedr. St. Kamer 2001-02, nr. 1736/001, 18. H. BOCKEN, “De aansprakelijkheid van en voor het overheidspersoneel: Een nieuwe wettelijke regeling”, N.J.W. 2003, (330) 330. 52 H. Vandenberghe et al., Overheidsaansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2005, 82. 53 H. BOCKEN, “De aansprakelijkheid van en voor het overheidspersoneel: Een nieuwe wettelijke regeling”, N.J.W. 2003, (330) 330. 54 H. Vandenberghe et al., Overheidsaansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2005, 83. 51
16
groepen
personeelsleden
zouden
worden
uitgesloten,
zoveel
mogelijk
te
beperken55. Zo vallen nu ook de Openbare Centra voor Maatschappelijk Welzijn binnen het toepassingsgebied van de wet. De wet geldt uiteraard enkel voor schadegevallen die veroorzaakt werden door overheidspersoneel in dienstverband. Om dit te verduidelijken gebruiken artikel 2 en artikel 3 “tijdens de uitoefening van hun dienst”. Deze identieke omschrijving van de band tussen het schadegeval en de werkzaamheden van het personeelslid van de openbare rechtspersoon zorgt er voor dat de derde benadeelde een vordering kan instellen tegen de openbare rechtspersoon in de gevallen waarin het personeelslid niet persoonlijk aansprakelijk kan worden gesteld. De term “in dienst
van”
benadrukt
daarenboven
nog
eens
dat
het moet
gaan
om
56
ondergeschikte personeelsleden . Men gaat er van uit dat het gezegde “bij de uitoefening van hun dienst” dezelfde betekenis kan aangemeten worden als het “in de bediening waartoe zij gebezigd hebben” in artikel 1384, lid 3 B.W. Het vierde punt waar aandacht aan dient geschonken te worden is het feit dat de Wet van 10 februari 2003 enkel betrekking heeft op de burgerrechtelijke aansprakelijkheid en niet op de strafrechtelijke aansprakelijkheid van de personeelsleden57.
Voor
de
strafrechtelijke
aansprakelijkheid
blijven
de
gemeenrechtelijke regels van het strafrecht gelden. Ook op het vlak van de disciplinaire aansprakelijkheid en interne sancties is de Wet van 10 februari 2003 niet van belang. Ook al brengt een toevallige lichte fout geen persoonlijke burgerrechtelijke aansprakelijkheid met zich mee, toch blijft het een fout die aanleiding kan geven tot een gepaste disciplinaire sanctie58.
2.3.2. Beperking van de persoonlijke aansprakelijkheid van personeelsleden in dienst van openbare rechtspersonen wiens toestand statutair geregeld is
14.
Artikel 2 van de Wet van 10 februari 2003: “Ingeval personeelsleden in
dienst van openbare rechtspersonen, wier toestand statutair geregeld is, bij de 55
S. COVEMAEKER, “De nieuwe Wet van 10 februari 2003 betreffende de aansprakelijkheid van en voor personeelsleden in dienst van openbare rechtspersonen”, T.B.B.R. 2003, (476) 482. 56 S. COVEMAEKER, “De nieuwe Wet van 10 februari 2003 betreffende de aansprakelijkheid van en voor personeelsleden in dienst van openbare rechtspersonen”, T.B.B.R. 2003, (476) 482. 57 H. Vandenberghe et al., Overheidsaansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2005, 84. 58 H. Vandenberghe et al., Overheidsaansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2005, 85.
17
uitoefening van hun dienst schade berokkenen aan de openbare rechtspersoon of aan derden, zijn zij enkel aansprakelijk voor hun bedrog en hun zware schuld. Voor lichte schuld zijn zij enkel aansprakelijk als die bij hen eerder gewoonlijk dan toevallig voorkomt.” Dit artikel vond duidelijk zijn inspiratie in artikel 18 Wet Arbeidsovereenkomsten. De
beperkingen
van
de
persoonlijke
aansprakelijkheid
van
statutaire
personeelsleden in dienst van openbare rechtspersonen wordt op deze manier dezelfde als de beperkingen die gelden voor contractuele personeelsleden. Hiermee wordt dan ook een einde gesteld aan het niet-verantwoorde verschil in behandeling tussen de door de overheid tewerkgestelde leden van het statutair personeel,
enerzijds,
en
de
contractuele
werknemers
in
het
algemeen,
anderzijds, die het Arbitragehof zoals eerder vermeld reeds meerdere malen had vastgesteld. Door dit artikel 2 wordt zowel op vlak van de aansprakelijkheid van het personeel voor de schade toegebracht aan derden, als aan de openbare rechtspersoon zelf, alsook op het vlak van de regresvordering de ongelijkheid weggewerkt59.
Statutaire
personeelsleden
genieten
voortaan van
dezelfde
beperking van aansprakelijkheid als contractuele personeelsleden. Tot een volledige eenmaking van de regelen omtrent de persoonlijke aansprakelijkheid van overheidspersoneel komt het echter niet. Artikel 8 bepaalt namelijk “Deze wet doet geen afbreuk aan de toepassing van andere wetten of decreten die in deze
wet
behandelde
personeelsleden
van
materies
openbare
regelen
voor
rechtspersonen.”,
bepaalde
zodat
andere
categorieën wetten
of
decreten, die gelden voor een specifieke categorie van personeelsleden van openbare besturen, die een bepaalde materie regelen die ook in deze wet geregeld wordt, blijven bestaan. Zo blijven de bijzondere regelen voor loodsen, onderwijzend personeel, politie en militairen bestaan. Doch ook zij zijn, met uitzondering
van
de
regeling
voor
loodsen,
geïnspireerd
op
artikel
18
Arbeidsovereenkomstenwet, dus in de praktijk is er maar bitter weinig verschil en mag het belang van artikel 8 niet overschat worden60. 15.
Het
toepassingsgebied
omvat
zowel
de
contractuele
als
de
buitencontractuele aansprakelijkheid en elke vorm van schade. Belangrijk hierbij 59
S. COVEMAEKER, “De nieuwe Wet van 10 februari 2003 betreffende de aansprakelijkheid van en voor personeelsleden in dienst van openbare rechtspersonen”, T.B.B.R. 2003, (476) 481. 60 H. BOCKEN, “De aansprakelijkheid van en voor het overheidspersoneel: Een nieuwe wettelijke regeling”, N.J.W. 2003, (330) 333.
18
is dat er voor de toepassing gekeken zal worden naar de rechtspraak en rechtsleer
van
artikel
18
Arbeidsovereenkomstwet
om
de
persoonlijke
burgerrechtelijke aansprakelijkheid van het overheidspersoneel richting te geven61.
De
beperkte
immuniteit
kan
worden
ingeroepen
wanneer
het
personeelslid op objectieve grondslag, op basis van artikel 1384 of artikel 1385 B.W., wordt aangesproken, aangezien de wetgever in algemene bewoording alle schadegevallen beoogt62. 16. Om tot de aansprakelijkheid van een statutair personeelslid in dienst van een
openbare
rechtspersoon
ten
opzichte
van
de
hem
tewerkstellende
rechtspersoon of een derde te besluiten, dient, aldus artikel 2 van de Wet van 10 februari 2003, aan 3 criteria te worden voldaan63: 1) Het personeelslid moet een gekwalificeerde fout hebben begaan, namelijk een opzettelijke fout, een zware fout of een gewoonlijk voorkomende lichte fout; 2) De gekwalificeerde fout moet begaan zijn bij de uitoefening van de dienst; 3) De gekwalificeerde fout moet schade hebben veroorzaakt aan de openbare
rechtspersoon
in
wiens
dienst
het
personeelslid
is
tewerkgesteld of aan een derde. Het eerste criterium dient kort even te worden toegelicht, zodat duidelijk wordt wat er precies onder opzettelijke fout, zware fout en gewoonlijk voorkomende lichte fout kan worden verstaan. Deze begrippen zullen worden uitgelegd zoals ze reeds meer dan 25 jaar gekend zijn in het arbeidsrecht, naar aanleiding van artikel 18 Arbeidsovereenkomstenwet. Er lijkt tot op heden echter geen enkele reden om aan deze begrippen een bijzondere, aparte interpretatie te geven naar aanleiding van de wet van 10 februari 200364. Een van de drie fouten waarvoor men aansprakelijk kan gesteld worden is de opzettelijke fout. Over wat er onder de noemer “opzettelijke fout” kan worden 61
H. Vandenberghe et al., Overheidsaansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2005, 87. D. FRERIKS, “De toepasselijkheid van art. 18 Arbeidsovereenkomstwet op de werknemer op wie een vermoeden of objectieve aansprakelijkheid rust. Enige bedenkingen bij het arrest van het Hof van Cassatie van 25 januari 1993”, RW 199495, (1254) 1256; A. VAN OEVELEN , “De civielrechtelijke aansprakelijkheid van de werknemer en van de werkgever voor de onrechtmatige daden van de werknemer in het raam van de uitvoering van een arbeidsovereenkomst”, RW 1987-88, (1168) 1182. 63 H. Vandenberghe et al., Overheidsaansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2005, 87. 64 H. Vandenberghe et al., Overheidsaansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2005, 89. 62
19
verstaan, is in het Belgisch recht geen volledige eensgezindheid. Meestal wordt de “opzettelijke fout” beschreven als de fout die door de dader ervan werd begaan met het oogmerk om een ander schade te berokkenen, hij deed dit ter kwade trouw65. Er zijn echter andere auteurs die de voorkeur geven aan de omschrijving “als de bewuste, gewilde miskenning van een verplichting waartoe men gehouden is, hetzij op grond van een contractuele verbintenis die men heeft aangegaan, hetzij, op het buitencontractuele vlak, krachtens een wettelijke of reglementaire norm die een welbepaald gebod of verbod oplegt of krachtens de algemene zorgvuldigheidsnorm”. Volgens deze visie is het voldoende dat de miskenning van zo’n verplichting bewust, wetens en willens werd begaan, om van een opzettelijke fout te kunnen spreken, zonder dat hierbij genoodzaakt is dat degene die een dergelijke fout begaat, ook de schadelijke gevolgen ervan moet gewild hebben. Het lijkt, voortgaand op de interpretatie die het Hof gegeven heeft aan het begrip “opzettelijke fout” in artikel 18 eerste lid Arbeidsongevallenwet66 dat dit ook de mening is van het Hof van Cassatie67. Het Hof bevestigde dit in 2002, naar aanleiding van de toepassing van het beginsel “fraus omnia corrumpit”, dat een opzettelijke fout, opzet tot schaden vereist68. Echter, welke stelling ook moge correct zijn, steeds blijft het noodzakelijk om een intentioneel element te bewijzen, wat het voor het slachtoffer moeilijk maakt. Artikel 2 van de Wet van 10 februari 2003 spreekt verder ook nog van een “zware fout”. Een zware fout verschilt van de opzettelijke fout door het feit dat er voor een zware fout geen opzet vereist is69. Soms wordt echter aangenomen dat er, voor men kan spreken van zware fout, een intentioneel element moet zijn, omdat een dergelijke fout anders gewoon niet gemaakt kan worden. Het verschil met de lichte fout valt al gewoon af te leiden uit benaming van de beide. Een zware fout is simpelweg erger dan een lichte fout. Voor de beoordeling hiervan wordt wel gekeken naar de waarschijnlijkheid van de schade, namelijk dat de
65
A. VAN OEVELEN , “De civielrechtelijke aansprakelijkheid van de werknemer en van de werkgever voor de onrechtmatige daden van de werknemer in het raam van de uitvoering van een arbeidsovereenkomst”, R.W. 1987-88, (1168) 1175 66 Cass. 16 februari 1987, RW 1986-87, 2577, Conclusie H. LENAERTS. 67 H. Bocken, S. Boullart, I. Claeys, W. De Bondt, I. Geers, G. Vandenwijngaert, A. Van Oevelen en L. Veny, De nieuwe wet op de aansprakelijkheid van en voor ambtenaren: de wet van 10 februari 2003. Verslagboek van de studienamiddag van 23 oktober 2003 van de Vakgroep Burgerlijk Recht van de Universiteit Gent, Mechelen, Kluwer, 2004, 71. 68 Cass. 6 november 2002, RW 2002-2003, 1632. 69 A. Van Oevelen, “De civielrechtelijke aansprakelijkheid van de werknemer en van de werkgever voor de onrechtmatige daden van de werknemer in het raam van de uitvoering van de arbeidsovereenkomst”, RW 1987-88, (1168) 1177.
20
dader zich ervan bewust was of behoorde te zijn dat zijn foutieve handeling schade zou berokkenen70. Hiervoor is een juist beeld noodzakelijk van de concrete omstandigheden waarin de fout werd begaan zoals arbeidsduur, gebrek aan ervaring, vermoeidheid, ingewikkelde bediening van machines of een verkeerde inschatting. Enkele voorbeelden uit de rechtspraak van fouten die in de zin van artikel 18 arbeidsongevallenwet als zware fout werden beschouwd zijn onder andere roken in een lokaal waar ontvlambare producten zijn opgeslagen, en een verkeersongeval veroorzaken door het negeren van een rood licht, dronkenschap of overdreven snelheid. De derde mogelijke reden waarvoor een statutair personeelslid in dienst van een openbare rechtspersoon tot aansprakelijkheid geroepen kan worden is de “gewoonlijk voorkomende lichte fout”. Hiermee bedoelt men een lichte fout die zich bij herhaling voordoet, die een gebrek aan beroepsernst vertoont, zonder dat iedere fout, op zichzelf beschouwd, de aansprakelijkheid van de werknemer of het statutaire overheidspersoneel zou kunnen teweegbrengen71. Hierbij is ook vereist dat de door de werknemer of het statutaire overheidspersoneelslid begane fouten zich binnen een vrij korte termijn hebben voorgedaan, zodat niet enkel toeval aan de oorzaak kan liggen72. Echter ook fouten van verschillende aard of die op een andere wijze werden begaan kunnen in aanmerking worden genomen om tot een gewoonte-karakter te besluiten. De wetgever heeft dit ingevoerd om kleine foutieve gewoonten van de werknemer af te straffen. 17. Wat het bewijs van een dergelijke fout betreft, gelden hiervoor de gewone algemene principes van de bewijslastverdeling. Dit houdt dus in dat de artikelen 1385 B.W. en 870 Ger.W. van toepassing zijn, waardoor het de benadeelde derde, of de tewerkstellende overheid, is die het bewijs dient te leveren van de schade die werd aangericht door het statutaire overheidspersoneelslid73. Zoals eerder al gemeld moet ook het eventueel noodzakelijke aspect opzet door het slachtoffer aangetoond worden.
70
H. Vandenberghe et al., Overheidsaansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2005, 89. H. Bocken et al., De nieuwe wet op de aansprakelijkheid van en voor ambtenaren: de wet van 10 februari 2003. Verslagboek van de studienamiddag van 23 oktober 2003 van de Vakgroep Burgerlijk Recht van de Universiteit Gent, Mechelen, Kluwer, 2004, 73. 72 Corr. Nijvel 16 mei 1980, R.G.A.R. 1981, nr. 10.308, noot M. MAHIEU. 73 H. Bocken et al., De nieuwe wet op de aansprakelijkheid van en voor ambtenaren: de wet van 10 februari 2003. Verslagboek van de studienamiddag van 23 oktober 2003 van de Vakgroep Burgerlijk Recht van de Universiteit Gent, Mechelen, Kluwer, 2004, 73. 71
21
2.3.3. De aansprakelijkheid van openbare rechtspersonen voor schade door hun personeelsleden aan derden berokkend
18.
Artikel 3 van de Wet van 10 februari 2003 bepaalt: “Openbare
rechtspersonen zijn aansprakelijk voor de schade die hun personeelsleden aan derden berokkenen bij de uitoefening van hun dienst, op de wijze waarop aanstellers aansprakelijk zijn voor de schade aangericht door hun aangestelden, en dit ook wanneer de toestand van deze personeelsleden statutair is geregeld of zij
gehandeld
hebben
in
de
uitoefening
van
de
openbare
macht.”
Dit artikel zorgde er voor dat vanaf dat moment openbare rechtspersonen dus konden
worden
aangesproken
voor
de
schade
die
hun
ondergeschikte
personeelsleden veroorzaakten bij de uitoefening van hun dienst. Dit op dezelfde manier als aanstellers die aansprakelijk zijn voor hun aangestelden. Hoewel artikel 3 niet rechtstreeks verwijst naar artikel 1384, derde lid B.W., lijkt het wel zo dat dit artikel de basis vormt voor de aansprakelijkheid van openbare rechtspersonen, daar het precies die wetsbepaling is die de aansprakelijkheid van aanstellers voor de schade aangericht door hun aangestelden regelt74. Het derde lid van artikel 1384 B.W. stelt namelijk dat de meesters en zij die anderen aanstellen, aansprakelijk zijn voor de schade door hun dienstboden veroorzaakt in de bediening waartoe zij hen gebezigd hebben. Belangrijk
hierbij
is
te
wijzen
op
het
verschil
met
de
persoonlijke
aansprakelijkheid van de ambtenaar zelf. Artikel 2 van de Wet van 10 februari 2003 stelt duidelijk dat de ambtenaar enkel aansprakelijk kan worden gesteld voor de zware fout, de opzettelijke fout of de veel voorkomende lichte fout. Voor de openbare rechtspersonen geldt deze beperking echter niet. Zij kunnen worden aangesproken voor elke fout die door hun ondergeschikt personeelslid wordt begaan en in sommige rechtsleer75 vinden we zelfs dat er geen enkele fout nodig is, maar dat zij ook aansprakelijk zijn in de gevallen waar schade ontstond, waarbij in hoofde van de aangestelde de toepassingsvoorwaarden voor een
74 H. Bocken et al., De nieuwe wet op de aansprakelijkheid van en voor ambtenaren: de wet van 10 februari 2003. Verslagboek van de studienamiddag van 23 oktober 2003 van de Vakgroep Burgerlijk Recht van de Universiteit Gent, Mechelen, Kluwer, 2004, 96. 75 H. Bocken et al., De nieuwe wet op de aansprakelijkheid van en voor ambtenaren: de wet van 10 februari 2003. Verslagboek van de studienamiddag van 23 oktober 2003 van de Vakgroep Burgerlijk Recht van de Universiteit Gent, Mechelen, Kluwer, 2004, 96.
22
objectieve aansprakelijkheidsgrond werden vervuld. Het Hof van Cassatie heeft wel al verscheidene keren geoordeeld dat dit artikel niet van toepassing is, wanneer de fout van de ambtenaar er voor zorgt dat er een contractuele wanprestatie van de overheid jegens haar medecontractant ontstaat. Indien dit het geval is dient de overheid gewoon, net als elke andere contractpartij, voor de fouten van haar uitvoeringsagent in te staan en kan die fout niet als reden inroepen om aan haar verantwoordelijkheid te ontlopen76. Artikel 3 van de Wet van 10 februari 2003 is uiteraard wel van toepassing indien de fout van het ondergeschikte personeelslid geen contractschending tot gevolg heeft, en er dus geen schade is die volgt uit een slechte uitvoering van een contract, maar wel de schending van een rechtsregel of een algemene zorgvuldigheidsnorm inhoudt77.
Ook moet nog eens duidelijk gemaakt worden dat dit artikel er niet voor zorgt dat een personeelslid van een openbaar rechtspersoon die aangesproken kan worden op basis van artikel 2 van de besproken wet, dit artikel 3 niet kan inroepen om zich van zijn aansprakelijkheid te ontdoen en alles in de schoenen van de desbetreffende openbare rechtspersoon te schuiven. Dit artikel 3 zorgt er dan wel voor dat de orgaantheorie niet langer van toepassing is, wat betreft de aansprakelijkheid van openbare rechtspersonen voor schade veroorzaakt aan derden door hun ondergeschikte personeelsleden, en dat de aansprakelijkheid van openbare rechtspersonen dezelfde wordt, ongeacht of het om contractuelen of statutairen gaat. Maar er is nog geen sprake van een volledige gelijkstelling wat betreft de aansprakelijkheidsregeling voor iedereen die een verband heeft met een overheid, daar de organentheorie wel van toepassing blijft voor schade die veroorzaakt werd door personen die wel een overheidsfunctie hebben, maar die dit niet in ondergeschikt verband uitoefenen.
Voorbeelden
hiervan
zijn
ministers
en
bestuurders
van
overheidsbedrijven78. De memorie van toelichting bepaalt namelijk dat zij buiten het
toepassingsgebied
van
de
WAPOR,
zoals
de
Wet
betreffende
de
76 Cass. 21 juni 1979, Arr.Cass. 1978-79, 1268; Cass. 29 november 1984, Arr.Cass. 1984-85, 446; Cass. 5 oktober 1990, J.T. 1991, 128. 77 H. Bocken et al., De nieuwe wet op de aansprakelijkheid van en voor ambtenaren: de wet van 10 februari 2003. Verslagboek van de studienamiddag van 23 oktober 2003 van de Vakgroep Burgerlijk Recht van de Universiteit Gent, Mechelen, Kluwer, 2004, 106. 78 H. Vandenberghe et al., Overheidsaansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2005, 91.
23
aansprakelijkheid
van
en
voor
personeelsleden
in
dienst
van
openbare
rechtspersonen ook wel eens wort genoemd, vallen. 19.
In het geval dat de openbare rechtspersoon niet rechtstreeks wordt
aangesproken door de schadelijdende derde, omdat die enkel een procedure opstartte tegen het personeelslid die in de fout ging, heeft de overheid nog geen zekerheid dat ze nergens voor zal moeten opdraaien. Artikel 4 van de Wet van 10 februari 2003 zorgt namelijk voor een gedwongen of vrijwillige tussenkomst van de openbare rechtspersoon in het geding, daar het artikel bepaalt dat “De personeelsleden in dienst van openbare rechtspersonen tegen wie voor de burgerlijke rechter of de strafrechter een vordering tot schadeloosstelling wordt ingesteld naar aanleiding van schade die zij bij de uitoefening van hun dienst aan derden hebben berokkend, stellen de openbare rechtspersoon hiervan in kennis. Zij kunnen de rechtspersoon gedwongen in het geding laten tussenkomen; deze kan ook vrijwillig tussenkomen.” Het is evenwel niet zo dat, indien het aangeklaagde personeelslid dit niet meteen doet, hij het recht verliest om de openbare rechtspersoon in een latere fase nog in het geding te betrekken79. Al wordt deze verplichting in de Memorie van Toelichting80 wel als een deontologische plicht aangegeven ten aanzien van de personeelsleden, en kunnen er bij de niet naleving ervan dus eventueel wel tuchtsancties volgen81. Dit artikel zorgt er dus voor dat de benadeelde een grotere mogelijkheid krijgt om zijn gevorderde schadevergoeding daadwerkelijk te verkrijgen. En indien het uiteindelijk de tewerkstellende overheid is die de schadevergoeding zal betalen, kan deze zich op de uitspraak beroepen om een eventuele regresvordering in te stellen tegen het personeelslid. Omgekeerd, personeelslid tegen tewerkstellende overheid, geldt dit echter niet82.
79
H. Vandenberghe et al., Overheidsaansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2005, 92. MvT, Parl. St. Kamer 2001-02, nr. 1736/001, 25. 81 H. Bocken et al., De nieuwe wet op de aansprakelijkheid van en voor ambtenaren: de wet van 10 februari 2003. Verslagboek van de studienamiddag van 23 oktober 2003 van de Vakgroep Burgerlijk Recht van de Universiteit Gent, Mechelen, Kluwer, 2004, 74. 82 H. Bocken et al., De nieuwe wet op de aansprakelijkheid van en voor ambtenaren: de wet van 10 februari 2003. Verslagboek van de studienamiddag van 23 oktober 2003 van de Vakgroep Burgerlijk Recht van de Universiteit Gent, Mechelen, Kluwer, 2004, 75. 80
24
2.3.4. Vorderingen van de overheid tegen haar personeel
20.
Artikel 5 van deze wet bepaalt de wijze waarop een vordering tot
schadevergoeding van een openbare rechtspersoon tegen haar personeel moet gebeuren. Artikel 5 van de Wet van 10 februari 2003 zegt: “De vordering schadeloosstelling of de regresvordering ingesteld door openbare rechtspersonen tegen hun personeelsleden is slechts in rechte ontvankelijk, indien zij wordt voorafgegaan door een aanbod tot minnelijke schikking aan de verweerder. Openbare rechtspersonen kunnen beslissen dat de schade slechts gedeeltelijk moet worden vergoed.” Met het tweede lid van dit artikel wordt uiteraard enkel de schade bedoeld die de openbare rechtspersoon rechtstreeks of onrechtreeks opliep. Dit heeft geen invloed op de vergoedbaarheid van de schade voor derden, daar de openbare rechtspersoon daar niets heeft over te beslissen83.
Ook artikel 5 heeft zich laten inspireren door onder andere de Wet op het politieambt, doch verschilt ze hierbij in zekere mate van de corresponderende artikels voor politieambtenaren en militairen, doordat in artikel 5 gesproken wordt van “een aanbod tot minnelijke schikking”, terwijl in de specifieke wetten verwezen wordt naar “een aanbod tot dading”. De reden dat er in de algemene wet voor minnelijke schikking werd gekozen is dat een dading een wederkerige overeenkomst betreft, waarbij de partijen elkaar wederzijdse toegevingen doen. Zoiets is echter voor de openbare rechtspersoon niet steeds mogelijk of wenselijk84. De Kamercommissie die bevoegd was voor de bespreking van het wetsontwerp veegde de kritiek dat er nu opnieuw een ongelijkheid ontstond tussen militairen en politieambtenaren enerzijds, en andere ambtenaren anderzijds, van tafel met het argument dat de eerstgenoemde categorieën ingevolge hun specifieke taken
83
S. COVEMAEKER, “De nieuwe Wet van 10 februari 2003 betreffende de aansprakelijkheid van en voor personeelsleden in dienst van openbare rechtspersonen”, T.B.B.R. 2003, (476) 484. 84 S. COVEMAEKER, “De nieuwe Wet van 10 februari 2003 betreffende de aansprakelijkheid van en voor personeelsleden in dienst van openbare rechtspersonen”, T.B.B.R. 2003, (476) 484.
25
ruimere bescherming dienden te genieten, zodat een ongelijke behandeling verantwoord is85.
85
Parl. St. Kamer 2002-03, nr. 1736/3, 8.
26
Deel 2: Het Belgische politiewezen Hoofdstuk 1: Algemeen
21.
Het politielandschap is sinds 1 januari 2001 grondig gewijzigd. Ze is
gestructureerd op 2 niveaus en functioneert op een geïntegreerde wijze. Met de Wet van 7 december 199886 tot organisatie van een geïntegreerde politiedienst, gestructureerd op twee niveaus, onderging het Belgische reguliere politiewezen een grote verandering. Deze wet trad, met uitzondering van een aantal artikelen die van belang zijn voor de rechtspositie van het politiepersoneel, in werking op 1 januari 2001. Deze nieuwe wet was een vervolg op een reeds aan de gang zijnde wijziging binnen de structuur van het politiewezen. Aanvankelijk kwam de regering op 7 oktober 1997 met een plan die een totale reorganisatie van de politiediensten tot doel had. Het was de bedoeling om tot een structuur te komen met 2 politiediensten: een nationale politie, die bestond uit de, toen nog bestaande, Rijkswacht en de gerechtelijke politie, en daarnaast een gemeentepolitie87. De ontsnapping van Marc Dutroux maakte echter duidelijk dat er nog een verregaander
ingrijpen
nodig
was.
Deze
gehele
affaire
Dutroux
zorgde
uiteindelijk, samen met het geval Loubna Benaïssa, voor het tot stand komen van het zogenaamde “Octopusakkoord” op 24 mei 1998. Er werd bevonden dat door de toenmalige structuur van de politie en het gerecht onherstelbare fouten gemaakt waren bij het opsporen van vermiste kinderen. De naam octopus, letterlijk achtarm, verwijst naar het feit dat er acht politieke partijen bij betrokken waren, zijnde de toenmalige meerderheidspartijen en de vier democratische oppositiepartijen. Dit octopusakkoord werd uitgewerkt in de Wet van 7 december 199888. Deze wet, die in rechtstreeks verband staat met de Wet van 5 augustus 1992 op het politieambt, leidde uiteindelijk tot het verdwijnen van de oude klassieke
86
Wet van 7 december 199886 tot organisatie van een geïntegreerde politiedienst, gestructureerd op twee niveaus, BS 5 januari 1999. 87 G.L. BOURDOUX, E. DE RAEDT, M. DE MESMAEKER, A. LINERS en H. BERKMOES, De wet op het politieambt: het handboek van de politiefunctie, Brussel, Politeia, 2003, 21. 88 G.L. BOURDOUX et al., De wet op het politieambt: het handboek van de politiefunctie, Brussel, Politeia, 2003, 22.
27
driedelige indeling van het algemene politiewezen, met een
rijkswacht,
gemeentepolitie en een gerechtelijke politie. Deze werden samengesmolten en zorgde voor het tot stand komen van een geïntegreerde politiedienst, die, zoals reeds gezegd, gestructureerd is op 2 niveaus, lokaal en federaal. Artikel 3 van de wet van 7 december 1998 bepaalt: “De politiediensten worden georganiseerd en gestructureerd op twee niveaus: het federale niveau en het lokale niveau, die samen de geïntegreerde politiezorg verzekeren. Deze niveaus zijn autonoom en hangen van verschillende overheden af. Deze wet regelt de functionele banden tussen deze twee niveaus.” De 2 niveaus werken dus autonoom, maar er bestaat tussen hen wel een performante functionele band. De bindingen tussen beide niveaus situeren zich vooral op vlak van wederzijdse ondersteuning, structurele detacheringen,
mobiliteit
van
personeel,
aanwerving
en
gezamenlijke
opleidingen. Dit had tot doel om de burgers een minimale gelijkwaardige dienstverlening te kunnen verschaffen en deze dienstverlening over het gehele rondgebied van het Belgische Rijk te kunnen waarborgen.
28
Hoofdstuk 2: De lokale politie
2.1. De politiezones
22. Artikel 9 van de Wet van 7 december 1998 (hierna W.G.P.) bepaalt: “Na advies van de betrokken burgemeesters die de gemeenteraden dienaangaande raadplegen, van de procureur-generaal en van de gouverneur over een voorstel tot indeling door de minister van Binnenlandse Zaken, verdeelt de Koning, bij een in Ministerraad overlegd koninklijk besluit op de voordracht van de ministers van Binnenlandse Zaken en van Justitie, het grondgebied van de provincies en van het administratief arrondissement van Brussel-Hoofdstad, in politiezones. Daartoe
worden
de
grenzen
van
de
gerechtelijke
arrondissementen
gerespecteerd, behoudens wat de gemeenten betreft die ressorteren onder meerdere gerechtelijke arrondissementen. Een politiezone bestaat uit één of meer gemeenten. De meergemeentezone beschikt over rechtspersoonlijkheid” De politiezones werden afgebakend bij de Koninklijke Besluiten die tot stand kwamen op 28 april 2000. (B.S. 29 juli 2000) De Lokale Politie is de dag van vandaag samengesteld uit 196 korpsen van de Lokale Politie, ontstaan uit de samenvloeiing van de ex-gemeentepolitie en de exterritoriale brigades van de Federale Politie. 50 Politiekorpsen vallen samen met het grondgebied van één stad of gemeente (ééngemeentezone) en 146 anderen
bestrijken
meerdere
steden
en
/
of
gemeenten.
(meergemeentenzones)89. Elke politiezone beschikt over een lokaal politiekorps. In de meergemeentenzones wordt de lokale politie zodanig georganiseerd dat ze over een of meer politieposten beschikt in elke gemeente van de zone90.
2.2. De organisatie van de lokale politie
23. Artikel 44 W.G.P. bepaalt dat elk lokaal politiekorps onder leiding staat van een korpschef. Deze is verantwoordelijk voor de uitvoering van het lokaal 89 90
http://195.95.2.80/portal/index.php?option=com_content&view=article&id=46&Itemid=75&lang=nl-NL Art 10 WGP.
29
politiebeleid, en meer bepaald voor de uitvoering van het zonaal veiligheidsplan. Hij staat in voor de leiding, de organisatie en de verdeling van de taken binnen het lokaal politiekorps en de uitvoering van het beheer van dit korps. Hiertoe kan de burgemeester of het politiecollege hem sommige van zijn bevoegdheden delegeren. Hij oefent deze activiteiten uit onder het gezag van de Burgemeester, voor de ééngemeentezones
of
onder
het
gezag
van
het
Politiecollege
voor
de
meergemeentenzones91.
Verder bestaat elk politiekorps uit een operationeel kader van politieambtenaren en agenten van politie, en een administratief- en logistiek kader, samengesteld uit burgerpersoneel. De getalsterkte van deze twee kaders wordt bepaald door de Politieraad voor de meergemeentenzones of door de Gemeenteraad voor de ééngemeentezones, overeenkomstig de minimale normen, die bij koninklijk besluit zijn vastgelegd92.93
2.3. De zeggenschap over de lokale politie
24. Zoals net vermeld oefent de korpschef zijn functie uit onder het gezag van de Burgemeester of van het Politiecollege. Het lijkt zo dat de Burgemeester, de gemeenteraad
en
het
College
van
Burgemeester
en
Schepenen
hun
bevoegdheden, die ze vroeger hadden ten aanzien van de gemeentepolitie, behouden, indien de politiezone enkel hun gemeente beslaat. Als we echter te maken hebben met een politiezone die meerdere gemeenten omvat, een zogenaamde meergemeentenzone, moet er gekeken worden naar
artikel 11
W.G.P. Deze bepaalt dat in een dergelijk geval de bevoegdheden van de gemeenteraad worden overgenomen door een politieraad en deze van het College van Burgemeester en Schepenen en de Burgemeester zelf door een politiecollege zullen worden uitgeoefend. Voor de samenstelling en de werking van de politieraad en het politiecollege moet er gekeken worden naar Titel II (De lokale politie) van de Wet van 7 december1998 en meer bepaald naar Afdeling 2
91
Art 45 WGP. KB 5 september 2001 houdende het minimaal effectief van het operationeel en van het administratief en logistiek personeel van de lokale politie, BS 12 oktober 2001. 93 http://195.95.2.80/portal/index.php?option=com_content&view=article&id=46&Itemid=75&lang=nl-NL 92
30
(De politieraad en het politiecollege) van het eerste Hoofdstuk (Algemene bepalingen) van dat onderdeel.94
2.3.1. De politieraad
25.
De politieraad is als het ware de bestuursraad van de zone en heeft
bevoegdheden
inzake
begroting,
personeelsformatie
en
benoemingen.
Ze
vergadert zo dikwijls als de zaken die tot zijn bevoegdheid behoren, vereisen, met een minimum van 4 keer per jaar. De vergaderingen zijn openbaar, tenzij het
over
personen
gaat.
De
vergaderingen
van
de
politieraad
worden
95
voorgezeten door de voorzitter van het politiecollege . Het is echter wel zo dat binnen
de
meergemeentezones
elke
gemeenteraad
enkele
bevoegdheden
behoudt, zoals bijvoorbeeld de goedkeuring van de dotatie die de gemeente aan de politiezone zal geven96. De politieraad is, in tegenstelling tot de gemeenteraad, geen politieoverheid krachtens de Wet op het Politieambt, zij kunnen dan ook geen daden van bestuurlijke
politie
stellen.
Deze
functies
blijven
voorbehouden
aan
de
gemeenteraad.
Het aantal leden van de politieraad hangt af van het aantal inwoners van de meergemeentezone. De burgemeesters van de gemeenten die deel uitmaken van de zone zijn van rechtswege lid van de raad, en zij worden aangevuld met een aantal
gemeenteraadsleden.
Elke
gemeenteraad
van
de
desbetreffende
politiezone dient over ten minste één vertegenwoordiger in de politieraad te beschikken97. 2.3.2. Het politiecollege
26. In een meergemeentezone worden de bevoegdheden van het college van burgemeester en schepenen en van de burgemeester, inzake de organisatie en 94
Art. 12 - Art. 34 ter WGP.
95
http://195.95.2.80/5421/index.php?option=com_content&view=article&id=50&Itemid=89 96 G.L. BOURDOUX et al., De wet op het politieambt: het handboek van de politiefunctie, Brussel, Politeia, 2003, 55. 97 G.L. BOURDOUX et al., De wet op het politieambt: het handboek van de politiefunctie, Brussel, Politeia, 2003, 56.
31
het beheer van het korps, uitgeoefend door het politiecollege. Het politiecollege staat in voor het dagelijks bestuur van de politiezone en wordt gevormd door de burgemeesters van de gemeenten die deel uitmaken van de zone, aangevuld met de korpschef en een secretaris.98 Het politiecollege verkiest dan zelf één van zijn leden tot voorzitter, in de praktijk is dat altijd één van de zetelende burgemeesters, die dan automatisch ook voorzitter wordt van de politieraad en van de zonale veiligheidsraad. Het college kan dan ook de politieraad bijeen roepen. Er moet hier wel opnieuw gesteld worden dat het college, ondanks zijn vele functies, net als de politieraad geen politieoverheid is en dus ook niet over specifieke
bevoegdheden
van
de
bestuurlijke
politie
beschikt.
In tegenstelling tot de politieraad vergadert het college steeds achter gesloten deuren. Art 45 W.G.P. geeft een steun aan de burgemeester of het politiecollege door te stellen dat de korpschef elke maand verslag aan hem dient uit te brengen over de werking van het korps en hem op de hoogte brengen van de klachten van buitenaf aangaande de werking van het korps of het optreden van zijn personeel. Ook dient de korpschef, met het oog op een goed beheer van het politiekorps, zo spoedig mogelijk de burgemeester of het politiecollege in te lichten over alles wat het lokale politiekorps en de uitvoering van zijn opdrachten aangaat. Hij licht hem ook in over de initiatieven die de lokale politie overweegt te nemen en die betrekking hebben op het zonale veiligheidsbeleid.
2.3.3. De Zonale Veiligheidsraad
27.
Afdeling 3 van de Wet op de geïntegreerde politiediensten bespreekt de
Zonale Veiligheidsraad. Artikel 35 W.G.P. bepaalt dat er binnen elke politiezone een
Zonale
systematisch
Veiligheidsraad
dient
overleg
georganiseerd
wordt
te
worden
opgericht
tussen
de
waarbinnen
burgemeesters,
een de
procureur des Konings, de korpschef van de lokale politie en de bestuurlijke directeur-coördinator van de federale politie of zijn afgevaardigde. Het derde lid van artikel 35 W.G.P. bepaalt de functies van deze raad. Deze zijn drievoudig: zij 98
http://195.95.2.80/5421/index.php?option=com_content&view=article&id=48&Itemid=88
32
moet het zonale veiligheidsplan bespreken en voorbereiden, zij moet de optimale coördinatie
van
de
uitvoering
van
de
opdrachten
van
bestuurlijke
en
gerechtelijke politie bevorderen, en zij moet uiteindelijk ook de uitvoering van het zonale veiligheidsplan evalueren. De belangrijkste functie van deze raad is dus duidelijk dat ze zich bezig moet houden met het zonale veiligheidsplan. Wat er precies allemaal in het plan dient te komen wordt bepaald door artikel 36 W.G.P. Artikel 37 W.G.P. stelt wel duidelijk dat er bij de voorbereiding van het zonaal plan, rekening dient te worden gehouden met het nationale veiligheidsplan. Dit werd bepaald om er voor te zorgen dat het lokaal gevoerde politiebeleid past binnen de werking van het nationaal gevoerde beleid. Om dit zeker te verkrijgen moet het plan na de goedkeuring
door
gemeenteraad
/
de
burgemeester,
politieraad,
worden
de
procureur
voorgelegd
des aan
Konings de
en
Minister
de van
99
Binnenlandse Zaken, als ook aan de Minister van Justitie .
2.3.4. De provinciegouverneur
28.
Verder
moet
er
ook
nog
gewezen
worden
op
de
rol
die
de
provinciegouverneur in het nieuwe politiebeleid toegewezen krijgt. Eerst en vooral voorziet de Wet op de geïntegreerde politie een dubbel administratief toezicht door de gouverneur. Dit stelt hem in staat om de wettelijkheid van de beslissingen die door de lokale overheden met betrekking tot de politie werden genomen te controleren. Er is een bijzonder specifiek toezicht, dat wordt uigeoefend op bepaalde handeling door de gemeentelijke overheid inzake politie, zoals bijvoorbeeld beslissingen die betrekking hebben op het personeelskader, en voorts een algemeen specifiek toezicht op alle handelingen gesteld door politieorganen100. Dit alles wordt geregeld door de artikelen 65 tot en met 89 van de W.G.P. Een tweede functie van de gouverneur komt voort uit artikel 226 W.G.P. , die artikel 128 van de Provinciewet vervangt. Naast administratief toezichthouder is de provinciegouverneur ook een politieoverheid naar de Wet op het Politieambt. 99
G.L. BOURDOUX et al., De wet op het politieambt: het handboek van de politiefunctie, Brussel, Politeia, 2003, 60. G.L. BOURDOUX et al., De wet op het politieambt: het handboek van de politiefunctie, Brussel, Politeia, 2003, 58.
100
33
Artikel 128 Provinciewet bepaalt nu dat de gouverneur moet zorgen voor het handhaven van de openbare orde, te weten de openbare rust, veiligheid en gezondheid. Hiervoor kan hij een beroep doen op de federale politie. Verder moet hij ook toezien op de goede samenwerking tussen de politiediensten en de politiezones in zijn provincie en kan hij door een bevoegde minster belast worden met bijzondere opdrachten met betrekking tot veiligheid en politie.
2.3.5. De Vaste Commissie van de lokale politie
29. Een laatste belangrijke functie binnen het bestaan van de lokale politie is weggelegd voor de Vaste Commissie. Dit is een ambtelijk adviesorgaan met als opdracht het verstrekken van deskundige adviezen betreffende organisatorische en functionele vraagstukken en problemen die zich in verband met de lokale politie of de goede werking ervan kunnen stellen. Naast deze algemene bewoording werden de bevoegdheden van de Commissie nog uitgebreid door wetten en besluiten.101 De Vaste Commissie is het enig wettelijk, representatief orgaan van en voor de lokale politie op het beleidsvertegenwoordigend en beleidsadviserend vlak. Zoals elke korpschef in het domein zijn of haar korps vertegenwoordigt, zo vertegenwoordigt de Vaste Commissie de totaliteit van de lokale politie.102
De werkwijze en samenstelling van deze Commissie dient bij Koninklijk Besluit te worden vastgelegd, maar het is in ieder geval de korpschef die de lokale politie in de Commissie zal vertegenwoordigen. De Vaste Commissie telt vandaag, naast een aantal waarnemers, 16 korpschefs van de lokale politie, netjes gespreid over taalgroepen, gewesten, provincies. Zij vertegenwoordigen grotere en kleine lokale politiekorpsen en werden verkozen door hun 180 collega’s wat hen toelaat namens hen allen standpunten te vertolken.103 Er dient wel benadrukt te worden dat de verschillende korpschefs in de Commissie niet hun politiekorps of politiezone vertegenwoordigen, maar het belang van het geheel van de geïntegreerde politie zullen in het oog houden, maar dan met de nadruk op het 101
http://195.95.2.80/portal/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=76&lang=nl-NL http://195.95.2.80/portal/index.php?option=com_content&view=article&id=53&Itemid=77&lang=nl-NL 103 http://195.95.2.80/portal/index.php?option=com_content&view=frontpage&Itemid=1&lang=nl-NL 102
34
geheel van het lokale niveau daarvan. Om die reden is geen enkele tussenkomst of toelating van de overheden van de politiezone voorzien en evenmin zijn de leden aan die overheden verantwoording verschuldigd over de door hen ingenomen standpunten of hun stemgedrag.104 Daar een dergelijke commissie soms zaken moet behandelen waarbij men erg snel dient te reageren en kort op de bal dient te spelen, werd er een dagelijks bestuur opgericht die het mogelijk moet maken om dergelijke snelle reacties te kunnen nemen. De ingenomen standpunten van het dagelijks bestuur worden dan op de eerstvolgende algemene vergadering ter kennis gebracht. De Commissie beschikt ten slotte ook nog over een secretariaat dat niet alleen zorgt voor administratieve ondersteuning, maar ook inhoudelijke vergaderingen en adviezen voorbereidt.105
2.4. Taken en opdrachten van de lokale politie
30. Artikel 3, tweede lid W.G.P. stelt waarvoor de lokale politie moet instaan. Artikel 3, tweede lid W.G.P. luidt als volgt: “verzekert de lokale politie op het lokale niveau de basispolitiezorg, meer bepaald alle opdrachten van bestuurlijke en gerechtelijke politie die nodig zijn voor het beheren van lokale gebeurtenissen en fenomenen die zich voordoen op het grondgebied van de politiezone, evenals het vervullen van sommige politieopdrachten van federale aard.” Hieruit blijkt dus dat de lokale politie met twee soorten opdrachten wordt belast. Ten
eerste
is
er
de
basispolitiezorg,
dit
is
vooral
gericht
op
de
gemeenschapsgerichte politiezorg en dit op een lokaal niveau. De lokale politie moet zich hierdoor inlaten met alle opdrachten van bestuurlijke en gerechtelijke politie die nodig zijn voor het beheren van lokale gebeurtenissen en fenomenen die zich voordoen op het grondgebied van de politiezone106. Dit moet ook zorgen voor een groter gevoel van veiligheid voor de bevolking, dit door middel van een
104
http://195.95.2.80/portal/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=76&lang=nl-NL http://195.95.2.80/portal/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=76&lang=nl-NL 106 D. VAN DAELE, F. GOOSSENS, C. FIJNAUT en F. HUTSEBAUT, Het Belgische politiewezen: wetgeving, beleid en literatuur, Mechelen, Kluwer, 2002, 5. 105
35
politiedienst
te
creëren
die
duidelijk
zichtbaar,
bereikbaar
en
vooraal
aanspreekbaar is107. Wat deze gemeenschapsgerichte politiezorg (ook wel gekend onder de naam community oriented policing) precies allemaal inhoudt is bepaald in een Koninklijk Besluit van 17 september 2001108. Artikel 1 van dat KB zegt dat de lokale politie een minimale dienstverlening ten gunste van de bevolking dient te verzekeren en bepaalt dat deze dienstverlening zich in zes verschillende functies zal uiten. De inhoud van deze functies wordt verduidelijkt in de ministeriële Omzendbrief PLP 10 van 9 oktober 2001109. - Ten eerste moet er een zekere wijkwerking zijn, die zich, zoals reeds gezegd, uit in een zichtbare en aanspreekbare politiedienst; - Ten tweede dient er ook een onthaal te zijn, de burgers moeten ten minsten 12u per dag fysieke toegankelijkheid hebben tot de politiedienst; - Verder is ook interventie één van de functies van de lokale politie. Er moet dus binnen een beperkte tijd gevolg gegeven worden aan elke oproep waarvoor politionele interventie ter plaatse nodig wordt geacht; - Een vierde functie is de slachtofferbejegening, met andere woorden het opvangen van slachtoffers en hen voldoende informatie verschaffen; - Ook de lokale opsporing en het lokaal onderzoek vallen onder de noemer van minimale dienstverlening; - En als laatste functie is er de belangrijke handhaving van de openbare orde, met andere woorden het in stand houden van de openbare rust, veiligheid en gezondheid. Een tweede soort van opdrachten die de lokale politie moet vervullen zijn niet van lokale, doch echter van federale aard. Wat er allemaal onder deze opdrachten moet worden verstaan vinden we terug in de artikelen 61 tot en met 64 van de Wet geïntegreerde politie. Het gaat om opdrachten die in een direct verband
staan
met
de
uitoefening
van
107
een
federale
bevoegdheid
over
G.L. BOURDOUX et al., De wet op het politieambt: het handboek van de politiefunctie, Brussel, Politeia, 2003, 131. KB 17 september 2001 tot vaststelling van de organisatie- en werkingsnormen van de lokale politie teneinde een gelijkwaardige minimale dienstverlening aan de bevolking te verzekeren, BS 12 oktober 2001. 109 Ministeriële Omz. PLP 10 9 oktober 2001 inzake de organisatie- en werkingsnormen van de lokale politie teneinde een gelijkwaardige minimale dienstverlening aan de bevolking te verzekeren, BS 16 oktober 2001. 108
36
verantwoordelijkheid, maar omdat ze eigenlijk perfect aansluiten bij het gewone basis politiewerk mogen ze dan ook worden uitgevoerd door de politiediensten die belast zijn met het uitvoeren van de basisdienst in kwestie. Dit valt af te leiden uit de Memorie van Toelichting bij het oorspronkelijke wetsontwerp110.Een voorbeeld van zo’n functie is de tijdelijke bescherming van een ambassade, dit is gelijkaardig aan de andere opdrachten die een patrouille normaal dient uit te voeren. Indien het echter zo is dat de opdracht een permanent of continu karakter krijgt en de normale basispolitiezorg in het gedrang kan komen, zal dit weer door de federale politie worden uitgevoerd111. Artikel 61 en artikel 62 W.G.P. bepalen verder welke opdrachten van federale aard, lokaal kunnen worden uitgevoerd indien de lokale politiedienst daar door de minister van Binnenlandse Zaken of de minster van Justitie, door middel van een dwingende richtlijn mee wordt belast. Een voorbeeld van een dergelijke dwingende richtlijn is het verlenen van versterking door de lokale politie bij opdrachten van bestuurlijke politie112, alsook de opdrachten inzake bijzondere bescherming van personen en roerende en onroerende goederen113. Art 63 W.G.P. zegt ten slotte dat wanneer de dwingende richtlijn niet correct, of gewoon niet, gevolgd wordt, de minister van Binnenlandse Zaken of Justitie, na overleg met de betrokken burgemeester of het politiecollege, de uitvoering van de richtlijn door de lokale politie kan bevelen. Er moet ook nog kort op gewezen worden dat de lokale politiediensten niet enkel opdrachten van bestuurlijke politie die federaal van aard zijn, kunnen worden toegewezen, doch echter ook taken van de gerechtelijke politie aan hen kunnen worden opgedragen. Dit vloeit voort uit het vierde puntje van artikel 3 van de Wet op het politieambt. De minister van Justitie kan hierdoor bij richtlijn bepalen welke opdrachten door de lokale politie dienen te worden vervuld. Hij deed dit dan ook bij Richtlijn van 20 februari 2002 tot regeling van de taakverdeling, de samenwerking, de coördinatie en de integratie tussen de lokale en de federale politie inzake de opdrachten van gerechtelijke politie. Deze richtlijn stelt dat een 110
Wetsontwerp tot organisatie van een geïntegreerde politiedienst, gestructureerd op twee niveaus, Parl. St. Kamer 1997-98, nr. 1676/1, 38. 111 G.L. BOURDOUX et al., De wet op het politieambt: het handboek van de politiefunctie, Brussel, Politeia, 2003, 132. 112 Ministeriële Omz. PLP 27 van de Minister van Binnenlandse Zaken van 4 november 2002 houdende de intensifiëring en bevordering van de interzonale samenwerking, BS 4 december 2002. 113 Ministeriële Richtl. van de Minister van Binnenlandse Zaken van 23 december 2002 betreffende de opdrachten van federale aard uit te oefenen door de lokale politie, wat betreft de opdrachten van bijzondere bescherming van personen en roerende en onroerende goederen, BS 27 januari 2003.
37
strafonderzoek, dat niet onder de noemer complex valt, door de lokale politie dient te worden gevoerd. Het complexe karkater van een dergelijk onderzoek blijkt uit de aard van het te onderzoeken feit of feiten, de aard van de te stellen onderzoeksdaden
en
de
geografische
spreiding
van
de
gespecialiseerde
onderzoeksdaden114.
114
D. VAN DAELE et al., Het Belgische politiewezen: wetgeving, beleid en literatuur, Mechelen, Kluwer, 2002, 6.
38
Hoofdstuk 3: De federale politie
31. Zoals eerder gemeld is de hedendaagse Belgische politie op twee niveaus gestructureerd. Naast de lokale politie is er een ook politiedienst die op federaal niveau acteert. De federale politie vervult gespecialiseerde en bovenlokale opdrachten van bestuurlijke en gerechtelijke politie, evenals ondersteunende opdrachten voor de politieoverheden en voor de lokale politiediensten, dit is de omschrijving die artikel 3 W.G.P. aan de federale politie geeft. Nog volgens dit artikel moet ze dit doen met inachtneming van de principes van specialiteit en subsidiariteit.
De werking, doelstelling en organisatie van de federale politie wordt enerzijds, doch echter minder dan voor de lokale politie, geregeld door de Wet van 7 december
1998115
tot
organisatie
van
een
geïntegreerde
politiedienst,
gestructureerd op twee niveaus, en anderzijds vooral door het Koninklijk besluit van 3 september 2000 met betrekking tot de commissaris-generaal en de algemene directies van de federale politie116 en de Richtlijn van 9 november 2000 van de ministers van Binnenlandse Zaken en Justitie met betrekking tot de diensten van de federale politie117.
3.1. Organisatie en structuur van de federale politie
32. De huidige federale politie is een samensmelting van wat vroeger onder de noemer
Rijkswacht
viel,
met
inbegrip
van
de
oude
spoorwegpolitie,
luchtvaartpolitie en zeevaartpolitie, samen met de gewezen gerechtelijke politie bij de parketten118. De structuur van deze politiedienst wordt uiteengezet in Titel III van de W.G.P., dit zijn de artikelen 92 tot en met 115 van deze wet.
115 Wet 7 december 1998 tot organisatie van een geïntegreerde politiedienst, gestructureerd op twee niveaus, BS 5 januari 1999. 116 KB 3 september 2000 met betrekking tot de commissaris-generaal en de algemene directies van de federale, BS 23 september 2000. 117 Richtl. van de ministers van Binnenlandse Zaken en Justitie van 9 november 2000 met betrekking tot de organisatie van de federale politie – Vaststelling van de directies en uitvoerende diensten binnen de diensten van de commissaris-generaal en de algemene directies van de federale politie, BS 9 december 2000. 118 G.L. BOURDOUX et al., De wet op het politieambt: het handboek van de politiefunctie, Brussel, Politeia, 2003, 41.
39
33.
De regeling omtrent de zeggenschap over de federale politie vinden we
hoofdzakelijk terug in de artikelen 97 en 98 van de W.G.P. Zo bepaalt artikel 97 W.G.P. dat voor wat het vervullen van haar opdrachten van bestuurlijke politie betreft, de federale politie onder het gezag staat van de minister van Binnenlandse Zaken die haar hiertoe de nodige bevelen, onderrichtingen en richtlijnen kan geven. Voor wat de opdrachten van de gerechtelijke politie betreft op federaal niveau, is het dan weer de Minister van Justitie die het gezag kan uitoefenen.
Artikel 98 van diezelfde wet zorgt ervoor dat er een minimale gelijkwaardige dienstverlening aan de gehele bevolking verzekerd kan worden, door te bepalen dat de minister van Binnenlandse Zaken en de minister van Justitie gezamenlijk de algemene principes vastleggen inzake de organisatie, de werking en het algemeen
beheer
van
de
federale
politie
die
onder
hun
gezag
staat.
Aan het hoofd van de organisatie staat een commissaris-generaal, vandaag de dag is dit de heer Fernand Koekelberg, die de drie, door artikel 93 W.G.P. ingestelde, algemene directies leidt en coördineert, namelijk de Algemene Directie Gerechtelijke Politie, een Algemene Directie Bestuurlijke Politie en een Algemene Directie die instaat voor de ondersteuning en het beheer. Het commissariaat-generaal en de algemene directies bestaan uit centrale en gedeconcentreerde directies en diensten.119
3.1.1. De Commissaris-generaal
34. Artikel 99 W.G.P. zegt dat de commissaris-generaal verantwoordelijk is voor de uitvoering, door de federale politie, van het politiebeleid dat is bepaald door de ministers van Binnenlandse Zaken en van Justitie, en, meer in het bijzonder, voor de uitvoering van het nationaal veiligheidsplan wat de federale politie betreft. Verder moet hij volgens dit artikel ook instaan voor de coördinatie tussen de algemene directies, dient hij er op toe te zien dat de nodige steun aan de operaties wordt verleend en is hij verantwoordelijk voor de dagelijkse werking van de federale politie. Hij staat borg voor de geïntegreerde uitvoering van de opdrachten van de federale politie en ziet er in het bijzonder op toe dat de 119
Art 93 WGP.
40
bestuurlijke directeur-coördinator en de gerechtelijke directeur hun activiteiten coördineren. Een verdere uitwerking van zijn plichten en functies is terug te vinden in het eerder vernoemde Koninklijk Besluit van 3 september 2000. De commissaris-generaal moet daarbovenop, zoals omschreven in de Richtlijn van 9 november 2000, nog eens zijn eigen directies leiden, die zijdelingse bevoegdheden hebben en verantwoordelijk zijn voor: - de operationele politie-informatie - de relaties met de lokale politie - de internationale politiesamenwerking - de speciale eenheden Omdat hij borg staat voor een geïntegreerde werking, is de commissarisgeneraal ook verantwoordelijk voor de gedeconcentreerde coördinatie- en steundirecties. Die steunen en coördineren namelijk de acties van de bestuurlijke politie waarbij meerdere politiezones betrokken zijn. Dit is eigenlijk de belangrijkste schakel in de samenwerking tussen de lokale politiezones en de federale politie. Verder heeft hij nog heel wat taken120, zoals bijvoorbeeld het opstellen van de begroting en de controle op het uitvoeren hiervan. Zijn belangrijkste taken worden omschreven in artikel 99 W.G.P. en situeren zich op twee niveaus. Enerzijds moet hij toezien op de uitvoering van de ministeriële richtlijnen inzake politiebeleid, en daarbij dient hij zich voornamelijk bezig te houden
met
voorbereiding,
uitvoering
en
evaluatie
van
het
nationaal
veiligheidsplan. De uitwerking van dit plan heeft niet enkel op nationaal vlak gevolgen, maar ook voor de verschillende lokale zones is het van belang, daar het zonale veiligheidsplan hier rekening mee moet houden121. Anderzijds moet de commissaris-generaal
zich
bezig
houden
met
de
coördinatie
tussen
de
verschillende algemene directies. Hij doet dit door op regelmatige basis vergaderingen te organiseren met de verschillende directeurs-generaal van de directies, zodat de nodige informatie vlot in alle richtingen kan worden doorgegeven122.
120
http://www.polfed-fedpol.be/org/org_cg_koekelberg_nl.php. G.L. BOURDOUX et al., De wet op het politieambt: het handboek van de politiefunctie, Brussel, Politeia, 2003, 61. 122 G.L. BOURDOUX et al., De wet op het politieambt: het handboek van de politiefunctie, Brussel, Politeia, 2003, 62. 121
41
3.1.2. De organisatie van de federale politie op federaal niveau: de verschillende algemene directies
35. Vandaag bestaat de federale politie uit 3 algemene directies, de drie eerder genoemde die door artikel 93 W.G.P. in het leven werden geroepen. Zij vormen naast
de
gedeconcentreerde
coördinatie-
en
steundiensten
en
de
gedeconcentreerde gerechtelijke diensten de bestanddelen van de federale politie. Elke algemene directie dient zo te worden georganiseerd dat de uitbouw van drie algemene functies mogelijk wordt123: -
de opvolging en de uitwerking van nieuwe methoden met betrekking tot de opdrachten binnen de directie;
-
het verdelen van de personele en materiële middelen over de diverse opdrachten binnen de directie;
-
en tot slot het formuleren van de behoeften van de algemene directie met betrekking tot de opdrachten, waarvoor andere algemene directies bevoegd zijn.
3.1.2.1. De algemene directie bestuurlijke politie 36. Artikel 101 W.G.P. en artikel 8 van het Koninklijk Besluit van 3 september 2000 met betrekking tot de commissaris-generaal en de algemene directies van de federale politie geven deze directie zes algemene opdrachten die slaan op de traditionele bevoegdheden124. De opdrachten van deze directie betreffen in essentie opdrachten van bestuurlijke politie die vanwege hun gespecialiseerd karakter of omdat ze betrekking hebben op fenomenen die het lokale belang overschrijden, aan de federale politie worden toevertrouwd. Deze algemene directie, DGA genoemd, verzekert onder andere de opdrachten van bestuurlijke politie zoals de wegpolitie op de autosnelwegen, de scheepvaartpolitie op de Noordzee en op de binnenwateren, de spoorwegpolitie op de spoorwegen en in de stations, en de luchtvaartpolitie in de nationale luchthaven en vijf regionale
123 124
D. VAN DAELE et al., Het Belgische politiewezen: wetgeving, beleid en literatuur, Mechelen, Kluwer, 2002, 12. G.L. BOURDOUX et al., De wet op het politieambt: het handboek van de politiefunctie, Brussel, Politeia, 2003, 63.
42
luchthavens, de immigratie- en grenscontrole, de luchtsteun en de hondensteun. Het personeel van deze algemene directie voert de beveiligingsopdrachten uit, zoals escortes van waardentransporten en de bewaking van de Koninklijke Paleizen. Verder wordt onder meer ondersteuning verschaft aan de bestuurlijke overheden en aan lokale politiediensten, bijvoorbeeld door gespecialiseerd personeel en materieel (sproeiwagens, cavalerie, enz.) ter beschikking te stellen voor ordehandhaving. Deze directie draagt ook bij aan de uitwerking van het nationaal veiligheidsplan op de domeinen die tot haar bevoegdheidssfeer behoren. Voorbeelden hiervan vinden we terug op het vlak van immigratie- en grenscontroles
en
in
de
strijd
tegen
voetbalhooliganisme.125
het
De opdrachten van bestuurlijke politie van deze algemene directie omhelzen niet enkel de uitvoering van maatregelen maar ook de voorbereiding hiervan. Dit houdt in dat deze algemene directie alle gebeurtenissen opvolgt die aanleiding kunnen geven tot een ernstige bedreiging van de openbare orde en dat ze ter zake alle dienstige informatie verzamelt en exploiteert. Ze houdt de voor bestuurlijke politie bevoegde overheden, evenals de lokale politie, op de hoogte van de inlichtingen die voor hen van belang zijn. Deze algemene directie onderhoudt ook de nodige rechtstreekse internationale contacten die verband houden met de uitvoering van haar bevoegdheden. De DGA staat onder leiding van een directeur-generaal die, aldus artikel 99 derde lid W.G.P., van de minister van Binnenlandse Zaken of de Minister van Justitie rechtstreeks
bevelen, onderrichtingen en richtlijnen kan krijgen, die
specifiek betrekking hebben op de bevoegdheden van de algemene directie van de bestuurlijke politie.
3.1.2.2. De algemene directie gerechtelijke politie 37. De Federale gerechtelijke politie richt haar opdrachten van gespecialiseerde gerechtelijke
politie
maatschappijontwrichtende
naar
bovenlokale,
criminaliteit,
en
naar
de
georganiseerde
en
misdrijven
een
die
gespecialiseerde aanpak vereisen. Haar activiteit streeft naar het opsporen van
125
http://www.polfed-fedpol.be/org/org_dga_nl.php
43
de criminele fenomenen, of de verschijningsvormen, het tijdig aanmelden aan de bevoegde overheden, de bijdrage tot een vermindering van het potentiële risico dat criminele feiten gepleegd worden, het uitvoeren van gerechtelijke of opsporingsonderzoeken
en het aanpakken van
criminele organisaties.126 De
uitdaging voor de diensten van de Federale gerechtelijke politie bestaat dus voornamelijk uit het identificeren van criminele netwerken en dadergroeperingen evenals hun destabilisatie. De prioritair behandelde fenomenen situeren zich op vijf verschillende vlakken, namelijk: - de criminaliteit tegen personen, mensenhandel en –smokkel, drugs, verdwenen personen, terrorisme, …; - de criminaliteit tegen goederen zoals gewapende diefstallen, wapenhandel, autocriminaliteit, georganiseerde diefstallen, ernstige milieumisdrijven, …; -de georganiseerde criminaliteit waarbij diverse criminele organisaties geviseerd worden; - de economische en financiële criminaliteit, de informaticacriminaliteit en corruptie; -
ook
de
bescherming
van
getuigen
behoort
tot
haar
bevoegdheid.
Onder andere de Cel vermiste personen, de Dienst TV, die verantwoordelijk is voor alle opsporingsberichten op tv, de Dienst leefmilieu en de Centrale Dienst voor de Bestrijding van Corruptie (CDBC) behoren tot de federale gerechtelijke politie. Bovendien overkoepelt deze algemene directie nog enkele andere specifiek gespecialiseerde diensten, zoals de technische en wetenschappelijke politie en de Federale Computer Crime Unit.127 Er is nu ook sprake om binnen de federale gerechtelijke politie een Voetbalcel op te richten, die zou moeten dienen om op te treden tegen fraude bij het gokken en omkoping.
126 127
http://www.polfed-fedpol.be/org/org_dgj_nl.php http://www.polfed-fedpol.be/org/org_dgj_nl.php
44
De onderzoeken van deze algemene directie worden, met uitzondering van de bestrijding van de economische en financiële criminaliteit en de bestrijding van corruptie die wel op centraal niveau worden gevoerd, echter niet volledig op federaal niveau gehouden. Integendeel zelfs, de meeste onderzoeken worden op een
gedeconcentreerd
niveau
uitgevoerd.
Dit
in
één
van
de
27
gedeconcentreerde gerechtelijke directies. De federale gerechtelijke politie beschikt namelijk, binnen elk arrondissement, over een gedeconcentreerde gerechtelijke
directie,
waarin
gespecialiseerde
politiemensen
onderzoeken
uitvoeren onder leiding van de bevoegde gerechtelijke autoriteiten. 38. Om de opdrachten van de federale gerechtelijke politie vlot te laten verlopen en op een vakkundige manier uit te voeren dient er wel een goede interactie te bestaan tussen de twee verschillende niveaus. Daarom ook dat er sprake is van de term “deconcentratie”, het is namelijk zo dat er een hiërarchische verhouding is tussen de directeur-generaal en de gerechtelijke directeurs, hoofden van een gedeconcentreerde gerechtelijke directie of van een centrale directie. Daarbij heeft elke directeur een mandaat met een eigen verantwoordelijkheid, een zekere autonomie en een verplichting om rekenschap af te leggen. De relaties tussen de directeurs van het centrale of gedeconcentreerde niveau is niet hiërarchisch van aard. Zij worden geacht complementair te zijn en dienen elkaar te ondersteunen door de eigen opdrachten goed te vervullen.
128
Voor het vervullen van hun opdrachten moet de Algemene Directie Gerechtelijke Politie wel rekening houden met artikel 5, derde lid, WPA. Hierdoor is het de Ministier van Justitie die bepaalt welke opdrachten van de gerechtelijke politie prioritair dienen worden te vervuld, en of dit dient gedaan te worden door het lokale niveau, of anderzijds door het federale niveau129. 39. Net als de Algemene directie bestuurlijke politie, staat ook deze Algemene directie dus onder leiding van een directeur-generaal die van de Minister van Justitie rechtstreeks bevelen, onderrichtingen en richtlijnen kan krijgen die eigen zijn aan de gerechtelijke politie130. Zijn gezag kan echter enkel slaan op het coördineren, het ondersteunen en controleren van de uitvoering van de
128
http://www.polfed-fedpol.be/org/org_dgj_pilierjudiciaire_nl.php G.L. BOURDOUX et al., De wet op het politieambt: het handboek van de politiefunctie, Brussel, Politeia, 2003, 64. 130 G.L. BOURDOUX et al., De wet op het politieambt: het handboek van de politiefunctie, Brussel, Politeia, 2003, 64. 129
45
opdrachten. Op het verloop van een informatie- of gerechtelijk onderzoek heeft hij echter geen invloed, want deze staan onder leiding van de bevoegde gerechtelijke overheden: het federaal parket, de procureur des Konings en de onderzoeksrechter.
131
Verder is er ook altijd een federaal magistraat die,
krachtens artikel 47 quater Sv.132, wordt belast met het toezicht op de werking van de algemene directie van de gerechtelijke politie van de federale politie. Deze magistraat waakt er in het bijzonder over dat de gespecialiseerde gerechtelijke opdrachten door deze algemene directie worden uitgevoerd overeenkomstig de vorderingen en richtlijnen van de gerechtelijke overheden. Er is, krachtens dat artikel 47 Sv. ook nog een federale magistraat die wordt belast met het specifieke toezicht op de werking van de "dienst ter bestrijding van de corruptie" binnen de algemene directie van de gerechtelijke politie van de federale politie. Hij moet zich dus bezig houden met de controle van de bestrijding
van
de
economische
en
financiële
criminaliteit.
Deze
laatste
magistraat brengt jaarlijks verslag uit aan de minister van Justitie, die het verslag meedeelt aan de wetgevende kamers. 3.1.2.3. De algemene directie van de ondersteuning en het beheer 40. Naast de twee besproken basisdirecties van de federale politie, die op zich een heel stuk spannender en aanlokkelijker lijken dan deze, is ook deze derde directie van uitermate groot belang voor het goed functioneren van de politie. Ze is belast met het beheer van de niet-operationele middelen, met name het personeel en de materiële en financiële middelen van de federale politieeenheden. Ze zorgt bovendien ook voor de algemene ondersteuning van zowel de federale politie, de overheden als van de lokale politiekorpsen in nietoperationele zaken zoals de human resources, de logistiek en de informatica. Tot slot verzekert de Algemene Directie van de ondersteuning en het beheer ook enkele belangrijke opdrachten die bijdragen tot de geïntegreerde werking van de lokale en de federale politie.133 Deze Algemene Directie is samengesteld uit elf kleinere directies die zich stuk voor stuk toeleggen op een specifiek aspect van ondersteuning en beheer. Zo is
131
http://www.polfed-fedpol.be/org/org_dgj_pilierjudiciaire_nl.php Ingevoerd door Artikel 219 WGP. 133 http://www.polfed-fedpol.be/org/org_dgs_nl.php 132
46
er de Directie van de rekrutering en selectie, de directie van de mobiliteit en het personeelsbeheer en de Directie van infrastructuur en uitrusting. Naast die elf kleinere
directies
is
er
ook
een
medische
dienst
die
centrale
en
gedeconcentreerde diensten bevat en is er ook een secretariaat.
3.1.3. De organisatie van de federale politie op arrondissementeel niveau: de gedeconcentreerde diensten van de federale politie
41.
Zoals bij de bespreking van de verschillende algemene directies reeds
gezegd, is de federale politie niet puur centraal georganiseerd, maar zijn er ook enkele diensten die functioneren op het zogenaamde “gedeconcentreerde” niveau, dit is het niveau van de gerechtelijke arrondissementen. Zij moeten ervoor zorgen dat er een goede samenwerking mogelijk wordt tussen de federale politie en de verscheidene lokale korpsen. Dit soort van tussenniveau wordt gevormd door, aan de ene kant een gedeconcentreerde coördinatie- en steundienst, op het vlak van de administratieve politie, en aan de andere kant, voor de gerechtelijke politie, een gedeconcentreerde gerechtelijke dienst134.
3.1.3.1. De gedeconcentreerde coördinatie- en steundienst
42.
Elke
van de
27 verschillenden gedeconcentreerde coördinatie-
en
steundiensten staan onder leiding van een bestuurlijke directeur-coördinator (Dirco), hij staat ook in voor de organisatie van deze dienst. Hij waakt krachtens artikel 103 W.G.P. over alle maatregelen die moeten genomen worden ter voorbereiding van het beheren, op bovenlokaal niveau, van crisisgebeurtenissen, crisissituaties, ramp, onheil of schadegeval. Hij oefent zijn wettelijk toegekende bevoegdheden uit conform de bevelen, onderrichtingen en richtlijnen van de commissaris-generaal en van de directeurs-generaal. Artikel 104 W.G.P. bepaalt de
taken
waarmee
hij
wordt
belast.
Hieronder
vallen
onder
meer:
- de coördinatie, op vraag van de bevoegde overheden van bestuurlijke politie,
134
D. VAN DAELE et al., Het Belgische politiewezen: wetgeving, beleid en literatuur, Mechelen, Kluwer, 2002, 12.
47
van de ondersteuning door het federaal niveau voor de bovenlokale opdrachten van bestuurlijke politie135; - dezelfde taak als in het eerste puntje omschreven, maar voor opdrachten die zowel een component van bestuurlijke, als van gerechtelijke politie bevatten136; - het deelnemen aan de zonale Veiligheidsraad en het verlenen van bijstand aan de lokale bestuurlijke of gerechtelijke overheden die daarom verzoeken137. Dit zijn slechts enkele opdrachten waarvoor de Dirco dient in te staan, maar hier wordt niet meer verder op ingegaan. De directeur-coördinator is de eigenlijke schakel tussen de twee niveaus, federaal en lokaal, van de nieuwe politiestructuur. Om dit te bewerkstelligen onderhoudt
hij
onder
meer
geregeld
dienstbetrekkingen 138
arrondissementscommissaris en de gouverneur
met
de
, en is hij ook verplicht om,
wanneer hij een initiatief, dat invloed kan hebben op het gemeentelijk veiligheidsbeleid wil ondernemen in het kader van zijn bevoegdheden op het grondgebied van een gemeente, de burgemeester hiervan voorafgaandelijk op te hoogte te stellen. Bovendien moet hij in dat geval nog enkele andere personen of diensten, zoals onder meer de procureur des Konings en de militaire overheid, inlichten over zijn plannen139.
3.1.3.2. De gedeconcentreerde gerechtelijke dienst
43.
De gedeconcentreerde gerechtelijke directie voert de gespecialiseerde
opdrachten van gerechtelijke politie uit die haar overeenkomstig artikel 5, tweede en derde lid, van de wet op het politieambt zijn toevertrouwd. Zij staat onder leiding van de directeur van de gedeconcentreerde gerechtelijke directie, gerechtelijke directeur genoemd. Zoals eerder gezegd functioneert deze dienst binnen een gedeconcentreerde gezagsstructuur van de Algemene Directie Gerechtelijke
Politie
en
blijven
de
verschillende
gerechtelijke
directeurs
hiërarchisch ondergeschikt aan de directeur-generaal van de Algemene Directie. 135
Art. 104, 2° WGP. Art104, 3° WGP. 137 Art 104, 5° WGP. 138 Art 103, tweede lid WGP. 139 G.L. BOURDOUX et al., De wet op het politieambt: het handboek van de politiefunctie, Brussel, Politeia, 2003, 67. 136
48
3.2. Opdrachten en taken van de federale politie
44. Artikel 3, derde lid, W.G.P. voorziet een dubbele opdracht voor de federale politie, opdrachten die ze uitvoert over het gehele grondgebied. Ze stelt dat de federale politie over het gehele grondgebied, met inachtneming van de principes van
specialiteit
opdrachten
van
ondersteunende
en
subsidiariteit,
bestuurlijke opdrachten
en voor
de
gespecialiseerde
gerechtelijke de
lokale
politie
en
de
supralokale
verzekert,
politiediensten
en
evenals voor
de
politieoverheden. De principes van specialiteit en subsidiariteit waarbij de federale politie, zoals gezegd, bij de uitoefening van zijn opdrachten rekening dient te houden, houden in dat de federale politie, eerder dan de lokale politie, de opdracht zal uitoefen wanneer die een gespecialiseerd karakter heeft. De W.G.P. licht echter niet toe wat er precies onder het principe specialiteit dient te worden verstaan. De Memorie van Toelichting stelt wel dat alle gerechtelijke opdrachten waarvoor geen tussenkomst van een gespecialiseerde politiedienst noodzakelijk is, aan de lokale
politiekorpsen
zullen
toekomen.
Echter
ook
wanneer
er
geen
gespecialiseerd karakter is aan een bepaalde opdracht kan die toch aan de federale politie toekomen, namelijk wanneer de lokale politie te kort schiet en de federale politie hen dus te hulp dient te komen. Hier speelt dan het principe van subsidiariteit140. Ook wanneer de omvang van het misdrijf te groot is, of het misdrijf bijvoorbeeld over verschillende arrondissementen verspreid is, zal het de federale politie zijn die de zaak zal moeten oplossen. Een derde, eerder bijzondere, opdracht van de federale politie vinden we terug in artikel 115 W.G.P. Dit artikel bepaalt een aantal gevallen, waarbij de federale politie, tegen betaling, prestaties zal verrichten van openbaar nut. Dit zijn vooral prestaties die gericht zijn op het humanitaire en culturele vlak, of om de natie te helpen. De manier waarop deze opdrachten dienen te worden uitgevoerd en de wijze waarop op de diensten van de federale politie beroep moet worden gedaan, is niet bij wet bepaald, al zijn er wel een aantal wettelijke voorwaarden141. Maar het is wel zo dat, wanneer zij dergelijke prestaties van openbaar nut verrichten, hun wettelijk omschreven opdrachten, zoals die opgenomen zijn in artikel 3, derde 140 141
G.L. BOURDOUX et al., De wet op het politieambt: het handboek van de politiefunctie, Brussel, Politeia, 2003, 136. D. VAN DAELE et al., Het Belgische politiewezen: wetgeving, beleid en literatuur, Mechelen, Kluwer, 2002, 10.
49
lid, W.G.P., daar niet zullen mogen onder lijden.142 Voorbeelden van een dergelijke opdracht zijn het uitlenen van een tribune voor een culturele plechtigheid of van paarden buiten het raam van de wettelijke opdrachten143.
142 143
G.L. BOURDOUX et al., De wet op het politieambt: het handboek van de politiefunctie, Brussel, Politeia, 2003, 137. Parl. St. Kamer 1997-98, nr. 1676/1, 68.
50
Deel 3: De aansprakelijkheid voor het politieoptreden
45.
In dit derde grote deel van de masterproef komen we tot de eigenlijke
doelstelling ervan, namelijk het bespreken van de aansprakelijk van de politieambtenaar voor de handelingen die hij stelt, en de aansprakelijkheid van de overheid voor deze handelingen. Alvorens te bespreken wie er nu eigenlijk aansprakelijk is voor een bepaalde daad, is het interessant om eerst eens te bekijken hoe aansprakelijkheid tot stand komt, wat de voorwaarden hiervoor zijn.
Hoofdstuk 1: Algemeen
46.
Het aansprakelijkheidsthema is een thema waar de meeste leden van de
politie zelf nooit echt bij stilstaan. Ze staan er niet bij stil, tot ze zelf in een situatie komen waarbij ze in de fout gegaan zijn en zij zich zullen moeten verantwoorden en eventueel zullen moeten instaan voor deze begane fouten. Op dat moment is het belangrijk om te weten wat er allemaal kan gebeuren en waarvoor zij zullen moeten opdraaien. De vraag die we ons hierbij stellen is waarvoor, door wie en op welke wijze de politieambtenaar juridisch kan worden aangesproken voor de handelingen die hij stelde, of juist niet stelde, in de uitvoeringen van zijn opdracht als lid van de politie.
Vooraf moeten we duidelijk stellen dat de situatie waarin een ambtenaar van de politie verkeert, grondig verschilt van de toestand van andere ambtenaren, laat staan gewone burgers. Het politieberoep is een actief, maar vooral ook gevaarlijk en
risicovol
beroep.
Het
bewijs
bij
uitstek
hiervan
zijn
de
tragische
gebeurtenissen in Lot, nog niet eens zo lang geleden. Op 4 december 2007 werden 2 agenten onder vuur genomen toen zij tussen kwamen bij de diefstal van een vrachtwagen. De amper 23-jarige Kitty Van Nieuwenhuysen kwam om het leven en haar collega raakte zwaar gewond.
51
Het is de politieambtenaar die dient in te staan voor de naleving van de wet. Om de wet te doen naleven kreeg hij van de wet op het politieambt het monopolie van het wettige geweld, zij het wel onder een aantal strikte voorwaarden die ook in
die
wet
worden
opgelegd
(zie
artikelen
in
wet),
en
ook
met
het
proportionaliteits- en opportuniteitsprincipe dient hij, krachtens artikel 37 WPA, rekening te houden. Het geweld kan zowel bij de uitvoering van een bij bevel of bij vordering opgelegde taak, als bij een krachtens de wet uit eigen beweging of op verzoek uitgevoerde opdracht, worden gebruikt.144 Het is zo dat de politieambtenaar in vele gevallen een vorm van crisisbeheer dient te doen en niet de tijd heeft om lang na te denken, of om andere mensen te raadplegen, omdat de situatie te dringend of gevaarlijk is. Maar ook in dergelijke gevallen is hij toch verplicht om te proberen om doordacht te handelen en de problemen, die bovendien zeer complex kunnen zijn, met verscheidene hoofdpersonen en verschillende, niet altijd even duidelijke, belangen en intenties, op te lossen. Zo kan het ook gebeuren dat hij, om grotere schade te voorkomen, zelf enige vorm van schade dient aan te richten. In dat geval stelt hij zich dus uiteraard bloot aan aansprakelijkheid ten opzichte van de schadelijders. Indien zijn handeling dan nog eens niet helemaal wettelijk is loopt hij
nog
eens
het
risico
om
ook
strafrechtelijk
vervolgd
te
worden.
De politieambtenaar kan ook niet enkel aansprakelijk worden gesteld in de gevallen dat hij geweld gebruikt om in een bepaalde situatie in te grijpen. Ook voor andere fouten, zelfs zonder dat ze daarom schade dienen te veroorzaken, kan hij ter verantwoording geroepen worden in bepaalde procedures. Om hier enige duidelijkheid in te scheppen en de politieambtenaar over enige vorm van rechtszekerheid te doen beschikken, is een degelijke analyse van het foutbegrip noodzakelijk. Zelfs indien hij geen fout maakt tijdens de uitvoering van zijn taak als politie, kan het toch gebeuren dat de politieambtenaar aangesproken wordt. De politie heeft een uitzonderlijke bevoegdheid tegenover de burger en bovendien stelt de politie zich ook voor om bij de uitvoering van haar taak een bepaalde visie na te streven,
144
namelijk
het
garanderen
aan
de
bevolking
van
een
G. L. BOURDOUX et al., De Wet op het Politieambt: het handboek van de politiefunctie, Brussel, Politeia, 2003, 365.
52
gemeenschapsgerichte, informatiegestuurde, performante politiezorg.145
Het is
dus ook niet meer dan logisch dat zij op de uitoefening ervan wordt gecontroleerd en hierover de nodige verantwoording dient af te leggen. Dit kan enerzijds gebeuren aan de hand van verslagen en persberichten, doch hiervoor zijn ook enkele specifieke controleorganen in het leven geroepen. Voorbeelden hiervan zijn het Comité P en de Algemene Inspectie. 47. Een ambtenaar van de politie kan zowel burgerrechtelijk, strafrechtelijk, als tuchtrechtelijk worden aangesproken. Het non bis in idem beginsel, dat stelt dat men voor eenzelfde feit geen twee keer gestraft kan worden is hier, hoewel het vroeger wel eens werd opgeworpen, niet van toepassing vermits ze elk een andere finaliteit beogen.146 Met de toepassing van het strafrecht beoogt men een juiste maatschappelijke reactie op een gepleegd misdrijf, door toepassing van de regels die vervat liggen in het Strafwetboek en in een aantal bijzondere wetten. Deze bevatten de gedragsregels
op
grond
waarvan
straffen,
zoals
geldboetes
en
gevangenisstraffen, opgelegd worden door de stafrechtbanken. Het tuchtrecht is er om te reageren tegen miskenning van de deontologie van het beroep. Elke gedraging, handeling of verzuim die indruist tegen de deontologische regels van het ambt dient te worden gesanctioneerd. Het tuchtrecht behelst de regels die toegepast zullen worden door een tuchtcollege. Deze tuchtcolleges dienen, net als gewone rechtsinstanties, de rechten van de verdediging te eerbiedigen, dit geldt ook voor de door het Europees Verdrag voor de Rechten voor de Mens opgelegde beginselen. En het derde luik, namelijk het burgerrechtelijke, is
dan weer hoofdzakelijk gericht op het herstel van
persoonlijk geleden schade. Wie schade lijdt zal een vergoeding trachten te bekomen op grond van het burgerlijk recht, hiervoor is, zoals reeds eerder gesteld een fout of de schending van de algemene zorgvuldigheidsnorm noodzakelijk. Het
kan
dus
voorkomen
dat
in
één
zaak
zowel
een
burgerrechtelijk,
strafrechtelijk, als tuchtrechtelijk onderzoek zal plaatsvinden. 145
A. DUCHATELET, A. LINERS, D. DEWANDELEER en M. DE MESMAEKER, De aansprakelijkheid van de politieambtenaar: Waarvoor, door wie en hoe kan de politieambtenaar juridisch worden aangesproken en welke zijn daarbij zijn rechten, Brussel, Politeia, 2008, 9. 146 A. DUCHATELET et al., De aansprakelijkheid van de politieambtenaar: Waarvoor, door wie en hoe kan de politieambtenaar juridisch worden aangesproken en welke zijn daarbij zijn rechten, Brussel, Politeia, 2008, 167.
53
In dit werk zal enkel het aspect van de burgerrechtelijke aansprakelijkheid behandeld worden, daar het straf- en tuchtrechtelijk aspect ons te ver zouden leiden en niet echt een invloed hebben op het thema van deze masterproef.
54
Hoofdstuk 2: De constitutieve elementen van aansprakelijkheid
48.
Alvorens de aansprakelijkheid van de politieambtenaar en de overheid te
bespreken, lijkt het aangewezen om eerst eens een algemene uitleg te geven over hoe aansprakelijkheid ontstaat. Hiervoor zijn fout, schade en causaal verband de 3 essentiële elementen.
2.1. De fout 49. Om tot aansprakelijkheid voor een handeling te kunnen worden geroepen is het,
met
uitzonderingen
van
de
beperkte
gevallen
waar
foutloze
aansprakelijkheid mogelijk is, noodzakelijk dat je een fout hebt begaan. Een fout is een gedraging die niet door de samenleving wordt aanvaard, het kan gaan om daad of juist niet stellen van een daad.
147
Dit dient een fout te zijn in de zin van
artikel1382 en 1383 van het Burgerlijk Wetboek, wat inhoudt dat het handelen of nalaten een schending moet inhouden van een specifieke rechtsregel en / of van de algemene zorgvuldigheidsnorm, hierdoor heeft iedereen de verplichting om zich binnen de samenleving als een normaal voorzichtig persoon te gedragen. Om een toetsing aan het algemeen zorgvuldigheidsbeginsel mogelijk te maken gaat men gebruik maken van het criterium van de bonus pater familias.148 Deze goede huisvader is een voorzichtig persoon die men in dezelfde omstandigheden plaatst als deze waarin het schadeverwekende feit zich voordeed, waarna men zich de vraag gaat stellen of de betrokkene al dan niet de het ontstaan van de schade had kunnen voorzien en of een goede huisvader dezelfde handelingen zou gesteld hebben als de schadeverwekker. Dit is de objectieve voorwaarde die noodzakelijk is om tot het bestaan van een buitencontractuele fout te kunnen komen.149 Verder is er ook nog een subjectieve voorwaarde waar aan voldaan dient
te
worden,
namelijk
de
vereiste
van
toerekeningsvatbaarheid
of
schuldbekwaamheid. De schadeverwekker moet in staat zijn om te begrijpen wat de zorgvuldigheid die van hem verwacht wordt precies inhoudt en hij moet
147 A. DUCHATELET et al., De aansprakelijkheid van de politieambtenaar: Waarvoor, door wie en hoe kan de politieambtenaar juridisch worden aangesproken en welke zijn daarbij zijn rechten, Brussel, Politeia, 2008, 168. 148 M. ANTHONIS et al., Aansprakelijkheid van gemeenten en ocmw’s: De burgerrechtelijke aansprakelijkheid en verantwoordelijkheid van het lokaal bestuur, zijn topambtenaren en personeel, Brugge, Vandenbroele, 2007, 52. 149 B. WEYTS, “Objectieve aansprakelijkheid” in X., Aansprakelijkheid, aansprakelijkheidsverzekering en andere schadevergoedingssystemen 2006 – 2007, Mechelen, Kluwer, 2007 (371) 374.
55
bekwaam zijn om hiernaar te handelen en zijn gedrag daarop af te stemmen.150 Indien dit niet het geval is zal het niet mogelijk zijn om de betrokkene die aan de oorzaak ligt van de schade persoonlijk aansprakelijk te stellen en van hem een schadevergoeding
te
vragen.
In
sommige
gevallen
trad
de
wet
wel
compenserend op151, door bijvoorbeeld de mogelijkheid open te houden om een vergoeding van de ouders te vragen voor schade aangericht door hun minderjarig ontoerekeningsvatbaar kind.152
2.2. De schade 50. Schade is noodzakelijk om iemand civielrechtelijk aansprakelijk te kunnen stellen. Zonder schade kan er van aansprakelijkheid geen sprake zijn. Het begrip schade kan omschreven worden als het resultaat van de vergelijking tussen twee toestanden: aan de ene kant de toestand zoals ze is na het feit waaruit de schade ontstond en aan de andere kant de hypothetische toestand die er geweest zou zijn indien het schadeverwekkende feit zich niet had voorgedaan. Voor de benadeelde schadelijder is de schade de krenking van het belang dat hij had
bij
het
zich
niet
voordoen
van
het
schadegeval.153
Schade is het verlies van een patrimoniaal of extrapatrimoniaal voordeel, het kan met andere woorden zowel materiële, als lichamelijke schade betreffen. Materiële schade betreft simpelweg het verlies van vermogen of gederfde winst.154 Het begrip lichamelijke schade is iets minder makkelijk te definiëren. Het houdt de aantasting in van de fysieke integriteit, en dan niet enkel de eigenlijke letselschade, doch de morele schade. Het Hof van Cassatie bevestigd in een arrest van 13 oktober 1999 zijn eerdere rechtspraak omtrent het begrip morele schade, door te stellen dat “de rechtsvordering tot vergoeding van morele schade ertoe strekt de pijn, de smart of enig ander moreel leed te lenigen en de schade in zoverre te herstellen”.155
150
F. SWENNEN, Geestesgestoorden in het burgerlijk recht, Antwerpen, Intersentia, 2001, 363. B. WEYTS, “Objectieve aansprakelijkheid” in X., Aansprakelijkheid, aansprakelijkheidsverzekering en andere schadevergoedingssystemen 2006 – 2007, Mechelen, Kluwer, 2007 (371) 374. 152 Art. 1384, tweede lid BW 153 A. VAN OEVELEN, “Enkele recente ontwikkelingen inzake schade en schadebegroting in het buitencontractuele aansprakelijkheidsrecht” in X., Aansprakelijkheid, aansprakelijkheidsverzekering en andere schadevergoedingssystemen 2006 – 2007, Mechelen, Kluwer, 2007, (327) 329. 154 H. VANDENBERGE, H. CASMAN, P. DEPUYDT, C. MEERT en A. VERBEKE, De professionele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2004, 93. 155 Cass. 13 oktober 1999, Arr.Cass. 1999, 1255. 151
56
Om voor vergoeding in aanmerking te kunnen komen moet schade aan 3 voorwaarden voldoen: ze moet persoonlijk zijn, de schade moet voortkomen uit de aantasting van een rechtmatig belang en ze moet zeker zijn, met andere woorden louter hypothetische schade is niet voldoende om een vergoeding voor te krijgen.156 2.3. Causaal verband 2.3.1. Algemeen
51.
Een
fout
en
schade
zijn
op
zich
niet
voldoende
om
tot
een
aansprakelijkheidsconclusie te kunnen komen. Overigens is ook het niet zo dat het bestaan van schade ipso facto het bestaan van een fout impliceert. Er dient tussen beiden een causaal of oorzakelijk verband te bestaan, dit verband moet door de eiser bewezen worden.157 Het begrip houdt in wezen in dat zonder de fout de schade er niet zou zijn geweest, dan wel niet van die omvang. Wanneer dit het geval is kan de schadelijder in principe aanspraak maken op een schadevergoeding.158 Om tot een dergelijk verband te besluiten wordt in de Belgische rechtspraak de equivalentietheorie toegepast.159 Deze theorie komt er kort verklaard op neer dat het voor de rechter niet mogelijk is om tot aansprakelijkheid te besluiten, indien de schade zich in iedere geval zou hebben voorgedaan, ook moest er van de fout geen sprake geweest zijn.160 Anders gezegd moet een fout als oorzaak van een schadegeval worden beschouwd, zodra dat schadegeval zich niet, of niet in die mate, zou hebben wanneer de fout niet was gepleegd.161 Het Hof van Cassatie stelt dat er sprake is van causaal verband indien de schade, zonder de fout niets op dezelfde wijze zou zijn ontstaan.162 Volgens het Hof kan er ook sprake zijn van oorzakelijk verband wanneer, zonder de fout, de schade niet had kunnen ontstaan.163 Indien de
156
H. VANDENBERGHE et al., De professionele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2004, 94. H. BOCKEN, “Geen kans verloren causale onzekerheid en de rechtspraak van het Hof van Cassatie over het verlies van eens kans” in X., Aansprakelijkheid, aansprakelijkheidsverzekering en andere schadevergoedingssystemen 2006 – 2007, Mechelen, Kluwer, 2007, (271) 279. 158 Cass. 22 april 2004. 159 H. BOCKEN en I. BOONE, “Causaliteit in het Belgisch Recht”, T.P.R. 2002, (1625), 1634-1636. 160 A. DUCHATELET et al., De aansprakelijkheid van de politieambtenaar: Waarvoor, door wie en hoe kan de politieambtenaar juridisch worden aangesproken en welke zijn daarbij zijn rechten, Brussel, Politeia, 2008, 170. 161 H. VANDENBERGHE et al., De professionele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2004, 103. 162 Cass. 12 mei 2006. 163 Cass. 22 april 2004, Juristenkrant 2004, 16. 157
57
schade ook zonder de fout zou zijn ontstaan kan er, zoals gezegd, geen sprake zijn van causaal verband.164 Wanneer blijkt dat het ontstaan van de schade inderdaad zijn oorzaak vindt bij de
fout
is
er
sprake
van
een
causaal
verband,
hoe
onwaarschijnlijk,
onrechtstreeks of uitzonderlijk de feitelijke gang van zaken die tot het schadegebeuren
leidde
ook
mogen
zijn.165
De
fout
of
andere
tot
aansprakelijkheid aanleiding gevende gebeurtenis dient met andere woorden een noodzakelijke voorwaarde te zijn voor het schadegebeuren, dit wordt ook wel de “conditio sine qua non test” genoemd.166 Het komt regelmatig voor dat de fout samen gaat met enkele begeleidende omstandigheden. Wanneer blijkt dat deze omstandigheden ook zonder de fout tot de ontstane schade zouden hebben geleid, wordt de “conditio sine qua non test” niet doorstaan, want dan is de fout geen noodzakelijke voorwaarde meer.167 Om te weten of de schade zich ook zonder de fout zou hebben voorgedaan maakt de rechter gebruik van de leer van het hypothetisch rechtmatig alternatief.168 Hij zal dit doen door de fout weg te denken, bijvoorbeeld door in een geval waarbij een persoon een ruit kapot wierp met een steen, te denken dat hij die steen niet wierp, of door de fout te vervangen door een rechtmatig gestelde handeling. Er moet wel een vrij grote zekerheid zijn omtrent de wisselwerking tussen de fout en de schade, indien er ernstige twijfel is kan het causaal verband niet bewezen worden geacht.169 Indien de informatie waarvoor hij beschikt hem onvoldoende lijken, of hij zich niet bekwaam acht om uit bepaalde feiten de nodige conclusies te trekken, kan de rechter zich omtrent de beslissing over de oorzakelijkheid laten bijstaan en adviseren door een gerechtsdeskundige. 52. Een voorbeeldje, binnen het onderwerp van deze masterproef, die aantoont
164
Cass. 30 april 2004, Pas. 2003, 905. H. VANDENBERGHE et al., De professionele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2004, 104. 166 H. BOCKEN, “Geen kans verloren causale onzekerheid en de rechtspraak van het Hof van Cassatie over het verlies van eens kans” in X., Aansprakelijkheid, aansprakelijkheidsverzekering en andere schadevergoedingssystemen 2006 – 2007, Mechelen, Kluwer, 2007, (271) 276. 167 H. BOCKEN, “Geen kans verloren causale onzekerheid en de rechtspraak van het Hof van Cassatie over het verlies van eens kans” in X., Aansprakelijkheid, aansprakelijkheidsverzekering en andere schadevergoedingssystemen 2006 – 2007, Mechelen, Kluwer, 2007, (271) 278. 168 H. VANDENBERGHE et al., De professionele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2004, 104. 169 H. BOCKEN, “Geen kans verloren causale onzekerheid en de rechtspraak van het Hof van Cassatie over het verlies van eens kans” in X., Aansprakelijkheid, aansprakelijkheidsverzekering en andere schadevergoedingssystemen 2006 – 2007, Mechelen, Kluwer, 2007, (271) 279. 165
58
dat er inderdaad een zowat volstrekte zekerheid dient te zijn tussen de schade en de fout om tot een causaal verband te besluiten vinden we terug in een vonnis170 van de rechtbank van eerste aanleg van Brussel. In die zaak daagt de familie van de door Marc Dutroux ontvoerde en vermoorde Eefje Lambrecks de Belgische Staat voor de rechter. De familie Lambrecks eist van de Staat aan schadevergoeding, daar zij de Staat verantwoordelijk achten voor de dood van hun dochter en zus. Zij stellen namelijk dat Marc Dutroux op 22 augustus 1995, dit is de dag van de ontvoering, niet meer in vrijheid mocht zijn en het voor hem met andere woorden materieel onmogelijk zou moeten geweest zijn om tot de ontvoering van Eefje en haar vriendin An Marchal over te gaan. Enerzijds vinden zij
het
onverantwoord
en
foutief
dat
Marc
Dutroux
een
vervroegde
voorwaardelijke invrijheidsstelling werd toegelaten, en anderzijds stellen zij ook dat er voldoende redenen waren om de toegelaten vervroegde invrijheidsstelling te herroepen. Verder werpen zij op dat de sociale en psychologische begeleiding van Marc Dutroux, die vereist is om te controleren of de voorwaardelijk in vrijheid gestelde de voorwaarden naleeft, totaal ontbrak, alsook dat er tijdens het onderzoek naar de verdwijning van Julie en Melissa fouten werden gemaakt, waardoor er sporen die Marc Dutroux linkten aan de ontvoering van Eefje over het hoofd werden gezien. Daar deze fouten werden begaan door aangestelden van de Belgische Staat achtte de familie Lambrecks de Staat hiervoor aansprakelijk. Op het eerste gezicht zou er kunnen geredeneerd worden dat er inderdaad een verband gevonden kan worden tussen de voorgenoemde fouten en de ontvoering van en moord op Eefje Lambrecks. De oordelende rechter bevestigt in zijn conclusie ook dat er een aantal fouten, zoals het gebrek aan begeleiding van Marc Dutroux en fouten in het onderzoek naar Julie en Melissa, werden begaan, maar komt er uiteindelijk wel toe dat het causaal verband dat noodzakelijk is om tot een burgerrechtelijke aansprakelijkheid te kunnen besluiten onvoldoende is aangetoond.
Uiteindelijk oordeelde de rechter het volgende: “De rechtbank besluit daarbij globaal dat zij niet naar recht kan oordelen dat deze strafbare feiten met zekerheid niet zouden zijn gepleegd indien bepaalde onderzoeksdaden anders 170
Rb. Brussel 19 februari 2008.
59
waren verricht of indien de uitvoerende macht in het kader van haar discretionaire bevoegdheden inzake de voorwaardelijke invrijheidsstelling anders had gehandeld, ook al kon worden vastgesteld dat op diverse punten een andere aanpak wenselijk ware geweest”. De familie Lambrecks kan dus geen aanspraak maken op een schadevergoeding vanwege de Belgische Staat. Om tot een causaal verband tussen fout en schade te kunnen besluiten is met andere woorden een volstrekte zekerheid van het verband nodig, iets wat in deze casuïstiek volgens de rechtbank niet het geval is en zodoende voor de familie Lambrecks tot een misschien onverwachte, maar vooral zeer pijnlijke uitkomst leidt.
2.3.2. Het verlies van een kans bij onzeker causaal verband
53.
De zaak omtrent de aansprakelijkheid van de Belgische Staat voor de
ontvoering en dood van Eefje Lambrecks was niet de eerste in zijn soort en eerder werd al gezocht naar een beter oplossing dan het besluiten van een gebrek aan causaal verband, waardoor het slachtoffer geen aanspraak kan maken een schadevergoeding. In een aantal arresten, de zogenaamde Vitrioolarresten, werd geopperd om het slachtoffer een vergoeding toe te kennen omwille van het verlies van een kans. Het Hof van Cassatie stak hier in haar arresten van 19 juni 1998171 en 1 april 2004172 echter een stokje voor. De feiten waren de volgende. Een Marokkaanse studente die in België kwam studeren kreeg een relatie met een man. Toen deze relatie ten einde liep en de studente de man verliet bedreigde die haar meerdere malen. Zij verwittigde de politie, waarbij de man bekend stond als een geweldenaar. De politie liet, onder het mom dat dergelijke bedreiging te veel voorkomen om er altijd op te reageren, begaan, waarna de man een bus vitriool over de studente kapte. Het slachtoffer werd voor het leven verminkt. Het slachtoffer en haar ouders verwijten de politie en het parket niet het nodige te hebben gedaan om de aanval te voorkomen, en stellen de Belgische Staat en de stad Luik hiervoor 171 172
Cass. 19 juni 1998, Arr.Cass. 1998, 721. Cass. 1 april 2004, RW 2004-05, 106.
60
verantwoordelijk. De Rechtbank van Eerste Aanleg oordeelt, net als in de hierboven besproken zaak Lambrecks, dat er geen voldoende zekerheid bestaat omtrent het causaal verband en er dus geen schadevergoeding kan worden toegekend. In beroep173 worden de verweerders echter veroordeeld tot het betalen van de helft van de uiteindelijke schade, omdat de rechter oordeelt dat de schade zonder de nalatigheid van de politiediensten en het parket zich misschien niet had voorgedaan en het slachtoffer bijgevolg een kans heeft verloren om de schade te ontlopen. De verloren kans werd op 50% geschat. Het Hof van Cassatie verbrak dit arrest, omdat het uit het arrest van het Hof van Beroep bleek dat er onzekerheid bleef bestaan over het oorzakelijk verband tussen de fout en de schade, en een veroordeling in vergoeding van schade daarom niet kan. De zaak werd daarna opnieuw verwezen naar een Hof van Beroep, dit keer dat van Brussel. Die paste opnieuw de theorie van het verlies van een kans toe en raamde
de
verloren
kans
ditmaal
op
80%,
wat
tot
een
provisionele
schadevergoeding van 3.200.000 BEF leidde.174 Het Hof van Cassatie vernietigde ook dit arrest, om dezelfde redenen als de eerste vernietiging. Uiteindelijk komt de zaak bij het Hof van Beroep van Bergen, die oordeelt dat er wel een voldoende zekerheid bestaat omtrent het causaal verband tussen de fout en de aanslag en veroordeelt de verweerders tot het betalen van een provisionele schadevergoeding van 200.000 Euro.175 Dit was reeds 25 jaar na de feiten.
Hoewel het Hof van Cassatie in deze zaak tot twee maal een arrest van het Hof van Beroep verbrak, kan niet geconcludeerd worden dat het Hof een vergoeding voor een verlies van een kans volledig uitsloot. Eerder had het Hof in het zogenaamde amputatiearrest van 19 januari 1984176 een arrest van het Hof van Beroep bevestigd, waarin een arts werd veroordeeld tot het betalen van 80% van de schade, omdat die had nagelaten een patiënt te verzorgen, waardoor zijn been moest worden geamputeerd. De arts wierp wel op dat het niet zeker was 173
Luik 27 november 1996, Journ.Proc. 1997, nr. 318, 22, noot J.L. FAGNART. Brussel 4 januari 2001, Journ.Proc. 2001, nr. 410, 22, noot J. FERMON. 175 Bergen 10 oktober 2005, JLMB 2006, 1007. 176 Cass. 19 januari 1984, Arr.Cass. 1983-84, 585. 174
61
dat de amputatie in geval van tijdige verzorging niet nodig was geweest, maar hier had men geen oren naar. In dit arrest werd de vergoeding toegekend op basis van de vaststelling dat het causale verband van de niet verzorging met het verlies van de kans – op het redden van het been – bewezen is. In de Vitrioolzaak kan volgens het Hof enkel een vergoeding wegens het verlies van een kans worden toegekend, wanneer het causaal verband tussen de fout en de schade vaststaat, en niet omdat de kans groot wordt geacht dat er een verband kan bestaan tussen de fout en het verlies van een kans.
177
Ook in een veel recenter arrest bevestigde het Hof van Cassatie de mogelijkheid tot vergoeding voor het verlies van een kans. In zijn uitspraak van 23 februari 2005178 bevestigde het Hof een arrest van het Hof van Beroep waarin een vergoeding werd toegekend omwille van het verlies van de kans om voor het faillissement van de hoofdschuldenaar de gehele of gedeeltelijke betaling van zijn vordering te
bekomen. Eerder hadden vrienden van de gefailleerde
de
schuldenaar bedrieglijk geholpen om goederen aan de schuldeiser te ontrekken, door het onmogelijk te maken om beslag te leggen op de goederen in kwestie. Het Hof van Beroep had geoordeeld dat er wel een verlies aan een kans op een voordeel – namelijk uitbetaling van de schulden - was, maar dat het niet zeker was dat zonder de fout van de mededaders, de beslaglegging wel tot de gehele of gedeeltelijke ten uitvoerlegging van de vordering zou leiden.179 Het verschil tussen de twee hierboven besproken arresten en de Vitrioolarresten wordt ook nog eens duidelijk verklaard in een noot van Procureur Liekendael.180 Naar haar mening zijn er twee verschillende soorten schade die verkeerdelijk door elkaar worden gebruikt. Er is enerzijds het verlies van de kans om aan de verwezenlijking van het risico te ontkomen, waarvoor wel een proportionele vergoeding mogelijk is als je kan aantonen dat er een verband is tussen de fout en het verlies, en anderzijds de schade die ontstaan is door de eigenlijke
177
H. BOCKEN, “Geen kans verloren causale onzekerheid en de rechtspraak van het Hof van Cassatie over het verlies van eens kans” in X., Aansprakelijkheid, aansprakelijkheidsverzekering en andere schadevergoedingssystemen 2006 – 2007, Mechelen, Kluwer, 2007, (271) 306. 178 Cass. 23 februari 2005, Pas. 2005, 442. 179 H. BOCKEN, “Geen kans verloren causale onzekerheid en de rechtspraak van het Hof van Cassatie over het verlies van eens kans” in X., Aansprakelijkheid, aansprakelijkheidsverzekering en andere schadevergoedingssystemen 2006 – 2007, Mechelen, Kluwer, 2007, (271) 304. 180 Cass. 19 juni 1998, Arr. Cass. 1998, 722, noot E. LIEKENDAEL.
62
verwezenlijking van dat risico.181 De tweede vorm kan enkel voor een schadevergoeding in aanmerking komen als het causaal verband tussen de fout en de schade vaststaat. Als dat niet het geval is kan men zich hiervoor niet beroepen op het verlies aan een kans om een proportionele schadevergoeding te verkrijgen. Dit is echter wat de twee Hoven van Beroep wel deden en om die reden moest het Hof van Cassatie dan ook telkens de arresten verbreken.
181
H. VANDENBERGHE et al., De professionele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2004, 109.
63
Hoofdstuk 3: De burgerrechtelijke aansprakelijkheid van de politieambtenaar en van de overheid
3.1. De aansprakelijkheid van de politieambtenaar 3.1.1. Waarvoor kan de politieambtenaar persoonlijk worden aangesproken?
54.
Zoals eerder al vermeld was voor de Wet op het politieambt de
politieambtenaar aansprakelijk voor elke fout, zelfs de lichtste. De complexiteit van het politieberoep noopte de wetgever er begin de jaren ’90 toe om de politieambtenaar een extra bescherming te geven in de Wet van 5 augustus 1992 op het politieambt. Deze nieuwe wet voerde in 1992 een nieuwe specifieke regeling
in
wat
betreft
de
burgerrechtelijke
aansprakelijkheid
van
de
politieambtenaren. De persoonlijke aansprakelijkheid van de politieambtenaar wordt geregeld in artikel 48 WPA. Artikel 48 “De in artikel 47 bedoelde politieambtenaren, die in hun functies aan de Staat, aan de gemeente, aan de meergemeentezone of aan derden schade berokkenen, moeten deze slechts vergoeden, wanneer zij een opzettelijke fout, een zware fout,
of
een
lichte
fout
die
bij
hen
gewoonlijk
voorkomt,
begaan.
Een lasthebber, aangestelde of orgaan van de Staat, de gemeente of de meergemeentezone die het slachtoffer is van een arbeidsongeval veroorzaakt door één van de in artikel 47 bedoelde politieambtenaren, kan slechts een rechtsvordering inzake burgerlijke aansprakelijkheid tegen die politieambtenaar instellen voor zover die het arbeidsongeval opzettelijk heeft veroorzaakt. Bovendien
kan
de
Koning
bij
een
in
Ministerraad
overlegd
besluit
de
politieambtenaren, wat de aansprakelijkheid tegenover de staat betreft, geheel of gedeeltelijk ontslaan van de verplichting de schade overeenkomstig (het eerste lid) te vergoeden.” Volgens het gemeenrecht, namelijk de artikelen 1382 en 1383 van het Burgerlijk Wetboek, blijft de politieambtenaar persoonlijk burgerlijk aansprakelijk voor de 64
fouten die hij maakt tijdens de uitoefening van zijn dienst, iets wat dus ook zou inhouden dat hij aansprakelijk is voor de lichtste fout. De Wet op het Politieambt heeft aan deze aansprakelijkheidsgrondslag niets gewijzigd, doch zij heeft de aansprakelijkheid zelf echter wel beperkt tot de opzettelijke fout, de zware fout en de gewoonlijk voorkomende lichte fout. Indien een slachtoffer schade lijdt door iemand van de politie kan deze de politieambtenaar zelf bijgevolg enkel aanspreken indien hij kan bewijzen dat de schade het gevolg is van één van de drie vernoemde fouten. Indien het gaat om een lichte, toevallige fout kan het slachtoffer zijn schade niet verhalen op de individuele politieambtenaar, maar kan hij zich wel richten tot de overheid.182 Dit artikel is echter niet enkel een extra bescherming, ze kan ook gezien worden als het opheffen van een mogelijke rem op een noodzakelijk optreden, zonder echter zomaar een volledig vrijheid te geven.183
3.1.1.1. De opzettelijke fout 55.
Wat onder de noemer opzettelijke fout dient te worden verstaan moet
vooral afgeleid worden uit de rechtspraak en rechtsleer, daar de wet er geen specifieke definitie of precieze omschrijving voor geeft. De opzettelijke fout is de bewuste en vrijwillige schending van een wettelijke of reglementaire norm die een onthouding of een precies gedrag voorschrijft of van een algemene zorgvuldigheidsplicht.184 Voorbeelden hiervan zijn het verduisteren of gebruiken van in beslag genomen goederen en bewijsmateriaal, alsook onzinnig bewust geweld.185 3.1.1.2. De zware fout 56.
De tweede categorie waarvoor een politieambtenaar aansprakelijk kan
worden gesteld zijn de zware fouten. De zware fout is elke niet-opzettelijke fout die zo grof en excessief is, dat ze niet begrepen kan worden door een redelijk persoon.
Het
is
het
verzuimen
van
182
de
meest
elementaire
plicht
tot
G. L. BOURDOUX et al., De wet op het politieambt: het handboek van de politiefunctie, Brussel, Politeia, 2003, 367. A. DUCHATELET et al., De aansprakelijkheid van de politieambtenaar: Waarvoor, door wie en hoe kan de politieambtenaar juridisch worden aangesproken en welke zijn daarbij zijn rechten, Brussel, Politeia, 2008, 171. 184 G. L. BOURDOUX, E. DE RAEDT, M. DE MESMAEKER, A. LINERS en H. BERKMOES, De Wet op het Politieambt: Handboek van de politiefunctie, Brussel, Politeia, 2007, 569. 185 A. DUCHATELET et al., De aansprakelijkheid van de politieambtenaar: Waarvoor, door wie en hoe kan de politieambtenaar juridisch worden aangesproken en welke zijn daarbij zijn rechten, Brussel, Politeia, 2008, 171. 183
65
voorzichtigheid die elk verstandig mens in acht moet nemen. Er is sprake van een zware fout indien de dader zich ervan bewust was, of moest zijn, dat zijn gedrag schade zou veroorzaken.186 Net zoals bij een opzettelijke fout neemt zij de vorm aan van een miskenning van een wettelijke of reglementaire norm of van de zorgvuldigheidsplicht. Een voorbeeld van een zware fout die we terugvinden in de rechtsleer is onder andere wanneer iemand met een dienstvoertuig in staat van alcoholintoxicatie een ongeval veroorzaakt.187 Wie vóór de hantering van een wapen in de schietstand de veiligheidsmaatregelen niet uitvoert en daardoor schade zou berokkenen, begaat een zware fout, want op die veiligheidsmaatregelen wordt er vanaf de start van de politieopleiding heel erg de nadruk gelegd, deze dan negeren is geen lichte fout.188 Een ander voorbeeld van wat we onder een zware fout kunnen verstaan vinden we terug in een vonnis van het Vredegerecht van Hasselt van 16 oktober 2007. Hierin oordeelden zij dat het zichtbaar achterlaten van waardevolle goederen in een onbewaakt dienstvoertuig dat een politieambtenaar mocht gebruiken voor zijn woon-werkverkeer, als een zware onzorgvuldigheid moet worden beschouwd en dus gelijkgesteld kan worden met de zware fout bedoeld in artikel 48 WPA en dit niet in het minst gelet op de hoedanigheid van politieambtenaar.189 De feiten van deze zaak worden toegelicht in één van de voorbeeldjes die hierop volgen.
Tijdens mijn bezoek aan Ruben Goossens van de “Directie van de juridische dienst, het contentieux en de statuten” (DGS/DSJ), waarover ik het verder nog zal hebben, kreeg ik ook twee voorbeelden, waarbij helaas alle data en namen werden verwijderd, van zaken waar zij onlangs nog advies over dienden te geven. In het eerste geval dienden zij een advies te geven aan de FOD Binnenlandse zaken over een ongeval veroorzaakt
nadat een politieambtenaar met zijn
dienstvoertuig door het rode licht had gereden. In deze zaak oordeelde het DGS/DSJ dat het negeren van het rode verkeerslicht door een politieambtenaar,
186
G. L. BOURDOUX et al., De Wet op het Politieambt: Handboek van de politiefunctie, Brussel, Politeia, 2007, 569. A. DUCHATELET et al., De aansprakelijkheid van de politieambtenaar: Waarvoor, door wie en hoe kan de politieambtenaar juridisch worden aangesproken en welke zijn daarbij zijn rechten, Brussel, Politeia, 2008, 172. 188 A. DUCHATELET et al., De aansprakelijkheid van de politieambtenaar: Waarvoor, door wie en hoe kan de politieambtenaar juridisch worden aangesproken en welke zijn daarbij zijn rechten, Brussel, Politeia, 2008, 172. 189 Vred. Hasselt 16 oktober 2007. 187
66
met
een
dienstvoertuig,
in
functie,
een
zware
fout
uitmaakt.
Dit gelet op: - De definitie van een zware fout - Het feit dat het negeren van het rode verkeerslicht een inbreuk uitmaakt op artikel 61.1.1° en artikel 10.1.3° van het K.B. van 1 december 1975 houdende het algemeen reglement op de politie van het wegverkeer en van het gebruik van de openbare weg. Deze overtreding maakt deel uit van de overtredingen van de derde graag, zijnde een overtreding die geacht wordt de veiligheid van personen rechtstreeks in gevaar te brengen. - Het feit dat de politieambtenaar op het moment van het ongeval in dienst was en bestuurder was van een dienstvoertuig. Van de personeelsleden van de politiediensten wordt tevens verwacht ze zich voorbeeldig gedragen door zelf de wetten en reglementen na te leven, dit vinden we terug in punt 41 van de Deontologische code van de politiediensten, en dit zeker tijdens de uitvoering van hun dienst. De tweede zaak was er één waarbij het DSJ een aanvraag tot vergoeding voor zaakschade geleden door een politieambtenaar zelf had ontvangen. Een politieambtenaar had tijdens een reddingsoperatie zijn persoonlijke gsm in de zak van het droogpak gestoken, waarna hij zich in het water had begeven. Na de reddingsoperatie bleek de zak volgelopen te zijn met water en daardoor had de gsm onherstelbare schade opgelopen. Het DSJ oordeelde hierbij echter: “Daar de functie van het droogpak echter een bescherming betreft tegen regen en wind, doch niet beoogt om waterdicht te zijn, dit een zware fout uitmaakt. Dit omdat het personeelslid ofwel de mogelijkheid heeft om de gsm op te bergen in de waterdichte stuurconsole van de SPN-12, ofwel de waterdichte zak kon gebruiken die door de federale politie ter beschikking werd gesteld. Gelet op het voorgaande is het zich te water begeven met een gsm, zonder gebruik te maken van de voorhanden zijnde mogelijkheden om waterschade aan de gsm te verkomen, een gebrek aan het nemen van elementaire voorzorgsmaatregelen. Zodoende valt dit onder de definitie van een zware fout”.
67
Hieruit volgt dat de schadelijder in kwestie geen vergoeding zal kunnen ontvangen voor zijn geleden schade. Een voorbeeld van een zaak waarbij een rechter over het al dan niet bestaan van een zware fout diende te oordelen, vinden we terug in een vrij recent, en hierboven reeds vernoemd, vonnis190 van het Vredegerecht van Hasselt. De feiten waren de volgende. In de nacht van 19 juni 2002 werd in gebroken in de wagen van een persoon die werkzaam was voor de federale politie. De wagen was een dienstvoertuig dat de betrokkene ter beschikking was gesteld door zijn werkgever. Het dienstvoertuig bevatte materiaal om dienstafstappingen te doen, waaronder een koffer met fotomateriaal. Normaal dient de persoon die verantwoordelijk is voor de wagen en het gerief er voor te zorgen dat het waardevolle materiaal in de loop van de nacht niet in de auto blijft, maar wordt meegenomen naar de woning. Uit de verklaringen blijkt echter dat de betrokkene het materiaal zichtbaar en “open en bloot” in de wagen had laten liggen. Volgens de werkgever van de betrokkene, zijnde de federale politie, betrof dit een zware fout en wou zij zodoende een schadevergoeding ontvangen van haar werknemer. De rechter volgde de Belgische Staat hierbij door te stellen dat “Gelet op de functie van verwerende partij, moet het zichtbaar achterlaten van waardevolle goederen
in
een
onbewaakt
voertuig
beschouw
worden
als
een
zware
onzorgvuldigheid, die gelijkgesteld kan worden met de zware fout bedoeld in artikel 48 van de Wet op het Politieambt.” De verweerder werd veroordeeld tot het betalen van een schadevergoeding van 250 Euro aan de Belgische Staat. 57. Een aspect van verwarring die bij de rechtskwestie rond de zware fout kan ontstaan, is het verschil tussen het strafrecht en het burgerlijk recht. Indien iemand een strafrechtelijke veroordeling heeft opgelopen voor een misdrijf, wil dit niet automatisch zeggen dat die persoon ook een zware burgerrechtelijke fout heeft begaan. Hiervoor moeten in elke casus de concrete feiten nauwkeurig worden onderzocht en moet rekening gehouden worden met de gehele context waarin de betrokken politieman tussenbeiden is gekomen.
190
Vred. Hasselt 16 oktober 2007.
68
Het grote voorbeeld hierbij is het vonnis in de zaak rond het overlijden van Semira Adamu191, de Nigeriaanse vrouw werd na de afwijzing van haar asielaanvraag in België in september 1998 gedwongen gerepatrieerd. Na tien maanden in een gesloten asielcentrum en vijf pogingen tot uitwijzingen, werd ze op 22 september 1998 op een vliegtuig richting Lomé gezet. Tijdens de vlucht werd ze door de politie in bedwang gehouden. Die pasten een 'eendenklem' toe en hielden een kussen voor haar gezicht. Semira Adamu raakte door dat kussen in een diepe coma door verstikking. Ze overleed kort daarna in het Saint-Lucziekenhuis in Brussel. De zetelende rechters onderzochten en analyseerde de concrete omstandigheden tot in de details, om uiteindelijk tot de strafrechtelijke kwalificatie te komen van “onopzettelijk de dood te hebben veroorzaakt van Semira Adamu, door gebrek aan voorzichtigheid of voorzorg, maar zonder het oogmerk om haar persoon aan te randen”. De rechtbank hield hierbij rekening met onder meer de gebrekkige richtlijnen, de ontoereikende praktische opleiding en ter beschikking gestelde middelen,
de
druk
van
de
hiërarchische
overheid
en
de
Dienst
Vreemdelingenzaken, het overdreven verzet van het slachtoffer, de opruiende rol van het Collectief tegen uitwijzingen, enzovoort. Hoewel ze rekening hield met al deze zaken, kwam de rechtbank er toch toe om te besluiten dat de politiemannen in gebreke waren gebleven wat betreft het nemen van de normale voorzichtigheids- en voorzorgsmaatregelen die van hen verwacht moesten worden en zodoende inadequaat en overdreven geweld hadden toegepast. De 4 politieambtenaren werden strafrechtelijk veroordeeld tot een gevangenisstraf met uitstel en een effectieve geldboete. Frappant hierbij was dan echter weer dat er op burgerrechtelijk gebied helemaal geen rekening werd gehouden met alle bovengenoemde omstandigheden en de rechtbank er zonder meer toe kwam om de beklaagde politiemensen, samen met de Belgische Staat, te veroordelen tot het betalen van de vastgestelde schade. De rechtbank ging hierbij, ondanks de grondige analyse van de omstandigheden, niet over tot een kwalificatie van de burgerlijke fout in hoofde van de betrokken individuele politieambtenaren. Daar ze elk veroordeeld werden tot het betalen van een geldelijke schadevergoeding en het hier niet gaat om een opzettelijke of een gewoonlijke voorkomende lichte fout, kan je indirect uit het vonnis afleiden dat hier geoordeeld werd dat zij een 191
Rb. Brussel 12 december 2003.
69
zware fout hebben begaan. Echter, zo lang er geen uitdrukkelijke kwalificatie van zware fout te vinden is, kunnen zij er krachtens artikel 48 WPA niet toe worden verplicht op te draaien voor de schade en zou in principe enkel de Belgische Staat aansprakelijk kunnen worden gesteld. Deze uitspraak is dus vatbaar voor hoger beroep.192
3.1.1.3. De gewoonlijk voorkomende lichte fout 58. Onder de noemer gewoonlijk voorkomende lichte fout vinden we de fout die herhaaldelijk voorkomt in een relatief korte tijdspanne, zonder dat elke apart beschouwde fout de aansprakelijkheid van de dader verbindt en zonder dat ze noodzakelijkerwijze van telkens dezelfde aard moeten zijn.193 Er zijn geen exacte criteria vastgesteld om duidelijk te maken wat precies moet worden verstaan onder ‘gewoonlijk voorkomend’. Het is steeds opnieuw een feitenkwestie waar de rechter autonoom over dient te oordelen. Wat volgens de rechtsleer194 wel als gewoonlijk voorkomend kan worden gezien is wanneer iemand binnen de drie jaar drie maal schade aanricht met of aan het dienstvoertuig. In dat geval kan het gebeuren dat hij bij de derde keer aansprakelijk wordt gesteld op basis van een gewoonlijk voorkomende lichte fout en voor de schade zal moeten opdraaien. Echter moet wel gesteld worden dat de aansprakelijkheidsmarge toch een klein beetje wordt uitgebreid door het feit dat het niet telkens om dezelfde lichte fout dient te gaan. Wanneer men in een relatief korte tijdspanne verschillende lichte fouten begaat kan hij uiteindelijk ook aangesproken worden voor de aangerichte schade waar de verschillende fouten de oorzaak van zijn. Dit kan bijvoorbeeld gebeuren wanneer iemand in een tijdspanne van drie jaar zijn legitimatiekaart verloor, een verkeersongeval veroorzaakt terwijl hij in dienst is, én onnodige schade toebracht tijdens een huiszoeking. Een lichte fout betreft een handeling of vergetelheid die voorkomen kon worden, maar die niet wordt aanzien als buitensporig erg of volkomen onbegrijpelijk. Het is eerder iets menselijks, waardoor men er van uit gaat dat elkeen dit wel eens kan tegenkomen. 192
A. DUCHATELET et al., De aansprakelijkheid van de politieambtenaar: Waarvoor, door wie en hoe kan de politieambtenaar juridisch worden aangesproken en welke zijn daarbij zijn rechten, Brussel, Politeia, 2008, 173. 193 G. L. BOURDOUX et al., De Wet op het Politieambt: Handboek van de politiefunctie, Brussel, Politeia, 2007, 570. 194 A. DUCHATELET et al., De aansprakelijkheid van de politieambtenaar: Waarvoor, door wie en hoe kan de politieambtenaar juridisch worden aangesproken en welke zijn daarbij zijn rechten, Brussel, Politeia, 2008, 173.
70
Ruben Goossens van DGS/DSJ gaf ook hiervan enkele voorbeelden. Zaken die als lichte fout beoordeeld werden, maar waarbij telkens op het einde van de conclusie uitdrukkelijk vermeld wordt dat er “echter wel op gewezen dient te worden dat een bij herhaling voorkomende lichte fout, een fout kwalificatie kan voortbrengen van gewoonlijk voorkomende lichte fout. Hierbij kunnen de kosten dan eventueel wel verhaald worden op het personeelslid in kwestie, dit overeenkomstig
artikel
48
van
de
wet
op
het
politieambt.”.
Het zijn zaken waar zijn dienst onlangs nog diende over te oordelen of advies moest over uitbrengen.,Zo was er in een eerste geval schade aan een sproeiwagen aangericht, als gevolg van een verkeerde manipulatie van de waterkanonnen. Dit werd gekwalificeerd als een niet gewoonlijke, lichte fout. Hiervoor werd rekening gehouden met de volgende elementen: - Het feit dat een voorlopige handleiding is opgesteld waarin deze manipulatie stond beschreven en waarvan elke deelnemer van de opleiding een exemplaar heeft gekregen op voorhand, naast het feit dat er blijkbaar enige onzekerheid / discussie bestond over de synchrone bediening van de kanonnen, wat eerder zou moeten geleid hebben tot extra omzichtigheid in plaats van verdere manipulaties van de kanonnen tijdens het rijden zonder de gevolgen precies te kunnen inschatten. - Het feit dat dit schadegeval heeft plaatsgevonden tijdens een opleiding voor de nieuwe sproeiwagens en eveneens dat de chefTAC normaal gezien de kanonnen niet kan doen bewegen. Een tweede geval waar de dienst over moest oordelen ging over een schietincident. Tijdens het reinigen van het dienstwapen liet de politieambtenaar het wapen per ongeluk afgaan, waardoor er schade werd berokkend aan het gebouw. Hoewel er in de conclusie uitdrukkelijk op gewezen wordt dat het hier om een zeer ernstig incident gaat, waarvoor in de toekomst alles gedaan moet worden om het te vermijden, wordt ook dit, misschien een beetje verrassend, als een lichte fout gekwalificeerd. In het derde, en laatste, geval ging het om de beschadiging van een moto. De beschadiging was tot stand gekomen door een gebrek aan olie in de moto. In eerste instantie had DGS/DSJ reeds geoordeeld dat het om een lichte, niet 71
gewoonlijk voorkomende fout ging. Hiertegen had de politieambtenaar echter een verweerschrift ingediend waarin hij stelde dat hij geen fout had gemaakt, omdat hij het oliepeil een week voor het schadegeval nog had nagekeken en dat hij niet op de hoogte was van het feit dat het type moto in kwestie gekend stond voor zijn hoog olieverbruik. Het DGS/DSJ verwierp het verweer echter en bevestigde zijn kwalificatie van lichte, niet gewoonlijk voorkomende lichte fout, door te stellen dat de politieambtenaar had nagelaten om, alvorens het voertuig te gebruiken, de nodige controles uit te voeren. Er moet echter nog op gewezen worden dat de kwalificatie tot lichte, niet gewoonlijk voorkomende fout van een handeling of vergetelheid die aan de oorzaak ligt van bepaalde schade, niet helemaal zonder gevolgen blijft. Dit blijkt onder meer uit het laatst besproken geval, waarbij de agent in kwestie, ondanks het feit dat hij niet persoonlijk voor de schade zou moeten opdraaien en de kosten ten laste van de Staat blijven, toch een verweerschrift indiende. Het is namelijk zo dat een feit dat als lichte fout wordt gekwalificeerd wel onder die noemer op de aansprakelijkheidsfiche van de zondaar wordt vermeld. Meerdere van die vermeldingen op een korte termijn zouden er dan kunnen toe leiden dat hij plots wel voor de aangerichte schade dient op te draaien. Hoewel het dossier na een dergelijke kwalificatie afgesloten wordt, zonder er verder gevolgen aan te geven, is het dus duidelijk dat de enige echt goede conclusie voor een politieambtenaar is dat hij helemaal geen fout heeft begaan.
3.2. De aansprakelijkheid van de overheid 3.1.1. Waarvoor kan de overheid worden aangesproken? 59. De burgerrechtelijke aansprakelijkheid van de overheid voor het handelen of nalaten om te handelen van de politieambtenaren in hun dienst wordt in de Wet van 5 augustus 1992 op het politieambt besproken in artikel 47. Artikel 47 “De Staat is aansprakelijk voor de schade veroorzaakt door de politieambtenaren (van de federale politie) in de functies waarin hij hen heeft aangewend, net zoals
72
de aanstellers aansprakelijk zijn voor de schade aangericht door toedoen van hun aangestelden. De Staat is eveneens aansprakelijk voor de schade veroorzaakt door de verbindingsambtenaren bedoeld in artikel 134 van de provinciewet in de functies waarin hij hen heeft aangewend, net zoals de aanstellers aansprakelijk zijn voor de
schade
aangericht
door
toedoen
van
hun
aangestelden.
De Staat is eveneens aansprakelijk voor de schade veroorzaakt door de politieambtenaren en de leden van het administratief en logistiek kader, aangeduid bij de Algemene Inspectie van de federale politie en van de lokale politie, in de functies waarin hij hen heeft aangewezen, net als de aanstellers aansprakelijk
zijn
voor
de
schade
aangericht
door
toedoen
van
hun
aangestelden. De gemeente of desgevallend, de meergemeentezone is aansprakelijk voor de schade veroorzaakt door de politieambtenaren van de lokale politie in de functies waarin de Staat, de gemeente of de meergemeentezone hen heeft aangewend, net zoals de aanstellers aansprakelijk zijn voor de schade aangericht door toedoen
van
hun
aangestelden.
De
gemeente
of,
desgevallend,
de
meergemeentezone kan verhaal nemen op de Staat voor de schade veroorzaakt door een politieambtenaar van de lokale politie bij opdrachten die de Staat hem heeft toevertrouwd.” Zoals duidelijk blijkt uit het hierboven geciteerde wetsartikel is er in tegenstelling tot wat geldt voor de politieambtenaren zelf voor de overheid geen beperking van aansprakelijkheid tot zware, veel voorkomende lichte of opzettelijke fout. De overheid wordt hierbij beoordeeld als een gewone werkgever of openbare instelling, zoals we reeds besproken hebben in het eerste grote deel van dit werkstuk. Het gevolg hiervan is dat elke fout die gemaakt wordt door een ambtenaar van de politie de mogelijkheid openstelt om de geleden schade te gaan verhalen op de werkgever-overheid.195 Artikel 47 WPA stelt dat de Staat, de gemeente of de meergemeentezone aansprakelijk zijn voor de schade veroorzaakte door hun respectievelijke politieambtenaren in de functies waarin ze hen hebben aangewend, op de zelfde wijze als “aanstellers aansprakelijk zijn voor de schade aangericht door toedoen 195
A. DUCHATELET et al., De aansprakelijkheid van de politieambtenaar: Waarvoor, door wie en hoe kan de politieambtenaar juridisch worden aangesproken en welke zijn daarbij zijn rechten, Brussel, Politeia, 2008, 174.
73
van hun aangestelden”. Dit brengt onder meer met zich mee dat de overheid ook burgerlijk aansprakelijk kan worden gesteld voor schade die voortvloeit uit fouten die slechts in onrechtstreeks verband staan met de dienstuitoefening. Het komt er dus zo min of meer op neer dat derden zich tot de Staat, de gemeente of de meergemeentezone kunnen wenden voor alle schade die hun politiemensen zouden hebben aangericht tijdens het verrichten van de activiteiten ter uitvoering van hun taken en die verband houden met hun opdrachten, zelfs indien deze band slechts onrechtstreeks en occasioneel is. Zo kan het dus gebeuren dat de overheid kan worden aangesproken voor daden die zijn politieambtenaar stelde buiten de eigenlijke uren van de dienst of bijvoorbeeld voor handelingen die niet vallen binnen de orders die hij gekregen had.196 Deze grote aansprakelijkheid van de overheid kan gezien worden als een compensatie ten opzichte van de derden voor de grote beperking van aansprakelijkheid van de politieambtenaar zelf. Door de aansprakelijkheid van de persoon die de schade aanrichtte zelf zo zwaar te gaan beperken viel er ook een grote kans op schadevergoeding weg, door de aansprakelijkheid van de werkgever zo groot mogelijk te houden werden die vergoedingsmogelijkheden weer gestaag uitgebreid. Een ander voordeel aan het gelijkstellen van de relatie Staat, gemeente, meergemeentezone – politieambtenaar, aan de relatie aansteller – aangestelde is dat er nu ook de mogelijkheid bestaat om de burgerrechtelijke aansprakelijkheid van de overheid in kwestie voor en door de strafrechtbank te laten onderzoeken. Voor het bestaan van de wet op het politieambt was dit niet het geval, omdat de regeling aansteller – aangestelde nog geen toepassing vond op de diensten van de politie. Zo kwam het dan ook dat in de zaak197 die volgde op de ramp die zich op afspeelde op 29 mei 1985 tijdens de finale van de Europacup I tussen Juventus Turijn en Liverpool, ook gekend als “Het Heyseldrama” , een politieambtenaar door een strafrechtbank werd veroordeeld tot het betalen van een schadevergoeding, maar waarbij de Belgische Staat buiten de zaak werd gesteld. De wet op het politieambt maakte het voor het slachtoffer mogelijk om de werkgever in het strafgeding van de strafrechtelijk vervolgde politieambtenaar te 196 A. DUCHATELET et al., De aansprakelijkheid van de politieambtenaar: Waarvoor, door wie en hoe kan de politieambtenaar juridisch worden aangesproken en welke zijn daarbij zijn rechten, Brussel, Politeia, 2008, 175. 197 Brussel 26 juni 1990.
74
betrekken en op civiel vlak mee te laten veroordelen wanneer bijvoorbeeld politieambtenaren door het openbare ministerie strafrechtelijk worden vervolgd. Zo kan alles voor éénzelfde rechtbank komen, kan die rechtbank over alles oordelen en wordt het voor iedereen een stuk eenvoudiger.198
3.3. Wie kan wie aanspreken? 3.3.1. Een derde spreekt de politieambtenaar en / of de overheid aan 60. Zoals eerder al gezegd heeft een derde die schade heeft geleden door het optreden, of juist niet optreden, van de politie de keuze tussen twee mogelijke opties om zijn schade te verhalen. Enerzijds kan hij zich richten tot de werkgever, in dit geval de overheid, en anderzijds, indien hiervoor aan de voorwaarden van de aard van de fout voldaan is, kan hij ook de politieambtenaar zelf aanspreken om op te draaien voor de kosten en de schade. Uiteraard kan hij zich ook tot alle twee de opties gaan richten. Indien de rechter in dat geval tot het besluit zou komen dat de individuele politieambtenaar geen fout heeft gemaakt
die
gekwalificeerd
kan
worden
als
voldoende
om
aan
de
aansprakelijkheidsvoorwaarden te voldoen, kan het slachtoffer zich tot nog tegen de overheid op de kleinste fout gaan beroepen om alsnog een schadevergoeding te ontvangen. Hiervoor is wel noodzakelijk dat de schade werd berokkend tijdens de activiteiten die de politieambtenaar ter uitvoering van zijn taken verrichte en dat deze er ook verband mee hielden.199 61. Indien de derde zich tot de politieambtenaar zelf wilt richten moet de fout, zoals
hierboven
reeds
besproken,
gekwalificeerd
worden
als
een
veel
voorkomende lichte, een zware of een opzettelijke fout zijn. Indien de rechter oordeelt dat dit niet het geval is zal hij de vordering ongegrond verklaren en kan het
slachtoffer
van
de
politieambtenaar
geen
vergoeding
verwachten.
Het is duidelijk dat de eiser zich best wendt tot de werkgever van de persoon die de schade volgens hem aanrichtte, in dit geval dus de overheid.
“De overheid”
is natuurlijk een vrij algemeen begrip, een verduidelijking is hier dus wel op zijn 198 A. DUCHATELET et al., De aansprakelijkheid van de politieambtenaar: Waarvoor, door wie en hoe kan de politieambtenaar juridisch worden aangesproken en welke zijn daarbij zijn rechten, Brussel, Politeia, 2008, 175. 199 G. L. BOURDOUX et al., De Wet op het Politieambt: Handboek van de politiefunctie, Brussel, Politeia, 2007, 575.
75
plaats. Indien de derde schade heeft geleden door al dan niet handelen van personen in dienst van de federale politie dient hij zich te wenden tot de Belgische Staat. Wie binnen de Belgische Staat aansprakelijk gesteld zal kunnen worden zal afhangen van het feit onder wiens gezag de politiedienst zijn opdracht uitvoerde. Dit zal, zoals in het tweede grote deel van deze masterproef besproken, gaan om de minister van Binnenlandse Zaken of de minister van Justitie. Daar de grens tussen
de
bestuurlijke,
waarvoor
de
minstier
van
Binnenlandse
Zaken
verantwoordelijk is, en de gerechtelijke, waarover dan weer deze van Justitie de leiding heeft, politieopdrachten in sommige gevallen een erg dunne grens is en het niet altijd even duidelijk is wie de opdracht gegeven heeft, kan het gebeuren dat beide ministers gedagvaard zullen worden. Alain Duchatelet, Alain Liners, Dirk Dewandeleer en Marc De Mesmaeker delen in hun boek “De aansprakelijkheid van de politieambtenaar” de mening dat de minister van Binnenlandse Zaken in elk geval kan worden gedagvaard. Ze leiden dit af uit het feit dat artikel 50, tweede lid WPA stelt dat wat betreft daden van personeelsleden van de politie, de Belgische Staat steeds vertegenwoordigd wordt door de Minister van Binnenlandse Zaken.200 Dit lijkt een terechte conclusie. Indien het slachtoffer daarentegen van mening is dat de schade werd veroorzaakte door iemand in dienst van de lokale politie dient hij zicht te richten tot de gemeente, of de meergemeentezone indien het politiekorps meerdere steden en / of gemeenten bestrijkt. Soms doet zich ook een situatie voor waarbij een lokaal politiekorps opdrachten dient uit te voeren die hen op federaal niveau werden opgelegd. In een dergelijk geval staat het de schadelijder vrij om zowel de aansprakelijke van het federale niveau, als die van het lokale te gaan dagvaarden.201 De gemeente of meergemeentezone kan in dat geval zelf ook verhaal halen bij de Staat. Dit zal zo zijn voor schade die haar politieambtenaren aanrichtten bij de uitvoering van opdrachten van gerechtelijke politie. Ook voor sommige 200
A. DUCHATELET et al., De aansprakelijkheid van de politieambtenaar: Waarvoor, door wie en hoe kan de politieambtenaar juridisch worden aangesproken en welke zijn daarbij zijn rechten, Brussel, Politeia, 2008, 174. 201 A. DUCHATELET et al., De aansprakelijkheid van de politieambtenaar: Waarvoor, door wie en hoe kan de politieambtenaar juridisch worden aangesproken en welke zijn daarbij zijn rechten, Brussel, Politeia, 2008, 174.
76
opdrachten van de bijzondere bestuurlijke politie die de Staat aan de lokale politie
toevertrouwde
is
dit
het
geval.
Voorbeelden
hiervan
zijn
de
vreemdelingenpolitie, of de situaties waarbij een minister het ene lokale politiekorps vordert om een andere lokale politie bij te staan in de uitvoering van een opdracht.202 Een andere reden, naast die van de moeilijkheden rond het bewijs in verband met de kwalificatie van de fout, waarom men zich in vele gevallen enkel tot de overheid richt, is een meer morele kwestie. Veelal heeft de politieambtenaar in kwestie een gezin te onderhouden en wanneer men hij of zij dan gaat veroordelen tot het betalen van een, al dan niet, zware schadevergoeding wegens de, weliswaar foute, uitoefening van zijn ambt kunnen de gevolgen hiervan veel verder reiken dan het initieel bedoelde betalen van de geleden schade. Het is dan ook beter om deze discussie uit de rechtszaal te weren.203 Deze morele kwestie was in de zaak Semira Adamu ook de reden waarom de schadelijders de Belgische Staat rechtstreeks hadden gedagvaard. Uit solidariteit met
de
vijf
betrokken
mensen
van
de
politie,
werd
ook
de
overheid
aangesproken om op te draaien voor de geleden schade. 62.
De beste uitkomst voor een persoon die schade heeft geleden blijft, de
bovenstaande morele kwestie buiten beschouwing gelaten, natuurlijk wel dat, wanneer
hij
beide
partijen
-
zowel
de
overheid
als
de
individuele
politieambtenaar – dagvaardt, die dan door de rechter ook beiden hoofdelijk kunnen worden veroordeeld tot het betalen van de schadevergoeding. In dat geval heeft de derde die recht heeft op de schadevergoeding, de keuze tussen de beide partijen om van hen de gehele schadevergoeding te vorderen. Door de hoofdelijkheid kan de schuldeiser dus een schuldenaar voor het gehele bedrag aanspreken, hoewel deze niet de enige is die tot het betalen van de schuld werd veroordeeld. Uiteraard is het wel zo dat de schuldeiser niet het recht heeft om van de beide veroordeelden het gehele bedrag te eisen. Indien hij van de ene veroordeelde het bedrag die de rechter hem heeft toegekend helemaal heeft ontvangen, kan hij zich niet nog eens tot de andere veroordeelde richten om nog eens opnieuw een schadevergoeding te 202
krijgen.204
Eens een van beide
G. L. BOURDOUX et al., De Wet op het Politieambt: Handboek van de politiefunctie, Brussel, Politeia, 2007, 576. A. DUCHATELET et al., De aansprakelijkheid van de politieambtenaar: Waarvoor, door wie en hoe kan de politieambtenaar juridisch worden aangesproken en welke zijn daarbij zijn rechten, Brussel, Politeia, 2008, 176. 204 M. VANQUICKENBORNE, Het regres van de in solidum veroordeelde schuldenaar, NV Scriptoria, Antwerpen, 1975, 9. 203
77
schuldenaars de gehele schadevergoeding heeft betaald, wordt het bedrag krachtens artikel 1213 B.W. “van rechtswege deelbaar tussen de schuldenaars, die
onder
elkaar
slecht
ieder
voor
zijn
aandeel
verbonden
zijn”.
De
medeschuldenaar die de gehele schadevergoeding aan het slachtoffer heeft uitbetaald, kan van de andere veroordeelde echter niet meer terugvorderen dan diens aandeel.205 Nadat een van beiden de gehele schade vergoed heeft zullen de overheid en de individuele politieambtenaar dus de verdeling van de betaalde schadevergoeding onderling moeten uitvechten.206 In de meeste gevallen, en toch zeker in de gevallen waarbij de rechter de beiden hoofdelijk tot betaling van een vrij grote schadevergoeding veroordeelde, zal de schadelijder – schuldeiser de individuele politieambtenaar laten voor wat hij is en zich meteen tot de overheid in kwestie richten, omdat deze de indruk wekt de meest kapitaalkrachtige partij te zijn en de derde zo het makkelijkst aan zijn geld zal kunnen geraken. Voor wat de schadevergoedingen dewelke de overheid door al dan niet handelen van de federale politie dient te betalen betreft, is het zo dat de Belgische Staat jaarlijks een deel van zijn begroting uittrekt om hiervoor over een voldoende budget te beschikken. Eigenlijk kun je dit dus een beetje zien als de Belgische Staat die zichzelf verzekert. Een probleem dat er bij betaling door de federale politie wel is, ontstaat uit het feit dat de Inspectie van Financiën en Rekenhof over de betaling dienen te oordelen. Dit kan soms lang duren, waardoor de schuldeiser ongeduldig kan worden. Zo kan het dan gebeuren dat hij er mee gaat dreigen om beslag te gaan laten leggen op de goederen van de individueel veroordeelde politieambtenaar, met alle gevolgen vandien. Het is dus belangrijk dat de federale politie klaar en duidelijk communiceert met zijn schuldeiser. Bij de lokale politiediensten werkt dit niet zo. Deze krijgen normalerwijze geen deel van de begroting ter hun beschikking. Zij lossen dit op door een burgerlijke aansprakelijkheidsverzekering aan te gaan bij een private verzekeraar.207
205
Art. 1214 BW. A. DUCHATELET et al., De aansprakelijkheid van de politieambtenaar: Waarvoor, door wie en hoe kan de politieambtenaar juridisch worden aangesproken en welke zijn daarbij zijn rechten, Brussel, Politeia, 2008, 176. 207 A. DUCHATELET et al., De aansprakelijkheid van de politieambtenaar: Waarvoor, door wie en hoe kan de politieambtenaar juridisch worden aangesproken en welke zijn daarbij zijn rechten, Brussel, Politeia, 2008, 176. 206
78
3.3.2. De overheid spreekt de individuele politieambtenaar aan 63. Niet alleen een derde kan schade lijden als gevolg van politieoptreden, ook de overheid zelf kan hiervan slachtoffer worden. De schade die de overheid lijdt kan twee oorzaken kennen. Ze kan rechtstreeks of onrechtstreeks aan de overheid worden aangericht.208 Een eerste geval van schade vinden we terug wanneer de politieambtenaar de overheid, zijnde de Belgische Staat, de gemeente of de meergemeentezone, rechtstreeks schade aanricht. Dit zal bijvoorbeeld het geval zijn wanneer hij met een politiecombi inrijdt op het politiebureau. Bij rechtstreekse schade kan de overheid die de schade leed zich tegen de politieambtenaar in kwestie keren, om van deze een schadevergoeding te verkrijgen. Echter moet er hierbij op gewezen worden dat ook hier de voorwaarden van artikel 48 van de wet op het politieambt gelden en dat de individuele politieambtenaren bijgevolg enkel aansprakelijk kunnen worden gesteld als hun gemaakte fout gekwalificeerd wordt als een gebruikelijke lichte fout, een zware fout of een fout die met opzet werd gepleegd. In het tweede geval is er sprake van onrechtstreeks aangebrachte schade aan de overheid. Dit is namelijk het geval wanneer een derde de eigenlijke schadelijder is van het al dan niet handelen van de politieambtenaar. De overheid kan dan onrechtstreeks schade lijden indien de eigenlijke schadelijder zijn geleden schade op de overheid gaat verhalen. In plaats van zich tot de politieambtenaar-dader zelf te richten om een schadevergoeding te bekomen eist ze die van de overheid–werkgever. In dit geval kan de overheid op twee verschillende manieren reageren. Ofwel regelt ze de zaak in der minne met de derde en komen ze gezamenlijk de te betalen schadevergoeding overeen. Indien dit het geval is kan ze zich daarna tegen de politieambtenaar die de fout maakte keren. De Staat, gemeente of meergemeentezone wordt gesubrogeerd in de rechten van de derde die de schade leed, ten opzichte van de politieambtenaar die in de fout ging.209 Uiteraard
kan
ze
opnieuw
enkel
in
de
gevallen
dat
de
fout
aan
de
kwalificatievoorwaarden voldoet de gemaakte kosten terugvorderen. De overheid 208 A. DUCHATELET et al., De aansprakelijkheid van de politieambtenaar: Waarvoor, door wie en hoe kan de politieambtenaar juridisch worden aangesproken en welke zijn daarbij zijn rechten, Brussel, Politeia, 2008, 177. 209 G. L. BOURDOUX et al., De Wet op het Politieambt: Handboek van de politiefunctie, Brussel, Politeia, 2007, 571.
79
kan er ook voor kiezen om de zaak met de derde niet in der minne te regelen, maar om deze voor een rechtbank te doen komen, zodat een rechter over de zaak dient te beslissen. Indien de zaak voor de Rechtbank van eerste aanleg komt, kan de overheid, mits ze aan de nodige procedurevoorwaarden voldoet, de individuele politieambtenaar dwingen om ook voor de rechtsinstantie in kwestie te verschijnen en om zodoende ook, samen met de overheid, tot het betalen van de schadevergoeding veroordeeld te worden. Dit kan echter enkel en alleen in dien het de Rechtbank van eerste aanleg is die over de zaak dient te beslissen, in elk ander geval is een dergelijk dwingen om te verschijnen niet mogelijk. 64. Heel belangrijk is echter wel om hierbij te vermelden dat alles volgens een strikte procedure dient te verlopen. Het belangrijkste punt bij dit alles is dat elke rechtelijke vordering of dagvaarding van de overheid jegens zijn werknemer voorafgegaan dient te worden door een poging tot minnelijke regeling. Elke procedure waarbij de overheid een vergoeding tracht te bekomen van zijn werknemer moet beginnen met een aanbod tot dading, die slechts een deel van de aan de schadelijder toegekende schadevergoeding kan inhouden en die in de meeste gevallen ook in een gespreide betaling van de schuld voorziet.210 Een dergelijk aanbod tot dading dient ook te gebeuren om voor de overheid de mogelijkheid te doen ontstaan om de politieambtenaar te kunnen dwingen om tussen te komen in het rechtsgeding. Het aspect van het aanbod tot dading zal hier verder nog wat nader worden toegelicht.
3.3.3. De individuele politieambtenaar spreekt de overheid aan 65. Het omgekeerde van het onrechtstreekse schade lijden door de overheid, waarbij de derde de overheid aanspreekt voor een vergoeding, waarna die zijn gemaakte kosten verhaalt op de politieambtenaar in kwestie, is natuurlijk ook mogelijk. Het is niet omdat de derde – schadelijder enkel de individuele politieambtenaar dagvaardt dat de overheid waarvoor de agent werkzaam is buiten schot blijft en de werknemer helemaal op zijn eentje voor de schadevergoeding aan het slachtoffer zal moeten opdraaien. Ook hier is er een verschil indien de zaak met de derde in der minne geregeld wordt, of dat er
210
G. L. BOURDOUX et al., De Wet op het Politieambt: Handboek van de politiefunctie, Brussel, Politeia, 2007, 572.
80
reeds een rechtsvordering is geweest waardoor een rechter over de te vergoeden schade zal dienen te oordelen. Indien de politieambtenaar reeds een dagvaarding heeft gekregen om voor de – burgerlijke of straf – rechter te verschijnen kan hij zich op artikel 50 van de wet op het politieambt beroepen om zijn werkgever – overheid in het geding te betrekken. Artikel 50 “De in artikel 47 bedoelde politieambtenaar tegen wie een vordering tot schadeloosstelling wordt ingesteld voor de burgerlijke of de strafrechter kan de Staat , de gemeente of meergemeentezone in het geding betrekken; deze kunnen vrijwillig tussenkomen. Wat de daden van de personeelsleden van de federale politie of van de Algemene Inspectie van de federale politie en van de lokale politie betreft, wordt de Staat steeds vertegenwoordigd door de minister van Binnenlandse Zaken.” De gevorderde politieambtenaar kan dus op gewoon verzoek aan zijn overheid vragen om in het geding tussen te komen. Indien zij hier niet op in gaan staat het hem vrij om hen via een dagvaarding een gedwongen tussenkomst op te leggen.211 Belangrijk is wel dat het tweede lid van artikel 50 WPA stelt dat, wanneer een politieambtenaar de Belgische Staat mee in het geding wel betrekken, hij dit moet doen bij persoon van de minister van Binnenlandse zaken. Het is voor de oorspronkelijk aangesprokene dus niet mogelijk om, zich beroepend artikel 50 WPA, de Minister van Justitie in het geding te betrekken.212 Indien het gebeuren zich daarentegen nog in de minnelijke fase bevindt is het aangewezen dat de politieambtenaar op dat moment aan de derde vraagt om contact op te nemen met zijn werkgever – overheid, om de zaak verder met hen af te handelen en op die manier tot een vergoeding van de geleden schade te komen. Zelf zal de aangesproken politieambtenaar ook zijn overheid moeten inlichten over het feit dat hij een verzoek tot betaling heeft gekregen en zal hij hen vragen om de zaak van hem over te nemen. Dit maakt alles juridisch een 211
G. L. BOURDOUX et al., De Wet op het Politieambt: Handboek van de politiefunctie, Brussel, Politeia, 2007, 573. A. DUCHATELET et al., De aansprakelijkheid van de politieambtenaar: Waarvoor, door wie en hoe kan de politieambtenaar juridisch worden aangesproken en welke zijn daarbij zijn rechten, Brussel, Politeia, 2008, 178. 212
81
stuk gemakkelijker dan wanneer de persoon die de fout maakte eerst zelf alles gaat vergoeden en daarna van zijn overheid een compensatie zal vragen.213
3.3.4. Een individuele politieambtenaar spreekt een collega aan 66. Het kan voorkomen dat een ambtenaar van de politie schade oploopt door een handeling van zijn collega. Dit kan gaan van een ongeval met een combi, over een slechte dekking tijdens een interventie waarbij hij gewond geraakt, tot het verkeerd richten van het geweer tijdens een schietincident, waardoor de ene getroffen wordt door een kogel gelost door de ander. Het is logisch dat de schadelijder hiervoor graag een schadevergoeding krijgt, kwestie van toch niet helemaal alleen te moeten opdraaien voor alles. Gelet echter op het delicate karakter van een dergelijke vordering werd artikel 48, tweede lid van de wet op het politieambt ingevoerd. Artikel 48, tweede lid WPA “Een lasthebber, aangestelde of orgaan van de Staat, de gemeente of de meergemeentezone die het slachtoffer is van een arbeidsongeval veroorzaakt door één van de in artikel 47 bedoelde politieambtenaren, kan slechts een rechtsvordering inzake burgerlijke aansprakelijkheid tegen die politieambtenaar instellen voor zover die het arbeidsongeval opzettelijk heeft veroorzaakt.” Het tweede lid van artikel 48 WPA beperkt voor wat betreft de onderlinge verhaalbaarheid van schade tussen collega’s die voor een politiedienst werken nog veel meer de aansprakelijkheid van de persoon die de fout maakte, dan de aansprakelijkheid van een individuele politieambtenaar ten opzichte van een derde, krachtens art 48, eerste lid WPA. Door dit tweede lid kan een schadelijder zijn collega slechts voor de rechter dagen indien deze de schade met opzet heeft aangebracht. De twee andere mogelijkheden voor derden, zware fout of gewoonlijk voorkomende lichte fout, zijn niet voldoende om via de rechter tot een schadevergoeding te kunnen komen.214
213
A. DUCHATELET et al., De aansprakelijkheid van de politieambtenaar: Waarvoor, door wie en hoe kan de politieambtenaar juridisch worden aangesproken en welke zijn daarbij zijn rechten, Brussel, Politeia, 2008, 177. 214 A. DUCHATELET et al., De aansprakelijkheid van de politieambtenaar: Waarvoor, door wie en hoe kan de politieambtenaar juridisch worden aangesproken en welke zijn daarbij zijn rechten, Brussel, Politeia, 2008, 178.
82
Het kan ook gebeuren dat er, zoals in de zaak Semira Adamu, verschillende ambtenaren van de politie gedagvaard worden door de schadelijder. Indien de rechter dan oordeelt tot een hoofdelijke veroordeling van de schadevergoeding voor verschillende politiemensen dienen zij na de betaling onder elkaar uit te maken wie welk deel van de schadevergoeding op zich dient te nemen. Het is vrij logisch en menselijk dat de ene het grootste deel van de fout bij de ander zal leggen, terwijl de ander dan net weer het omgekeerde zal doen en zeggen dat de ene de grootste schuld heeft aan het ontstaan van de schade. In dat geval kan het dus zijn dat de ene collega de andere gaat dagvaarden om een einde te kunnen maken aan die discussie en de rechter te laten oordelen over ieders aandeel in de schade.
83
Hoofdstuk 4: Het burgerlijk procedureverloop
4.1. Zaken voor de civiele rechtbank 4.1.1. Welke rechtbank is bevoegd?
67. Zaken met als inhoud een eis tot schadevergoeding naar aanleiding van een politieoptreden vallen onder de bevoegdheid van de vrederechter of de rechtbank van eerste aanleg. Om te weten welke van de beiden dan wel effectief bevoegd is moet men gaan kijken naar de grootte van de schadevergoeding dewelke wordt geëist. Indien dit bedrag hoger is dan 1860 Euro zal de zaak voor de rechtbank van eerste aanleg dienen ingeleid te worden. Indien dat dan weer niet het geval is, is het de vrederechter die over de zaak zal moeten oordelen.215 Een uitzondering hierop vinden we evenwel terug wanneer de overheid in eerste instantie de schade vergoedde aan de schadelijder en nadien de gemaakte kosten probeert terug te krijgen van het politieambtenaar die in de fout ging. Een dergelijke regresvordering valt, ongeacht de grootte van het bedrag dat men terug wil krijgen, binnen de bijzondere en exclusieve bevoegdheid van de rechtbank van eerste aanleg.216 4.1.2. Verjaring van schade aangericht door een politieambtenaar
68.
Om de termijnen van verjaring voor schadegevallen aangericht door
toedoen van een politieambtenaar vast te stellen, dient teruggevallen te worden op de eerste paragraaf van artikel 2226bis van het Burgerlijk Wetboek. Art 2226 bis, §1 B.W. “ Alle persoonlijke rechtsvorderingen verjaren door verloop van tien jaar. In afwijking van het eerste lid verjaren alle rechtsvorderingen tot vergoeding van schade op grond van buitencontractuele aansprakelijkheid door verloop van vijf jaar vanaf de dag volgend op die waarop de benadeelde kennis heeft gekregen van de schade of van de verzwaring ervan en van de identiteit van de daarvoor aansprakelijke persoon.
215 216
Art. 590 Ger.W. Art. 569, 25° Ger.W.
84
De in het tweede lid vermelde vorderingen verjaren in ieder geval door verloop van twintig jaar vanaf de dag volgend op die waarop het feit waardoor de schade is veroorzaakt, zich heeft voorgedaan.” Het komt er dus op neer dat, indien een politieambtenaar schade heeft aangericht, het slachtoffer van de schade een termijn van vijf jaar heeft om van deze een vergoeding voor zijn geleden schade te vragen. Deze termijn hoeft echter niet meteen na het ontstaan van de schade te beginnen lopen. Om deze vijfjaren termijn van start te laten gaan moeten er eerst enkele voorwaarden voldaan zijn. De schadelijder moet niet enkel weten dat hij de schade heeft geleden, hij moet ook weten wie de politieambtenaar is die aan de oorzaak ligt van de schade die hij heeft geleden. Tegenover deze termijn van vijf jaar die pas een stuk later dan het schadefeit kan beginnen lopen, staat dan krachtens de laatste alinea van het artikel wel een termijn die wel begint te lopen op de dag die volgt op het schadefeit. Indien na het feit waar de schade uit ontstond een periode van twintig jaar is gepasseerd kan de politieambtenaar in kwestie niet meer worden aangesproken om de hierdoor ontstane schade te vergoeden. Ook niet
indien
het
slachtoffer
pas
na
twintig
jaar
de
identiteit
van
de
schadeverwekker te weten komt. Het is belangrijk om hierbij nog te zeggen dat de regeling van artikel 26 V.T. Sv. die verwijst naar artikel 2226 bis B.W. van toepassing is op alle misdrijven omschreven in het Strafwetboek, alsook op alle misdrijven die voorzien zijn in bijzondere wetten.217 Dit artikel stelt dat de burgerlijke rechtsvordering volgend uit een misdrijf verjaart volgens de regels van het Burgerlijk Wetboek of van de bijzondere wetten die van toepassing zijn op de rechtsvordering tot vergoeding van schade. Maar dat deze echter niet kan verjaren vóór de strafvordering.218 Dit artikel 26 V.T. Sv. is dus ook van toepassing wat betreft de verjaring van schadeclaims in verband met schade aangericht door de politie. Zo lang de strafvordering nog niet is verjaard, kan met andere woorden ook de burgerlijke vordering niet verjaren en blijft een dergelijke schadeclaim mogelijk. Ook indien er dan al twintig jaren gepasseerd zijn. Deze regels zijn ook van toepassing indien de overheid op basis van artikel 49 WPA door middel van een
217 218
Cass. 2 april 2001, RW 2001-02, 1321. R. VERSTRAETEN, Handboek strafvordering, Antwerpen, Maklu, 2006, 215.
85
regresvordering
zich
voor
de
uitbetaalde
schadevergoeding
wil
laten
vergoeden.219 69. Indien de derde zich daarentegen niet tegen de individuele politieambtenaar wenst te richten, maar een schadevergoeding van de overheid, zijnde de Belgische Staat, de gemeente of de meergemeentezone, wenst te bekomen zijn het niet de regels vervat in artikel 2226 bis van het Burgerlijk Wetboek die van toepassing zijn. In dit geval geldt er een verjaringstermijn van 5 jaar die begint te lopen op de eerste januari van het begrotingsjaar waarin de schade is ontstaan.220 Dit valt af te leiden uit het Koninklijk Besluit van 17 juli 1991 houdende coördinatie van de wetten op de Rijkscomptabilieit.221 Een voorbeeld van dit laatste vinden we terug in een vonnis van de rechtbank van eerste aanleg van Brussel.222 In de eigenlijke zaak eist de familie van Eefje Lambrecks een schadevergoeding van de Belgische Staat, omdat die volgens hen Marc Dutroux veel te lang in vrijheid had gelaten, waardoor die de mogelijkheid had gekregen zijn moorddadige plannen tot uitvoer te brengen. Zij hadden hun zaak aanhangig gemaakt bij dagvaarding op 22 september 1997. Echter op 24 februari 2005 legt de familie van Eefje haar vriendin An Marchal, die hetzelfde lot onderging, bij de griffie een verzoek tot vrijwillige tussenkomst neer, met de bedoeling ook een schadevergoeding te verkrijgen van de Belgische Staat. De Belgische Staat verweert zich hier echter tegen door te stellen dat artikel 100 van het KB van 17 juli 1991 hierop van toepassing is en dat de geleden schade ontstaan is op het moment dat An op 22 augustus 1995 verdween en dat deze schade werd vergroot toen zij circa een jaar later vermoord werd teruggevonden. Volgens de overheid is de termijn van vijf jaar waarin men een schadevergoeding van de Belgische Staat kan vorderen overschreden en moet de vordering van de vrijwillig tussenkomende partijen worden afgewezen wegens niet ontvankelijk. De rechter volgt de Belgische Staat in haar redenering en beslist dat de vordering tot schadevergoeding van de familie Marchal te laat werd ingesteld en verwerpt deze. De vordering van de familie Lambrecks viel wel binnen die vijf jaar en werd niet onontvankelijk verklaard. 219 A. DUCHATELET et al., De aansprakelijkheid van de politieambtenaar: Waarvoor, door wie en hoe kan de politieambtenaar juridisch worden aangesproken en welke zijn daarbij zijn rechten, Brussel, Politeia, 2008, 181. 220 A. DUCHATELET et al., De aansprakelijkheid van de politieambtenaar: Waarvoor, door wie en hoe kan de politieambtenaar juridisch worden aangesproken en welke zijn daarbij zijn rechten, Brussel, Politeia, 2008, 180. 221 KB 17 juli 1991 houdende coördinatie van de wetten op de Rijkscomptabilieit, BS 21 augustus 1991. 222 Rb. Brussel 19 februari 2008.
86
4.1.3. Het procedureverloop 70. In de meeste gevallen zal in eerste instantie geprobeerd worden om tussen de verschillende partijen tot een minnelijke schikking te komen. Indien de derde, dit kan de schadelijder zelf zijn, maar ook in zijn rechten gesubrogeerde verzekeringsmaatschappij, een schadevergoeding wenst te bekomen van de politieambtenaar zelf dient hij zich ook tot die persoon te richten. Deze zal er dan zoals gezegd het best aan doen om te vragen de zaak met de overheid af te handelen en zelf ook de overheid op de hoogte te stellen van het verzoek tot minnelijke schikking. Indien zij echter van de overheid, zijnde de Belgische Staat of de gemeente of meergemeentezone van een politiekorps, een schadevergoeding vragen dienen zijn zich tot hen te richten. Als dit tegen de Belgische Staat is, met andere woorden na een al dan niet handelen van de federale politie, zal die minnelijke schikking geregeld moeten worden met de Directe geschillen en juridische ondersteuning van de F.O.D. Binnenlandse Zaken, daar zij zich bezig houden met het verdedigen van de belangen van de federale politie en zij deze dan ook vertegenwoordigen. Indien het daarentegen gaat om de lokale politie moet contact worden opgenomen met het politiekorps zelf die dan in normale omstandigheden bij monde van zijn private verzekeringsmaatschappij tot een minnelijke schikking zal proberen te komen. Vermeldenswaardig is verder nog dat indien het niet gaat om een derde die een politieambtenaar aanspreekt, maar wel om een collega die een schadevergoeding van de persoon wenst te bekomen, de Directie van de juridische dienst, het contentieux en de statuten, die onder leiding staat van Carlo Maes, er in vele gevallen zal op toezien dat alles eerlijk verloopt en zij de betrokkenen ook zullen helpen om tot een overeenkomst te komen. Indien de partijen er niet in slagen om tot een akkoord over de minnelijke schikking te komen zal in de meeste gevallen een officiële ingebrekestelling
87
betekend worden, die een ultieme datum zal bevatten, alsook de dreiging om verdere juridische stappen te ondernemen.223 71.
Als men dan uiteindelijk niet samen tot een minnelijke schikking over de
schadevergoeding kan besluiten zal volgende stap dus wellicht zijn dat de derde de zaak voor de rechter zal laten komen. Hij zal dit doen door een gerechtsdeurwaarderexploot
tot
dagvaarding
aan
de
overheid
of
de
politieambtenaar te laten beteken. Tenzij het om spoedeisende gevallen gaat is er vanaf de betekening een wachttermijn van acht dagen alvorens de zaak een eerst maal kan voorkomen. Al zal het echter maar zelden gebeuren dat de zaak ook effectief op de inleidende zitting behandeld zal worden. In het merendeel van de gevallen wordt de verwijzing van de zaak naar de rol gevraagd en wordt ze pas later echt behandeld.224 Intussen volgt de neerlegging van de stukken en gaan de advocaten onderling hun conclusies uitwisselen. In vele gevallen gebeurt het ook dat er een noodzakelijkheid bestaat aan deskundigen die een rapport over de feiten dienen op te stellen om er op die manier meer duidelijkheid over te verschaffen. Pas daarna wordt de zaak ook effectief voor de rechter gepleit en zal deze de debatten sluiten. Binnen de maand zou de rechter dan in een vonnis een uitspraak moeten doen over de zaak.
4.1.4. De verplichting van aanbod tot dading indien de overheid een vordering wenst in te stellen tegen haar politieambtenaar 4.1.4.1. Wat is een aanbod tot dading en wanneer komt het voor?
72. Als een overheid rechtstreeks of onrechtstreeks schade heeft geleden door optreden van een van haar politieambtenaren, kan ze, indien hiervoor aan de eerder vernoemde voorwaarden wordt voldaan, deze geleden schade verhalen op de “dader”. Het staat haar echter niet vrij om zonder meer naar de rechter te stappen. Artikel 49 van de Wet op het Politieambt voorziet hiervoor in een verplicht te volgen procedure. In het tweede deel van het artikel wordt als compensatie dan weer de mogelijkheid geschept om de schadevergoeding van 223
A. DUCHATELET et al., De aansprakelijkheid van de politieambtenaar: Waarvoor, door wie en hoe kan de politieambtenaar juridisch worden aangesproken en welke zijn daarbij zijn rechten, Brussel, Politeia, 2008, 181. 224 A. DUCHATELET et al., De aansprakelijkheid van de politieambtenaar: Waarvoor, door wie en hoe kan de politieambtenaar juridisch worden aangesproken en welke zijn daarbij zijn rechten, Brussel, Politeia, 2008, 181.
88
het loon van de betrokkene af te houden. Het is voor de betrokken politieambtenaar ook geen verplichting om het gehele bedrag in één keer te betalen. De dading kan voorzien in een gespreide betaling van de schuld.225 Artikel 49 WPA “§ 1. De rechtsvordering die tegen een politieambtenaar wordt ingesteld door de Staat, de gemeente of de meergemeentezone op grond van artikel 48 is pas ontvankelijk indien zij wordt voorafgegaan door een aanbod tot dading aan de verweerder. Dit aanbod tot dading gaat uit van de overheid aangewezen door de Koning. Dit aanbod omvat, afgezien van de evaluatie van het gevorderde bedrag, de nadere regels van de betaling. De in het eerste lid bedoelde overheid kan beslissen
dat
de
schade
slechts
gedeeltelijk
moet
worden
vergoed.
§ 2. De schadevergoeding die verschuldigd is aan de Staat, de gemeente of de meergemeentezone door de politieambtenaar bedoeld in artikel 47 en waarvan het bedrag hetzij overeengekomen is bij dading, hetzij bij gerechtelijke beslissing werd bepaald, kan worden ingehouden op zijn bezoldiging onder de voorwaarden bepaald bij artikel 23 van de wet van 12 april 1965 betreffende de bescherming van het loon der werknemers.” Een
aanbod
tot
dading
is
een
soort
minnelijke
schikking,
waarbij
de
politieambtenaar er mee instemt om een deel van de schade dewelke de overheid heeft opgelopen te vergoeden. Het is echter onjuist om een aanbod tot dading te beschouwen als een erkenning van schuld of aansprakelijkheid.226
4.1.4.2. Wie kan tot een aanbod tot dading over gaan?
73. Wie er bevoegd is om aan de werknemer in kwestie een dergelijk aanbod tot dading te doen hangt onder meer af van het feit of die persoon deel uitmaakt van de federale, dan wel de lokale politie. Toen er nog geen sprake was van de politiehervorming werd dit geregeld door het Koninklijk Besluit van 10 april 1995 betreffende
225 226
de
burgerlijke
aansprakelijkheid
van
en
de
rechtshulp
G. L. BOURDOUX et al., De Wet op het Politieambt: Handboek van de politiefunctie, Brussel, Politeia, 2007, 572. Rb. Luik 29 oktober 1980.
89
en
zaakschadevergoeding voor politieambtenaren.227 Dit K.B. is nu nog steeds van toepassing, maar is, vooral wat betreft de lokale politie vrij verouderd en dient, als gevolg van de Octopushervormingen, dringend opnieuw op punt gesteld te worden. Ook de toepasselijkheid van de verwijzing voor de lokale politie naar artikel 270 van de Nieuwe Gemeentewet228 kan in vraag gesteld worden daar er reeds een deel van dit artikel werd opgegeven.229
4.1.4.2.1. De federale politie
74. Wat de federale politie betreft wijst het K.B. de minister van Binnenlandse zaken aan als de gemachtigde om het aanbod te doen. Het K.B. stelt de minister wel vrij om zijn bevoegdheid door te schuiven aan een door hem aangewezen overheid. Hij maakte hier dan ook gebruik van in het Ministerieel Besluit van 7 september 2001 betreffende het overdragen van sommige bevoegdheden van de Minister van Binnenlandse Zaken aan bepaalde overheden van de federale politie.230 Ook binnen de federale politie zelf is het niet zo dat slechts één persoon of dienst de bevoegdheid heeft om tot een aanbod tot dading over te gaan. Er dient hiervoor gekeken dat worden naar het feit of en er al dat niet een derde bij de zaak betrokken is. Er is met andere woorden een verschil indien het een zaak is die enkel en alleen tussen de Belgische Staat en een politieambtenaar, of twee politieambtenaren onderling is, of dat er een derde is die de eigenlijke schadelijder was. Belangrijk is wel te weten dat de derde die bij de zaak betrokken was ook effectief schade dient te hebben geleden. Indien enkel de Belgische Staat zelf schade leed en de derde er zonder schade vanaf kwam is het alsof er van de derde in kwestie geen sprake was. 75.
In het geval dat er een derde het slachtoffer is, de Belgische Staat deze
derde vergoedde en nadien de gemaakte kosten wenst te recupereren bij de
227
KB 10 april 1995 betreffende de burgerlijke aansprakelijkheid van en de rechtshulp en zaakschadevergoeding voor politieambtenaren, BS 20 mei 1995. 228 KB 24 juni 1988 tot codificatie van de gemeentewet onder het opschrift Nieuwe Gemeentewet, BS 3 september 1988. 229 A. DUCHATELET et al., De aansprakelijkheid van de politieambtenaar: Waarvoor, door wie en hoe kan de politieambtenaar juridisch worden aangesproken en welke zijn daarbij zijn rechten, Brussel, Politeia, 2008, 184. 230 MB 7 september 2001 betreffende het overdragen van sommige bevoegdheden van de Minister van Binnenlandse Zaken aan bepaalde overheden van de federale politie, BS 27 september 2001.
90
politieambtenaar zelf is het de Directie geschillen en juridische ondersteuning van de Federale Overheidsdienst van Binnenlandse zaken die bevoegd is. Zij moet dan oordelen over het feit of de fout die de agent begin gekwalificeerd kan worden als één van de drie fouten – zware, opzettelijke of gebruikelijke lichte -, waardoor de politieambtenaar aansprakelijk zou kunnen worden gesteld. Indien dan blijkt dat de werknemer effectief en fout heeft gemaakt die aan de kwalificatievoorwaarden voor aansprakelijkheid voldoet is het ook deze dienst die aan de politieambtenaar een aanbod tot dading dient te doen. Een voorbeeldje waarbij ze dienden te oordelen over het al dan niet bestaan van een zware fout was het geval waarbij een helikopter van de politie over het veld van een boer vloog. Door het te laag vliegen zorgde de turbulentie ervoor dat het veld zo goed als helemaal kapot was. De Dienst oordeelde dat de fout niet erg genoeg was om als zware fout te worden gekwalificeerd. De politieambtenaar in kwestie bleef dus buiten schot. Toon Rummens, die voor de bovengenoemde dienst van Binnenlandse zaken werkzaam is verduidelijkte dat, indien men toch oordeelt dat de fout aan de voorwaarden voldoet, het met een dergelijk aanbod tot dading nooit de bedoeling is om de gehele schadevergoeding die men aan het slachtoffer toekende terug te vorderen van de werknemer. In de meeste gevallen zal het aanbod
tot
dading
ongeveer
één
tiende
zijn
van
het
bedrag
van
de
schadevergoeding. Veelal ligt dit bedrag tussen de 500 en 2500 Euro en het gebeurt slechts uiterst zelden dat het voorgestelde bedrag van de dading meer bedraagt dan een maandsalaris. 76.
Indien er daarentegen geen enkele derde betrokken is en de schade
rechtstreeks aan de overheid werd aangericht, door zoals gezegd bijvoorbeeld met een politiecombi tegen het bureau te rijden is de Directie geschillen en juridische ondersteuning van de Federale Overheidsdienst van Binnenlandse zaken niet meer de bevoegde dienst. In dit geval moet gekeken worden naar het eerder
vernoemde
Ministerieel
Besluit
van
7
september
2001.
In eerste instantie dient gekeken te worden naar artikel 12 van het M.B.. Dit artikel zegt dat het de Directie van de juridische dienst, het contentieux en de statuten is die
bevoegd is om tot een bedrag van 61973,88 Euro te beslissen
over een aanbod tot dading en welk deel van de schade door de politieambtenaar 91
en welk door de Beligsche Staat zelf dient te worden gedragen. Indien dit bedrag wordt overschreden verliest deze Directie zijn bevoegdheid en is het de minister zelf die over de zaak dient te oordelen. Ook indien het gaat om een zaak tussen twee collega’s is deze Directie en niet de Directie geschillen en juridische ondersteuning
bevoegd
tot
aan
bedrag.231
bovengenoemd
We vinden evenwel een uitzondering op dit alles terug in artikel 15 van het Ministerieel Besluit. Als het gaat om diefstal, verlies, het ontbreken, de beschadiging en het misbruik van goederen die in het bezit zijn van de federale politie en het schadebedrag het bedrag van 3000 Euro niet overschrijdt is het in eerste instantie niet de Directie van de juridische dienst, het contentieux en de statuten die bevoegd is om hier tot een aanbod tot dading over te gaan. Het is daarentegen de dienstchef van het betrokken personeelslid die zal moeten bepalen hoe groot het bedrag van het aanbod tot dading zal zijn en welk deel door de Staat zelf zal moeten worden gedragen. Voorbeelden waarbij het de veelal de respectievelijke dienstenchef zal zijn die een beslissing zal moeten nemen, zijn beschadigingen aan dienstvoertuigen of verlies van het materiaal die aan
de
politieambtenaar
ter
beschikking
gesteld.232
werd
De tweede paragraaf van artikel 15 zorgt er wel voor dat de zaak alsnog bij de Directie terecht kan komen. Dat zegt immers dat, als de dienstchef en zijn agent het
niet
eens
worden
over
de
grootte
van
de
dading,
het
toch
de
bovengenoemde Directie is die dan de bevoegdheid krijgt om elke beslissing te nemen die zij op dat moment nodig acht. Ook een rechtsvordering behoort hierbij tot de mogelijkheden.
4.1.4.2.2. De lokale politie
77. Als het niet de federale, maar wel de lokale politie is die zijn rechtstreeks of onrechtstreeks geleden schade wil verhalen op zijn politieambtenaar zijn de bovengenoemde directies niet bevoegd om op te treden. Om te weten wie er dan wel bevoegd is moet er, in tegenstelling tot zaken op het federale vlak, niet gekeken worden naar het feit of er al dan niet een derde bij het schadegeval 231
A. DUCHATELET et al., De aansprakelijkheid van de politieambtenaar: Waarvoor, door wie en hoe kan de politieambtenaar juridisch worden aangesproken en welke zijn daarbij zijn rechten, Brussel, Politeia, 2008, 183. 232 A. DUCHATELET et al., De aansprakelijkheid van de politieambtenaar: Waarvoor, door wie en hoe kan de politieambtenaar juridisch worden aangesproken en welke zijn daarbij zijn rechten, Brussel, Politeia, 2008, 183.
92
betrokken is. Op lokaal vlak moet daarentegen gekeken worden naar de kwalificatie van de gemaakte fout. Indien men naar onderzoek van de feiten dient te concluderen dat er een fout gemaakt is die effectief ook voldoet aan de voorwaarden
voor
persoonlijke
aansprakelijkheid
van
de
individuele
politieambtenaar, is het het college van burgemeesters en schepenen die deze beslissing moet nemen. Het zijn dan ook zij die tot een aanbod tot dading moeten overgaan. In de rechtsleer wordt er gezegd dat, naast het college van burgemeesters en schepenen, ook het politiecollege in dit geval bevoegd is.233 Wanneer men echter kan besluiten dat de werknemer niet tot aansprakelijkheid kan worden geroepen, omdat hij geen, dan wel slechts een niet gebruikelijke lichte fout beging, is het de korpschef van de politieambtenaar in kwestie die, op grond van zijn algemene organisatiebevoegdheid die hij verkrijgt uit artikel 44 WGP, tot de beslissing mag overgaan.
4.1.4.3. Hoe komt een aanbod tot dading tot stand?
78. Alvorens tot een dergelijk aanbod over te gaan moet de bevoegde instantie natuurlijk eerst onderzoeken of de schadeverwekkende feiten wel aan de kwalificatie voorwaarden van opzettelijke, zware of gebruikelijke lichte fout voldoen, om de aansprakelijkheid van de politieambtenaar vast te stellen. Ze gaan dit doen door een administratief dossier op te stellen, hoe dit verloopt verschilt per onderzoekende instantie. In vele gevallen zal er ook een expert worden aangesteld die een expertiseverslag over de feiten en de grootte van de schade dient op te stellen. Wanneer dit gebeurd is, zal er een grondige analyse van het dossier volgen en wordt het optreden van de agent getoetst aan het “goede huisvader principe”.234 Hierna oordeelt de bevoegde instantie over het al dan niet bestaan van aansprakelijkheid van de politieambtenaar, en wanneer er sprake is van aansprakelijkheid, of hij hiervan financiële gevolgen zal moeten dragen. Als de instantie van oordeel is dat hij effectief een voldoende gekwalificeerde fout heeft begaan, mag deze echter nog niet zonder meer over gaan tot een aanbod 233
A. DUCHATELET et al., De aansprakelijkheid van de politieambtenaar: Waarvoor, door wie en hoe kan de politieambtenaar juridisch worden aangesproken en welke zijn daarbij zijn rechten, Brussel, Politeia, 2008, 184. 234 A. DUCHATELET et al., De aansprakelijkheid van de politieambtenaar: Waarvoor, door wie en hoe kan de politieambtenaar juridisch worden aangesproken en welke zijn daarbij zijn rechten, Brussel, Politeia, 2008, 185.
93
tot dading. De betrokkene zal zich eerst nog moeten kunnen verdedigen en zelf ook zijn visie op de feiten moeten geven. Het is goed mogelijk dat de agent in kwestie enkele verzachtende omstandigheden kan opwerpen waar men voordien nog geen weet van had. Hierdoor kan de mening van de oordelende instantie nog grondig wijzigen. Deze verdediging hoeft niet verplicht mondeling te gebeuren, ook een schriftelijke verdediging is mogelijk. Wanneer de betrokkene zich heeft kunnen verweren is het aan de instantie om opnieuw over het dossier te gaan oordelen. Zij kunnen er dan voor kiezen om van hun oorspronkelijke beslissing af te stappen en te concluderen dat er geen aansprakelijkheid is, of dat er geen financiële gevolgen zullen zijn voor politieambtenaar. In een dergelijk geval, conclusie van aansprakelijkheid, maar zonder verdere financiële gevolgen, komt de fout wel op de aansprakelijkheidsfiche van de betrokkene, zodat een opeenstapeling van fouten er kan voor zorgen dat
men na een tijdje tot een
gebruikelijk voorkomende lichte fout kan besluiten. De andere mogelijkheid bestaat erin dat ze hun eerste keuze gaan bestendigen en er dus wel financiële gevolgen zullen zijn.235 Indien dit laatste gebeurt, is het moment van het aanbod tot dading aangebroken. Het aanbod bevat de kwalificatie van de verweten fout en de motivering en de redenen die aan de basis liggen om tot een dergelijke kwalificatie te komen. Het bevat ook het gevorderde bedrag, net als de specifieke betalingsregels.236 Zoals eerder al gezegd zal het bedrag van het aanbod tot dading in het overgrote deel van de gevallen niet overdreven hoog zijn en het is ook zo de politieambtenaar zelf mee mag overleggen over het bedrag. Uiteraard blijft het de oordelende instantie die de uiteindelijke grootte van het bedrag zal bepalen, maar het is helemaal niet de bedoeling van de betrokkene hierdoor in de problemen te laten komen. Om hem op zijn gemaakte fouten te wijzen is een tuchtsanctie, of eventueel zelfs een strafrechtelijk gevolg een betere oplossing.237 79.
In zowat alle gevallen zal het aanbod tot dading ook het einde van het
dossier inhouden en zal de politieambtenaar de minnelijke schikking aanvaarden. Indien hij dit echter weigert staat het de betrokken overheid vrij om verdere 235
A. DUCHATELET et al., De aansprakelijkheid van de politieambtenaar: Waarvoor, door wie en hoe kan de politieambtenaar juridisch worden aangesproken en welke zijn daarbij zijn rechten, Brussel, Politeia, 2008, 185. 236 G. L. BOURDOUX et al., De Wet op het Politieambt: Handboek van de politiefunctie, Brussel, Politeia, 2007, 572. 237 A. DUCHATELET et al., De aansprakelijkheid van de politieambtenaar: Waarvoor, door wie en hoe kan de politieambtenaar juridisch worden aangesproken en welke zijn daarbij zijn rechten, Brussel, Politeia, 2008, 186.
94
gerechtelijke stappen te nemen om alsnog een financiële vergoeding te krijgen. Wanneer ze dit doen komt de zaak voor de rechtbank van eerste aanleg, dit is de enige bevoegde rechtbank.238 Er moet hierbij wel duidelijk gesteld worden dat, eens de zaak voor de rechter is, er geen rekening meer moet worden gehouden met het bedrag van het aanbod tot dading en het de overheid dus vrij staat om een veel hoger bedrag te vorderen dat het één tiende van de geleden schade die de betrokkene in de meeste gevallen wordt aangeboden. De grote interactiegraad tussen de betrokkene en de beslissende instantie, waarbij ze zelfs samen het te betalen bedrag kunnen overeenkomen, en het vrij grote risico die voor de politieambtenaar verbonden is aan het weigeren van het aanbod tot dading heeft voor een heel erg effectieve werking van het aanbod gezorgd. Blijkbaar heeft de rechtbank van eerste aanleg zich nog niet over een dergelijke zaak hoeven uit te spreken, maar Toon Rummens vertelde mij echter wel dat de kans vrij reëel is dat er binnenkort wel een dergelijke burgerlijke procedure
zal
worden
opgestart.
De
Directie
geschillen
en
juridische
ondersteuning van de Federale Overheidsdienst van Binnenlandse zaken moest oordelen over een ongeval waarbij een politievoertuig betrokken was. Tijdens het schaduwen van een crimineel negeerde de politiewagen aan een snelheid van 70 km per uur een rood stoplicht dat, zo bleek uit nader onderzoek, al zeven seconden op rood stond. De persoon die in de aangereden wagen zat, raakte verlamd en vorderde een schadevergoeding. De Belgische Staat betaalde deze en de bovengenoemde directie oordeelde dat de bestuurder van het politievoertuig een zware fout beging. De Directie ging over tot een aanbod tot dading voor een bedrag van €2200. De betrokken politieambtenaar weigerde dit en onlangs werd hem een nieuw aanbod gedaan. Gevreesd wordt dat deze opnieuw geweigerd zal worden, zodat er geen andere keuze meer bestaat dan deze voor de rechtbank te brengen. Indien de rechter in dat geval het oordeel van de Directie volgt en stelt dat de bestuurder een zware fout maakte kan de overheid recht hebben op het volledige bedrag van de schadevergoeding. In dit geval is dit maar liefst €150000.
238
Art. 569, eerste lid, 25° Ger.W.
95
4.2. Zaken voor de strafrechtbank
80. Zoals eerder al gezegd kan het ook gebeuren dat de strafrechter over de burgerrechtelijke aansprakelijkheid zal moeten beslissen. Deze situatie kan op verschillende manieren ontstaan. Enerzijds kan het slachtoffer haar vordering zelf voor de strafrechter brengen, anderzijds kan het zijn dat het openbaar ministerie de zaak al aanhangig maakte bij een strafrechter en dan kan het slachtoffer, voor zolang het een zaak in eerste aanleg betreft en de debatten nog niet gesloten zijn, zich burgerlijke partij stellen.239 Het slachtoffer van de schade heeft ook nog een derde mogelijkheid, namelijk een klacht met burgerlijke partijstelling neerleggen bij de onderzoeksrechter. In dit derde geval kan de zaak dan later voor de onderzoeksrechter komen. Er dient wel aangestipt te worden dat wanneer de strafrechter besluit om niet te een strafrechtelijke vervolging over
te
gaan,
politieambtenaar,
met hij
andere ook
woorden
zijn
in
geval
bevoegdheid
om
van te
vrijspraak oordelen
van
de
over
de
burgerrechtelijke vraag naar schadevergoeding. In dat geval zal de zaak nog eens aanhangig moeten worden gemaakt bij een civiele rechtbank.240
4.3. Het betalen van de gerechtskosten
81.
een politieambtenaar voor de rechter dient te verschijnen, omdat van hem
een schadevergoeding wordt gevraagd naar aanleiding van feiten gepleegd tijdens de uitoefening van zijn functie, zijn de uiteindelijke kosten veel meer dan enkel het bedrag van de schadevergoeding waartoe hij veroordeeld wordt. De gerechtskosten kunnen soms heel hoog oplopen en kunnen er voor zorgen dat de betrokkene in een heel erg nare financiële situatie terecht komt. Artikel 51 van de Wet op het Politieambt kwam aan dit probleem tegemoet. Artikel 51 WPA “De Staat of de gemeente, naargelang van het geval, neemt de proceskosten ten laste waartoe de politieambtenaar bedoeld in artikel 47, in rechte veroordeeld 239
A. DUCHATELET et al., De aansprakelijkheid van de politieambtenaar: Waarvoor, door wie en hoe kan de politieambtenaar juridisch worden aangesproken en welke zijn daarbij zijn rechten, Brussel, Politeia, 2008, 178. 240 A. DUCHATELET et al., De aansprakelijkheid van de politieambtenaar: Waarvoor, door wie en hoe kan de politieambtenaar juridisch worden aangesproken en welke zijn daarbij zijn rechten, Brussel, Politeia, 2008, 179.
96
wordt wegens feiten gepleegd in zijn functies, tenzij hij een opzettelijke fout, een zware fout, of een lichte fout die bij hem gewoonlijk voorkomt, heeft begaan. Wordt één van dergelijke fouten aangetoond, dan beslist de Staat, de gemeente of de meergemeentezone, na de politieambtenaar te hebben gehoord, of de proceskosten geheel dan wel gedeeltelijk door hem moeten worden gedragen.” Gevallen waarbij de politieambtenaar een kleine fout maakt, van de strafrechter een lichte veroordeling opgelegd krijgt, maar daarbovenop een grote lijst aan gerechtskosten te verwerken heeft, waardoor hij door een klein voorval toch in grote problemen komt, worden met dit artikel opgelost. Zeker in zaken waarbij de betrokkene niet burgerlijk aansprakelijk kan worden gesteld, omdat zijn fout niet voldoet aan de kwalificatievoorwaarden.
241
Maar zelfs indien blijkt dat de
persoon toch een zware, opzettelijke of gewoonlijk voorkomende lichte fout beging, is het niet zeker dat hij voor alle gerechtskosten moet instaan. In deze situatie kan de Staat, de gemeente of de meergemeentezone er nog altijd voor optreden om een deel of de volledige gerechtskosten op zich te nemen. Het begrip “gerechtskosten” mag vrij uitgebreid geïnterpreteerd worden. Uit de praktijk en de rechtsleer blijkt dat alle kosten die het ging met zich meebrengt hieronder mogen vallen. Hieronder verstaat men kosten om een expertise te laten uitvoeren, gerechtsdeurwaarderkosten, enz. Wel vereist is dat de gemaakte kosten van nut waren voor het geding en de verrichtingen een invloed hebben gehad op de rechterlijke beslissing.242 De uiteindelijke sanctie waartoe de betrokkene veroordeeld wordt, zijnde een schadevergoeding, een minnelijke schikking of een geldboete valt hier uiteraard niet onder. Dit zijn persoonlijke straffen en vallen in beginsel altijd ten laste van de politieambtenaar.243
4.4. De overheid voorziet in rechtshulp voor de politieambtenaar
82.
Indien een politieambtenaar gedagvaard wordt door een derde in een
rechtszaak of wanneer tegen hem een strafvordering wordt ingesteld voor handelingen die hij stelde tijdens de uitoefening van zijn functie, alsook in sommige gevallen waarin tegen hem geweld werd gebruikt hoeft hij niet alleen in 241
G. L. BOURDOUX et al., De Wet op het Politieambt: Handboek van de politiefunctie, Brussel, Politeia, 2007, 576. G. L. BOURDOUX et al., De Wet op het Politieambt: Handboek van de politiefunctie, Brussel, Politeia, 2007, 577. 243 G. L. BOURDOUX et al., De Wet op het Politieambt: Handboek van de politiefunctie, Brussel, Politeia, 2007, 577. 242
97
te staan voor zijn rechtshulp. Hij heeft recht op een advocaat naar keuze, wiens honoraria onder bepaalde voorwaarden door de Staat, de gemeente of de meergemeentezone zal worden gedragen. Dit vinden we terug in artikel 52 van de Wet op het Politieambt. Het Koninklijk Besluit van 10 april 1995 betreffende de burgerlijke aansprakelijkheid van en de rechtshulp en zaakschadevergoeding voor politieambtenaren244 bepalen de nadere regels. Artikel 52 WPA Ҥ1. De in artikel 47 bedoelde politieambtenaar of ex-politieambtenaar die in rechte wordt gedagvaard of tegen wie de strafvordering wordt ingesteld wegens daden gesteld in de uitoefening van zijn functies, heeft recht op rechtshulp van een advocaat ten laste van de gemeente, de meergemeentezone of de Staat. Dit is eveneens het geval voor de politieambtenaar bedoeld in artikel 47 of de ex-politieambtenaar
die,
hetzij
omwille
van
zijn
hoedanigheid
van
politieambtenaar en in de uitoefening van zijn functies, slachtoffer is van een daad
die
minstens
één
dag
afwezigheid
om
gezondheidsredenen
heeft
veroorzaakt, hetzij omwille van zijn loutere hoedanigheid van politieambtenaar het slachtoffer is van een ingrijpende wraakactie. In geval van overlijden van de politieambtenaar of de ex-politieambtenaar, komt het in het eerste en tweede lid bedoelde recht op rechtshulp toe aan diens rechthebbenden in de volgorde vastgesteld in artikel 4 van de wet van 12 januari 1970 betreffende de toekenning van een bijzondere vergoeding in geval van luchtvaartongeval in vredestijd. §2. Aan de politieambtenaar tegen wie de Staat, de gemeente of de meergemeentezone
de
in
de
artikelen
48
en
49
bedoelde
burgerlijke
rechtsvordering instelt, wordt geen enkele rechtshulp verleend. §3. De rechtshulp kan naargelang van het geval door de gemeente, de meergemeentezone of door de Staat worden geweigerd wanneer de feiten klaarblijkelijk in geen enkel verband staan met de uitoefening van de functies. De
rechtshulp
kan
eveneens
worden
geweigerd
wanneer
de
betrokken
politieambtenaar kennelijk een opzettelijke of zware fout heeft begaan of, als slachtoffer, de strafbemiddeling bedoeld in artikel 216ter, § 1, eerste lid, van het 244
KB 10 april 1995 betreffende de burgerlijke aansprakelijkheid van en de rechtshulp en zaakschadevergoeding voor politieambtenaren, BS 20 mei 1995.
98
Wetboek van Strafvordering, van meet af aan en zonder gegronde redenen afwijst. §4. Wanneer de rechtshulp niet is verleend overeenkomstig § 3 en uit de rechterlijke beslissing blijkt dat deze weigering niet gegrond was, heeft de politieambtenaar recht op terugbetaling van de kosten die hij voor zijn verdediging heeft gemaakt. Wanneer de rechtshulp toegestaan is maar uit de gerechtelijke beslissing blijkt dat dit niet diende te geschieden, kunnen de kosten die gemaakt zijn voor zijn verdediging, van de politieambtenaar teruggevorderd worden, op de wijze bepaald in artikel 49. §5. De Koning bepaalt de voorwaarden onder welke de honoraria van de advocaat gekozen om de rechtshulp te verlenen ten laste van de Staat, de gemeente of de meergemeentezone worden genomen. De rechtshulp aan de personeelsleden van de federale politie of van de Algemene Inspectie van de federale politie en van de lokale politie komt ten laste van het ministerie van Binnenlandse Zaken. De rechtshulp aan de leden van de lokale politie komt ten laste van de gemeente of, desgevallend, de meergemeentezone, behoudens het verhaal van de gemeente of de meergemeentezone op de Staat, indien de ambtenaar van de lokale politie in rechte wordt gedagvaard wegens daden gesteld bij het vervullen van een opdracht voor rekening van de Staat. §6. De voorgeschreven rechtshulp houdt niet in dat de Staat, de gemeente of de meergemeentezone enige aansprakelijkheid erkent.” Naast de politieambtenaar die gedagvaard wordt of tegen wie een strafrechtelijke vordering wordt ingesteld zijn er dus ook nog anderen die aanspraken kunnen maken op rechtshulp van hun tewerkstellende overheid. Een eerste situatie waarbij men een dergelijk recht kan hebben, komt voor wanneer een ambtenaar van de politie, louter vanwege die hoedanigheid slachtoffer is geworden van een daad, waardoor hij om gezondheidsredenen ten minste één dag afwezig dient te zijn van het werk. Volgens Toon Rummens is het zo dat in de praktijk in de meeste gevallen pas rechtshulp zal worden toegekend indien de betrokkene de volle twintig dagen afwezig moest blijven. Een ander voorval dat ook recht geeft op rechtshulp vanwege de overheid is wanneer er zich een incident voordoet waarbij een politieambtenaar, louter vanwege die hoedanigheid, het slachtoffer wordt
van
een
ingrijpende
wraakactie. 99
Dit
geldt
niet
alleen
voor
politieambtenaren
die
nog
werkzaam
zijn
bij
de
politie,
maar
ook
politieambtenaren die op pensioen zijn, of gewoon niet meer werkzaam zijn bij de politie kunnen hierop beroep doen, net als de rechthebbenden van een politieambtenaar die door een dergelijke geweldactie om het leven kwam.245
Of iemand al dan niet aanspraak kan maken op een dergelijke rechtshulp dient vooraf beoordeeld te worden. Op federaal vlak is het de Directie geschillen en juridische ondersteuning van de Federale Overheidsdienst van Binnenlandse die hierover moet beslissen. Dit is logisch, want zij houden zich zoals gezegd bezig met alle zaken waarbij derden betrokken zijn, dit in tegenstelling tot de Directie van de juridische dienst, het contentieux en de statuten die alle interne conflicten regelt. Op lokaal vlak is het de gemeente of meergemeentezone zelf die over de toekenning van de rechtshulp dient te beslissen.246 De vraag tot rechtshulp kan om verschillende redenen geweigerd worden. Voorbeelden hiervan vinden we wanneer iemand bijvoorbeeld een zware of opzettelijke fout beging, deze zal hier dan geen beroep kunnen op doen. Ook indien
het
de
overheid
is
die
op
basis
van
een
regresvordering
de
politieambtenaar voor de rechter daagt zal dit niet van toepassing zijn. Ook indien de betrokkene van bij het begin zonder reden elke poging tot strafbemiddeling afwijst zal zijn recht op rechtshulp vervallen.247 Indien achter blijkt dat de rechtshulp onterecht geweigerd werd dan heeft de politieambtenaar toch nog recht op de terugbetaling van verdedigingskosten die hij diende te maken. Bij een onterecht toegekende rechtshulp kan de overheid dan wel weer het
bedrag
terugvorderen
van
de
persoon
die
de
rechtshulp
kreeg.248
Indien de politieambtenaar recht wil hebben op rechtshulp dient hij hiervoor wel een termijn te respecteren. Hij moet zijn vraag tot rechtshulp namelijk binnen de vijftien dagen na het instellen van de vordering indienen.249 Deze termijn heeft als doel de betrokkene tegen te beschermen tegen het uitgeven van grote bedragen aan advocaten, alvorens hij zeker is dat hij rechtshulp zal krijgen. 245
G. L. BOURDOUX et al., De Wet op het Politieambt: Handboek van de politiefunctie, Brussel, Politeia, 2007, 579. A. DUCHATELET et al. , De aansprakelijkheid van de politieambtenaar: Waarvoor, door wie en hoe kan de politieambtenaar juridisch worden aangesproken en welke zijn daarbij zijn rechten, Brussel, Politeia, 2008, 186. 247 G. L. BOURDOUX et al., De Wet op het Politieambt: Handboek van de politiefunctie, Brussel, Politeia, 2007, 579. 248 A. DUCHATELET et al. , De aansprakelijkheid van de politieambtenaar: Waarvoor, door wie en hoe kan de politieambtenaar juridisch worden aangesproken en welke zijn daarbij zijn rechten, Brussel, Politeia, 2008, 188. 249 G. L. BOURDOUX et al., De Wet op het Politieambt: Handboek van de politiefunctie, Brussel, Politeia, 2007, 580. 246
100
Indien dan plots zou blijken dat hij geen beroep kan doen op de rechtshulp zouden er zware financiële gevolgen kunnen ontstaan.250 Normaal zal de overheid die voor de rechtshulp zal opdraaien in eerste instantie zelf een advocaat voorstellen aan de politieambtenaar in kwestie, maar hij is niet verplicht om van deze gebruik te maken. Het staat hem vrij om zelf zijn advocaat te kiezen, maar de honoraria en de kosten van de zelf gekozen advocaat mogen niet kennelijk buiten verhouding staan tot de aard en de omvang van de zaak.251 Indien dit toch het geval zou zijn kan de overheid het bedrag zij ten laste neemt beperken tot een redelijk bedrag.252
250 M. DE MESMAEKER, “Het uitvoeringsbesluit inzake de rechtsbescherming van de politieambtenaren”, Vigiles 1995, (28) 29. 251 Art. 4, §4 KB 10 april 1995 betreffende de burgerlijke aansprakelijkheid van en de rechtshulp en zaakschadevergoeding voor politieambtenaren. 252 A. DUCHATELET et al. , De aansprakelijkheid van de politieambtenaar: Waarvoor, door wie en hoe kan de politieambtenaar juridisch worden aangesproken en welke zijn daarbij zijn rechten, Brussel, Politeia, 2008, 187.
101
Besluit
Deze Masterproef toont aan dat het gehele aspect van aansprakelijkheid van en voor personeelsleden in dienst van de overheid, met in het bijzondere de politieambtenaren, een grote evolutie heeft gekend. Om tot de bespreking van de burgerrechtelijke aansprakelijkheid voor het politieoptreden
te
komen
was
het
in
eerste
instantie
nodig
om
de
aansprakelijkheid van overheid en van haar personeelsleden in het algemeen te bespreken. Hieruit bleek dat het aansprakelijkheidsthema in de twintigste eeuw helemaal veranderde, iets wat mijn inziens heel erg noodzakelijk was en dan ook als een erg goede zaak gezien kan worden. Aanvankelijk bestond er een grote terughoudendheid ten opzichte van de aansprakelijkheid van de overheid als zij handelingen stelde als drager van het openbaar gezag. Het arrest in de Flandriazaak was het begin van de geslaagde evolutie, waardoor het nu wel mogelijk is om, naast de persoon die de schadeverwekkende handeling stelde, ook de overheid zelf aan te spreken voor een schadevergoeding. Ook de volgens mij onrechtvaardige ongelijkheid die bestond door het verschil in aansprakelijkheidsbehandeling
voor
handelingen
gesteld
door
organen
en
aangestelden is weggewerkt. In eerste instantie kende de overheid een veel grotere aansprakelijkheid voor daden van haar aangestelden dan wanneer deze zelfde daden werden gesteld door mensen die als organen van de openbare rechtspersoon geboekt stonden. Dit zorgde voor een ongelijkheid, zowel tussen de werknemers zelf, als tussen verschillende derden die schade leden door de overheidshandeling. De eerste liep als orgaan een veel groter risico om alleen voor de schade te moeten opdraaien, dan een aangestelde. De tweede had veel minder uitgebreide mogelijkheden om zijn geleden schade te verhalen in die deze werd veroorzaakt door een orgaan, dan wel door een aangestelde. Een tweede punt van ongelijke behandeling die niet kon blijven voortbestaan was het verschil in aansprakelijkheid voor hun daden tussen contractuelen en statutairen in dienst van de overheid. Contractuelen konden zich beroepen op artikel 18 van de arbeidsovereenkomstenwet, waardoor ze hun aansprakelijkheid op een vrij grote manier konden verminderen, terwijl statutairen helemaal geen juridische bescherming hadden waardoor ze hun aansprakelijkheid konden 102
beperken. Ook hier was er dus een ongelijkheid die er voor zorgde dat de ene voor eenzelfde daad een veel groter aansprakelijkheidsrisico liep dan een ander. Al deze problemen van onduidelijkheid over de al dan niet aansprakelijkheid van de overheid, alsook de ongelijkheden die bestonden tussen de verschillende categorieën van werknemers van de overheid werden weggewerkt met de besproken wet van 10 februari 2003. Dit zorgde voor een gelijkheid omtrent aansprakelijkheid tussen zowat alle overheidswerknemers. Ook voor derden maakte het vanaf dat moment niet meer uit of de schade werd veroorzaakt door iemand die als orgaan werkzaam was voor de overheid, dan wel als aangestelde, aangezien de overheid krachtens artikel 3 van deze wet aansprakelijk is voor haar personeelsleden op dezelfde wijze als aanstellers voor hun aangestelden. Door de nieuwe regeling ontstond voor de overheid uiteindelijk een situatie die nadeliger is dan deze die bestond voor de inwerkingtreding van de wet, daar haar aansprakelijkheid een stuk uitgebreider wordt. Voor de personen in dienst van
de
overheid
verbeterden
de
omstandigheden
dan
weer,
daar
hun
aansprakelijkheid, indien dit nog niet het geval was, voor een groot deel werd beperkt. Ook de derde – schadelijders verkregen een betere situatie, want zij kregen een extra verhaalmogelijkheid. Het nadeel dat de overheid hierdoor lijdt, weegt volgens mij niet op tegen de voordelen voor haar werknemers en de derden. De overheid beschikt mijn inziens over voldoende financiële middelen om dergelijke aansprakelijkheidsvorderingen, zelfs in het geval er meerdere zijn, op te vangen en voor de derde verdwijnt het risico dat de schadeverwekker insolvabel is om de schadevergoeding te betalen. Ook moet er rekening mee gehouden worden dat een veroordeling tot betalen van een schadevergoeding voor een individueel persoon ernstige gevolgen kan hebben op zijn privéleven. Het lijkt mij dan ook goed dat deze risico’s beperkt worden tot de gevallen waar het, uit ethisch oogpunt, echt noodzakelijk is om de schadeverwekker zelf ook te laten meedragen in de schade. Deze aansprakelijkheidsbeperking voor de werknemers is volgens mij een goede vorm van sociale bescherming. Een nadeel aan deze inhoudelijk goede wet was dat hij pas in 2003 in werking is getreden. Het politieberoep is echter een beroep waar heel wat risico’s aan verbonden
zijn
en
waarbij
schadeverwekkende
handelingen
veel
meer
voorkomen dan bij de meeste andere beroepen. Voor de politieambtenaren was 103
het dus al voor 2003 duidelijk dat er een nieuwe wettelijke regeling moest komen. Deze kwam er met de Wet van 5 augustus 1992 op het politieambt een hele tijd eerder dan de algemene wet. Inhoudelijk lijken beiden sterk op elkaar en het lijkt mij dan ook dat de bescherming die de politieambtenaren genieten om dezelfde redenen als deze die ik opgaf bij de wet van 2003 zeker niet beperkter
mag
zijn.
Politieambtenaren
dienen
over
een
relatief
grote
handelingsvrijheid te beschikken. Dit om twee redenen. Ten eerste omdat hun beroep nogal wat risico’s met zich meebrengt. Ten tweede om op een snelle en efficiënte manier op te kunnen interveniëren. Indien zij bij hun handelingen telkens in het achterhoofd zouden moeten houden dat ze bij het maken van een kleine
fout
veroordeeld
kunnen
worden
tot
het
betalen
van
een
fikse
schadevergoeding, is het een menselijke reactie om risicovolle handelingen uiteindelijk niet uit te voeren. Daardoor zou het politieoptreden een stuk minder efficiënt worden. Wat het procedureverloop betreft, kan het als positief gezien worden dat er in de meeste gevallen eerst geprobeerd zal worden om alles in der minne te regelen. Op die manier wordt de stress die een rechtszaak met zich meebrengt zo veel mogelijk beperkt. Vooral de verplichting voor de overheid om een aanbod tot dading te doen indien ze haar rechtstreeks of onrechtstreeks geleden schade wenst te verhalen op een individuele politieambtenaar is een goede zaak voor de schadeverwekker. Een dergelijk aanbod tot dading bewees in het verleden al meermaals zijn nut. Een klein puntje van kritiek dient volgens mij gegeven te worden aan de vrij korte termijn waarover een derde beschikt om een verhaalsvordering in te stellen tegen de overheid. Vijf jaar is naar mijn gevoel het minimum en zou volgens mij mogen worden opgetrokken naar tien jaar, dit probleem werd aangetoond in de zaak Lambrecks, waar de familie van An Marchal wegens de verjaring geen kans maakte op een schadevergoeding. Tot slot kan besloten worden dat de regeling omtrent de aansprakelijk voor het politieoptreden een evolutie kende die vooral de bescherming van de individuele politieambtenaar voor ogen hield. Ze slaagde hier al grotendeels in, maar dit dient geen eindpunt te zijn. Voortdurende aanpassingen aan de maatschappelijke realiteit zijn een noodzaak. 104
BIBLIOGRAFIE
Boeken •
ANTHONIS,
M.,
CARLENS,
I.,
DEPLANTER,
E.,
VAN
OEVELEN,
A.,
SEBRECHTS, H., en VANDENWIJNGAERT, G., Aansprakelijkheid van gemeenten
en
ocmw’s:
De
burgerrechtelijke
aansprakelijkheid
en
verantwoordelijkheid van het lokaal bestuur, zijn topambtenaren en personeel, Brugge, Vandenbroele, 2007, 281p. •
Bocken,
H.,
Boullart,
S.,
Claeys,
I.,
De
Bondt,
W.,
Geers,
I.,
Vandenwijngaert, G., Van Oevelen, A. en L. Veny, De nieuwe wet op de aansprakelijkheid van en voor ambtenaren: de wet van 10 februari 2003. Verslagboek van de studienamiddag van 23 oktober 2003 van de Vakgroep Burgerlijk Recht van de Universiteit Gent, Mechelen, Kluwer, 2004, 193p. •
BOURDOUX, G.L., DE RAEDT, E., DE MESMAEKER, M., LINERS, A. en BERKMOES, H., De wet op het politieambt: het handboek van de politiefunctie, Brussel, Politeia, 2003, 429p.
•
BOURDOUX, G. L., DE RAEDT E., DE MESMAEKER, M., LINERS, A. en BERKMOES,
H.,
De
Wet
op
het
Politieambt:
Handboek
van
de
politiefunctie, Brussel, Politeia, 2007, 670p. •
DUCHATELET, A., LINERS, A., DEWANDELEER, D. en DE MESMAEKER, M., De aansprakelijkheid van de politieambtenaar: Waarvoor, door wie en hoe kan de politieambtenaar juridisch worden aangesproken en welke zijn daarbij zijn rechten, Brussel, Politeia, 2008, 236p.
•
DUJARDIN, J., en VANDE LANOTTE, J., Basisbegrippen publiekrecht, Brugge, Die Keure, 2004, 386p.
•
SWENNEN, F., Geestesgestoorden in het burgerlijk recht, Antwerpen, Intersentia, 2001, 879p.
•
D. VAN DAELE, D., GOOSSENS, F., FIJNAUT, C. en HUTSEBAUT, F., Het Belgische politiewezen: wetgeving, beleid en literatuur, Mechelen, Kluwer, 2002, 781p.
•
VAN GERVEN, W., Verbintenisenrecht, Leuven, Acco, 2006, 719p.
•
VAN OEVELEN, A., De overheidsaansprakelijkheid voor het optreden van de rechterlijke macht, Antwerpen, Maklu, 1987, 940p.
105
•
VANDE LANOTTE, J., en GOEDERTIER, G., Overzicht publiek recht, Brugge, Die Keure, 2001, 1291p.
•
VANDENBERGE, H., CASMAN, H., DEPUYDT, P., MEERT, C. en VERBEKE, A., De professionele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2004, 286p.
•
Vandenberghe,
H.,
Van
Oevelen,
A.,
Vuye,
H.
en
Wynant,
L.,
Overheidsaansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2005, 295p. •
VANQUICKENBORNE, M., Het regres van de in solidum veroordeelde schuldenaar, Scriptoria, Antwerpen, 1975, 153p.
•
VERSTRAETEN, D. en SMITS, R.., De civielrechtelijke aansprakelijkheid van politie en rijkswacht, in Advocatenpraktijk - Administratief en publiekrecht, Antwerpen, Kluwer Rechtswetenschappen België, 1997, 46 p.
•
VERSTRAETEN, R., Handboek strafvordering, Antwerpen, Maklu, 2006, 1193p.
•
VERVLIET,
V.,
Buitencontractuele
aansprakelijkheid
bij
professionele
risico’s, Antwerpen, Intersentia, 2007, 679p.
Bijdragen in tijdschriften •
BAECK, J., "Buitencontractuele aansprakelijkheidsvorderingen tegen de overheid", N.J.W. 2006, 870-881.
•
BOCKEN, H. en BOONE, I., “Causaliteit in het Belgisch Recht”, T.P.R. 2002, 1625 - 1693.
•
BOCKEN, H., “De aansprakelijkheid van en voor het overheidspersoneel: Een nieuwe wettelijke regeling”, N.J.W. 2003, 330 – 335.
•
BOCKEN,
H.,
"Samenloop
contractuele
en
buitencontractuele
aansprakelijkheid. Verfijners, verdwijners en het arrest van het Hof van Cassatie van 29 september 2006", N.J.W. 2007, 722-731. •
BOONE, I., "Overheidsaansprakelijkheid, verjaring en verlies van een kans", N.J.W. 2006, 898-899.
•
BOSSCHAERT, L., "Gemeentelijk politietoezicht op Rijkswegen", T.B.P. 1981, 622-625.
•
COVEMAEKER, S., “De nieuwe Wet van 10 februari 2003 betreffende de aansprakelijkheid van en voor personeelsleden in dienst van openbare rechtspersonen”, T.B.B.R. 2003, 476 – 486.
106
•
DE MESMAEKER, M., “Het uitvoeringsbesluit inzake de rechtsbescherming van de politieambtenaren”, Vigiles 1995, 28 - 30.
•
DE SOUTER, V., "Het beroepsgeheim en de invoering va een spreekrecht door de wet van 28 november 2000 betreffebde de strafrechtelijke bescherming van minderjarigen. Een nadere analyse van het artikel 458bis van het Strafwetboek", T.J.K. 2001, 184-193.
•
DUCHATELET, A., "De aansprakelijkheid van de politieambtenaar", T. Gem. 1993, 36-45.
•
FRERIKS, D., “De toepasselijkheid van art. 18 Arbeidsovereenkomstwet op de werknemer op wie een vermoeden of objectieve aansprakelijkheid rust. Enige bedenkingen bij het arrest van het Hof van Cassatie van 25 januari 1993”, RW 1994-95, 1254-1258.
•
JUDO, F., "Adieu, aangestelde en orgaan", Juristenkrant 2003, 8.
•
LAVAUX, M., "De burgerlijke aansprakelijkheid van werknemers", Or. 2005, 65-75.
•
LIASOULI, Y., " Politie en schuldig verzuim", Vigiles 2000, 33-36.
•
MAES, G., "Algemene zorgvuldigheidsnorm en aansprakelijkheid voor de wetgevende macht", N.J.W. 2004, 398-404.
•
VAN OEVELEN, A., “De wet van 30 augustus 1988 tot wijziging van de wet van 3 november 1967 betreffende het loodsen van zeevaartuigen: te verregaande aansprakelijkheidsvrijstellingen en een ongehoord verre retroactiviteit”, RW 1988-89, 946 - 959.
•
VAN
OEVELEN,
A.,
“De
civielrechtelijke
aansprakelijkheid
van
de
werknemer en van de werkgever voor de onrechtmatige daden van de werknemer in het raam van de uitvoering van een arbeidsovereenkomst”, RW 1987-88, 1168 – 1205. •
VANDENDRIESSCHE,
A.,
"De
algemene
administratieve
politie
op
gemeentelijk vlak in de rechtspraak van de Raad van State", T. Gem. 2001, 165-188.
Verzamelwerken en reeksen •
BOCKEN, H.,“Geen kans verloren causale onzekerheid en de rechtspraak van het Hof van Cassatie over het verlies van eens kans” in X., Aansprakelijkheid,
aansprakelijkheidsverzekering 107
en
andere
schadevergoedingssystemen 2006 – 2007, Mechelen, Kluwer, 2007, 271 – 325. •
VAN OEVELEN, A., "De aansprakelijheid van de Staat en de gemeente voor de
schade
veroorzaakt
door
politieambtenaren
en
de
persoonlijke
civielrechtelijke aansprakelijkheid van deze laatsten" in X., Om deze redenen. Liber Amicorum Armand Vandeplas, Gent, Mys en Breesch, 1994, 415 - 453. •
VAN OEVELEN, A., “Enkele recente ontwikkelingen inzake schade en schadebegroting in het buitencontractuele aansprakelijkheidsrecht” in X., Aansprakelijkheid,
aansprakelijkheidsverzekering
en
andere
schadevergoedingssystemen 2006 – 2007, Mechelen, Kluwer, 2007, 327 – 369. •
WEYTS,
B.,
“Objectieve
aansprakelijkheid”
aansprakelijkheidsverzekering
en
andere
in
X.,
Aansprakelijkheid,
schadevergoedingssystemen
2006 – 2007, Mechelen, Kluwer, 2007, 371 – 415. Wetgeving •
http://195.95.2.80/portal/index.php?option=com_content&view=article&id =46&Itemid=75&lang=nl-NL
•
http://195.95.2.80/5421/index.php?option=com_content&view=article&id =50&Itemid=89
•
http://195.95.2.80/5421/index.php?option=com_content&view=article&id =48&Itemid=88
•
http://195.95.2.80/portal/index.php?option=com_content&view=article&id =54&Itemid=76&lang=nl-NL
•
http://195.95.2.80/portal/index.php?option=com_content&view=article&id =53&Itemid=77&lang=nl-NL
•
http://195.95.2.80/portal/index.php?option=com_content&view=frontpag e&Itemid=1&lang=nl-NL
•
http://www.polfed-fedpol.be/org/org_cg_koekelberg_nl.php
•
http://www.polfed-fedpol.be/org/org_dga_nl.php
•
http://www.polfed-fedpol.be/org/org_dgj_nl.php
•
http://www.polfed-fedpol.be/org/org_dgj_pilierjudiciaire_nl.php
•
http://www.polfed-fedpol.be/org/org_dgs_nl.php
108
Rechtspraak •
Arbitragehof 18 december 1996, nr. 77/96 RW 1996-97, 1252.
•
Arbitragehof 9 februari 2000, nr. 19/00, RW 2000-01, 906.
•
Cass. 13 februari 1902.
•
Cass. 31 maart 1943, RCJB 1947, 128.
•
Cass. 29 mei 1947, Pas. 1947, 216.
•
Cass. 1 maart 1951, Arr.Cass. 1951, 369.
•
Cass. 26 april 1963, RW 1963 – 64, 287.
•
Cass. 4 juni 1965, Pas. 1966, 1078.
•
Cass. 31 januari 1979, Arr.Cass. 1978-79, 614.
•
Cass. 21 juni 1979, Arr.Cass. 1978-79, 1268.
•
Cass. 15 december 1983, Arr.Cass. 1983-84, 443.
•
Cass. 19 januari 1984, Arr.Cass. 1983-84, 585.
•
Cass. 29 november 1984, Arr.Cass. 1984-85, 446.
•
Cass. 11 april 1989, Arr.Cass. 1988-89, 902.
•
Cass. 5 oktober 1990, J.T. 1991, 128.
•
Cass. 19 december 1991, RW 1992-93, 397.
•
Cass. 19 juni 1998, Arr.Cass. 1998, 721.
•
Cass. 13 oktober 1999, Arr.Cass. 1999, 1255.
•
Cass. 2 april 2001, RW 2001-02, 1321.
•
Cass. 6 november 2002, RW 2002-2003, 1632.
•
Cass. 30 april 2003, Pas. 2003, 905.
•
Cass. 1 april 2004, RW 2004-05, 106.
•
Cass. 22 april 2004, Juristenkrant 2004, 16.
•
Cass. 23 februari 2005, Pas. 2005, 442.
•
Cass. 12 mei 2006.
•
Brussel 26 juni 1990.
•
Bergen 10 oktober 2005, JLMB 2006, 1007.
•
Rb. Luik 29 oktober 1980.
•
Rb. Brussel 12 december 2003.
•
Rb. Brussel 19 februari 2008.
•
Vred. Hasselt 16 oktober 2007.
109
Noten en conclusies •
Cass. 5 november 1920, Pas. 1920, 193, conclusie P. LECLERQ.
•
Cass. 7 maart 1963, Pas. 1963, 744, Conclusie W.J. GANSHOF VAN DER MEERSCH.
•
Cass. 16 december 1965, Pas. 1966, 513, Conclusie W.J. GANSHOF VAN DER MEERSCH.
•
Cass. 23 april 1971, RW 1970 – 71, 1793, Conclusie F. DUMON.
•
Cass. 26 juni 1980, Pas. 1980, 1341, Conclusie J. VELU.
•
Cass. 16 februari 1987, RW 1986-87, 2577, Conclusie H. LENAERTS
•
Cass. 19 december 1991, JT 1992, 142, Conclusie J. VELU.
•
Cass. 19 juni 1998, Arr.Cass. 1998, 722, noot E. LIEKENDAEL.
•
Luik 27 november 1996, Journ.Proc. 1997, nr. 318, 22, noot J.L. FAGNART.
•
Brussel 4 januari 2001, Journ.Proc. 2001, nr. 410, 22, noot J. FERMON.
•
Corr. Nijvel 16 mei 1980, R.G.A.R. 1981, nr. 10.308, noot M. MAHIEU.
Wetgeving •
Bijz. Wet 8 augustus 1980 tot hervorming der instellingen, BS 15 augustus 1980.
•
Wet 3 november 1967 betreffende het loodsen van zeevaartuigen, ingevoegd bij Wet van 30 augustus 1988, BS 17 september 1988
•
Wet 11 februari 1986 op de gemeentepolitie, BS 6 december 1986.
•
KB
17
juli
1991
houdende
coördinatie
van
de
wetten
op
de
Rijkscomptabilieit, BS 21 augustus 1991. •
Wet 5 augustus 1992 op het politieambt, BS 22 december 1992.
•
Wet 20 mei 1994 inzake de rechtstoestanden van het militair personeel, BS 21juni 1994.
•
Wet 7 december 1998 tot organisatie van een geïntegreerde politiedienst, gestructureerd op twee niveaus, BS 5 januari 1999.
•
Wet 10 februari 2003 betreffende de aansprakelijkheid van en voor personeelsleden in dienst van openbare rechtspersonen, BS 27 februari 2003.
110
•
Decr.Vl. 16 juni 2006 betreffende de begeleiding van de scheepvaart op de maritieme toegangswegen en de organisatie van het Maritiem Reddingsen Coördinatiecentrum, BS 26 oktober 2006.
•
KB 24 juni 1988 tot codificatie van de gemeentewet onder het opschrift Nieuwe Gemeentewet, BS 3 september 1988.
•
KB
17
juli
1991
houdende
coördinatie
van
de
wetten
op
de
Rijkscomptabilieit, BS 21 augustus 1991. •
KB 10 april 1995 betreffende de burgerlijke aansprakelijkheid van en de rechtshulp en zaakschadevergoeding voor politieambtenaren, BS 20 mei 1995.
•
KB 3 september 2000 met betrekking tot de commissaris-generaal en de algemene directies van de federale, BS 23 september 2000.
•
KB
5
september
2001
houdende
het
minimaal
effectief
van
het
operationeel en van het administratief en logistiek personeel van de lokale politie, BS 12 oktober 2001. •
KB
17
september
werkingsnormen
van
2001
tot
vaststelling
de
lokale
politie
van
teneinde
de
organisatie-
een
en
gelijkwaardige
minimale dienstverlening aan de bevolking te verzekeren, BS 12 oktober 2001. •
MB
7
september
2001
betreffende
het
overdragen
van
sommige
bevoegdheden van de Minister van Binnenlandse Zaken aan bepaalde overheden van de federale politie, BS 27 september 2001. •
Richtl. van de Ministers van Binnenlandse Zaken en Justitie van 9 november 2000 met betrekking tot de organisatie van de federale politie – Vaststelling van de directies en uitvoerende diensten binnen de diensten van de commissaris-generaal en de algemene directies van de federale politie, BS 9 december 2000.
•
Richtl. van de Minister van Binnenlandse Zaken van 23 december 2002 betreffende de opdrachten van federale aard uit te oefenen door de lokale politie, wat betreft de opdrachten van bijzondere bescherming van personen en roerende en onroerende goederen, BS 27 januari 2003.
•
Ministeriële Omz. PLP 10 9 oktober 2001 inzake de organisatie- en werkingsnormen
van
de
lokale
politie
teneinde
een
gelijkwaardige
minimale dienstverlening aan de bevolking te verzekeren, BS 16 oktober 2001. 111
•
Ministeriële Omz. PLP 27 van de Minister van Binnenlandse Zaken van 4 november 2002 houdende de intensifiëring en bevordering van de interzonale samenwerking, BS 4 december 2002.
Parlementaire stukken •
Adv. RvS bij het wetsontwerp op het politieambt, Parl. St. Kamer 1990-91, nr. 1637/1, 126.
•
Parl. St. Kamer 1997-98, nr. 1676/1, 68.
•
Wetsontwerp
tot
organisatie
van
een
geïntegreerde
politiedienst,
gestructureerd op twee niveaus, Parl. St. Kamer 1997-98, nr. 1676/1, 38. •
MvT, Gedr. St. Kamer 2001-02, nr. 1736/001, 18.
•
MvT, Parl. St. Kamer 2001-02, nr. 1736/001, 25.
•
Parl. St. Kamer 2002-03, nr. 1736/3, 8
112