Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar 2008-09
RECHTSBIJSTANDVERZEKERING EN DE VERHAALBAARHEID VAN DE KOSTEN VAN VERDEDIGING
Masterproef van de opleiding ‘Master in de rechten’ Ingediend door
Bart Dierickx-Visschers (studentennr. 20042326) (major: burgerlijk en strafrecht)
Promotor: Prof. Dr. Kristiaan Bernauw Commissaris: Ass. Stefaan Voet
DANKWOORD Hierbij zou ik graag alle personen willen bedanken die op een of andere manier hebben bijgedragen tot het tot stand komen van deze masterproef. Vooreerst en niet in het minst gaat mijn dank uit naar mijn promotor Prof. Dr. Kristiaan Bernauw, voor zijn onontbeerlijke raadgevingen bij het schrijven van dit werk o.a. m.b.t. de opbouw van dit werk. Daarnaast gaat mijn dank uit naar Stefaan Voet, assistent bij het Instituut Procesrecht aan de UGent die mij informatie ter beschikking stelde gedurende mijn literatuurstudie, evenals Tom Vanwambeke van Euromex en Katelijn Tinel van KBC Defendo. Ook Mr. Jan D’Hulster wil ik bedanken voor zijn praktische raadgevingen. Verder gaat mijn erkentelijkheid uit naar de professoren en de leden van het wetenschappelijk personeel die me de voorbije jaren hebben ingewijd in de juridische wereld. Ik wens ook in het bijzonder Noël Dierickx-Visschers en Martine Van Coetsem, mijn ouders, te bedanken voor de mogelijkheid die zij mij gaven om deze studies aan te vatten. Hun steun, raadgevingen en suggesties hielpen mij ook bij het tot stand komen van dit werk.
ii
INHOUDSTAFEL
Dankwoord
Inleiding................................................................................................................ 1 Hoofdstuk 1.
Terminologie: Gedingkosten, kosten van verdediging kosten van advocaten, rechtsplegingvergoeding............. 4
Hoofdstuk 2.
Verhaalbaarheid van verdedigingskosten ....................... 5
Afdeling 1.
De gemeenrechtelijke toestand inzake verhaalbaarheid van kosten van verdediging. Het septemberarrest van het Hof van Cassatie............................................................................................... 5
§1.
De situatie vóór 2 september 2004...................................................... 5
1.1.
Het Gerechtelijk Wetboek en het Koninklijk Besluit van 30 november 1970: de onverhaalbaarheid van erelonen van advocaten....................................... 5
1.2.
Verhaalbaarheid van buitengerechtelijke kosten van juridische bijstand o.g.v. de regels van contractuele en buitencontractuele aansprakelijkheid... 9
1.3.
Advocatenerelonen: bron van ergernis, onbegrip en onduidelijkheid......... 10
§2.
Het arrest van 2 september 2004: in feite en in rechte ...................... 11
§3.
Juridische grondslag van de verhaalbaarheid van kosten voor juridische bijstand ............................................................................. 13
3.1.
Onderlinge verhouding tussen procespartijen............................................. 13
a.
Materieelrechtelijke rechtsverhouding (klassieke aansprakelijkheidsleer). 13
b.
Procesrechtelijke rechtsverhouding (theorie van het rechtsmisbruik) ........ 14
3.2.
Recht op vrije toegang tot het gerecht ........................................................ 15
3.3.
Dilatoir verweer vermijden ......................................................................... 16
i
§4.
Voorwaarden voor verhaalbaarheid van kosten van juridische bijstand ........................................................................................................... 17
4.1.
Eerste voorwaarde: een aansprakelijkheidsgeschil ..................................... 17
a.
Extracontractuele aansprakelijkheidsgeschillen.......................................... 17
b.
Objectieve aansprakelijkheidsgeschillen .................................................... 18
c.
Artikel 29bis W.A.M.-Wet. ........................................................................ 19
d.
Strafzaken ................................................................................................... 20
e.
Geschillen inzake betaling van een geldschuld........................................... 20
f.
Geschillen andere dan aansprakelijkheidsgeschillen .................................. 21
4.2.
Tweede voorwaarde: de kosten van juridische bijstand zijn het noodzakelijke gevolg van de wanprestatie.................................................. 22
a.
Oorsprong
van
de
‘noodzakelijk
gevolg’
voorwaarde
in
de
cassatierechtspraak...................................................................................... 22 b.
Verschillende interpretaties van de ‘noodzakelijk gevolg’-voorwaarde in de rechtspraak en de rechtsleer na het septemberarrest van het Hof van Cassatie ....................................................................................................... 23 i.
Beperkte interpretatie van het ‘noodzakelijk gevolg’-vereiste door de rechtspraak .................................................................................................. 23
ii.
Ruime interpretatie van het ‘noodzakelijk gevolg’-vereiste door de rechtsleer ..................................................................................................... 23
§5.
Begroting van de verhaalbare kosten van juridische bijstand: concreet of ex aequo et bono? ......................................................................... 26
5.1.
Bewijslevering van de kosten van juridische bijstand: voorleggen van de staat van kosten en honoraria of raming naar billijkheid? .......................... 26
a.
Bezwaren van de rechtsleer tegen het voorleggen van de staat van kosten en honorarium.................................................................................................. 27
b.
i.
Principiële bezwaren ................................................................................... 27
ii.
Praktische bezwaren.................................................................................... 28 Verdeeldheid in de rechtspraak................................................................... 28
ii
5.2.
Criteria ter begroting van de verhaalbare kosten van juridische bijstand ... 29
a.
Enkel de kosten die de rechtsplegingvergoeding overtreffen ..................... 29
b.
Billijke gematigdheid (art. 459 Ger.W.) ..................................................... 29
c.
Redelijke schadeloosstelling (art. 6 Wet Betalingsachterstand) ................. 30
5.3.
Conclusie..................................................................................................... 30
§6.
Is de verhaalbaarheid van de kosten van juridische bijstand vatbaar voor een contractuele regeling?......................................................... 31
§7.
Gevolgen voor de verzekeringswereld.............................................. 32
7.1.
Weerslag op de verzekeringen in het algemeen.......................................... 32
7.2.
Weerslag op de rechtsbijstandverzekering.................................................. 33
a.
Situering rechtsbijstandverzekering............................................................ 33
b.
Meer middelen ter beschikking................................................................... 36
c.
Uitoefening verhaal door rechtsbijstandverzekeraar................................... 37
d.
i.
Art 41 WLVO: subrogatie .......................................................................... 37
ii.
Overeenkomst van naamlening................................................................... 39
iii.
Ten belope van welk bedrag?...................................................................... 40 Wat wanneer de dekking in de rechtsbijstandverzekering niet voldoende is om de staat van kosten en erelonen te betalen?........................................... 41
e. 7.3.
Verdere ontwikkeling rechtsbijstandverzekering........................................ 42 Weerslag
op
de
aansprakelijkheidsverzekering/”Betalen,
maar
niet
verhalen” ..................................................................................................... 43 a.
Aansprakelijkheidsverzekering, begripsomschrijving ................................ 43
b.
Kostenstijging en gevolgen......................................................................... 43
c.
Invloed voor minnelijke regelingen ............................................................ 46
iii
§8.
Verwarring, onduidelijkheid en rechtsonzekerheid .......................... 47
8.1.
Fee shifting.................................................................................................. 47
8.2.
Forfaitair of niet? ........................................................................................ 48
8.3.
Verschillende behandeling eiser/verweerder. Discriminatie?..................... 48
8.4.
Wetgevend initiatief noodzakelijk .............................................................. 49
iv
Afdeling 2.
§1.
De wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van de erelonen en de kosten verbonden aan de bijstand van een advocaat en bijhorend Koninklijk Besluit van 26 oktober 2007 tot vaststelling van het tarief van de rechtsplegingvergoeding bedoeld in artikel 1022 van het Gerechtelijk Wetboek en tot vaststelling van de datum van inwerkingtreding van de artikelen 1 tot 13 van de Wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van de erelonen en de kosten verbonden aan de bijstand van een advocaat............................................................... 51 Voorgeschiedenis van de wet van 21 april 2007............................... 52
1.1.
Wetgeving ................................................................................................... 52
a.
Het Gerechtelijk Wetboek........................................................................... 52
b.
De Wet Betalingsachterstand Handelstransacties ....................................... 52 i.
Uitgangspunt: verhaalbaarheid ................................................................... 52
ii.
De toepassingscriteria in de praktijk........................................................... 53
iii.
Uitsluiting van de R.P.V. en K.B. met maximumbedragen ........................ 53
iv.
Besluit: discriminatie? ................................................................................ 54
c.
Vanuit rechtsvergelijkend perspectief......................................................... 55 i.
Nederland: artikelen 237 e.v. Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering . 55
ii.
Frankrijk: artikel 700 Nouveau Code de Procédure Civile ......................... 55
iii.
Duitsland: Gebührenordnung van 26 juli 1957........................................... 56
1.2.
Rechtspraak................................................................................................. 56
a.
De rechtspraak van het Hof van Cassatie.................................................... 56
b.
De rechtspraak van het Grondwettelijk Hof ............................................... 57
1.3.
Wetgevende initiatieven.............................................................................. 57
1.4.
Alternatieven om de toegang tot de rechter te waarborgen......................... 58
a.
De (verplichte) rechtsbijstandverzekering .................................................. 59
b.
Onderwerping van de erelonen aan barema’s – tarifering? ........................ 62
c.
Alternatieve geschillenoplossing ................................................................ 63
d.
Andere......................................................................................................... 63
1.5.
Argumenten voor en tegen een algemene wettelijke regeling van de verhaalbaarheid van de honoraria op de verliezende partij......................... 64 v
§2.
De wet van 21 april 2007 .................................................................. 66
2.1.
Algemene uitgangspunten........................................................................... 66
2.2.
Het begrip “rechtsplegingvergoeding”........................................................ 67
2.3.
Juridische grondslag van de verhaalbaarheid van kosten voor juridische bijstand........................................................................................................ 70
2.4.
Berekening van de rechtsplegingvergoeding .............................................. 71
a.
Eerste filter: Het koninklijk besluit van 26 oktober 2007 ........................... 72 i.
Basisbedrag, minima en maxima ................................................................ 72
ii.
De weerhouden bedragen............................................................................ 85
b.
Tweede filter: de appreciatiebevoegdheid van de rechter........................... 87 i.
Principe ....................................................................................................... 87
ii.
De criteria.................................................................................................... 90
2.5.
Mogelijkheid voor een partij om een bijkomende vergoeding te vragen voor (andere) (buiten)gerechtelijke kosten.......................................................... 98
a.
Bijkomend verhaal voor kosten en erelonen van de advocaat die vallen binnen de definitie van de nieuwe R.P.V. maar niet gedekt zijn door de forfaits ......................................................................................................... 98 i.
Cumul met advocatenkosten wegens een fout in de materieelrechtelijke verhouding .................................................................................................. 98
ii.
Cumul met een vergoeding wegens procesrechtsmisbruik (tergend en roekeloos geding/hoger beroep)? ................................................................ 99
b.
Bijkomend verhaal voor kosten die niet vallen binnen de definitie van de nieuwe R.P.V. ........................................................................................... 100
2.6.
Mogelijkheid om contractueel af te wijken van de nieuwe regeling......... 101
vi
2.7.
Beperkt toepassingsgebied........................................................................ 102
a.
Burgerlijke zaken ...................................................................................... 102
b.
Cassatieprocedures.................................................................................... 102
c.
Handelszaken ............................................................................................ 104
d.
Strafzaken ................................................................................................. 106
e.
Sociale zaken ............................................................................................ 110
f.
Administratieve procedures ...................................................................... 110
g.
Procedures in kortgeding .......................................................................... 112
h.
Procedures op eenzijdig verzoekschrift .................................................... 112
i.
Vergoeding van kosten van advocaten voor geschillen buiten een gerechtelijke procedure ............................................................................. 115
j.
Arbitrage ................................................................................................... 116
k.
Fiscale procedures..................................................................................... 116
2.8.
Invloed op de juridische tweedelijnsbijstand ............................................ 117
2.9.
Overgangsrecht/toepassing in de tijd ........................................................ 118
§3.
De procedures tegen de wet verhaalbaarheid .................................. 125
3.1.
De discussies voor het Grondwettelijk Hof .............................................. 125
3.2.
De procedures voor de Raad van State ..................................................... 132
§4.
Gevolgen van de nieuwe wet. ......................................................... 134
4.1.
De rechter, meer of minder toegankelijk?................................................. 134
4.2.
Procesgedrag en –verloop ......................................................................... 136
4.3.
De adviesfunctie van de advocaat............................................................. 137
4.4.
De weerslag van de nieuwe regeling op het verzekeringswezen. ............. 138
a.
Weerslag op de verzekeringen in het algemeen........................................ 138
b.
Weerslag op de rechtsbijstandverzekering................................................ 139 i.
De rechtsbijstandverzekering als instrument om de rechtstoegang te bevorderen................................................................................................. 139
ii.
De
weerslag
van
de
verhaalbaarheid
van
de
erelonen
op
de
rechtsbijstandverzekering.......................................................................... 140 vii
Weerslag op de aansprakelijkheidsverzekering/”Betalen en ook verhalen”
c.
.................................................................................................................. 144 i.
Vergoeden bij aansprakelijkheid verzekerde. Gerechtskost in de zin van art. 82 WLVO.................................................................................................. 144
ii.
Gevolgen voor de minnelijke regeling van het schadegeval..................... 145
iii.
Hoe gebeurt de betaling door de verliezende aansprakelijke partij aan benadeelde die het proces wint?................................................................ 146
iv.
De verweerder in aansprakelijkheid wint het proces. Gevolgen voor de benadeelde................................................................................................. 146
v.
Wat indien de aansprakelijkheidsverzekeraar van de in het gelijk gestelde verweerder de kosten en ereloon reeds gedragen heeft? Verhalen bij nietaansprakelijke verzekerde ......................................................................... 147
vi. d.
§5.
Art. 82 W.L.V.O. en art. 23 M.O.............................................................. 148 Gevolgen voor het beleid .......................................................................... 148
i.
Polisclausules herbekijken ........................................................................ 148
ii.
Impact op het beleid van schadeafwikkeling ............................................ 150
e.
Gevolgen voor gespecialiseerde beroepsaansprakelijkheidsverzekeraars 151
f.
Een adequate rechtsbijstandverzekering; niet overbodig .......................... 152
Conclusie; De lege ferenda ............................................................. 153
Besluit.............................................................................................................. 155
viii
Inleiding 1
In onze hedendaagse maatschappij, komt iedereen wel eens in een conflictsituatie
terecht. Wanneer dit conflict escaleert, bestaat de kans dat dit conflict voor een rechtbank beslecht dient te worden. In dit geval kunnen de kosten hoog oplopen, mede door de invoering van de wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van de erelonen en kosten verbonden aan de bijstand van een advocaat en het koninklijk besluit van 26 oktober 2007 tot vaststelling van het tarief van de rechtsplegingvergoeding bedoeld in artikel 1022 van het Gerechtelijk Wetboek en tot vaststelling van de datum van inwerkingtreding van de artikelen 1 tot 13 van de wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van de erelonen en de kosten verbonden aan de bijstand van de advocaat.1 In het geval er een rechtsbijstandverzekering is afgesloten, kan deze in de kosten tussenkomen. Voor velen is een proces voeren en justitie in het algemeen niet begrijpbaar, gewetenloos en vooral iets voor de rijken onder ons. De gewone man in de straat komt er vaak niet toe om zijn rechten te laten gelden. Hij wordt afgeschrikt door de hoge kosten ervan en bovendien is hij vaak niet op de hoogte van een rechtsbijstandverzekering. Met een goed contract rechtsbijstand echter kan men gerust zijn dat men juridisch advies en bijstand krijgt. Aldus wordt het gerecht voor iedereen toegankelijker. 2
In deze masterproef wordt een chronologisch overzicht gepresenteerd van de
respectievelijke regelingen van de verhaalbaarheid van de kosten van verdediging dewelke men kan oplopen n.a.v. een proces. Na een korte terminologische uiteenzetting wordt eerst kort besproken hoe de situatie geregeld was vóór 2 september 2004, vervolgens komen de periode na het spraakmakende septemberarrest van het Hof van Cassatie en ten slotte op meer exhaustieve wijze de nieuwe wet van 21 april 2007 2 aan bod. Telkens worden de gevolgen van de respectievelijke regelingen geschetst en meer specifiek de gevolgen voor de verzekeringswereld. Hierbij komt de rechtsbijstandverzekering uitgebreid aan bod. De aansprakelijkheidsverzekering komt slechts summier aan bod. Er wordt ook veel aandacht besteed aan het aanreiken van verscheidene oplossingen voor de knelpunten die zich voornamelijk op procedureel vlak voordoen ingevolge de nieuwe regeling. Op het eind trek ik enkele conclusies m.b.t. de nieuwe regeling en de eventuele beleidsmatige toekomstige opties. 3
Ik koos dit onderwerp omdat mijn interesses in de juridische wereld zich vooral
situeren in de sector van de vergoeding van schade algemeen en meer specifiek in de verzekeringswereld. Daarnaast is de verhaalbaarheid van advocatenkosten een zeer uitdagend onderwerp wegens het actuele en controversiële karakter ervan. 1
Wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van de erelonen en de kosten verbonden aan de bijstand van een advocaat (hierna: de Wet Verhaalbaarheid Erelonen of de Wet), B.S. 31 mei 2007 en Koninklijk Besluit van 26 oktober 2007 tot vaststelling van het tarief van de rechtsplegingvergoeding bedoeld in art. 1022 van het Gerechtelijk Wetboek en tot vaststelling van de datum van inwerkingtreding van de art. 1 tot 13 van de wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van de erelonen en de kosten verbonden aan de bijstand van de advocaat, B.S. 9 november 2007. 2 B.S. 31 mei 2007.
1
4
Op 1 januari 2008 is de nieuwe regeling inzake de verhaalbaarheid van de erelonen en
de kosten van de bijstand van een advocaat in werking getreden en onmiddellijk deed de nieuwe regeling veel stof opwaaien. Aan de komst van de Wet Verhaalbaarheid Erelonen gaat een boeiende voorgeschiedenis vooraf. De problematiek van de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van de advocaat is gedurende lange tijd praktisch onbestaande geweest. Tot voor kort gold in het gemeen recht het principe van onverhaalbaarheid van kosten en erelonen van de advocaat. Op grond van het Gerechtelijk Wetboek droeg iedere procespartij, behoudens de rechtsplegingvergoeding, zelf de kosten en erelonen van haar advocaat. In ingewikkelde zaken, die vaak veel werk vergen, leidde dit systeem soms tot pyrrusoverwinningen, omdat de kosten soms de inzet van het geschil overstijgen. Enkel wanneer een procespartij haar recht om in rechte te treden uitoefende op een wijze die de perken van een normale uitoefening van dat recht door een bedachtzaam en zorgvuldig persoon kennelijk te buiten ging, kon de tegenpartij traditioneel een schadevergoeding wegens tergend of roekeloos geding verkrijgen (art. 780bis Ger.W.). De eerste lans werd gebroken door de Wet Betalingsachterstand Handelstransacties die voor het eerst binnen zijn beperkte toepassingsgebied van handelstransacties de mogelijkheid invoerde om kosten en erelonen van de advocaat te verhalen op de schuldenaar van een laattijdig betaalde factuur. 3 Het Hof van Cassatie heeft vervolgens de bal verder aan het rollen gebracht door in een paar spraakmakende gevallen van contractuele en buitencontractuele aansprakelijkheid het principe van verhaalbaarheid van kosten en erelonen van de advocaat te erkennen. 4 Ook het Grondwettelijk Hof (het voormalige Arbitragehof) heeft dan bijkomende druk uitgeoefend op de wetgever door op twee niveaus een schending van de artikelen 10-11 G.W. vast te stellen: (1) een discriminatie tussen de eiser (die op basis van de cassatierechtspraak een vergoeding kon krijgen voor de kosten en erelonen van zijn advocaat indien zijn aansprakelijkheidsvordering werd toegewezen) en de verweerder in een aansprakelijkheidsgeschil (die geen vergoeding voor deze kosten kon ontvangen indien hij zich met succes tegen die aansprakelijkheidsvordering had verweerd) 5 en (2) een 3
Wet van 2 augustus 2002 betreffende de bestrijding van betalingsachterstand bij handelstransacties, B.S. 7 augustus 2002. Zie voor een commentaar bij deze wet: I. SAMOY en V. SAGAERT, “De wet van 2 augustus 2002 betreffende de bestrijding van de betalingsachterstand bij handelstransacties. Een verwittigd betaler is er twee waard…”, R.W. 2002-03, 321-334. 4 Cass. 16 november 2006, R.W. 2006-07, 1128, noot, J.T. 2007, 14, noot, B. DECONINCK, en R.G.A.R. 2007, nr. 14.205, noot N. ESTIENNE; Cass. 2 september 2004, Pas. 2004, 1217, concl. O.M., R.W. 2004-05, 535, concl. Adv.-gen. A. HENKENS en noot B. WILMS en K. CHRISTIAENS, J.T. 2004, 684, noot B. DE CONINCK, Juristenkrant 2004 (weergave H. LAMON en P. VAN ORSHOVEN), afl. 94, 8, NjW 2004, 953, noot RDC, Rev. Not. B. 2004, 471, noot D. STERCKX, J.L.M.B. 2004, 1320, noot, Journ. Proc. 2004, 29, C.D.P.K. 2004, 412, R.A.B.G. 2005, 212, concl. HENKENS, noot, R.G.A.R. 2005, 13946, concl. O.M., noot, Rev. Not. B. 2004, 471, noot, T. Not. 2004, 711, noot, T. Strafr. 2004, 461 en T. Verz. 2005, 356, noot H. DE RODE; Cass. 28 februari 2002, Arr. Cass. 2002, 642, R.W. 2002-03, 19, noot S. MOSSELMANS, NjW 2002, 351, noot I. BOONE, De Verz. 2002, 701, noot P. GRAULUS en R.A.B.G. 2007, nr. 14.222, noot F. GLANSDORFF. 5 Grondwettelijk Hof 14 juni 2006, B.S. 14 augustus 2006, 40793, J.L.M.B. 2006, 1124, R.W. 2006-07 (samenvatting), 38; Grondwettelijk Hof 19 april 2006, B.S. 7 juli 2006, 34165, R.W. 2005-06, 1614, noot, J.L.M.B. 2006, 721, J.T. 2006, 285, noot B. DECONINCK, NjW 2006, 406, noot N. PEETERS, P. & B. 2006, 98 en R.A.B.G. 2006, 847, noot.
2
discriminatie tussen burgers die een transactie aangaan in de zin van de Wet Betalingsachterstand Handelstransacties en burgers die een transactie aangaan die niet onder het toepassingsgebied van die wet vallen. 6 De bal werd daarbij telkenmale in het kamp van de wetgever gelegd door een oproep te doen tot een aanpassing van de gemeenrechtelijke regeling. 7 Met de wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van de erelonen en de kosten verbonden aan de bijstand van een advocaat is het eindelijk zover. 5
Tegen de nieuwe regeling inzake de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van de
bijstand van een advocaat is inmiddels heel wat kritiek gekomen. Ondanks het feit dat ze tot stand kwam onder impuls van een socialistische minister 8 , wordt reeds snel geopperd dat de regeling de toegang tot de rechter nog meer zal beperken dan reeds het geval is. 9 Bovendien zijn er al verschillende zaken aanhangig gemaakt bij het Grondwettelijk Hof bij beroep tot nietigverklaring of prejudiciële vraag. 10 Tevens wordt de onwettigheid van het K.B. ingeroepen in de rechtspraak, omdat het K.B. de bedragen van de rechtsplegingvergoeding enkel heeft vastgesteld in functie van de belangrijkheid van het geschil en niet in functie van de aard van de zaak, zoals nochtans voorgeschreven door artikel 1022 tweede lid Ger. W. Het Koninklijk Besluit maakt ook het voorwerp uit van verschillende procedures tot nietigverklaring bij de Raad van State. Binnen het Kabinet van Justitie is dan ook een werkgroep opgericht die moet waken over de toepassing en eventuele amenderingen van de wet. 11 De hoofdlijnen van de wet zullen ongetwijfeld dezelfde blijven vanwege de politieke druk om het K.B. niet te vernietigen en deze werkgroep zal hoogstwaarschijnlijk slechts aanleiding geven tot enkele minieme wijzigingen met een geringe impact op de praktijk.
6
Grondwettelijk Hof nr. 16/2007, 17 januari 2007, B.S. 9 maart 2007 (tweede uitgave) (uittreksel), 12396, R.G.A.R. 2007, nr. 14.222, noot F. GLANSDORFF. 7 “Om een einde te maken aan die discriminatie, staat het aan de wetgever te oordelen op welke wijze en in welke mate de verhaalbaarheid van het honorarium en van de kosten van een advocaat dient te worden georganiseerd”. 8 Voormalig (2003-2007) minister van Justitie Laurette Onkelinx, lid van de Parti Socialiste lag aan de basis van wel drie wetten in het burgerlijk procesrecht. Naast de regelen m.b.t. de civiele rechtspleging (Wet 26 april 2007 tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met het oog op het bestrijden van de gerechtelijke achterstand, B.S. 12 juni 2007) en het deskundigenonderzoek (Wet 15 mei 2007 tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek betreffende het deskundigenonderzoek en tot herstel van artikel 509quater van het Strafwetboek, B.S. 22 augustus 2007), liet zij de problematiek van de verhaalbaarheid van de erelonen en de kosten verbonden aan de bijstand van een advocaat aanpakken. 9 P. LEFRANC en F. EVERS, “Leidt de verhaalbaarheid van de advocatenkosten tot een meer toegankelijke justitie ?”, TvMR 2007, afl. 4, 7-10. 10 Zie o.m. B.S. 29 november 2007. 11 I. SAMOY en V. SAGAERT, “Eerste praktische knelpunten van de Wet Verhaalbaarheid” in VLAAMSE CONFERENTIE DER BALIE VAN GENT, Actualia Gerechtelijk Recht, Brussel, Larcier, 2008, 41-42.
3
Hoofdstuk 1.
6 waarin hij
Terminologie: Gedingkosten, verdediging kosten van rechtsplegingvergoeding.
kosten van advocaten,
Aan elke gerechtelijke procedure is een prijskaartje verbonden. Wie een geschil verwikkeld is geraakt, wil laten beslechten via de rechtbank, zal-niet alleen de
procedurekosten moeten voorschieten, zoals daar zijn: de tussenkomst van een gerechtsdeurwaarder m.b.t. een dagvaarding (behalve uitzondering), de betaling van griffierechten (o.a. op de rol plaatsen van de procedure, ondervraging van getuigen, plaatsbezoek, etc.) en de eventuele betaling van hoge expertisekosten;-maar zal eveneens juridisch (advocaten) en technisch (fiscalist, geneesheer, architect, etc.) advies moeten inwinnen. 12 7
De verhaalbaarheid van kosten van juridische of technische bijstand en andere kosten,
vaak aangeduid met de algemene benaming “kosten van verdediging”, heeft steeds aanleiding gegeven tot discussie. Deze kosten van verdediging omvatten o.a. de rechtsplegingvergoeding, griffierechten, kosten van een gerechtsdeskundige, etc 8
Titel IV van Boek II – het geding – onder Deel IV – de burgerlijke rechtspleging – van
het Gerechtelijk Wetboek behandelt “de uitgaven en kosten”. Art. 1018 somt de diverse kosten m.b.t. een geding op. Onder het zesde puntje vindt men “de rechtsplegingvergoeding, zoals bepaald in artikel 1022 Ger.W.” 13
12
Voor een voorbeeld van de soms schrijnende situaties waartoe dit allemaal aanleiding kan geven: X, “Val in donker station kost bejaarde 5.000 euro”, De Standaard 26 februari 2008, 3. Een 75-jarige vrouw wilde, nadat ze in het treinstation van Edingen struikelde over een trapje en haar dijbeen brak, de kosten van haar operatie terugvorderen van de N.M.B.S., maar dat draaide anders uit. Ze werd in het ongelijk gesteld en moest naast de dokterskosten en de kosten van haar eigen deskundige ingevolge de nieuwe regeling conform de wet van 21 april 2007 nu ook een deel van de advocatenkosten van de tegenpartij dragen, alles samen goed voor wel € 5.000. 13 Voor verdere duiding van het begrip rechtsplegingvergoeding, cfr. infra: nr. 131.
4
Hoofdstuk 2.
Afdeling 1.
Verhaalbaarheid van verdedigingskosten
De gemeenrechtelijke toestand inzake verhaalbaarheid van kosten van verdediging. Het septemberarrest van het Hof van Cassatie.
§1. De situatie vóór 2 september 2004
1.1.
Het Gerechtelijk Wetboek en het Koninklijk Besluit van 30 november 1970: de onverhaalbaarheid van erelonen van advocaten
9
Uit de bepalingen en de wetsgeschiedenis van het Gerechtelijk Wetboek blijkt dat de
wetgever zich verzette tegen de verhaalbaarheid van kosten van juridische bijstand door een advocaat. Het Gerechtelijk Wetboek regelt de rechtsverhouding tussen twee gedingvoerende partijen. Omdat het Ger. W. van toepassing is, is het onmogelijk om op grond van andere bepalingen, zoals regels van contractuele en buitencontractuele aansprakelijkheid de advocatenhonoraria te verhalen. In principe blijven de kosten en erelonen van advocaten ten laste van de partij die ze gemaakt heeft en er is geen mogelijkheid om te recupereren op de verliezende partij in een procedure. 10
De materie van de uitgaven en de kosten in een gerechtelijke procedure wordt
behandeld in de artikelen 1017 tot 1024 Ger.W. In de regel wordt de in het ongelijk gestelde partij 14 in de kosten verwezen (art. 1017 Ger.W.). 15 De invorderbare kosten, o.a. de sommen die bepaald zijn in artikel 1022 Ger.W., worden opgesomd in artikel 1018 Ger.W. Hoewel deze opsomming niet-limitatief is, blijkt uit de parlementaire voorbereiding van het Ger.W. dat het honorarium van de advocaten in geen geval deel uitmaakt van de gerechtskosten. Het betreft immers de kosten die gemaakt werden wegens het verrichten van bepaalde materiële akten waarvan het tarief verder uitgewerkt is in het K.B. van 30 november 1970 tot vaststelling van het tarief van de invorderbare kosten bedoeld in artikel 1022 van
14
Voor een uitgebreidere bespreking van het begrip “in het ongelijk gestelde”, cfr. infra: nr. 134. Artikel 1017 Ger.W. (dat van openbare orde is) bepaalt dat “tenzij bijzondere wetten anders bepalen, ieder eindvonnis, zelfs ambtshalve, de in het ongelijk gestelde partij in de kosten verwijst, onverminderd de overeenkomst tussen partijen, die het eventueel bekrachtigt”.
15
5
het Gerechtelijk Wetboek. 16 Deze kosten kunnen dus niet op de verliezende partij worden verhaald. De meerderheid van de rechtspraak stelt dat advocatenhonoraria niet terugvorderbaar zijn van de verliezende partij 17 , al is er een groeiende “dissidente” rechtspraak. Tot rond 1985 ontkent de rechtspraak quasi unaniem de mogelijkheid voor een partij om het honorarium van zijn advocaat te verhalen op de tegenpartij. De cassatiearresten van 11 april 1956 18 en 11 juni 1956 19 gelden als mijlpaalarresten in deze materie. Het Hof van Cassatie situeert de problematiek op het vlak van de vergoedbare schade en oordeelt bijgevolg dat het beroep dat een slachtoffer doet op een juridische raadsman slechts de bijstand van het slachtoffer beoogt en geen bestanddeel van de schade vormt. Het Hof van Cassatie herhaalt deze traditionele zienswijze in de arresten van 20 oktober 1994 20 en 5 mei 1999 21 in verband met de kosten van een technische raadsman. Het Hof van Cassatie verzet zich dus voorlopig tegen de verhaalbaarheid van kosten van juridische en technische bijstand, maar de feitenrechters leggen zich daar minder en minder bij neer. Er wordt meer en meer gerebelleerd tegen de rechtspraak van het Hof van Cassatie en ook vanuit het Europees en internationaal recht komt de principiële niet-verhaalbaarheid van de advocatenrekening onder druk te staan. 11
Hoe verhoudt het advocatenhonorarium zich tot de rechtsplegingvergoeding? De
rechtsplegingvergoeding wordt toegekend als invorderbare kost, wegens de uitvoering van bepaalde materiële akten door de advocaat (bijvoorbeeld aanmaning, redactie, dagvaarding en conclusie, en pleidooi). De rechtsplegingvergoeding is alleen verschuldigd voor zover een rechtzoekende zich laat bijstaan door een advocaat. Deze vergoeding stemt niet overeen met het honorarium dat een advocaat in rekening brengt, al is de ratio legis in principe dat deze vergoeding de partij moet toelaten het honorarium van de advocaten te kunnen betalen. 22 12
Art. 1023 Ger.W. voorziet dat ieder beding tot verhoging van de schuldvordering
ingeval deze in rechte wordt geëist, als niet geschreven wordt beschouwd. Een conventioneel beding luidens welk de schuldvordering wordt verhoogd met de kosten en erelonen die aan een advocaat verschuldigd zijn voor het voeren van een rechtspleging ter invordering van het verschuldigde bedrag (“verhogingsbeding”), is strijdig met art. 1023 Ger.W. 23
16
K.B. van 30 november 1970 tot vaststelling van het tarief van de invorderbare kosten bedoeld in artikel 1022 van het Gerechtelijk Wetboek, B.S. 3 december 1970, err. B.S. 12 februari 1971. 17 De klassieke rechtspraak van het Hof van Cassatie weigert de terugvorderbaarheid te erkennen.: Cass. 11 april 1956, R.W. 1956-57, 355; Cass. 18 juni 1964, Pas. 1964, I, 1121; anders: Brussel 15 juni 1987, R.G.A.R. 1989, 11547 en 11557; Rb. Namen 17 mei 2002, J.L.M.B. 2002, 1042. 18 Cass. 11 april 1956, Pas. 1956, I, 841. 19 Cass. 11 juni 1956, Pas. 1956, I, 1098. 20 Cass. 20 oktober 1994, R.G.A.R. 1996, 12563. 21 Cass. 5 mei 1999, R.W. 2001-02, 1171. 22 H. LAMON, “Erelonen van advocaten : hoever geraken we met de billijke gematigdheid ?”, Ad Rem 2003, afl. 1, 16. 23 Cass. 7 april 1995, Arr. Cass. 1995, 390, R. Cass. 1996, 16, noot K. BROECKX, en R.W. 1995-96, 188, noot VAN OEVELEN.
6
Om dit verbod gedeeltelijk te compenseren, voorziet art. 1022 Ger.W. in de mogelijkheid voor een procespartij die werd bijgestaan door een advocaat om de kosten van bepaalde materiële handelingen wel te verhalen op de in het ongelijk gestelde tegenpartij. De aldus verhaalbare kosten zijn vastgelegd in het K.B. van 30 november 1970 tot vaststelling van het tarief van de invorderbare kosten bedoeld in art. 1022 Ger.W. De rechtsleer en de rechtspraak zijn het er overwegend over eens dat de erelonen van de advocaat niet in deze rechtsplegingvergoeding vervat zijn, noch in de overige uitgavenvergoedingen vermeld in art. 1017 e.v. Ger.W. 24 Een aanvaarding van de vergoedbaarheid van de kosten en erelonen zou dus in strijd komen met de tekst van het Gerechtelijk Wetboek. 25 13
Artikel 1022 Ger. W. en het K.B. van 30 november 1970 tot vaststelling van het tarief
van de invorderbare kosten werd in ons rechtssysteem ingevoerd n.a.v. de afschaffing van het ambt van pleitbezorger. Pleitbezorgers vertegenwoordigden partijen, stelden materiële rechtshandelingen (o.a. het neerleggen van stukken, verzoeken van uitstel, etc.) en werkten dus naast de advocaat. Vóór 1967 werden gerechtskosten gemaakt door de pleitbezorger gedragen door de verliezende partij. De kosten van de advocaat echter bleven ten laste van de partij die ze maakte. Vanaf 1967, bij het afschaffen van de pleitbezorgers, voerde men een rechtsplegingvergoeding in voor materiële rechtshandelingen gesteld door de advocaat. Dit mocht voor de rechtzoekende geen verhoging van de kosten meebrengen. De regeling voorzag in relatief lage, symbolische bedragen. Het uitvoeringsbesluit van art. 1022 Ger.W. bevestigt dat de in die bepaling bedoelde vergoedingen niet strekken tot vergoeding van het honorarium van de advocaat. Art. 1 eerste lid, van het K.B. van 30 november 1970 tot vaststelling van het tarief van de invorderbare kosten bedoeld in artikel 1022 Ger.W., zoals later gewijzigd, bepaalt immers dat “de sommen die in de zin van artikel 1022 van het Gerechtelijk Wetboek invorderbare kosten zijn wegens de verrichting van bepaalde materiële handelingen een rechtsplegingvergoeding en een uitgavenvergoeding (omvatten), waarvan het tarief in dit besluit is vastgesteld.” In dezelfde zin bepaalt art. 2 dat de “vaste rechtsplegingvergoeding” wordt toegekend “voor de onderscheidene materiële handelingen die in elke aanleg dienen te worden verricht”. De “aanvullende vaste rechtsplegingvergoeding van art. 4 heeft in essentie betrekking op de vertegenwoordiging van de partij, terwijl de “uitgavenvergoeding” van art. 6 wordt toegekend voor de uitvoering van “materiële handelingen”. 14
Wanneer de verweerder vóór de inschrijving van de zaak op de rol de eis inwilligt en
zijn verbintenissen kwijt in hoofdsom, intresten en kosten, is geen rechtsplegingvergoeding verschuldigd. De vaste rechtsplegingvergoedingen voor de onderscheiden materiële handelingen worden met ¾ verminderd wanneer de verweerder, na de inschrijving op de rol, de eis inwilligt en zijn 24
A. VAN OEVELEN, “De ongeldigheid van het beding tot verhoging van de schuldvordering ingeval deze in rechte wordt opgeëist en de toepassing ervan op de invordering van advocatenhonoraria”, (noot onder Cass. 7 april 1995, R.W. 1995-96; 190. 25 I. SAMOY en V. SAGAERT, “Kosten en erelonen van de advocaat: De wetgever is aan zet”, R.W. 2004-05, afl. 21, 838-839.
7
verbintenissen kwijt in hoofdsom, intresten en kosten. De vrederechter van Hasselt besliste dat dit slechts kan wanneer de eis ten laatste op de inleidende zitting wordt voldaan en dit d.m.v. een integrale betaling. 26 Aangezien de R.P.V. een vergoeding is voor het verrichten van materiële handelingen door een advocaat, moet in principe de volledige rechtsplegingvergoeding toegekend worden indien het verschuldigde aan hoofdsom, intresten en kosten niet is geregeld vóór de inleidende zitting. Indien namelijk de advocaat van de eiser op de inleidende zitting moet verschijnen of een uitstel toestaat om de verweerder vooralsnog toe te laten zich te kwijten van zijn verbintenissen (geheel of gedeeltelijk) stelt de advocaat een materiële handeling en is de volledige R.P.V. verschuldigd. 27 15
Enkel de wet van 2 augustus 2002 inzake betalingsachterstand voorziet in een
uitzondering op de principiële overhaalbaarheid van advocatenhonoraria. Deze wet installeert een verhaalbaarheid van erelonen van advocaten in geschillen inzake handelstransacties. Voor zover die gekwalificeerd worden als “relevante invorderingskosten” kunnen die bij de verliezende partij gerecupereerd worden. De wet legt geen vaste tarieven op, zodat de rechter zal moeten oordelen of en in welke mate het gevorderde ereloon relevant en transparant is en in verhouding staat tot de omvang van de schuldvordering. 28 De vraag rijst of deze uitzondering die alleen op een welomschreven categorie van schuldeisers van toepassing is, in overeenstemming is met het grondwettelijk gelijkheidsbeginsel. 29 Het staat evenwel niet aan de rechter de door de wet van 2 augustus 2002 toegelaten verhaalbaarheid van kosten van juridische bijstand door een advocaat uit te breiden tot andere categorieën van rechtzoekenden. Het komt dus de wetgever toe, rekening houdend met alle belangen, de verhaalbaarheid van kosten van juridische bijstand in het algemeen te regelen door een wijziging van het Gerechtelijk Wetboek. 30
26
Vred. Hasselt 18 februari 1997, Limb. Rechtsl. 1997, 197, noot A. VAN DER GRAESEN. A. VAN DER GRAESEN, “Bedenkingen omtrent rechtsplegingvergoedingen”, Limb. Rechtsl. 1997, 182-183. 28 Cfr. infra: nr. 103-109. 29 Voor meer informatie m.b.t. de grondwettigheid van dit verschil in behandeling, cfr. Hoofdstuk 2, Afdeling 2, § 3, 3.2 Discussies voor het Grondwettelijk Hof. 30 B. DETEMMERMAN, “De verhaalbaarheid van kosten van juridische of technische bijstand”, T.P.R. 2003, afl. 3, 1071. 27
8
1.2.
Verhaalbaarheid van buitengerechtelijke kosten van juridische bijstand o.g.v. de regels van contractuele en buitencontractuele aansprakelijkheid
16
De bepalingen van het Ger. W. staan echter niet in de weg aan een vergoeding van
buitengerechtelijke kosten van juridische bijstand. Deze kosten, buitengerechtelijke kosten van juridische bijstand en, vooral, kosten van technische bijstand, kosten voor de vaststelling van aansprakelijkheid en schade en andere zogenaamde “kosten van verdediging” kunnen krachtens de regels van contractuele en buitencontractuele aansprakelijkheid principieel als vergoedbare schade worden aanvaard. De verhaalbaarheid van deze kosten kan niet worden geweigerd op grond van het ontbreken van een oorzakelijk verband. De verhaalbaarheid moet worden beoordeeld op basis van het redelijkheidcriterium: was het voor de benadeelde redelijk deze kosten te maken en is het bedrag van deze kosten redelijk? 31
31
B. DETEMMERMAN, “De verhaalbaarheid van kosten van juridische of technische bijstand”, T.P.R. 2003, afl. 3, 1070-1071.
9
1.3.
17
Advocatenerelonen: bron van ergernis, onbegrip en onduidelijkheid
De berekening van de erelonen is al jaren een hot topic. De onduidelijkheid over de
hoogte en de berekeningswijze van het ereloon leidt al jaren tot ergernis en onbegrip. Het weekblad Trends (5 december 2002) had zelfs over “de ergerlonen van de balie”, waarmee het blad zijn enquête bij bedrijfsleiders samenvatte. Bedrijfsleiders vinden de erelonen van hun advocaat onduidelijk en in de meerderheid van de gevallen zijn ze ‘tamelijk’ of zelfs ‘totaal’ verrast bij het zien van de kosten- en ereloonstaat. De onduidelijkheid over de hoogte en de berekeningswijze van het ereloon van de advocaat zorgt er echter niet voor dat die hoog zijn. Zeker in vergelijking met onze buurlanden, worden in ons land over het algemeen geen hoge tarieven aangerekend. Dit terwijl er bij vele rechtzoekenden ergernis en onbehagen is. (weze het nu de one-shooters –zij die slechts eenmaal een beroep doen op een advocaat of de repeat-players. Een terugkeer naar een vast of indicatief tarief, zoals voorzien door de vroegere aanbeveling van 24 juni 1991 van wijlen de Nationale Orde van advocaten inzake de kosten en erelonen, is niet opportuun. 32 Tarieven die bij wet zijn opgelegd, vallen buiten het mededingingsrecht, maar advocaten zijn als beoefenaars van een vrij beroep zelden aangetrokken door een bij wet opgelegd tarief. De Hoge Raad voor de Justitie daarentegen blijkt wel voorstander te zijn van een wettelijk barema. 33 De enige oplossing voor deze discrepantie is volgens Hugo Lamon te vinden in een verregaande transparantie van de erelonen. Een advocaat moet toch op zijn minst kunnen bij voorbaat zeggen op welke wijze zijn honorarium aangerekend zal worden., ook al is het zo dat hij aanvankelijk niet precies weet welke prestaties hij zal moeten leveren. Daarnaast is een recupereerbaarheid van de erelonen ten laste van de verliezende partij gewenst. Het systeem van de rechtsplegingvergoeding voorziet in bedragen die veel te laag zijn om de kosten van een advocaat te kunnen dekken. De bedragen stemmen niet meer overeen met de actuele erelonen die een advocaat in rekening brengt. Een substantiële verhoging dringt zich op. 34
32
Deze aanbeveling werd later omgezet in een lokaal reglement, dat nu eens als een verplicht te hanteren minimumtarief werd opgelegd en in andere balies dan weer louter een “richtinggevend” karakter had. In sommige balies bestond er naast een minimumschaal ook een verplicht maximumtarief. Het onderdeel over de toe te passen tarieven en de als aanbeveling verpakte quasi-verplichting om één van deze methodes te hanteren is niet bruikbaar en in het licht van het mededingingsrecht zelfs gevaarlijk, maar de loutere vaststelling dat in de advocatuur vaak drie van elkaar onderscheiden en alternatieve berekeningswijzen werden gehanteerd was nog lang relevant, al belette het niet dat een advocaat ook andere berekeningsmethodes mocht gebruiken, zonder dat de Orde van Advocaten de betrokken advocaat hiervoor op enige wijze kon sanctioneren. 33 Advies d.d. 18 december 2002 van de Hoge Raad voor de Justitie over het voorontwerp van wet op de verzekeringsovereenkomst voor juridische bescherming teneinde de rechtstoegang te verbeteren, p. 21, nr. 9.6. 34 H. LAMON, “Erelonen van advocaten : ergernis, onbegrip en onduidelijkheid“, Juristenkrant 2002, afl. 60, 4.
10
§2.Het arrest van 2 september 2004 35 : in feite en in rechte
18
De grote doorbraak in een lange evolutie van het principe van de verhaalbaarheid van
het advocatenhonorarium is er gekomen met het arrest van het Hof van Cassatie van 2 september 2004 (inmiddels “het septemberarrest” gedoopt). Dit arrest was zeker en vast geen eendagsvlieg. Eerder besliste het Hof al in een arrest van februari 2002 36 dat verdedigingskosten wel degelijk deel kunnen uitmaken van de schade. Toen ging het alleen om expertisekosten en betrof de zaak een aanvaring tussen een schip en een loodsboot in de haven van Zeebrugge. Het cassatiearrest van 28 februari 2002 bouwt voort op de ingeslagen weg dat het causaal verband tussen een uitgave en een schadeveroorzakend feit enkel kan worden doorbroken indien de contractuele plicht waaruit de uitgave voortvloeit de strekking heeft om de uitgave of prestatie definitief ten laste te leggen van de partij die zich verbonden heeft. Deze evolutie in de causaliteitsleer kan verklaren waarom de kosten van een deskundigenonderzoek wel onder de vergoedbare schade vallen, terwijl dat vroeger niet aanvaard werd. 37 In het arrest van 2 september 2004 moest het Hof oordelen over de verhaalbaarheid van zowel de advocatenhonoraria als de expertisekosten in het kader van een contractueel geschil (“kosten van juridische en technische bijstand”). Ook hier oordeelde het Hof dus dat aansprakelijke de verdedigingskosten diende te vergoeden, voor zover die noodzakelijk waren. Het argument van de tegenpartij dat die kosten alleen maar tot doel hebben om de benadeelde bij te staan in de schaderegeling, wuifde het Hof weg. Het cassatieberoep was ingesteld tegen een arrest van het hof van beroep te Luik van 2 november 2000. 38 Dit Hof werd geconfronteerd met een contractuele vordering. Wegens de talrijke gebreken aan hun woning stelden de eigenaars tegen de architect en de aannemer een aansprakelijkheidsvordering in. Het betrof een bouwgeschil waarbij zich vele complicaties hadden voorgedaan. Er was schade aan het gebouw (barsten), doch de vaststelling van een aantal gebreken bleek geen sinecure. Er werd een gerechtsdeskundige aangesteld, die later vervangen diende te worden. De eerste rechter had ook een plaatsopneming bevolen en verschillende technische 35
Cass. 2 september 2004, NjW 2004, 953; J.T. 2004, 684, noot B. DE CONINCK, “Répétibilité et responsabilité civile: un arrêt de principe; J.L.M.B. 2004, 1320, noot M. GOUDEN en D. PHILIPPE, “Les honoraires d’avocat et les frais d’expert constituent un élément du dommage”; R.W. 2004-05, met conclusie van advocaat-generaal A. HENKES en noot B. WILMS en K. CHRISTIAENS, “Erelonen en kosten van advocaten kunnen op een schadeverwekkende partij worden verhaald als onderdeel van door een slachtoffer geleden schade”; Rev. Not. B. 2004, 471, noot D. STERCKX, “Des frais et honoraires d’avocat et de conseil technique comme élément du dommage”, T.B.B.R. 2004, 461; R.G.A.R. 2005, nr. 13.946, met conclusie van advocaat-generaal A. HENKES en noot C. CLIJMANS, “De verhaalbaarheid van het honorarium en de kosten van de advocaat”. 36 Cass. 28 februari 2002, NjW 2002, 351. 37 I. SAMOY. en V. SAGAERT, “Kosten en erelonen van de advocaat: De wetgever is aan zet”, R.W. 2004-05, afl. 21, 838. 38 Luik 2 november 2000, R.G.A.R. 2003, nr. 13.753.
11
raadslieden maakten verslagen. Verschillende hypothesen werden onderzocht en uiteindelijk bleek een conceptiefout in de fundering aan de oorsprong van de schade te liggen. Het Hof van Beroep was van oordeel dat het een juridisch complexe zaak betrof en de partij wier vordering gegrond werd verklaard daarom een advocaat in de arm had moeten nemen om uiteindelijk de vergoeding te bekomen van de schade. Het Hof van Beroep beslist dan ook om de aansprakelijke (aannemer en architect in solidum) ook te veroordelen tot de kosten- en ereloonstaat van de advocaat “voor zover deze de rechtsplegingvergoeding te boven gaat”. De architect en de aannemer gaan tegen deze beslissing in cassatie en voeren aan dat, in de regel, het beroep dat het slachtoffer van een contractuele fout doet op een technisch of juridisch raadsman alleen het bijstaan beoogt van het slachtoffer in de vordering tot herstel van de door die fout veroorzaakte schade. De erelonen van deze raadslieden zijn geen bestanddeel van die schade in de zin van de artikelen 1146 en 1153 B.W. en kunnen bijgevolg niet aan de aansprakelijke worden aangerekend. Het Hof van Cassatie verwerpt het cassatieberoep. Het antwoord van het Hof luidt in essentie als volgt. (1) Krachtens art. 1149 BW. moet de schuldenaar bij wanuitvoering van een contractuele verplichting volledig instaan voor het verlies van de schuldeiser en voor de winst die hij heeft moeten derven, behoudens de toepassing van de artikelen 1150 en 1151 B.W. (2) De aan de schuldeiser verschuldigde schadevergoeding moet met toepassing van art. 1151 B.W. omvatten alleen hetgeen een noodzakelijk gevolg is van het niet uitvoeren van de overeenkomst. (3) Het honorarium en de kosten van een advocaat of van een technisch raadsman die de benadeelde van een contractuele fout heeft betaald, kunnen een verhaalbaar element van zijn schade vormen in zoverre zij dat noodzakelijk karakter vertonen. De benadeelde, die niet spontaan en integraal vergoed wordt door de schuldige of aansprakelijke, wordt immers feitelijk verplicht een advocaat in te schakelen en dito kosten te maken ten einde in zijn vroegere toestand hersteld te worden. Het Hof overweegt voorts dat het bestreden arrest, met de in het middel vermelde redenen, oordeelt dat de kosten en honoraria waarvoor het een vergoeding toekent, “binnen de grenzen die het bepaalt, een concreet bestanddeel van hun schade vormen en dat zij noodzakelijk waren geworden door de wanuitvoering van de overeenkomst”. Aldus beslist het bestreden arrest naar recht dat architect en aannemer die schade moeten vergoeden. 39
39
B. DETEMMERMAN, “De verhaalbaarheid van kosten van juridische bijstand op het knooppunt van aansprakelijkheidsrecht en procesrecht”, R.W. 2005-06, afl. 36, 1402.
12
§3.Juridische grondslag van de verhaalbaarheid van kosten voor juridische bijstand 40
19
Vóór de Wet van 21 april 2007 heerste discussie over de juridische grondslag van het
beginsel wegens de afwezigheid van een expliciete wettelijke bepaling. Wordt de tenlastelegging van deze kosten bij de verliezer gerechtvaardigd door de onderlinge verhouding tussen de partijen zelf, of zijn er andere principes die aan de basis liggen van het verhaalbaarheidsbeginsel? Het antwoord op deze vraag is belangrijk aangezien de voorwaarden voor verhaalbaarheid verschillend zijn naargelang de gekozen juridische grondslag. Hierna volgt een overzicht van de verschillende grondslagen van de verhaalbaarheid die in de rechtspraak en de rechtsleer naar voren worden gebracht.
3.1.
20
Onderlinge verhouding tussen procespartijen
Hiermee bedoelt men de wijze waarop de partijen in een geschil met elkaar
“verbonden” zijn die rechtvaardigt waarom de ene partij de mogelijkheid heeft haar advocatenrekening te verhalen op de andere partij.
a.
21
Materieelrechtelijke rechtsverhouding (klassieke aansprakelijkheidsleer)
De meerderheid van de rechtspraak en de rechtsleer is van mening dat het principe van
de verhaalbaarheid haar grondslag vindt in de oorspronkelijke, materieelrechtelijke rechtsverhouding tussen procespartijen die de oorzaak vormt van het ontstaan van een geschil. Meer bepaald wordt hiermee de relatie bedoeld waardoor de aansprakelijke partij moet instaan voor de schadevergoeding van de andere partij. De kosten van juridische bijstand worden als schadepost beschouwd en moeten vergoed
worden
door
de
aansprakelijk
gestelde
partij.
Volgens
deze
visie
vindt
de
41
Dit
verhaalbaarheidsregel haar grondslag in de klassieke regels van het aansprakelijkheidsrecht.
meerderheidsstandpunt wordt ook sterk ondersteund door de redenering van het Hof van Cassatie in het septemberarrest. Daarin oordeelde het Hof dat “het honorarium en de kosten van een advocaat (of 40
Structuur en inhoud gebaseerd op: H. VAN DONINCK, “Hof van Cassatie. Verdedigingskosten voortaan verhaalbaar”, Verz. W. 2004.14, 1300-1302. 41 Kh. Turnhout 27 september 2004, R.W. 2004-05, 551; Pol. Hoei 26 oktober 2005, R.G.A.R. 2005, afl. 1, nr. 13.947; B. DETEMMERMAN, “De verhaalbaarheid van kosten van juridische bijstand op het knooppunt van aansprakelijkheidsrecht en procesrecht”, R.W. 2005-06, afl. 36, 1413.
13
van een technisch raadsman) die de benadeelde van een (contractuele) fout heeft betaald, een vergoedbaar element van zijn schade kunnen vormen […]”. Hieruit kan besloten worden dat het Hof zich bij het beoordelen van het cassatieberoep resoluut gebaseerd heeft op de materieelrechtelijke rechtsverhouding tussen de procespartijen. 42 Tot slot kan vermeld worden dat binnen de meerderheidsvisie discussie bestaat over de vraag of de tenlastelegging van de advocatenrekening bij de verliezer gerechtvaardigd wordt door de bestraffing van een fout van de aansprakelijke dan wel uitsluitend door diens verplichting tot schadevergoeding. Deze discussie speelt een rol in het debat over de vergoedbaarheid van verdedigingskosten in geval van objectieve aansprakelijkheid. 43
b.
22
Procesrechtelijke rechtsverhouding (theorie van het rechtsmisbruik)
Een minderheid binnen de rechtspraak en de rechtsleer is van oordeel dat de nadien
ontstane procesrechtelijke rechtsverhouding de grondslag vormt van het verhaalbaarheidsprincipe. Volgens deze visie kunnen de kosten van juridische bijstand pas op de tegenpartij verhaald worden indien wordt aangetoond dat deze laatste zich tijdens de procedure kennelijk onredelijk heeft gedragen waardoor (aanvullende) advocatenkosten noodzakelijk zijn. Dit standpunt is te beschouwen als een toepassing van de regels van procesrechtsmisbruik 44 wat door M. Storme omschreven wordt als “het zonder enig redelijk belang gebruik maken van de regelen van het procesrecht voor een ander doel dan datgene waarvoor het bestemd werd en/of het gebruik van deze regelen op een wijze die naargelang de omstandigheden niet strookt met de proceseconomie”. 45 Deze visie geeft duidelijk een andere draagwijdte aan de verhaalbaarheidsregel dan de meerderheidsvisie. Niet alleen draagt de partij die haar advocatenrekening wil terugvorderen de bijkomende bewijslast dat de andere partij zich in de loop van het geding kennelijk onredelijk gedragen heeft, bovendien is het niet uitgesloten dat op grond van deze redenering niet de verliezer, maar de winnaar van het geding veroordeeld wordt tot de advocatenkosten van de verliezende partij.
42
B. DETEMMERMAN, “De verhaalbaarheid van kosten van juridische bijstand op het knooppunt van aansprakelijkheidsrecht en procesrecht”, R.W. 2005-06, afl. 36, 1404. 43 Voor meer informatie hierover, cfr. infra nr. 29. 44 Voor een gedetailleerde bespreking van het procesrechtsmisbruik, zie P. TAELMAN, “Gebruik en misbruik van procesrecht”, T.P.R. 1998, 89-125. 45 M. STORME, “Over het tergend geding voor een roekeloze vriendschap – Beschouwingen m.b.t. procesrechtsmisbruik”, in Liber amicorum Jan Ronse, Brussel, Story Scientia, 1986, 75, nr. 21.
14
Samen met B. De Temmerman kan echter besloten worden dat de minderheidsvisie een verdedigbaar standpunt is, maar juridisch gezien geen steun vindt in het cassatiearrest van 2 september 2004. 46
3.2.
23
Recht op vrije toegang tot het gerecht
Een heel ander denkspoor is het standpunt dat de verhaalbaarheid van de
advocatenrekening haar grondslag vindt in het recht op vrije toegang tot het gerecht dat vervat zit in het recht op een eerlijk proces (art. 6 E.V.R.M. en art. 14 B.U.P.O.-Verdrag). 47 Het recht op vrije rechtstoegang houdt in dat eenieder recht heeft op een vrije en kosteloze toegang tot het gerecht ter effectuering van zijn materiële rechten. Los van enige vorm van civielrechtelijke aansprakelijkheid of onredelijk procesgedrag, zou volgens deze regel de procespartij die materieelrechtelijk in het gelijk wordt gesteld, de kosten veroorzaakt ter handhaving van haar rechten moeten kunnen verhalen op de veroordeelde partij. Omdat de advocatenrekening de partij die materieelrechtelijk gelijk heeft niet mag belemmeren haar rechten in rechte af te dwingen, moet deze partij de garantie hebben dat deze kosten op het einde van de rit kunnen gerecupereerd worden. 48 Het inroepen van het recht op vrije rechtstoegang impliceert niet dat zonder meer de volledige advocatenrekening kan worden gerecupereerd. Volgens de rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens kan een verzoeker de terugbetaling van de kosten van het geding slechts verkrijgen in de mate de werkelijkheid, de noodzaak en de redelijkheid van het tarief ervan zijn aangetoond. 49 De Belgische rechtspraak deelt dergelijke ruime visie over de verhaalbaarheid van de advocatenrekening niet, maar is vrij trouw gebleven aan het septemberarrest waarin het verhaalbaarheidsprincipe aan de klassieke aansprakelijkheidsleer wordt vastgeknoopt.
46
B. DETEMMERMAN, “De verhaalbaarheid van kosten van juridische bijstand op het knooppunt van aansprakelijkheidsrecht en procesrecht”, R.W. 2005-06, afl. 36, 1414. 47 Voor de bespreking van het recht op vrije toegang tot het gerecht, zie E. BREMS, “Het gerecht als goktent? Het recht van toegang tot de rechter en het verhalen van de kosten van de verdediging op de verliezende procespartij”, in F. EVERS en P. LEFRANC (eds.), De verhaalbaarheid van de kosten van verdediging: en wat met de toegang tot de rechter?, Brugge, die Keure, 2005, 3-10. 48 P. HOFSTRÖSSLER, “Betaalt de verliezer alles?”, in Informatieblad Nederlandse Orde van Advocaten te Brussel – permanente vorming 2004-2005, afl. 1, 742. 49 Hof Mensenrechten 28 juli 1999 (Bottazzi t. Italië), nr. 34884/97, www.echr.coe.int.
15
3.3.
24
Dilatoir verweer vermijden
De verhaalbaarheid van erelonen vermindert niet alleen al te lichtzinnig ingestelde
vorderingen, maar ook dilatoir verweer. Indien een procespartij het risico loopt veroordeeld te worden de advocatenkosten van haar tegenpartij te dragen, zal zij wellicht minder geneigd zijn om misbruik te maken van haar recht op verdediging door zomaar een verweer zonder ernstige argumenten te voeren of de zaak op de lange baan te schuiven. Zij riskeert immers een erg hoge prijs te betalen op het einde van de rit voor haar abusief verweer. Dit alles brengt een vlotte en goedkopere afhandeling van procedures met zich mee. Men verliest immers minder tijd met het beantwoorden van niet ernstige argumenten. 50
50
P. COLLE, P. en S. ZEGERS, “De terugvorderbaarheid van de erelonen van advocaten en verzekeringen”, T. Verz. 2006, afl. 1, 41.
16
§4.Voorwaarden voor verhaalbaarheid van kosten van juridische bijstand
25
In navolging van de klassieke aansprakelijkheidsleer kunnen twee basisvereisten voor
de verhaalbaarheid van advocatenkosten worden vastgesteld: enerzijds moet het om een “aansprakelijkheidsgeschil” gaan en anderzijds moet de advocatenrekening het “noodzakelijk gevolg” zijn van de door de aansprakelijke partij begane fout.
4.1.
26 juridische
Eerste voorwaarde: een aansprakelijkheidsgeschil
In het septemberarrest bevestigt het Hof van Cassatie duidelijk dat de kosten van bijstand
kunnen
verhaald
worden
in
contractuele
aansprakelijkheidsgeschillen.
Vanzelfsprekend rezen steeds meer vragen naar de mogelijkheid om ook in andere soorten geschillen de kosten van juridische bijstand te verhalen op de verliezende partij.
a.
27
Extracontractuele aansprakelijkheidsgeschillen
Het septemberarrest spreekt enkel over contractuele aansprakelijkheidsgeschillen,
maar men steunt de gelijke behandeling van contractuele en buitencontractuele geschillen op de redenering dat het buitencontractuele schadebegrip een minstens identieke, zoniet ruimere inhoud bevat dan het schadebegrip in de contractuele aansprakelijkheidsleer. 51 Bovendien worden het causaal verband tussen onrechtmatige daad en schade en het causaal verband tussen wanprestatie en schade op dezelfde wijze beoordeeld. 52 en aangezien het Hof van Cassatie de kosten van technische raadslieden in het verleden reeds vergoedbaar gesteld had in de buitencontractuele sfeer 53 , liet het arrest van 16 november 2006 niet lang op zich wachten. Met dit arrest hakt het Hof de knoop door en transponeert ze de rechtspraak van het septemberarrest op buitencontractuele aansprakelijkheid. Het honorarium en de kosten van een advocaat die de benadeelde van een buitencontractuele fout heeft betaald, kunnen
51
C. CLIJMANS, “De verhaalbaarheid van het honorarium en de kosten van de advocaat”, R.G.A.R. 2005, nr. 13.946, 231. 52 L. CORNELIS, Algemene theorie van de verbintenis. Deel 2, Antwerpen, Intersentia, 2000, 563-566. 53 Cass. 28 februari 2002, R.W. 2002-03, 19; De Verz. 2002, 701, noot P. GRAULUS; NjW 2002, 351; R.G.A.R. 2003, nr. 13.754, noot F. GLANSDORFF.
17
een te vergoeden bestanddeel van zijn schade uitmaken, in zoverre ze noodzakelijk zijn om de benadeelde de mogelijkheid te bieden om zijn rechten op vergoeding van zijn schade te doen gelden. 54 28
Fout-aansprakelijkheid vereist drie constitutionele bestanddelen, nl. fout, schade en
causaal verband. Uit art. 1382 B.W. volgt dan ook dat alleen de schade die rechtstreeks in verband staat met de door de aansprakelijke begane fout kan worden vergoed.
b.
29
Objectieve aansprakelijkheidsgeschillen
In geval van objectieve aansprakelijkheid moet degene die het voordeel heeft van de
activiteiten die voor de uitvoerder ervan een gevaar of risico inhouden, ook instaan voor de schade die door deze activiteiten kan ontstaan. Fout en de morele beoordeling van de gedraging van degenen die haar veroorzaakte, zijn dan irrelevant voor een mogelijk aanspraak op schadevergoeding. De verhaalbaarheid
vindt
dan
haar
rechtvaardiging
in
de
vergoedende
functie
van
het
aansprakelijkheidsrecht. Enkele bekende voorbeelden van objectieve aansprakelijkheid zijn: de aansprakelijkheid van de bewaker voor gebrekkige zaken (art. 1384, eerste lid B.W.) en dieren (art. 1385 B.W.) en de aansprakelijkheid van aanstellers (art. 1384, derde lid B.W.) en eigenaars van een gebouw (art. 1386 B.W.). 30
Sommige auteurs interpreteren het cassatiearrest van 2 september 2004 op een enge
manier en menen dat de advocatenrekening niet op de verliezende partij kan verhaald worden in geschillen die niets met civiele foutaansprakelijkheid te maken hebben. 55 31
Anderen stellen dat het principe geen grondslag vindt in de bestraffing van een fout
van de veroordeelde partij, maar in de vergoedende functie van het aansprakelijkheidsrecht. 56 Bovendien stellen zij dat bij objectieve en fout-aansprakelijkheid de wijze van toerekening van aansprakelijkheid op dezelfde wijze gebeurt waardoor een verschillende behandeling van de vordering tot terugbetaling van de advocatenrekening, juridisch niet correct is. Tot slot brengen zij het verdedigbare standpunt naar voor dat de ongelijke behandeling van slachtoffers in geval van objectieve respectievelijk foutaansprakelijkheid, een ongerechtvaardigde discriminatie uitmaakt.
54
Cass. 16 november 2006, R.W. 2006-07, 1128, met noot, J.T. 2007, 14, met noot B. DECONINCK en R.G.A.R. 2007, nr. 14.205, met noot N. ESTIENNE. 55 C. CLIJMANS, “De verhaalbaarheid van het honorarium en de kosten van de advocaat”, R.G.A.R. 2005, nr. 13.946, 232. 56 B. DETEMMERMAN, “De verhaalbaarheid van kosten van juridische bijstand op het knooppunt van aansprakelijkheidsrecht en procesrecht”, R.W. 2005-06, afl. 36, 1405.
18
c.
32
Artikel 29bis W.A.M.-Wet.
Over de kwalificatie van deze vergoedingsregeling vloeide veel inkt. Zowel het
Grondwettelijk Hof als het Hof van Cassatie hebben uitdrukkelijk beslist dat deze vergoedingsregeling op basis van art. 29bis W.A.M.-Wet niet kan worden gekwalificeerd als een systeem van (objectieve) aansprakelijkheid(sverzekering). 57 Het gaat hier om een bijzonder vergoedingsregime dat het Grondwettelijk Hof kwalificeert als “een mechanisme van automatische vergoeding van de slachtoffers van verkeersongevallen”. 58 Er is nooit betwist dat aan het begrip schade dezelfde inhoud en draagwijdte toekomt als aan het begrip schade in de zin van artikel 1382 B.W. Evenzo gelden de beginselen inzake de schadebegroting en schadevergoeding van artikel 1382 B.W. onverkort op de vergoedingsregeling van artikel 29bis W.A.M.-Wet. De gemaakte kosten voor de consultatie van een deskundige of een advocaat, vloeien voort uit de lichamelijke schade of het overlijden ingevolge het verkeersongeval dat aan de voorwaarden van art. 29bis W.A.M.-Wet voldoet. Ongeacht de kwalificatie van dit vergoedingsregime, kan derhalve worden besloten dat de cassatierechtspraak inzake de verhaalbaarheid van de kosten en erelonen van de technische raadslieden en de advocaten eveneens van toepassing is wanneer partijen een beroep doen op de regeling van art. 29bis W.A.M.Wet en de benadeelde deze kosten inbrengt als schade te vergoeden door de verzekeraar van een betrokken motorrijtuig (of al naargelang het geval het Gemeenschappelijk Motorwaarborgfonds, Staat of instellingen die hun eigen verzekeraar zijn. 59 60
57
Cfr. C. VAN SCHOUBROECK, “Vergoeding van verkeersongevallen ongeacht aansprakelijkheid”, in Gandaius (ed.), Aansprakelijkheid, aansprakelijkheidsverzekering en andere vergoedingssystemen, XXXIIIste Postuniversitaire cyclus Willy Delva, Mechelen, Kluwer, 2007, p. 527-529. 58 Grondwettelijk Hof 15 juli 1998, nr. 92/98, B.S. 13 oktober 1998. 59 Cfr. C. CALLEWAERT en B. DE CONINCK, “La répétibilité des frais et honoraires d’avocat après l’arrêt de la Cour de Cassation du 2 septembre 2004: responsabilité et assurances”, R.G.A.R. 2005, nr. 9. ; I. SAMOY en V. SAGAERT, “De wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat”, R.W. 2007-08, afl. 17, 693 en http://www.rwe.be (consultatie op 21 december 2007). 60 C. VAN SCHOUBROECK, “Verhaalbaarheid van kosten en erelonen raadslieden ook voor verzekeraars?”, in Liber Amicorum Jean-Luc Fagnart, Louvain-la-Neuve, Anthemis, 2008, 326.
19
d.
33
Strafzaken
De meerderheid in de rechtsleer is de mening toegedaan dat de burgerlijke vordering
tot verhaalbaarheid van de kosten van juridische bijstand ook voor de strafrechter ingesteld kan worden. 61 De rechtspraak lijkt grotendeels op hetzelfde spoor te zitten. 62
e.
34
Geschillen inzake betaling van een geldschuld
De vraag of de kosten van juridische bijstand ten laste van de schuldenaar (verliezende
partij) kunnen gelegd worden in geval van geschillen inzake de betaling van een geldschuld, wordt deels beantwoord door de wet van 2 augustus 2002 betreffende de bestrijding van de betalingsachterstand bij handelstransacties. 63 Indien niet voldaan is aan de voorwaarden dewelke artikel 6 van de Wet Betalingsachterstand stelt (bv. in geschillen tussen ondernemingen en consumenten) of de vordering van de eiser van een geldschuld wordt overeenkomstig dit artikel wordt afgewezen (bv. omdat de advocatenrekening niet voldoende transparant of disproportioneel met de schuldvordering is), kan het cassatiearrest van 2 september 2004 worden ingeroepen om de kosten van juridische bijstand te verhalen op de schuldenaar. In dit arrest wordt immers de principiële mogelijkheid van tenlastelegging van de advocatenrekening bij de verliezer geformuleerd in een geschil van (weliswaar enkel) contractuele aansprakelijkheid.
61
B. DETEMMERMAN, “De verhaalbaarheid van kosten van juridische bijstand op het knooppunt van aansprakelijkheidsrecht en procesrecht”, R.W. 2005-06, afl. 36, 1404. 62 Pol. Hoei 26 oktober 2004, R.G.A.R. 2005, afl. 1, nr. 13.947. 63 Voor een uitgebreidere bespreking van deze wet, cfr. nr. 15 (beknopt) en nr. 103-109.
20
f. Geschillen andere dan aansprakelijkheidsgeschillen
35
Zoals reeds eerder vermeld, vindt het principe van de verhaalbaarheid van kosten van
juridische bijstand volgens een meerderheid in rechtspraak en rechtsleer zijn grondslag in de klassieke regels van de aansprakelijkheidsleer. Volgens deze visie zijn verdedigingskosten niet vergoedbaar in geschillen betreffende de staat van de persoon, administratieve vergunningen en familiale, fiscale en sociale geschillen, d.w.z. geschillen die niets met aansprakelijkheid te zien hebben. 64 Aangezien de verhaalbaarheid van kosten en erelonen in het herstel van een specifieke schadepost voorziet, kan het evenmin door de voorzitter van de rechtbank worden toegekend in een procedure in kort geding of zoals in kort geding. 65 66 36
Het is echter de vraag of deze ongelijke behandeling tussen procespartijen wenselijk
en gerechtvaardigd is. Sommige auteurs wijzen op het gevaar voor “uitdeining van het aansprakelijkheidsrecht”. 67 Het is namelijk niet ondenkbaar dat advocaten in rechtstakken die traditioneel gespaard bleven van de hele verhaalbaarheidskwestie, omwille van de noodzaak van (onder andere) een buitencontractuele grondslag om kosten van juridische bijstand te verhalen, systematisch beroep zullen doen op artikel 1382 B.W. en steeds meer de schending van een wettelijke verplichting (en dus een onrechtmatige daad) zullen aanvoeren om een juridisch aanknooppunt te creëren voor de vordering tot terugbetaling van de advocatenrekening. Dit zou leiden tot misbruik en uitholling van één van de belangrijkste leerstukken van ons rechtstelsel.
64
Kh. Turnhout 27 september 2004, R.W. 2004-05, 551; Pol. Hoei 26 oktober 2004, R.G.A.R. 2005, afl. 1, nr. 13.947; B. DETEMMERMAN, “De verhaalbaarheid van kosten van juridische of technische bijstand”, T.P.R. 2003, afl. 3, 1015-1016. 65 Brussel 30 augustus 2006, I.R.D.I. 2006, 369; Kort Ged. Rb Namen 17 maart 2006, J.L.M.B. 2006, 1872. 66 I. SAMOY en V. SAGAERT, “De wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat”, R.W. 2007-08, afl. 17, 680 en http://www.rwe.be (consultatie op 21 december 2007). 67 B. DETEMMERMAN, “De verhaalbaarheid van kosten van juridische bijstand op het knooppunt van aansprakelijkheidsrecht en procesrecht”, R.W. 2005-06, afl. 36, 1415.
21
4.2.
Tweede voorwaarde: de kosten van juridische bijstand zijn het noodzakelijke gevolg van de wanprestatie
“Alles heeft altijd met alles te maken. Dat soort overspannen Hegelianisme ken ik! Het feit dat wij vandaag boontjes eten is een rechtstreeks gevolg van de Big Bang, daar is geen discussie over. Maar we hadden ook witlof kunnen eten. Ons menu is dus wel een gevolg van de Big Bang, maar geen noodzakelijk gevolg. Jij hebt besloten om vandaag boontjes klaar te maken: een beslissing die in volle vrijheid is genomen.” 68
37
De tweede en meest omstreden voorwaarde is de door het Hof van Cassatie
geformuleerde vereiste dat de advocatenrekening het noodzakelijk gevolg moet zijn van de wanprestatie. Op dit vlak lijken rechtspraak en doctrine het meest van mening te verschillen: waar magistraten een voorzichtige houding aannemen en deze voorwaarde zeer beperkt interpreteren, beroepen vele auteurs zich op de equivalentieleer om een brede interpretatie te geven aan het “noodzakelijk gevolg” van de wanprestatie.
a.
Oorsprong
van
de
‘noodzakelijk
gevolg’
voorwaarde
in
de
cassatierechtspraak
38
In zijn arrest van 24 juni 1977 omschrijft het Hof van Cassatie voor het eerst de
draagwijdte van artikel 1151 van het B.W. 69 Het Hof overweegt dat “aan de schuldeiser verschuldigde schadevergoeding alleen moet omvatten hetgeen een onmiddellijk en rechtstreeks gevolg is, dit is een noodzakelijk gevolg, van het niet-uitvoeren van de overeenkomst”. Belangrijker is dat het Hof in deze zaak de conditio-sine-qua-nontest heeft toegepast om het noodzakelijk causaal verband na te gaan. Volgens de equivalentieleer wordt met de conditio-sine-qua-nontest nagegaan of een bepaald feit (de voorwaarde) de oorzaak is van een ander feit (het gevolg), of anders geformuleerd: zou een feit (de voorwaarde) zich ook zonder een ander feit (de voorwaarde) hebben voorgedaan? Ook in het arrest van 9 mei 1986 volgt het Hof dezelfde gedachtegang. 70 In het spraakmakende arrest van 2 september 2004 is eveneens sprake van het “noodzakelijk gevolg”vereiste, maar het Hof huldigt twee interpretaties. Het wijst naast het causaal verband tussen de 68
H. MATTHYSEN, “Kinderwens”, Humo 18 januari 2005, 7. Cass. 24 juni 1977, Arr. Cass. 1977, 1101. 70 Cass. 9 mei 1986, Arr.Cass. 1986, 555; R.W. 1986-87, 2699. 69
22
wanprestatie en de kosten van juridische bijstand, eveneens op de bijzondere gegevens van de zaak waaruit de noodzaak van de tussenkomst van een advocaat wordt afgeleid.
b.
Verschillende interpretaties van de ‘noodzakelijk gevolg’-voorwaarde in de rechtspraak en de rechtsleer na het septemberarrest van het Hof van Cassatie
i.
Beperkte interpretatie van het ‘noodzakelijk gevolg’-vereiste door de rechtspraak
39
Magistraten lijken de beperkte interpretatie te verkiezen en slechts de verhaalbaarheid
van de advocatenrekening toe te staan indien er bij de concrete beoordeling van de zaak bijzondere omstandigheden eigen aan de zaak waargenomen worden die de band van noodzakelijkheid onderbouwen. Bij de beoordeling van de verhaalvordering hechten zij merkbaar veel (meer) belang aan het “noodzakelijke” karakter van de kosten. Zo oordeelde de rechtbank van eerste aanleg te Hasselt op 15 december 2004 dat “het vereiste noodzakelijk karakter verhindert dat de erelonen en kosten van de advocaat zonder meer aan de tot vergoeding gehouden partij worden doorgerekend en dwingt de rechter telkens na te gaan of en in welke mate deze noodzakelijk waren”. 71
ii.
Ruime interpretatie van het ‘noodzakelijk gevolg’-vereiste door de rechtsleer
40
In tegenstelling tot de Belgische rechters, lijkt de meerheid van de auteurs een ruime
interpretatie van de “noodzakelijk gevolg”-voorwaarde te verkiezen. Zij gaan vaak uit van de equivalentieleer en redeneren dat de advocatenrekening van de benadeelde steeds op de aansprakelijke partij kan worden verhaald aangezien zonder diens wanprestatie deze kosten nooit zouden gemaakt zijn (conditio-sine-qua-nontest). Men gaat ervan uit dat het noodzakelijk karakter van de
71
Rb. Hasselt 15 december 2004, Limb. Rechtsl. 2005, afl. 2, 131.
23
advocatenrekening steeds aanwezig is van zodra het causaal verband met de wanprestatie wordt vastgesteld. 72 41
Ook B. De Temmerman is voorstander van een ruime(re) interpretatie van het
“noodzakelijk gevolg”-vereiste. Hij roept op om de complexe conditio-sine-qua-nonredenering te verlaten en enkel het noodzakelijk karakter van de kosten voor juridische bijstand als voorwaarde voor verhaalbaarheid te stellen. De noodzakelijkheid van deze kosten moet volgens hem begrepen worden als “wat redelijkerwijs nodig” is, wat een veel bredere interpretatie is dan deze die de Belgische rechtspraak er over het algemeen op nahoudt. 73 42
De 4e Kamer van het Hof van Beroep te Antwerpen oordeelde in haar arrest van 10
oktober 2005 dat het honorarium en de kosten van een advocaat of van een technisch raadsman die de benadeelde van een contractuele fout heeft betaald, vergoedbare elementen van zijn schade kunnen vormen in zoverre dat zij een noodzakelijk karakter vertonen. 74 Het lijdt geen twijfel dat wanneer een advocaat juridische bijstand verleent aan de benadeelde van een wanprestatie, de door de schuldeiser aan zijn advocaat te betalen kosten een gevolg zijn van de wanprestatie. Zonder deze zou de advocaat immers niet geconsulteerd geweest zijn. Het Hof preciseerde dat het behoudens uitzonderingen (bv. een eenvoudige burgerlijke partijstelling waarbij op een typeformulier het bedrag van de gevorderde schadevergoeding door de burgerlijke partij wordt ingevuld ter zitting) anno 2005 voor een rechtzoekende noodzakelijk is geworden om voor een procedure een beroep te doen op een advocaat. Volgens het adagium nemo censetur ignorare legem, wordt iedereen weliswaar geacht de wet te kennen, maar deze is zo uitgebreid en technisch geworden dat het nagenoeg onmogelijk is geworden om deze foutloos te hanteren zonder de bijstand van een advocaat. De (soms tegenstrijdige) rechtspraak en rechtsleer (hoewel gemakkelijker leesbaar dan in het verleden) die de wet toepast en interpreteert, is voor een juridisch niet gevormde rechtzoekende een zeer technische en complexe materie geworden. De kennis van de procedure op zichzelf (met de vele formaliteiten waaronder de in acht te nemen termijnen enz.) maakt deze bijstand noodzakelijk. In gespecialiseerde materies – waaronder bijvoorbeeld het sociaal recht en het transportrecht (met daarin een aantal verjaringstermijnen) – geldt dit inhoudelijk a fortiori. Zonder grondige kennis en noodzakelijke, doorgedreven opleiding (via de universiteit en stage aan de balie) loopt een rechtzoekende het risico om op zuiver technische kwesties zonder bijstand van een advocaat te worden afgewezen (of veroordeeld).
72
V. CALLEWAERT en B. DECONINCK, “La répétibilité des frais et honoraires d’avocat après l’arrêt de la Cour de Cassation du 2 septembre 2004: responsabilité et assurances”, R.G.A.R. 2005, nr. 13.944. 73 B. DETEMMERMAN, “De verhaalbaarheid van kosten van juridische bijstand op het knooppunt van aansprakelijkheidsrecht en procesrecht”, R.W. 2005-06, afl. 36, 1408-1410. 74 Antwerpen 10 oktober 2005, onuitg.
24
De uitgebreidheid van het dossier is op zichzelf geen criterium om deze noodzakelijkheid te beoordelen. Deze vloeit voornamelijk voort uit de uitgebreidheid en de complexiteit van het aan de rechtzoekende aangereikte wettenarsenaal en de hieruit volgende rechtspraak en rechtsleer. 43
Op 13 mei 2005 sprak het Hof van Beroep te Gent een arrest uit waarin de
problematiek van de verhaalbaarheid van de verdedigingskosten andermaal in de schijnwerpers komt te staan. 75 Het Hof oordeelt namelijk dat de advocatenkosten van de winnende partij nooit zouden gemaakt zijn zonder de fout van de verliezende partij, maar de vaststelling van dit causaal verband lijkt het Hof niet voldoende om te besluiten tot de verhaalbaarheid ervan op de verliezende partij. Die beslissing tot tenlastelegging van de advocatenkosten bij de verliezende partij werd veeleer genomen op basis van de bijkomende vaststelling dat het geschil beheerst wordt door een uiterst complexe materie en dat door de tussenkomst van een advocaat de schade aanzienlijk beperkt werd. Er moeten volgens het Hof “afdoende concrete bijzondere omstandigheden” zijn waaruit de noodzakelijkheid blijkt. Hier lijkt het Hof van Beroep te Gent dus naast de ruime interpretatie (conditio-sine-qua-non), ook de beperkte interpretatie (bijzondere omstandigheden – uiterst complexe materie) in haar redenering te betrekken. 44
Rechter F. Evers vindt het een foute benadering om de verhaalbaarheid van de kosten
van verdediging te koppelen aan het contractuele of het extracontractuele aansprakelijkheidsrecht. Een dergelijke constructie lijkt een intellectuele omweg: Kan men zomaar beweren dat de advocaten- of deskundigenkost een gevolg is van een schuldige gedraging die in (noodzakelijk) oorzakelijk verband staat met de schade die iemand leed, terwijl de kost eigenlijk het gevolg is van iets anders, namelijk de weigering van de dader om de schade te vergoeden, van het meningsverschil over de omvang van die schade of over de aansprakelijkheid zelf? Hoewel de equivalentietheorie dewelke men in België hanteert niet voorziet in een “noodzakelijkheids”-vereiste, hanteert het Hof toch die term in haar septemberarrest. De door het Hof gevolgde redenering leidt noodzakelijk tot de delicate discussie of de bijstand van een advocaat of van een technische raadsman (absoluut) noodzakelijk is voor de rechtzoekende om zijn recht te halen: het aansprakelijkheidsrecht is immers onlosmakelijk verbonden aan het conditio sine qua non-beginsel. Een geding daarover lijkt niet wenselijk omwille van de bijkomende belasting dewelke dit zou opleveren en. Dit lijkt evenmin gepast, niet alleen tegenover de balie maar algemeen omdat het recht op verdediging als zodanig dreigt te worden aangetast. 76
75
Gent 13 mei 2005, NjW 2005, 1313. F. EVERS, “Discriminatie bij verhaalbaarheid erelonen valt niet meer te ontkennen”, Juristenkrant 2006, afl. 135, 2-3. 76
25
§5.Begroting van de verhaalbare kosten van juridische bijstand: concreet of ex aequo et bono?
45
De begroting van het verhaalbare gedeelte van de aangevoerde advocatenkosten
behoort tot de soevereine appreciatiebevoegdheid van de rechter, maar blijft hoe dan ook een complex en uiterst gevoelig onderwerp.
5.1.
Bewijslevering van de kosten van juridische bijstand: voorleggen van de staat van kosten en honoraria of raming naar billijkheid?
46
De bewijslevering van de kosten van juridische bijstand is van oudsher een heikel punt
in de problematiek van de verhaalbaarheid van verdedigingskosten, zeker wat de Belgische advocatuur betreft. Advocaten hebben namelijk een afkeer van elke vorm van bemoeienis door de wetgevende of de rechterlijke macht in de bepaling van hun honorarium en vrezen dat de verhaalbaarheid van kosten van juridische bijstand zou leiden tot enige vorm van tarifering. De onafhankelijkheid van het beroep zou zich hiertegen verzetten. 77 47
Volgens het adagium actori/affirmanti incumbit probatio moet elke partij die
schadevergoeding wenst te krijgen zelf de aangevoerde schade bewijzen. Elke vordering tot vergoeding van de advocatenrekening zou dus in principe door de tegenpartij gestaafd moeten worden door de voorlegging van de staat van kosten en honoraria. Toch heeft het Hof van Cassatie in het verleden meermaals beslist dat een begroting naar billijkheid (ex aequo et bono) gerechtvaardigd is indien de rechter de redenen aangeeft waarom de door het slachtoffer voorgestelde berekeningswijze niet kan worden aangenomen en ook vaststelt dat het niet mogelijk is de schade op een andere wijze dan naar billijkheid te ramen. 78 Hieruit leidde het Hof af dat de rechter de schade niet naar billijkheid mag begroten indien de benadeelde weigert de gegevens mee te delen die voor hem beschikbaar zijn en toelaten dat de schade exact of zo nauwkeurig mogelijk kan worden bepaald. 79
77
H. LAMON, “Erelonen van advocaten : hoever geraken we met de billijke gematigdheid ?”, Ad Rem 2003, afl. 1, 12. 78 Cass. 23 oktober 1991, Arr. Cass. 1991-92, 180; Cass. 30 maart 1994, Arr. Cass. 1994, 340. 79 Cass. 8 februari 1979, Arr. Cass. 1978-79, 675; R.W. 1979-80, 969.
26
a.
Bezwaren van de rechtsleer tegen het voorleggen van de staat van kosten en honorarium
i.
48
Principiële bezwaren
Er bestaat in de doctrine hevige discussie over de vraag of de voorlegging van de
effectieve staat van kosten en honoraria al dan niet in strijd is met de regels van het beroepsgeheim en de onafhankelijkheid van het beroep. 49
Sommige auteurs zijn van mening dat het beroepsgeheim niet toelaat dat in een
procedure de honorariumstaat van advocaten ter beoordeling van de rechter wordt voorgelegd. V. Callewaert en B. De Coninck beweren dat de schade van het slachtoffer niet bestaat in de concrete uitgaven, maar in het normale, redelijke bedrag dat de benadeelde in staat stelt om zich, rekening houdend met de concrete omstandigheden van de zaak, van de bijstand van een advocaat te verzekeren. Dit impliceert een ongeoorloofde afwijking van de regels van gemeen recht m.b.t. schade en vergoeding van die schade. De kosten van juridische bijstand moeten, volgens de auteurs, dus op abstracte wijze (lees: ex aequo et bono) worden begroot. 80 50
Anderen, echter, menen – terecht – dat de weigering van de voorlegging van de
concrete kostenstaat niet gerechtvaardigd wordt door het beroepsgeheim van advocaten. 81 Ten eerste zou dit vrijwel alleen de belangen van advocaten behartigen (namelijk het vermijden van eventuele negatieve reacties van cliënten over de omvang van de kosten), wat niet strookt met de essentie van het beroepsgeheim dat de bescherming van de belangen van de cliënt (geheimgerechtigde) vooropstelt. Ten tweede is het niet uitgesloten dat handige advocaten het beroepsgeheim (ten onrechte) zouden inroepen om zonder de voorlegging van de concrete staat van kosten en honoraria een hoger “naar billijkheid geraamd” bedrag te vorderen dan in werkelijkheid is betaald.
80
V. CALLEWAERT en B. DECONINCK, “La répétibilité des frais et honoraires d’avocat après l’arrêt de la Cour de Cassation du 2 septembre 2004: responsabilité et assurances”, R.G.A.R. 2005, 7verso-8verso. 81 F. GLANSDORFF, “Recommendations aux avocats à la suite de l’arrêt de la Cour de Cassation du 2 septembre 2004”, J.T. 2004, 786.
27
ii.
51
Praktische bezwaren
Op het ogenblik van het instellen van de vordering tot vergoeding van de
verdedigingskosten en bij het overmaken van het stukkenbundel is de definitieve staat van kosten en honoraria doorgaans nog niet begroot, laat staan opgemaakt. De gewoonte wil dat de advocaat pas na afloop van de procedure (en dus na de rechterlijke uitspraak en de eventuele uitvoering ervan) een definitieve begroting maakt van zijn kosten en honorarium. Het is dan meestal ook praktisch onmogelijk om tijdens de procedure de definitieve staat van kosten en honoraria in te dienen ter begroting van de verdedigingskosten als afzonderlijke schadepost. Door dit praktisch bezwaar is een billijkheidsraming van de verdedigingskosten niet strijdig met de aangehaalde rechtspraak van het Hof van Cassatie. 52
Dit alles betekent echter niet dat de rechter elke (concrete) informatie over deze kosten
onthouden kan/mag worden. 82 Het is voor rechters immers niet mogelijk om op een zinvolle manier betwistingen omtrent het bedrag van de vergoedbare verdedigingskosten te beslechten als ze hieromtrent over geen informatie beschikken. Het gebeurt dan ook geregeld dat partijen spontaan of op vraag van de rechter bewijsstukken voorleggen van (betaalde) provisies en tussentijdse honorariumstaten.
b.
53
Verdeeldheid in de rechtspraak
Sommige rechters roepen het beroepsgeheim in om te stellen dat men de staat van
kosten en honorarium niet kan voorleggen. 83 Anderen staan een raming naar billijkheid voor wegens de afwezigheid van een officieel en bindend tarief voor de begroting van de vergoedbare verdedigingskosten en omwille van de praktische problemen bij het voorleggen van de kostenstaat. 84 Nog andere rechters gaan nog verder. De rechtbank van eerste aanleg te Luik beslist op 2 mei 2005 dat de beoordeling van de vordering tot vergoeding van de verdedigingskosten onderworpen is aan de voorlegging van alle tussentijdse en definitieve staten van kosten en honoraria en van alle bewijskrachtige stukken betreffende de reeds gestorte provisies. 85
82
B. DETEMMERMAN, “De verhaalbaarheid van kosten van juridische bijstand op het knooppunt van aansprakelijkheidsrecht en procesrecht”, R.W. 2005-06, afl. 36, 1411. 83 Rb. Nijvel 16 november 2004, R.G.A.R. 2005, afl. 1, 13.948. 84 Kh. Hoei 16 november 2004, J.L.M.B. 2005, afl. 17, 741, noot P. HENRY. 85 Luik 14 december 2004, J.L.M.B. 2005, afl. 16, 696.
28
5.2.
Criteria ter begroting van de verhaalbare kosten van juridische bijstand
a.
54
Enkel de kosten die de rechtsplegingvergoeding overtreffen
Het Hof van Cassatie stelt in haar befaamde septemberarrest dat enkel de kosten van
juridische bijstand die meer bedragen dan de rechtsplegingvergoeding in aanmerking komen voor tenlastelegging bij de veroordeelde partij. 86 Dit is logisch, zoniet zou de winnende partij een dubbele vergoeding kunnen opstrijken voor dezelfde posten. Volgens het oude art. 1022 Ger. W. (vóór de Wet van 21 april 2004) was de rechtsplegingvergoeding immers het forfaitair bedrag dat aan de winnende partij wordt toegekend ter vergoeding van de niet-invorderbare kosten wegens de uitvoering van bepaalde materiële akten door de advocaat. Bij de begroting van de vergoedbare verdedigingskosten moet dus steeds het bedrag van de R.P.V. in mindering gebracht worden.
b.
55
Billijke gematigdheid (art. 459 Ger.W.)
De concrete begroting van het verhaalbare gedeelte van de aangevoerde kosten voor
juridische bijstand gebeurt steeds meer in toepassing van artikel 459 Ger. W. Dit artikel stelt dat “advocaten […] hun ereloon (begroten) met de bescheidenheid die van hun ambt moet worden verwacht”. De praktische invulling van artikel 459 Ger. W. gebeurt aan de hand van de concrete omstandigheden van de zaak 87 , zijnde de duur en de complexiteit van het geschil 88 , het gespecialiseerd karakter van de betwisting, de tijd die de advocaat in de zaak heeft gestoken, de aard van de geleverde prestaties 89 en de houding van de verliezende partij (bv. pogingen om de procesgang te vertragen). Daarnaast verbiedt datzelfde artikel dat vooraf een overeenkomst gesloten wordt dat de grootte van het honorarium verbindt aan het behaalde resultaat (pactum de quota litis). Dit artikel is eerder een
86
Deze regel werd eveneens opgenomen in art. 6 Wet Betalingsachterstand. Luik 14 december 2004, J.L.M.B. 2005, afl. 16, 689. 88 Luik 2 november 2000, R.G.A.R. 2003, nr. 13.753; Rb. Nijvel 16 november 2004, R.G.A.R. 2005, 13.948, 1recto; Rb. Turnhout 27 september 2004, R.W. 2004-05, nr. 14, 551; Rb. Gent 14 december 2004, onuitg.; Pol. Hoei 26 oktober 2004, R.G.A.R. 2005, afl. 1, 13.947. 89 Rb. Gent 14 december 2004, onuitg. Hier oordeelde de rechtbank dat de vordering tot vergoeding van de advocatenrekening gegrond was in zoverre deze kosten betrekking hebben op de stappen die de raadsman ondernomen had voor de handlichting van een hypotheek. 87
29
algemene richtlijn in de vorm van het aanbieden van een toetsingscriterium dan een concrete leidraad. Bijgevolg is dit artikel niet voldoende om het advocatenhonorarium vast te stellen. 90
c. 56
Redelijke schadeloosstelling (art. 6 Wet Betalingsachterstand)
Ook de criteria voorzien bij artikel 6 Wet Betalingsachterstand vormt een
inspiratiebron bij de beoordeling van het verhaalbare gedeelte van de advocatenrekening. 91 De advocatenrekening kan immers ook als “relevante invorderingskost” worden beschouwd. 92
5.3.
57
Conclusie
Ook al bestaan er geen doorslaggevende bezwaren tegen een exacte begroting van de
kosten van juridische bijstand, na het befaamde septemberarrest van het Hof van Cassatie valt te vrezen dat de traditionele afkeer van de advocatuur tegen elke beoordeling van declaraties leidt tot een veralgemening van de begroting ex aequo et bono.
90
H. LAMON, “Erelonen van advocaten : hoever geraken we met de billijke gematigdheid?”, Ad Rem 2003, afl. 1, 12. 91 H. LAMON, “Over de verhaalbaarheid van advocatenkosten. The winner takes it all”, Juristenkrant 2004, afl. 94, 9. 92 Voor een bespreking in extenso van deze wet, zie Hoofdstuk 2, afdeling 2, §1, 1.1., b. De Wet Betalingsachterstand Handelstransacties.
30
§6.Is de verhaalbaarheid van de kosten van juridische bijstand vatbaar voor een contractuele regeling?
58
Art. 1023 Ger.W. bepaalt: “Ieder beding tot verhoging van de schuldvordering
ingeval deze in rechte zou worden geëist, (…) als niet geschreven beschouwd”. Dit artikel strekt ertoe het recht van verdediging te vrijwaren. Hoewel de traditionele interpretatie van art. 1023 Ger.W. zich verzet tegen elke contractuele regeling van de verhaalbaarheid van kosten van juridische bijstand voor het voeren van een geding, kan onder de regeling van het septemberarrest worden verdedigd dat partijen het principe van de verhaalbaarheid van kosten van juridische bijstand op grond van contractuele aansprakelijkheid in hun contract kunnen opnemen. Dit zou met name een oplossing bieden voor aan de toepassing van art. 1153 Ger. W. onderworpen geldschulden. Artikel 1023 Ger.W. verhindert in contractuele materies dat in een contract een clausule wordt ingelast die de advocatenkosten ten laste leggen van één van de partijen in het geval van een rechtsgeding. Deze wettelijke bepaling brengt de uitwerking van het cassatiearrest van 2 september 2004 niet in het gedrang. Dit zal volledig wijzigen onder de nieuwe regeling ingevolge de wet van 21 april 2007. 93
93
Cfr. infra: nr. 184-186.
31
§7.Gevolgen voor de verzekeringswereld
7.1.
59
Weerslag op de verzekeringen in het algemeen
Met het septemberarrest van het Hof van Cassatie wordt de traditionele niet-
verhaalbaarheid van verdedigingskosten doorbroken. De mate waarin de erkenning van de verhaalbaarheid van de advocatenkosten beschouwd wordt als een kostenstijgende factor hangt af van hoe de voorwaarden “noodzakelijkheid” en “redelijkheid” van de advocatenkosten, zoals ze in het septemberarrest gesteld worden, geïnterpreteerd worden door de feitenrechters. Hierboven kwamen deze twee vereisten reeds uitgebreid aan bod. 94 P. Colle en S. Zegers zijn van mening dat, wat betreft de noodzakelijkheid, de bijstand van een advocaat een “noodzakelijk karakter” vertoont vanaf het ogenblik dat een rechtszaak wordt ingeleid. Alvorens een rechtszaak wordt ingeleid, of m.a.w. in de precontentieuze fase, kan de bijstand van een advocaat ook een noodzakelijk karakter vertonen. De appreciatie van de noodzakelijkheid zal in dergelijk stadium delicater zijn en naargelang de feitelijke omstandigheden dienen te worden beoordeeld. 95 Wat betreft de problematiek van de redelijkheid kan worden verwezen naar artikel 459 Ger. W., volgens hetwelk advocaten hun erelonen dienen te begroten met “de bescheidenheid die van hun ambt moet worden verwacht” en “billijke gematigdheid”. 96 60
Aangaande het terugbetaalbare bedrag aan erelonen vrezen de verzekeraars voor
uitgebreide discussies en aldus “een proces in het proces”. Dit zou alleen maar de zaken doen aanslepen en de kosten doen stijgen. 61
De verzekeraars lopen alvast het algemene risico dat indien zij thans weigeren een
bepaald schadegeval te vergoeden en later door de rechtbank worden veroordeeld om toch dekking te verlenen, zij ook de verdedigingskosten van de tegenpartij zullen moeten vergoeden. In het licht van het arrest van 2 september 2004, zal de verzekeraar immers kunnen worden veroordeeld tot terugbetaling van de advocatenkosten bij wijze van schadevergoeding voor de miskenning van
94
Cfr. supra: nr. 37-44. P. COLLE, P. en S. ZEGERS, “De terugvorderbaarheid van de erelonen van advocaten en verzekeringen”, T. Verz. 2006, afl. 1, 41. 96 Cfr. supra: nr. 55. 95
32
wettelijke en/of contractuele verplichtingen ingevolge zijn dekkingsweigering. Dit zal ongetwijfeld de diligentie bij de verzekeraars aanscherpen en de verzekerde ten goede komen. 97 62
Het feit dat de ereloonkost van de tegenpartij een bijkomende schadepost is die door
de aansprakelijke of verliezende partij (i.c. de verzekerde) zelf dient te worden gedragen, zal ook de advocaat ertoe aanzetten een omstandig en gemotiveerd advies te verstrekken omtrent de slaagkansen van een procedure.
7.2.
Weerslag op de rechtsbijstandverzekering
a.
63
Situering rechtsbijstandverzekering
In België wordt de rechtsbijstandverzekering geregeld door de artikelen 90-93 van de
wet op de landverzekeringsovereenkomst 98 , het K.B. van 12 oktober 1990 betreffende de rechtsbijstandverzekering 99 en het K.B. van 15 januari tot vaststelling van de voorwaarden waaraan een verzekeringsovereenkomst rechtsbijstand moet voldoen om te worden vrijgesteld van de jaarlijkse taks op de verzekeringsverrichtingen bedoeld in artikel 173 van het Wetboek diverse rechten en taksen. 100 64
De wet op de landverzekeringovereenkomst deelt de landverzekeringen in in twee
hoofdgroepen: de schadeverzekeringen en de persoonsverzekeringen. Binnen de schadeverzekeringen zijn er drie groepen: de zaakverzekeringen, de aansprakelijkheidsverzekeringen en de rechtsbijstandverzekeringen. De rechtsbijstandverzekering is dus een schadeverzekering. Zij dekt het verlies dat kan worden veroorzaakt door de kosten die voortvloeien uit de betwisting of het geschil waarin de verzekerde betrokken is. 101 De verzekeringsprestatie is afhankelijk van een onzeker voorval dat schade veroorzaakt aan iemands vermogen. Zij is dus geen aansprakelijkheidsverzekering, aangezien zij geen schadevergoeding uitbetaald aan derden. Meer specifiek is de rechtsbijstandverzekering een verzekeringsovereenkomst waarbij de verzekeraar zich verbindt diensten te verrichten en kosten op 97
P. COLLE, P. en S. ZEGERS, “De terugvorderbaarheid van de erelonen van advocaten en verzekeringen”, T. Verz. 2006, afl. 1, 42. 98 Wet 25 juni 1992 op de landverzekeringsovereenkomst, B.S. 20 augustus 1992. 99 K.B. 12 oktober 1990 betreffende de rechtsbijstandverzekering, B.S. 8 november 1990. 100 K.B. 15 januari 2007 tot vaststelling van de voorwaarden waaraan een verzekeringsovereenkomst rechtsbijstand moet voldoen om te worden vrijgesteld van de jaarlijkse taks op de verzekeringsverrichtingen bedoeld in artikel 173 van het Wetboek diverse rechten en taksen, B.S. 27 februari 2007. 101 Cfr. Art. 1, G dat de schadeverzekering definieert.
33
zich te nemen, teneinde de verzekerde in staat te stellen zijn rechten te doen gelden, als eiser of als verweerder, hetzij in een gerechtelijke, administratieve of andere procedure, hetzij los van enige procedure. 102 Binnen de persoonsverzekeringen zijn er twee groepen: de levensverzekeringen en de persoonsverzekeringen, andere dan levensverzekeringen. Bij persoonsverzekeringen is, in tegenstelling tot bij de schadeverzekeringen, de verzekeringsprestatie afhankelijk van een onzeker voorval dat iemands leven, fysieke integriteit of gezinstoestand aantast (art. 1, H W.L.V.O.). Ze keren in principe een vast bedrag uit, maar de persoonsverzekering die geen levensverzekering is, kan in sommige gevallen ook de werkelijke schade vergoeden. 65
De rechtsbijstandverzekeraar moet m.a.w. ten eerste juridisch advies geven, daarnaast
onderhandelt hij met de tegenpartij om tot een minnelijke schikking te komen en ten slotte stelt hij ook een advocaat aan om de belangen van de verzekerde te verdedigen als men er niet in slaagt om tot een minnelijke schikking te komen. De dekking bestaat uit: Gerechtelijke kosten: De gerechtelijke kosten zijn de kosten die rechtstreeks verband houden met het bekomen van een gerechtelijke beslissing, ongeacht of deze in het voordeel of het nadeel van de verzekerde uitvalt. Voorbeelden
hiervan
zijn
de
dagvaardingskosten,
onderzoekskosten
van
deskundigen,
rechtsplegingvergoedingen, tenuitvoerleggingskosten en erelonen en kosten van een advocaat. Een geldboete of een minnelijke schikking in strafzaken valt niet onder de dekking, uitgezonderd deze die ten laste zijn van een burgerrechtelijk aansprakelijke persoon. Er is een dekkingsverbod voor geldboeten en schikkingen van de burgerrechtelijk aansprakelijke persoon voor andermans daad die verband houden met wetten en uitvoeringsbesluiten met betrekking tot het wegverkeer of met betrekking tot het vervoer over de weg (art. 91 W.L.V.O.). 103 Buitengerechtelijke kosten: De buitengerechtelijke kosten zijn de kosten die gemaakt worden bij een minnelijke regeling van en betwisting of bij het voorbereiden van en geding. O.a. de expertisekosten en advocatenkosten kunnen hieronder vallen. 104
102
Artikel 90 van de Wet van 25 juni 1992 op de landverzekeringsovereenkomst, B.S. 20 augustus 1992. P. COLLE, Handboek bijzonder gereglementeerde verzekeringscontracten, Antwerpen, Intersentia, 2005, 297301. 104 P. COLLE, Handboek bijzonder gereglementeerde verzekeringscontracten, Antwerpen, Intersentia, 2005, 302. 103
34
Diensten: De dienstverlening onder een rechtsbijstandverzekering kan heel uitgebreid zijn. Zo kan een rechtsbijstandpolis, in het geval de verzekerde voor een buitenlandse rechtbank dient te verschijnen, de reis- en verblijfkosten van deze laatste ten laste nemen. 105 66
De rechtsbijstandverzekeraar probeert altijd de zaak in der minne te regelen. Als de
verzekeringnemer in deze periode een advocaat raadpleegt zijn deze kosten voor zijn eigen rekening. In de praktijk ontstaan er vaak spanningen omdat een verzekerde meent zo goed al gratis te kunnen procederen en dit ook wil doordrijven. Bij meningsverschil tussen verzekeraar en verzekerde over de gedragslijn die moet gevolgd worden om het schadegeval te regelen, dat niet opgelost kan worden door onderling overleg, wordt een beroep gedaan op de zogenaamde objectiviteitsclausule (art. 93 W.L.V.O.). De verzekerde heeft het recht, na betekening door de verzekeraar van zijn standpunt of van diens weigering om het standpunt van de verzekerde te volgen, een advocaat van zijn keuze te raadplegen. Hiernaast bestaat de mogelijkheid voor de verzekerde om een rechtsvordering in te stellen (art. 93 W.L.V.O.). 106 De geraadpleegde advocaat moet een objectief advies verschaffen waarin hij de knoop doorhakt. Indien de advocaat de stelling van de verzekeraar bevestigt, worden de helft van de kosten en erelonen van deze raadpleging aan de verzekerde terugbetaald (art. 93, lid 2 W.L.V.O.). Wanneer de verzekerde tegen het advies van de advocaat in, op eigen kosten een procedure start en hij behaalt een beter resultaat dan het resultaat dat hij zou behaald hebben wanneer hij de stelling van de verzekeraar had gevolgd, dan dient de verzekeraar zijn dekking te verlenen. Hij dient eveneens de ten laste gebleven kosten van de verzekerde in verband met de raadpleging terug te betalen (art. 93, lid 3 W.L.V.O.). Indien de advocaat de stelling van de verzekerde bevestigt, is de verzekeraar, ongeacht de afloop van de procedure, ertoe gehouden zijn waarborg te verlenen voor de procedure, met inbegrip van de erelonen en de kosten van de raadpleging (art. 93, lid 4 W.L.V.O.). De objectiviteitsclausule is terug te vinden in art. 6, lid 1 van de E.E.G.-Richtlijn nr. 87/344 van 1978, in art. 7 en 8 van het K.B. betreffende rechtsbijstandverzekering en in art. 93 van de Wet op de landverzekeringsovereenkomst. Op de verzekeraar rust een informatieplicht over de objectiviteitsclausule. Hoe dit in de praktijk moet gebeuren is echter niet wettelijk geregeld en er is ook geen specifieke sanctie voorzien bij niet naleving van deze informatieplicht.
105
P. COLLE, Handboek bijzonder gereglementeerde verzekeringscontracten, Antwerpen, Intersentia, 2005, 302. P. COLLE, Handboek bijzonder gereglementeerde verzekeringscontracten, Antwerpen, Intersentia, 2005, 306307. 106
35
b.
67
I.t.t.
Meer middelen ter beschikking
vroeger,
toen
de
rechtsplegingvergoeding
niet
toekwam
aan
de
rechtsbijstandverzekeraar, levert de nieuwe regeling een aanzienlijke vermeerdering van middelen op voor die laatste. Het bedrag van de R.P.V. kwam vroeger immers toe aan de cliënt. 107 Voor rechtsbijstandverzekeraars biedt het septemberarrest de mogelijkheid om hun uitgaven aan kosten en erelonen van de advocaat, die als raadsman in een gerechtelijke procedure optreedt ter verdediging van de
verzekerde
(eisende
partij),
te
verhalen
op
de
aansprakelijke
derde
of
diens
aansprakelijkheidsverzekeraar. 68
In principe heeft een partij recht op vrije keuze van advocaat, maar in de praktijk is
deze vrije keuze maar bij enkele maatschappijen volledig vrij. Sommigen leggen een territoriale beperking op: De keuze is beperkt tot de advocaten die ingeschreven zijn bij de balie van het arrondissement waar de procedure moet ingeleid worden. Deze clausule wordt door de verzekeraar bedongen om de kosten te drukken en omdat de advocaat aldus de rechter van dat rechtsgebied beter zal kennen. Anderen hebben lijsten van onderlegde, betrouwbare en gespecialiseerde advocaten aan de hand waarvan zij een advocaat selecteren en vervolgens een voorstel van advocaat aan hun cliënt doen. Omwille van de genoemde selectiecriteria winnen deze advocaten meer zaken dan ze er verliezen. Daarnaast treden ze in procedures van aansprakelijkheid veelal op aan de zijde van de benadeelde die als eiser een vergoeding vordert. De rechtsbijstandverzekeraars zullen na het septemberarrest aldus meer middelen ter hunne beschikking hebben. 69
Een andere reden waarom rechtsbijstandverzekeraars over meer middelen zullen
beschikken, is dat als gevolg van de nieuwe wet de tegenpartij B.A.-verzekeraar nog minder procedeert en dus nog meer minnelijk schikt dan vroeger. De rechtsbijstandverzekeraar moet minder proceskosten maken en als gevolg hiervan komen er meer middelen vrij.
107
Antwerpen 15 december 2003, R.W. 2006-07, 1316.
36
c.
Uitoefening verhaal door rechtsbijstandverzekeraar
i.
70
Art 41 WLVO: subrogatie
De vraag rijst nu op welke grondslag de rechtsbijstandverzekeraar de door hem
gemaakte onkosten kan verhalen op de in het ongelijk gestelde partij of op diens aansprakelijkheidsverzekeraar.
Zoals
hoger
vermeld,
is
de
rechtsbijstandverzekering
een
schadeverzekering. Een van de regels eigen aan de schadeverzekering is de indeplaatsstelling of subrogatie van rechtswege van de verzekeraar die vergoed heeft in de rechten en de rechtsvorderingen van de verzekerde tegen de aansprakelijke derde ten belope van het uitgekeerde bedrag (art. 41 W.L.V.O.). 71
Nu het mijlpaalarrest van het Hof van Cassatie )de verhaalbaarheid van
advocatenkosten aanvaardt, zal de rechtsbijstandverzekeraar op basis van de wettelijke subrogatie voorzien in artikel 41 W.L.V.O. verhaal kunnen instellen m.b.t. uitgekeerde advocatenkosten. Voordien kon de rechtsbijstandverzekeraar geen subrogatoir verhaal instellen m.b.t. dat deel van de uitgekeerde
vergoeding
meerderheidsrechtspraak
108
omdat
tot
2004,
zoals
hierboven
reeds
vermeld,
volgens
de
de erelonen van de advocaat, die als raadsman in een gerechtelijke
procedure optreedt, niet verhaalbaar waren op de verliezende partij. 109 De subrogatieregeling voorzien bij artikel 41 van de wet van 25 juni 1992 op de landverzekeringsovereenkomst spreekt uitdrukkelijk van de indeplaatsstelling van de verzekeraar ten belope van de uitgekeerde bedragen tegen aansprakelijke derden 110 (het quasi-delictueel of contractueel karakter van de aansprakelijkheid is zonder belang) 111 . Aangezien de kosten en erelonen van de advocaat die de verzekerde bijstaat deel uitmaken van de door de rechtsbijstandverzekeraar
108
Cass. 11 april 1956, Pas. 1956, I, 841; Cass. 11 april 1956, Pas. 1956, I, 1098; Cass. 18 juni 1964, Pas. 1964, I, 1121; Cass. 7 april 1995, Pas. 1995, I, 403; Brussel 15 juni 1987, R.G.A.R. 1989, 11557, noot R.O.D.; Brussel 15 juni 1987, R.G.A.R. 1989, 11557; Brussel 20 november 1995, J.L.M.B. 1996, 1315; Brussel, 20 oktober 2000, R.G.A.R. 2002, 13647; Brussel 12 november 2001, J.L.M.B. 2002, 1220. Zie ook E. BALATE, “Les honoraires d’avocat à charge de la partie succombante: facteur d’accès à la justice ou non?”, T.Vred. 1987, 35 e.v.;W. HAUTEKIET en L. LAMBRECHT, “Lawyers’ fees: Recoverable in Belgium?”, R.D.A.I. 1991, 261 e.v. Contra, Antwerpen 26 maart 1993, R.G.A.R. 1993, 12206. 109 Zie i.v.m. kritische overwegingen terzake in de rechtsleer, de baanbrekende studie van J. LINSMEAU, “La répétibilité des honoraires d’avocat”, R.G.A.R. 1992, 12043, en R.G.A.R. 1998, 12915. Wat betreft de reeds bestaande beperkte mogelijkheid van subrogatoir verhaal vóór het cassatiearrest van 2 september 2004: C. PARIS, Le régime de l’assurance protection juridique, Brussel, Larcier, 2004, p. 119 e.v.; P. COLLE, “De rechtsbijstandverzekering en het K.B. van 12 oktober 1990”, in De nieuwe reglementering inzake rechtsbijstandverzekering, P. COLLE (ed.), Antwerpen, Maklu, 1991, nr. 31. 110 Deze beperking was onbekend in de Verzekeringswet van 1874. 111 M. FONTAINE, Verzekeringsrecht, Brussel, Larcier, 1999, nr. 497.
37
uitgekeerde bedragen, kan hij deze verhalen op de aansprakelijke derde, zonder wiens fout deze ereloonkost niet zou zijn ontstaan. De subrogatie kan slechts plaatsvinden in de mate van wat de verzekeraar daadwerkelijk betaalde, maar zodra hij betaalt – al was hij daartoe contractueel niet gehouden – treedt hij krachtens art. 41 W.L.V.O. in de rechten en rechtsvorderingen van de verzekerde. De rechtsbijstandverzekeraar zal dus enkel terugbetaling kunnen vorderen van de reeds uitgekeerde erelonen. Wanneer de verzekeraar de erelonen m.b.t. een zaak integraal wenst terug te vorderen, impliceert dit bijgevolg dat alle door de advocaat uit te voeren prestaties m.b.t. die zaak beëindigd zijn. Dan kan immers pas de laatste staat van kosten en erelonen worden opgesteld. Ofwel dient een provisionele vordering te worden ingesteld, waarna de zaak dan kan worden verder gezet als de definitieve staat is opgemaakt en betaald. 112 72
Er dient stilgestaan bij enkele problemen, voornamelijk op procedureel gebied.
Een pertinent probleem opdat de verzekeraar zijn subrogatoir verhaal effectief zou kunnen uitvoeren, lijkt de noodzaak om als partij in de procedure betrokken te zijn, terwijl een rechtsbijstandverzekeraar gebruikelijk op de achtergrond blijft. De rechtsbijstandverzekeraar heeft hier de keuze. Ofwel wacht hij het resultaat van de procedure tussen zijn verzekerde en de derdeaansprakelijke af en stelt hij nadien, gesubrogeerd in de rechten van zijn verzekerde, een regresvordering in tegen de aansprakelijke derde. Ofwel komt hij vrijwillig tussen in de lopende procedure. 113 Men kan zich vragen stellen bij de wenselijkheid van dergelijke tussenkomst van de rechtsbijstandverzekeraar. De gangbare praktijk bij het afsluiten van een dossier waarbij de advocaat zijn staat van ereloon en kosten ter betaling overmaakt en de sommen die hij gerecupereerd heeft (gerechtskosten, kosten van gerechtelijk deskundige, rechtsplegingvergoeding, etc.) aan de rechtsbijstandverzekeraar doorstort, verdient als meer pragmatische oplossing de voorkeur. Bij zo’n regeling is een vrijwillige tussenkomst of een bijkomende procedure niet nodig. De advocaat is echter geen partij van de verzekeringsovereenkomst. Uit art. 1134 B.W. volgt dat overeenkomsten alleen tussen de contracterende partijen gevolgen teweegbrengen. De raadsman die door de verzekerde geraadpleegd
is,
kan
bijgevolg
als
derde
in
principe
geen
eigen
recht
tegen
de
rechtsbijstandverzekeraar laten gelden. Alhoewel advocaten in de praktijk de staat van hun kosten en erelonen meestal rechtstreeks aan de rechtsbijstandverzekeraar richten, wordt er niet aan de aard van de juridische verhouding geraakt. Het is een algemeen gebruik. Tenzij er toepassing gemaakt kan worden van de rechtsfiguren van de eenzijdige wilsuiting, het beding ten behoeve van een derde of delegatie, kan de advocaat zich enkel tot zijn cliënt wenden. De cliënt (verzekerde) kan op zijn beurt
112
P. COLLE en S. ZEGERS, “De terugvorderbaarheid van de erelonen van advocaten en verzekeringen”, T. Verz. 2006, afl. 1, 44-45. 113 Via een verzoekschrift tot vrijwillige tussenkomst zoals voorzien in art. 813, § 1 Ger.W.
38
zijn rechtsbijstandverzekeraar aanspreken en/of in tussenkomst en vrijwaring dagvaarden. Aanvankelijk bestaat er tussen de rechtsbijstandverzekeraar en de advocaat geen rechtsband. 114 73
Sommige verzekeraars vrezen daarnaast dat hun tussenkomst in de procedure
mogelijks een negatief effect zou hebben op de beoordeling van de verhaalbaarheid in concreto door de rechtbank, meer bepaald dat magistraten lagere bedragen zouden gaan toekennen ter vergoeding van advocatenkosten of hen (de verzekeraars) zelfs het voordeel van de terugvorderbaarheid niet zouden toekennen. Dit laatste lijkt gelet op de subrogatie niet mogelijk. 74
Bovendien kan een discussie over terugvorderbare kosten en erelonen de procedure
rekken en bijgevolg de kosten doen stijgen. Sommige verzekeraars vrezen derhalve op het einde van de rit niet veel voordeel te halen uit de ondernomen démarches om de advocatenkosten te verhalen. 75
De rechtsbijstandverzekeraars zouden kunnen bedingen in de polis dat de
rechtsplegingvergoeding hen toekomt. Dit kan perfect op basis van de contractuele vrijheid van partijen. Indien de rechtsplegingvergoeding een compensatie is voor de kosten voor materiële procesakten, dan zijn deze betaald door de verzekeraar en is de rechtsplegingvergoeding voor de rechtsbijstandverzekeraar o.g.v. de subrogatie van art. 41 W.L.V.O. Anders is het wanneer er geen clausule is in het voordeel van de verzekeraar en deze niet alle kosten heeft vergoed omwille van bijvoorbeeld een vrijstelling of een ontoereikende financiële waarborg.
ii.
76
Overeenkomst van naamlening
Omwille van de verschillende hinderpalen bij de uitoefening van een subrogatoir
verhaal door de rechtsbijstandverzekeraar stellen V. Callewaert en B. De Coninck voor dat gebruik zou worden gemaakt van de overeenkomst van naamlening 115 . Partijen komen dan overeen dat de verzekerde in eigen naam maar voor rekening van de verzekeraar het verhaal zal uitoefenen dat deze laatste op grond van de subrogatie kan doen gelden tegen de aansprakelijke derde. Door de toepassing van deze rechtsfiguur dient de verzekeraar dus niet formeel in de procedure tussen te komen en zal hij toch terugbetaling kunnen bekomen van de uitgekeerde advocatenkosten. In de rechtspraak en rechtsleer wordt algemeen aanvaard dat gebruik wordt gemaakt van naamleningsovereenkomsten om
114
P. COLLE, Handboek bijzonder gereglementeerde verzekeringscontracten, Antwerpen, Intersentia, 2005, 320323. 115 V. CALLEWAERT en B. DE CONINCK, “La répétibilité des frais et honoraires d’avocat après l’arrêt de la Cour de Cassation du 2 septembre 2004: responsabilité et assurances”, R.G.A.R. 2005, nr. 13.944.
39
een vordering in rechte in te stellen voor zover hiermee geen afbreuk gedaan wordt aan de rechten van de tegenpartij of geen wetsontduiking wordt verborgen 116 . Men spreekt van een naamleningsovereenkomst wanneer aan een lasthebber de bevoegdheid wordt gegeven in eigen naam in rechte op te treden, voor rekening van de lastgever, zonder zijn hoedanigheid van lasthebber kenbaar te maken. De naamlener (i.c. de verzekerde) treedt dus op in eigen naam en derden weten niet dat hij qualitate qua (i.c. voor rekening van de verzekeraar) optreedt. De naamlener geeft dus de indruk voor eigen rekening te handelen. Aangezien de tegenpartij kan opwerpen dat de verzekerde niet de vereiste hoedanigheid en belang heeft om de door de verzekeraar vergoede erelonen van de advocaat in rechte te verhalen, lijkt de naamlening enkel mogelijk indien de tegenpartij niet weet dat een rechtsbijstandverzekering bestaat. Bovendien mag de simulatie die de naamlening voor gevolg heeft niet ongeoorloofd zijn. Ze mag niet nadelig zijn voor de rechten van de tegenpartij of een wetsontduiking verbergen.
iii.
77
Ten belope van welk bedrag?
De vraag rijst welke bedragen de rechtsbijstandverzekeraar kan terugvorderen. Er lijkt
geen discussie te bestaan over het feit dat de door de rechter toegekende kosten en erelonen van de advocaten en de R.P.V. aan de rechtsbijstandverzekeraar toekomen, voor zover hij deze ten laste genomen heeft. Daarentegen zouden de administratiekosten die de verzekerde zelf heeft gedragen (telefoonkosten, briefwisseling,…) toekomen aan de verzekerde zelf. 117
116
K. BROECKX, “Vertegenwoordiging in rechte en naamlening in het geding”, R.W. 1994-95, 248-253. C. VAN SCHOUBROECK, “Verhaalbaarheid van kosten en erelonen raadslieden ook voor verzekeraars?”, in Liber Amicorum Jean-Luc Fagnart, Louvain-la-Neuve, Anthemis, 2008, 330-331.
117
40
d.
Wat wanneer de dekking in de rechtsbijstandverzekering niet voldoende is om de staat van kosten en erelonen te betalen?
78
-Hypothese 1: de door de rechter toegekende schadevergoeding inzake de
verhaalbaarheid is groter dan het door de rechtsbijstandverzekeraar ten laste genomen dekkingsbedrag, doch de derde is beperkt solvabel. Callewaert en De Coninck geven een voorbeeld: dekking van 5.000 euro voorzien in de polis, de kosten en erelonen bedragen 5.500 euro en de rechter kent een schadevergoeding toe van 5.500 euro. De derde-aansprakelijke kan echter maar 1.600 euro betalen. Art. 41, lid 3, W.L.V.O. stipuleert dat de indeplaatsstelling de verzekerde die slechts gedeeltelijk vergoed is, niet mag benadelen. In dat geval kan de verzekerde zijn rechten uitoefenen voor hetgeen hem nog verschuldigd is, bij voorrang boven de verzekeraar. Krachtens deze bepaling zou de verzekerde op het bedrag van 1.600 euro een bedrag van 500 euro kunnen recupereren om op die manier de staat van kosten en erelonen van zijn raadsman
te
kunnen
rechtsbijstandverzekeraar. 79
voldoen.
De
resterende
1.100
euro
zou
toekomen
aan
de
118
-Hypothese 2: De toegekende schadevergoeding is lager dan het door de
rechtsbijstandverzekeraar ten laste genomen bedrag. Er is bijvoorbeeld dekking voor 5.000 euro, de kosten en erelonen bedragen 5.500 euro terwijl de rechter slechts 3.000 euro ex aequo et bono toekent ten titel van schadevergoeding. Callewaert en De Coninck menen dat ook hier de verzekerde het bedrag van 500 euro moet kunnen recupereren. 119 120 80
Ten slotte kan de rechtsbijstandverzekeraar niet gehouden zijn de schadepost van
kosten en erelonen van de benadeelde te betalen. In de hypothese dat de rechtsbijstandverzekeraar optreedt aan de zijde van de aansprakelijke, biedt de rechtsbijstandverzekeraar geen dekking voor de schadevergoeding, met inbegrip van de kosten en erelonen van de tegenpartij, waartoe zijn verzekerde ten aanzien van de benadeelde veroordeeld is. De rechtsbijstandverzekering biedt immers geen waarborg voor de financiële gevolgen van aansprakelijkheid. Hij zal enkel de kosten van verweer van
118
C. VAN SCHOUBROECK, “Verhaalbaarheid van kosten en erelonen raadslieden ook voor verzekeraars?”, in Liber Amicorum Jean-Luc Fagnart, Louvain-la-Neuve, Anthemis, 2008, 332. 119 V. CALLEWAERT en B. DE CONINCK, “La répétibilité des frais et honoraires d’avocat après l’arrêt de la Cour de Cassation du 2 septembre 2004: responsabilité et assurances”, R.G.A.R. 2005, nr. 13.944. 120 C. VAN SCHOUBROECK, “Verhaalbaarheid van kosten en erelonen raadslieden ook voor verzekeraars?”, in Liber Amicorum Jean-Luc Fagnart, Louvain-la-Neuve, Anthemis, 2008, 332.
41
zijn
verzekerde
moeten
rechtsbijstandverzekeraar
vergoeden, kan
dus
binnen “verhalen
de en
voorwaarden moet
van
niet
de
betalen”.
dekking. 121 Daar
hij
De in
aansprakelijkheidsvorderingen vaak optreedt aan de zijde van de benadeelde, heeft deze jurisprudentiële regeling tot recuperatie voor hem een kostendalend effect. 122
e. 81
Verdere ontwikkeling rechtsbijstandverzekering
Gustaaf Daemen, afgevaardigd bestuurder van rechtsbijstandverzekeraar Das, is er van
overtuigd dat het nog zin heeft om een rechtsbijstandpolis te onderschrijven, aangezien je immers nooit op voorhand weet of je een zaak gaat winnen. En als men verliest, betaalt men twee keer advocatenkosten. Bovendien worden er altijd een aantal kosten vooruitbetaald., zoals de facturen van de expert. 123 82
De verhaalbaarheid van ereloonkosten draagt bij tot een meer realistische inschatting
van slaagkansen van een procedure die een verzekerde wenst in te leiden en waarvoor het objectief advies wordt ingewonnen van een raadsman. Noch de verzekerde, noch de verzekeraar is gebaat met langdurige procedures die bij voorbaat verloren zijn. Dit leidt dus tot een vermindering van het aantal procedures. 83
In de praktijk ziet men dat de rechtsbijstandverzekeraars niet systematisch hun
advocaten vragen om de kosten van verdediging terug te eisen. Dit zou onvermijdelijk leiden tot een verhoging van de verzekeringspremies, wat in het nadeel van de consument zou zijn. Deze vordering tot vergoeding van de advocatenkosten zou voorbehouden moeten blijven voor de erge gevallen, moeilijke procedures, waarbij het risico bestaat dat het plafond van de rechtsbijstanddekking gepasseerd wordt.
121
C. PARIS, Le régime de l’assurance protection juridique, Brussel, Larcier, 2004, p. 130 ; V. CALLEWAERT en B. DE CONINCK, “La répétibilité des frais et honoraires d’avocat après l’arrêt de la Cour de Cassation du 2 septembre 2004: responsabilité et assurances”, R.G.A.R. 2005, nr. 13.944, nr. 35. 122 C. VAN SCHOUBROECK, “Verhaalbaarheid van kosten en erelonen raadslieden ook voor verzekeraars?”, in Liber Amicorum Jean-Luc Fagnart, Louvain-la-Neuve, Anthemis, 2008, 334. 123 H. VAN DONINCK, “Hof van Cassatie. Verdedigingskosten voortaan verhaalbaar”, Verz W 2004.14, 34.
42
7.3.
Weerslag op de aansprakelijkheidsverzekering/”Betalen, maar niet verhalen”
a.
84
Aansprakelijkheidsverzekering, begripsomschrijving
De aansprakelijkheidsverzekering is de verzekering die ertoe strekt “de verzekerde
dekking te geven tegen alle vorderingen tot vergoeding wegens het voorvallen van schade die in de overeenkomst is beschreven, en zijn vermogen binnen de grenzen van de dekking te vrijwaren tegen alle schulden uit een vaststaande aansprakelijkheid. 124
b.
85
Kostenstijging en gevolgen
Vermits de advocatenkosten sedert het septemberarrest beschouwd worden als een
door de aansprakelijke te vergoeden schade-element, maken zij een extra schadepost uit voor de verzekeraar burgerlijke aansprakelijkheid van de verzekerde wiens aansprakelijkheid wordt weerhouden. Dit brengt dus ongetwijfeld een meerkost in deze tak met zich mee. De voornoemde cassatierechtspraak verhoogt dus potentieel de last in hoofde van de aansprakelijkheidsverzekeraar. In tegenstelling tot bij nieuw aangekondigde wetgeving die bovendien vaak in overgangsbepalingen voorziet, zien aansprakelijkheidsverzekeraars zichzelf nu geconfronteerd met bijkomende vorderingen tot schadevergoeding terwijl deze niet voorzien waren bij het berekenen van de premies. 125 86
Dergelijke kostenstijging zou kunnen worden opgevangen ofwel d.m.v. een
premiestijging ofwel door de schadeposten “advocatenkosten van de tegenpartij” uit de dekking te lichten. Er dient echter opgemerkt dat eventuele wijzigingen enkel voor de toekomst kunnen gelden en de financiële gevolgen van schadegevallen die voorgevallen zijn vóór de inwerkingtreding van de wijziging niet opvangen. Bij nieuwe verzekeringsovereenkomsten, kan de verzekeraar, op basis van de contractuele vrijheid (artikel 1134 B.W.), vrij met de verzekeringsnemer de voorwaarden en de omvang van de dekking bepalen en overeenkomen. De verzekeraar kan zonder problemen een nieuw tarief bepalen of nieuwe voorwaarden opstellen voor de nieuw af te sluiten burgerlijke aansprakelijkheidsproducten.
124
Artikel 77 W.L.V.O. V. CALLEWAERT en B. DE CONINCK, “La répétibilité des frais et honoraires d’avocat après l’arrêt de la Cour de Cassation du 2 septembre 2004: responsabilité et assurances”, R.G.A.R. 2005, nr. 13.944, n° 33 e.v.
125
43
Bij lopende verzekeringsovereenkomsten liggen de zaken niet zo eenvoudig voor de verzekeraar om de voorwaarden eenzijdig te wijzigen. Dit volgt uit het beginsel van de bindende kracht van overeenkomsten (artikel 1134 B.W.) Men zal rekening dienen te houden met de specifieke regels van het verzekeringsrecht inzake tariefwijziging en met de algemene regels van het verbintenissenrecht voor de wijziging van contractsvoorwaarden. 126 87
De prestatie van de aansprakelijkheidsverzekeraar bestaat erin de verdediging van zijn
verzekerde op zich te nemen (d.i. de aansprakelijkheid van de verzekerde te betwisten evenals het noodzakelijke karakter van de gevorderde kosten) en hem te vergoeden bij vaststaande aansprakelijkheid (art. 77 W.L.V.O.). Dit houdt in dat de verzekeraar de plicht en het recht heeft de leiding van het geschil op zich te nemen (art. 79 W.L.V.O.) en de schadevergoeding te betalen, alsook, en dit zelfs boven het verzekerde bedrag, de intresten, de kosten van advocaat en deskundigen en de gerechtskosten (art. 82 W.L.V.O.). Deze verplichting tot vergoeding van de aansprakelijkheidsverzekeraar is aan bepaalde voorwaarden gebonden. Ten eerste moet de aansprakelijkheid van de verzekerde vaststaan en het voorwerp uitmaken van de bedongen waarborg. Daarnaast moet de rechter de kosten als schade erkennen en de vergoeding ervan begroten. In het kader van de leiding van het geschil dat de aansprakelijkheidsverzekeraar op zich neemt, kan hij deze schadepost betwisten. Ingeval de schadevergoeding wordt toegekend, is de verzekeraar gehouden deze schade te vergoeden. Er is geen dwingende wettelijke bepaling die de verzekeraar verplicht deze schade te vergoeden. De verzekeraars kunnen dan ook bedingen dat zij deze schade niet vergoeden. Deze uitsluiting van welomschreven schade is o.g.v. art. 87 W.L.V.O. tegenwerpelijk aan de benadeelde. 127 Als schade geleden door de benadeelde, maakt de vergoeding van de kosten en erelonen van zijn technische en juridische raadslieden, bijgevolg onderdeel uit van de schadevergoeding in hoofdsom, in de zin van art. 82 W.L.V.O., die de aansprakelijkheidsverzekeraar ten laste moet nemen. 128 88
De verzekeraar is slechts tot verzekeringsprestatie gehouden binnen de in de polis
overeengekomen grenzen. Deze dekkingsgrenzen gelden voor de in hoofdsom verschuldigde schadevergoeding (art. 82, lid 1 W.L.V.O.). Interesten op de hoofdsom, gerechtskosten, erelonen en kosten van advocaten en deskundigen die door of met toestemming van de verzekeraar zijn gemaakt, echter, dienen in beginstel integraal te worden vergoed, al worden zo de maximum verzekerde bedragen overschreden (art. 82, lid 2 en 3 W.L.V.O.). Voor aansprakelijkheidsverzekeringen, andere 126
P. COLLE en S. ZEGERS, “De terugvorderbaarheid van de erelonen van advocaten en verzekeringen”, T. Verz. 2006, afl. 1, 41-42. 127 C. VAN SCHOUBROECK, “Verhaalbaarheid van kosten en erelonen raadslieden ook voor verzekeraars?”, in Liber Amicorum Jean-Luc Fagnart, Louvain-la-Neuve, Anthemis, 2008, 327. 128 P. COLLE en S. ZEGERS, “De terugvorderbaarheid van de erelonen van advocaten en verzekeringen”, T. Verz. 2006, afl. 1, 43.
44
dan de verplichte aansprakelijkheidsverzekering inzake motorrijtuigen, kunnen de boven de dekkingsgrenzen te betalen interesten en kosten wel worden beperkt overeenkomstig bij K.B. bepaalde schijven (art. 82, lid 4 W.L.V.O.). Volgens P. Colle en S. Zegers valt de extra schadepost van advocatenkosten van de tegenpartij binnen het in de overeenkomst begrensde hoofdbedrag van de dekking vermits de advocatenkosten worden beschouwd als deel van de schade van de benadeelde. In tegenstelling tot de erelonen en kosten van advocaten en deskundigen blootgesteld ter verdediging van de eigen verzekerde, zullen dergelijke kosten van de tegenpartij dus slechts door de verzekeraar moeten worden betaald ten belope van de overeengekomen maximumdekking voor de in hoofdsom verschuldigde schadevergoeding. Naarmate deze schadepost een groter aandeel van de te betalen schadevergoeding deel uitmaakt, verhoogt bijgevolg de kans dat de verzekerde persoonlijk een deel van de schadevergoeding zal moeten dragen. Er is m.a.w. een snellere uitputting van het in hoofdsom gedekte schadebedrag door de extra schadepost. 89
Hoewel bij partijen die op een aansprakelijkheidsverzekering kunnen terugvallen, de
gevolgen van de verhaalbaarheid op het eerste gezicht vooral de verzekeraar treffen, zijn er dus ook belangrijke indirecte gevolgen voor de verzekeringnemer (mogelijke stijging premie) en de verzekerde (snellere uitputting van in hoofdsom gedekte schadebedrag door extra schadepost). 129 Deze situatie houdt bijgevolg een bijkomend gevaar in van een belangenconflict tussen de aansprakelijkheidsverzekeraar en de verzekerde, in het bijzonder over de te volgen strategie bij het afwikkelen van het schadegeval. In geval van belangenconflict heeft de verzekerde het recht om zich te laten bijstaan door een eigen advocaat. De kosten en erelonen van deze advocaat vallen in beginsel ten laste van de aansprakelijkheidsverzekeraar, zelfs boven het verzekerde bedrag (art. 82 W.L.V.O. en art. 6ter K.B. van 24 december 1992). 90
De rechtspraak inzake de verhaalbaarheid van kosten en erelonen beperkt het recht op
vergoeding tot de eiser die de zaak wint. In het kader van aansprakelijkheidsgeschillen is het de facto de benadeelde die als eisende partij recht heeft op terugbetaling door de aansprakelijke dader. De verweerder beschikt niet over een recht op verhaalbaarheid, zelfs wanneer hij de zaak wint. Hij kan bijgevolg de kosten en erelonen van zijn technisch raadsman of advocaat niet verhalen op de benadeelde die het geschil verliest. Hieruit volgt dat de aansprakelijkheidsverzekeraar die met succes de verdediging van zijn verzekerde op zich genomen heeft, evenmin de kosten en erelonen die hij betaalde, kan verhalen op de benadeelde, verliezende partij. Voor de aansprakelijkheidsverzekeraar kan derhalve geconcludeerd worden met het motto “betalen, maar niet verhalen”. 130
129
P. COLLE en S. ZEGERS, “De terugvorderbaarheid van de erelonen van advocaten en verzekeringen”, T. Verz. 2006, afl. 1, 42-43. 130 C. VAN SCHOUBROECK, “Verhaalbaarheid van kosten en erelonen raadslieden ook voor verzekeraars?”, in Liber Amicorum Jean-Luc Fagnart, Louvain-la-Neuve, Anthemis, 2008, 328-329.
45
c.
91
Dit
Invloed voor minnelijke regelingen
gezegd
zijnde,
is
het
niet
denkbeeldig
dat
burgerlijke
aansprakelijkheidsverzekeraars meer gaan aansturen op een minnelijke regeling in een poging de kosten te drukken omdat zij vooral vrezen dat de verhaalbaarheid de kostprijs zal doen stijgen. Dit biedt het voordeel van een snellere regeling voor de betrokken partijen en een vermindering van de belasting van het gerecht met zaken die een beperkte inzet hebben. 92
Echter, afleiden uit het septemberarrest dat in het minnelijke stadium geen vergoeding
voor advocatenkosten gevraagd kan worden, is niet correct. In het stadium van de minnelijke schikking speelt de wil van de partijen. Zij komen vrij de voorwaarden van de minnelijke schikking overeen die zij afsluiten (art. 1134 B.W.). De advocatenkosten blijven een mogelijke schadepost die voor vergoeding in aanmerking komt los van een gerechtelijke procedure. De beginselen van het aansprakelijkheidsrecht zijn zowel binnen als buiten een gerechtelijke procedure van toepassing. Sommigen menen hieruit af te leiden dat de mogelijke verhaalbaarheid van advocatenkosten in de precontentieuze fase eerder zal leiden tot een vermindering van het aantal minnelijke regelingen. P. Colle en S. Zegers menen echter dat nog steeds de aard van de onderliggende zaak (complexiteit van het juridische probleem, inzet van de zaak, al dan niet veel discussie mogelijk omtrent de aansprakelijkheid) een belangrijke rol zal spelen. De mogelijke invloed van de erkenning van de verhaalbaarheid van advocatenkosten moet daarenboven genuanceerd worden. In het minnelijke stadium zal de vergoeding meestal lager liggen dan op het einde van de procedure vermits de prestaties van de raadsman over het algemeen beperkter zullen zijn. Bovendien zal in de precontentieuze fase niet steeds een raadsman al zijn tussengekomen op het ogenblik dat een minnelijk voorstel wordt gedaan. Globaal gezien zullen de financiële gevolgen van de verhaalbaarheid aldus beperkter zijn in de precontentieuze fase in vergelijking met de contentieuze fase. Er blijft dus een kostenvoordeel die burgerlijke aansprakelijkheidsverzekeraars ertoe zou kunnen aanzetten minnelijke regelingen aan te moedigen. 131
131
P. COLLE en S. ZEGERS, “De terugvorderbaarheid van de erelonen van advocaten en verzekeringen”, T. Verz. 2006, afl. 1, 43-44.
46
§8.Verwarring, onduidelijkheid en rechtsonzekerheid
8.1.
93
Fee shifting
Na het septemberarrest van het Hof van Cassatie en daaruit voortvloeiende commotie
en rechtsonzekerheid 132 , steken allerlei voorstellen tot wijziging van het systeem van verhaalbaarheid van advocatenkosten, de kop op. Zo wil de Orde van Vlaamse Balies (O.V.B.) een systeem van fee shifting invoeren, waarbij de verliezer de advocaat van de tegenpartij betaalt zonder tarifering van de erelonen. 94
Er zijn twee argumenten pro fee shifting: wie gelijk heeft, zou eigenlijk niet moeten
betalen om dat gelijk ook te halen bij de rechter. Daarnaast zal het aantal nutteloze gedingen dalen. 95
Het belangrijkste argument tegen fee shifting is: de toegang tot het gerecht wordt
moeilijker voor de minstbedeelden. 96
Een systeem van fee shifting heeft verscheidene gevolgen. Ten eerste stijgen de
erelonen van advocaten. Men geeft meer geld uit als men ervan overtuigd is dat men zijn zaak zal winnen, want de gemaakte kosten vallen toch ten laste van de verliezende partij. Ten tweede kunnen processen veel langer duren. In de eerste plaats omdat partijen meer uitgeven voor hun advocaat, die de zaken grondiger aanpakt, met een zwaarder proces tot gevolg. Als de verliezer de honoraria betwist, kan er een proces in het proces ontstaan over de grootte van de advocatenlonen. Zeker als de verzekeringen in de rechtszaak tussenkomen, is dat mogelijk. Het aantal rechtsbijstandverzekeringen zal stijgen. Ten derde zal de verliezer misschien veel sneller met het proces stoppen als hij ziet dat hij toch bakzeil haalt. Beide tegenstrijdige tendensen heffen elkaar misschien op. Ten slotte zou het aantal processen kunnen dalen omdat de vonnissen acurater zullen zijn en er minder beroepen zullen zijn. 133
132 133
Cfr. infra: nr. 99-100. J. DE WIT, “Meningen verdeeld over ‘fee shifting’”, Juristenkrant 2005, afl. 115, 7.
47
8.2.
97
Forfaitair of niet?
Zal men de advocatenkosten die de verliezer moet betalen, beperken tot een forfait,
zoals het O.V.B.-voorstel wil, of niet? En zal men –zoals in de ziekenzorg- vaste bedragen opleggen voor iedere prestatie van een advocaat? Voormalig minister van Justitie L. Onckelinx was voorstander van dit laatste, omdat alleen een “mutualistisch systeem” de waarborg biedt dat ook de armen naar de rechter kunnen stappen. Quasi alle advocaten waren tegen. Ook vanuit mededingsrechtelijk oogpunt, lijkt dit niet haalbaar.
8.3.
98
Verschillende behandeling eiser/verweerder. Discriminatie?
Enkel de benadeelde van de wanprestatie of de onrechtmatige daad kan de
verhaalbaarheid op de materieelrechtelijke rechtsverhouding baseren. De verweerder, de (vermeende) aansprakelijke, kan daarentegen in die rechtsverhouding geen aanspraak maken op enige vergoeding van zijn kosten van juridische bijstand, ook niet wanneer de vordering wordt afgewezen of wanneer de deels ten onrechte gestelde vordering tot een verzwaring van zijn kosten van verdediging zou hebben geleid. Hij kan zich enkel op de procesrechtelijke verhouding baseren om op vergoeding aanspraak te maken, voor zover de procesvoering door de eiser de perken van de normale uitoefening van het recht door een bedachtzaam en zorgvuldig persoon om in rechte op te treden, kennelijk te buiten gaat. 134 N.a.v. een prejudiciële vraag acht het Grondwettelijk Hof de artikelen 1149, 1382 en 1383 B.W. niet discriminerend wat betreft de vraag of het gelijkheidsbeginsel geschonden wordt wanneer een verwerende partij die de vordering van de eisende partij afgewezen ziet geen recht heeft om de kosten van verdediging terug te vorderen. De verweerder kan deze uitgave immers niet vorderen als “onderdeel van de geleden schade”. Maar het Hof wijst de wetgever wel op de lacune in de wetgeving die de rechten vervat in de artikelen 11 G.W. en 6 E.V.R.M. op de helling zet. Door deze verschillende behandeling van eiser en verweerder is er wapenongelijkheid: het procesrisico weegt zwaarder voor de ene dan voor de andere. Het Hof distantieert zich van de interpretatie die het Hof van Cassatie hanteert in haar septemberarrest. 135 Ook in het arrest van 19 april 2006 komt het Grondwettelijk Hof tot de conclusie dat de verwerende partij van een contractuele of buitencontractuele vordering –wanneer hij
134
V. CALLEWAERT en B. DE CONINCK, “La répétibilité des frais et honoraires d’avocat après l’arrêt de la Cour de Cassation du 2 septembre 2004: responsabilité et assurances”, R.G.A.R. 2005, nr. 13.944, p. 2verso. 135 F. EVERS, “Discriminatie bij verhaalbaarheid erelonen valt niet meer te ontkennen”, Juristenkrant 2006, afl. 135, 3.
48
in het gelijk gesteld wordt – het honorarium en de kosten van zijn advocaat slechts kan verhalen op de (verliezende) partij in het uitzonderlijke geval van een tergend en roekeloos geding en dus niet als de eisende partij zich te goeder trouw vergist heeft over de omvang van zijn rechten. 136
8.4.
99
Wetgevend initiatief noodzakelijk
Met het septemberarrest werd de deur open gezet voor een algemene erkenning van de
verhaalbaarheid van verdedigingskosten. Nochtans heerst er bij bepaalde rechters een sterke terughoudendheid om de verliezende partij te veroordelen tot betaling van de verdedigingskosten van de winnende partij. Franstalige advocaten bleken het actiefst bij het stellen van de bijkomende vordering ter vergoeding van de kosten van de eigen raadsman. De eerste positieve uitspraken werden vastgesteld bij Waalse politierechters. In een vonnis van 26 oktober 2005 137 , kent de Politierechter te Luik de kosten van de eigen raadsdokter toe voor 1043,26 euro. Voor de advocaatkosten wordt 1 euro provisioneel toegekend. In zijn motivatie stelt de rechter dat het van geen belang is dat het slachtoffer kan terugvallen op een rechtsbijstandverzekeraar. Men vordert 1 euro provisioneel omdat de advocaat nog niet weet wat de totale kostprijs van zijn tussenkomst zal zijn. Zo weet hij niet welke prestaties nog zullen geleverd moeten worden bij de uitvoering van de uitspraak. Wanneer de partijen er nadien niet uitgeraken wat betreft de grootte van de ereloonstaat, zal de rechter alsnog een uitspraak moeten doen. De rechter zal soeverein oordelen of een ingediende ereloonstaat billijk, dan wel overdreven is. Op die manier zou het kunnen dat rechters op termijn gaan bepalen wat advocaten kunnen aanrekenen. Het laat zich immers raden dat veel cliënten niet meer aan hun advocaat zullen willen betalen dan hetgeen als billijk wordt beschouwd door de rechter. De advocatuur die een vrij beroep uitoefent, staat uiteraard huiverachtig t.a.v. de hoger geschetste evolutie. Het is voor de rechtsbedeling bovendien ook niet goed dat de rechters zich bijkomend ook nog moeten inlaten met de discussie over de begroting van het ereloon. De uiteindelijke doorbraak (ook in Vlaanderen) van de theorie uitgestippeld door het Hof van Cassatie in het septemberarrest heeft de Antwerpse Balie geïnspireerd om haar leden aan te bevelen om steeds een vordering in te dienen voor de kosten van hun tussenkomst. Op die manier worden de rechten van hun cliënten gevrijwaard en kunnen problemen van beroepsaansprakelijkheid vermeden worden.
136
Grondwettelijk Hof 19 april 2006, B.S. 7 juli 2006, 34165, R.W. 2005-06, 1614, noot, J.L.M.B. 2006, 721, J.T. 2006, 285, noot B. DECONINCK, NjW 2006, 406, noot N. PEETERS, P & B 2006, 98 en R.A.B.G. 2006, 847, noot. 137 Pol. Luik 26 oktober 2005, onuitg.
49
In zijn vernietigingsarrest van 11 oktober 2006 tikte het Hof van Cassatie de correctionele rechtbank van Hoei op de vingers. Die laatste had geprobeerd de kwestie van de verhaalbaarheid van de erelonen af te wimpelen met 1 euro provisionele schadevergoeding en het argument dat de wetgever moet tussenkomen in de discussie. Hij stelde de rest van de zaak sine die uit in afwachting van een wettelijke tussenkomst. Voor het Hof van Cassatie is dat rechtsweigering. Het feit de verhaalbaarheid van de kosten van verdediging het voorwerp uitmaakt van een wetgevend initiatief, ontslaat de rechter er niet van om over een dergelijke vordering uitspraak te doen. 138 100
De terughoudendheid in de rechtspraak staat in schril contrast met de visie van menig
auteur waarin gepleit wordt voor een ruime toepassing van de verhaalbaarheid van de advocatenrekening. Rechters en auteurs zitten duidelijk niet op dezelfde golflengte wat de grondslag, de voorwaarden en de begroting van de verhaalbare verdedigingskosten betreft. Nochtans vinden beide opvattingen steun in het septemberarrest. Geen van beide bewandelt het “verkeerde” pad, maar duidelijk wel een verschillend pad. Een degelijke wetgevende tussenkomst is bijgevolg dringend vereist, zoniet dreigt het gevaar dat zich ook binnen de rechtspraak 139 (nog meer) verschillende strekkingen zullen ontwikkelen, wat de rechtszekerheid van procespartijen uiteraard niet ten goede komt. 140 In de parlementaire voorbereidingen van de Wet van 21 april 2007 rechtvaardigt de wetgever haar optreden in deze aangelegenheid door te verwijzen naar de rechtsonzekerheid die ontstaan was n.a.v. het arrest van het Hof van Cassatie van 2 september 2004.
138
Cass. 11 oktober 2006, J.T. 2007, 15 en J.L.M.B. 2007, 816. Een aantal rechters vindt het bv. raadzamer “voorlopig” geen uitspraak te doen, hetgeen leidt tot een verzending naar de rol voor dit deel van de vordering. Nog andere rechters staan een provisionele vergoeding van €1 toe. 140 S. TACK, “Verhaalbaarheid verdedigingskosten”, NjW 2005, afl. 131, 1299. 139
50
Afdeling 2.
101
De wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van de erelonen en de kosten verbonden aan de bijstand van een advocaat en bijhorend Koninklijk Besluit van 26 oktober 2007 tot vaststelling van het tarief van de rechtsplegingvergoeding bedoeld in artikel 1022 van het Gerechtelijk Wetboek en tot vaststelling van de datum van inwerkingtreding van de artikelen 1 tot 13 van de Wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van de erelonen en de kosten verbonden aan de bijstand van een advocaat.
De bovenvermelde gebeurtenissen hebben tot grote onzekerheid geleid omtrent de
problematiek van de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat. Met de wet van 21 april 2007 heeft de wetgever de luide oproep om in te grijpen beantwoord. Men voelde aan dat het aansprakelijkheidsrecht “geen geschikt instrument was om tot evenwichtige oplossingen te komen en om rekening te houden met beleidsargumenten”. 141 Het begrip rechtsplegingvergoeding heeft een nieuwe invulling gekregen en vormt voortaan een forfaitaire tegemoetkoming in de kosten en erelonen van de advocaat van de in het gelijk gestelde partij. Als gevolg daarvan zijn, in een tweede beweging, de rechtsplegingvergoedingen opgetrokken.
141
E. DIRIX, “Verhaalbaarheid proceskosten en rechtscultuur”, R.W. 2008-09, afl. 1, 41 en http://www.rwe.be (consultatie op 10 september 2008).
51
§1.Voorgeschiedenis van de wet van 21 april 2007
1.1.
Wetgeving
a.
102
Het Gerechtelijk Wetboek
Hiervoor kan verwezen worden naar wat hierboven uiteengezet werd i.v.m. de
uitgaven en kosten m.b.t. een geding. 142
De Wet Betalingsachterstand Handelstransacties 143
b.
i.
103
Uitgangspunt: verhaalbaarheid
In uitvoering van een Europese richtlijn voert de wet van 2 augustus 2002 een reeks
innoverende maatregelen in om de betalingsachterstand bij handelstransacties in te dijken. De Wet van 2 augustus 2002 betreffende de bestrijding van de betalingsachterstand bij handelstransacties brak een lans voor de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van de advocaat. Deze wet is van toepassing op handelstransacties tussen ondernemingen onderling of tussen ondernemingen en overheidsinstanties. Titularissen van vrije beroepen vallen eveneens onder het toepassingsgebied, voor zover deze optreden in het raam van hun professionele activiteit. Artikel 6 van de wet bepaalt dat , indien partijen niets anders zijn overeengekomen en met inachtneming van artikel 7 (mogelijkheid van herziening door de rechter) de schuldeiser, onverminderd zijn recht op vergoeding van de gerechtskosten, ook recht heeft op een “redelijke schadeloosstelling door de schuldenaar van alle relevante invorderingskosten ontstaan door de betalingsachterstand” wanneer de schuldenaar niet betaalt binnen de 30 dagen of binnen de tussen partijen overeengekomen termijn. Hieronder vallen onder meer de kosten van aanmaningen, administratieve kosten maar ook de kosten en het honorarium van de advocaat van de schuldeiser, ongeacht of ze voorafgaand aan of ingevolge een gerechtelijke invordering werden gemaakt. Deze invorderingskosten moeten bovendien voldoen aan de “beginselen van transparantie en in verhouding staan tot de schuld in kwestie”. De voorwaarden moeten cumulatief vervuld zijn. 142
Cfr. supra: nr. 9-15. Wet van 2 augustus 2002 betreffende de bestrijding van de betalingsachterstand bij handelstransacties, B.S. 7 augustus 2002. 143
52
De rechter beoordeelt soeverein of en in welke mate het ereloon en de kosten van de advocaat deel uitmaken van de vergoedbare schade.
ii.
104
De toepassingscriteria in de praktijk
Voor de toepassing van de redelijkheidstoets moet met een geheel van concrete
omstandigheden rekening worden gehouden: te denken valt aan de omvang van de schuldvordering 144 , de al dan niet betwiste aard van de schuld, de houding van de partijen en de zekerheidspositie van de schuldeiser 145 . Een redelijke schadeloosstelling valt dus niet noodzakelijk samen met een integrale vergoeding. 146 105
Wat het relevantiecriterium betreft, meent H. Lamon een gelijkenis te zien met het
vereiste “noodzakelijk” karakter van de advocatenrekening, zoals bepaald door het Hof van Cassatie in zijn arrest van 2 september 2004. 147 Het noodzakelijkheidcriterium gaat echter verder dan het relevantiecriterium. Stelt men zich bijvoorbeeld de situatie van de “geldwolfadvocaat” voor, die zijn cliënt-schuldeiser nodeloos aanzet tot procederen terwijl de mogelijkheid tot onderhandeling met de schuldenaar nog open staat. Indien de schuldeiser in deze gevallen het proces wint, waren zijn advocatenkosten relevant om de schuldvordering te innen, maar niet noodzakelijk. Bovendien zou de schuldeiser in deze situatie zelfs kunnen veroordeeld worden tot vergoeding van de verdedigingskosten wegens processueel wangedrag. 106
Magistraten kunnen slechts een degelijke begroting maken van de werkelijk
verhaalbare advocatenkosten indien hen een volledig en gedetailleerd overzicht wordt bezorgd van door de advocaat geleverde en aangerekende prestaties.
iii.
Uitsluiting van de R.P.V. en K.B. met maximumbedragen
144
Zo besliste de rechtbank van koophandel te Hoei dat voor de invordering van een factuur van 3.872,- euro het bedrag van de verdedigingskosten (inclusief de rechtsplegingvergoeding) kan vastgesteld worden op 10 % van het gevorderde bedrag, te meer omdat de schuldenaar op de zitting verstek heeft laten gaan. (Kh. Hoei 16 maart 2005, J.L.M.B. 2005, afl. 17, 741.) 145 I. SAMOY en S. SAGAERT, “De wet van 2 augustus 2002 betreffende de bestrijding van de betalingsachterstand bij handelstransacties. Een verwittigd wanbetaler is er twee waard”, R.W. 2002-03, 329. 146 K. VAN KILDONCK, “Verhaalbaarheid advocatenhonorarium”, NjW 2005, afl. 100, 189. 147 H. LAMON, , “Over de verhaalbaarheid van advocatenkosten. The winner takes it all”, Juristenkrant 2004, afl. 94, 9.
53
107
Om te verhinderen dat de schuldeiser een dubbele vergoeding ontvangt, bepaalt art. 6,
eerste lid in fine, Wet Betalingsachterstand Handelstransacties dat de toekenning van een schadeloosstelling voor invorderingskosten aan de schuldeiser uitsluit dat deze laatste ook nog eens een beroep doet op de R.P.V. van art. 1018, eerste lid, 6°, Ger.W. juncto art. 1022 Ger.W. Voormeld art. 6 doet evenwel geen afbreuk aan de overeenkomstig art. 1017 Ger.W. verschuldigde gerechtskosten. De schuldeiser dient dus een keuze te maken tussen de invorderingskost en de rechtsplegingvergoeding. 108
Artikel 6 bepaalt dat de Koning in een afzonderlijke koninklijk besluit de
maximumbedragen zal vaststellen van een redelijke schadeloosstelling voor de invorderingskosten en dit in functie van verschillende schuldniveaus, namelijk op grond van de omvang van de schuld. Gezien er geen akkoord kon bereikt worden met de betrokken sectoren werd ervoor gekozen geen K.B. uit te vaardigen. 148
iv.
109
Besluit: discriminatie?
Door de Wet Betalingsachterstand Handelstransacties werden aldus twee categorieën
van schuldeisers gecreëerd, nl. schuldeisers binnen het toepassingsgebied van deze wet, die wel schadevergoeding kunnen eisen voor hun invorderingskosten, en andere schuldeisers, die zich tevreden moeten stellen met de oude, ontoereikende R.P.V. Nochtans gaan beide vergoedingsplichten terug op dezelfde juridische grondslag, namelijk het algemeen beginsel dat iemand die een fout begaat, instaat voor de schade die uit deze fout voortvloeit. Dit staat op zeer gespannen voet met het grondwettelijk gewaarborgd gelijkheidsbeginsel. Voor dit verschil in behandeling lijkt geen redelijke verantwoording voorhanden. Het cassatiearrest van 2004 werkte de ongelijkheden op contractueel vlak reeds weg. 149 Op 17 januari 2007 besliste het Grondwettelijk Hof n.a.v. een prejudiciële vraag dat dit verschil in behandeling discriminatoir is. Het hof oordeelde echter dat de discriminatie niet gelegen was in de wet van 2 augustus 2002 betreffende de bestrijding van de betalingsachterstand bij handelstransacties, maar in het ontbreken van een algehele oplossing waarin enkel de wetgever kon voorzien met inachtneming van de artikelen 10 en 11 van de Grondwet. Verder in deze uiteenzetting, wordt nagegaan of de nieuwe regeling ingevolge de Wet Verhaalbaarheid Erelonen verenigbaar is met de verhaalbaarheid zoals ze geregeld is in de Wet Betalingsachterstand Handelstransacties. 150
148
N. STAESSENS, “Analyse van voorstellen betreffende de toegang tot justitie”, Ad Rem 2003, afl. 4, 6. K. VAN KILDONCK, “Verhaalbaarheid advocatenhonorarium”, NjW 2005, afl. 100, 190-191. 150 Cfr. infra: nr. 271. 149
54
c.
Vanuit rechtsvergelijkend perspectief
i.
Nederland:
artikelen
237
e.v.
Wetboek
van
Burgerlijke
Rechtsvordering
110
In Nederland wordt de partij die bij vonnis in het ongelijk wordt gesteld, in de kosten
veroordeeld. Procedeert de wederpartij van de in het ongelijk gestelde partij met een “gemachtigde”, dan wordt onder de kosten een door de rechter te bepalen bedrag opgenomen voor “salaris” en noodzakelijke voorschotten van de gemachtigde, “tenzij de rechter om in het vonnis te vermelden redenen anders beslist”. Uitzonderingen op de principiële verhaalbaarheid moeten dus worden gemotiveerd. De rechter berekent de kosten volgens wettelijke tarieven. Er wordt wel vastgesteld dat deze tarieven slechts gedeeltelijk het honorarium van de Nederlandse advocaat dekken.
ii.
111
Frankrijk: artikel 700 Nouveau Code de Procédure Civile
De Fransen hanteren de volgende regeling: De honoraria zijn terugvorderbaar op
grond van art. 700 Nouveau Code de Procédure Civile. Dit artikel bepaalt dat de rechter de verliezende partij kan veroordelen tot een bepaald bedrag waarin impliciet de honoraria van de advocaat zijn begrepen. Evenredig aan de soepelheid van dit systeem is het gebrek aan transparantie. De rechter moet noch zijn beslissing over de toekenning van een vergoeding, noch de begroting van het bedrag motiveren. De rechter houdt rekening met de gelijkheid tussen partijen of met de economische situatie van de veroordeelde partij. De rechter kan eveneens bepalen dat er geen reden is tot veroordeling van de verliezende partij tot betaling van het ereloon van de advocaat van de winnende partij.
55
iii.
112
Duitsland: Gebührenordnung van 26 juli 1957
De vergoeding van de Duitse advocaat wordt geregeld bij federale wet van 26 juli
1957. Het gros van de vergoedingen van de Rechtsanwalt wordt bepaald door de waarde van het geschil. De kosten en vergoeding van de Rechtsanwalt die zijn vastgesteld door de BRAGO zijn verhaalbaar op de partij die haar proces verliest, maar dit slechts in de mate dat deze partij het proces noodzakelijk gemaakt heeft gemaakt. Indien de eisende partij slechts voor een gedeelte in het gelijk wordt gesteld, zal de rechter de vergoeding van de Rechtsanwalt gedeeltelijk aan de eisende partij toekennen en kan de eisende partij zelfs veroordeeld worden om een deel van de kosten van de verliezende partij te betalen ter compensatie van de aanvankelijk overdreven eis. In de verhouding advocaat – cliënt kan een verdere ereloonafspraak gemaakt worden al dan niet gebaseerd op de BRAGO of die een supplement op de BRAGO kan inhouden. 151
1.2.
Rechtspraak
a.
113
De rechtspraak van het Hof van Cassatie
De arresten van 28 februari 2002 (minnelijk deskundigenonderzoek), 2 september
2004 (vergoeding voor de advocaat bij een contractuele wanprestatie), 11 oktober 2006 (taak bodemrechter) en 16 november 2006 (vergoeding voor advocaat bij een buitencontractuele fout), dewelke allen bondig aan bod kwamen hierboven, zijn enkele van de meest spraakmakende arresten in de evolutie naar een algemene wettelijke regeling i.v.m. de verhaalbaarheid van de kosten van een advocaat. Met het arrest van 5 mei 2006 heeft het Hof van Cassatie nog benadrukt dat professionele bijstand (zowel op technisch als op juridisch vlak) een wezenlijk bestanddeel uitmaakt van het door artikel 6 E.V.R.M. gewaarborgde recht op een eerlijk proces. 152
151
N. STAESSENS, “Analyse van voorstellen betreffende de toegang tot justitie”, Ad Rem 2003, afl. 4, 7-8. P. TAELMAN, “Verhaalbaarheid van kosten van (technische en/of juridische) bijstand”, P.&B. 2006, 185, met verwijzing naar Advocaat-generaal Henkes. 152
56
b.
114
De rechtspraak van het Grondwettelijk Hof
Ook de rechtspraak van het Grondwettelijk Hof heeft in belangrijke mate de materie
gecompliceerd. Het Hof liet met haar arresten van 19 april 2006 (B.S. 7 juli 2006) 153 , 14 juni 2006 (B.S. 14 augustus 2006) en 14 januari 2007 (B.S. 9 maart 2007) doorschijnen dat een wettelijk optreden m.b.t. de materie onontbeerlijk was. Het Hof kreeg in die arresten de kans om op twee niveaus een schending van art. 10-11 G.W. vast te stellen. 154 In de doctrine worden deze arresten de “lacune-arresten” genoemd, omdat het Hof in deze drie arresten wel het bestaan van een discriminatoire situatie erkent, maar desalniettemin systematisch elke ingeroepen schending afwijst. Het Hof stelt dat de verschillen in behandeling te wijten zijn aan de afwezigheid van wettelijke bepalingen die een einde aan de discriminatie zouden stellen.
1.3.
115
Wetgevende initiatieven
De beschreven ontwikkelingen gaven aanleiding tot heel wat rechtsonzekerheid en
ongelijkheid. Om uit de impasse te geraken en om aan de imperatieven van het Grondwettelijk Hof te beantwoorden, legde de Minister in haar beleidsnota van 28 oktober 2005 de krachtlijnen voor een wetgevend initiatief vast: (1) de bestaande moeilijkheden op het vlak van toegang tot de rechter mogen niet toenemen; (2) de regeling mag geen aanleiding geven tot het voeren van een proces binnen het proces, waardoor de gerechtelijke achterstand zou toenemen, en (3) de regeling moet op een correcte manier een antwoord geven op de hele complexiteit van het probleem. 155 116
Zeer uiteenlopende wetsvoorstellen zagen het levenslicht, gaande van een uitbreiding
van artikel 1017 Ger.W. tot de door de advocaat gemaakte kosten 156 tot een voorstel om de regeling 153
Arbitragehof 19 april 2006, nr. 2006, nr. 2006/57, overweging B.6.:“Om een einde te maken aan die discriminatie, staat het aan de wetgever te oordelen op welke wijze en in welke mate de verhaalbaarheid van het honorarium en de kosten van een advocaat dienen te worden georganiseerd. Die verhaalbaarheid maakt het voorwerp uit van wetsbepalingen in onder meer Nederland, Frankrijk en Duitsland. Trouwens, volgens de aanbeveling van het Comité van Ministers van de Raad van Europa nr. R (81)7 betreffende het vergemakkelijken van de toegang tot het gerecht, dient, behalve in bijzondere omstandigheden, de winnende partij in beginsel van de verliezende partij de vergoeding te verkrijgen van haar kosten – hieronder inbegrepen het honorarium van de advocaat – die zij redelijkerwijze heeft gemaakt met betrekking tot de rechtspleging.” 154 Cfr. Inleiding, nr. 4. 155 Parl. St. Kamer 2005-06, nr. 2045/005, p. 13-15. 156 O.a. het wetsvoorstel ingediend door J.-J. Viseur en T. Giet voorziet in dergelijke regeling: Wetsvoorstel tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek en het Wetboek van Strafvordering in verband met de terugbetaling van de gerechtskosten, 1997-1998, nr. 1588/1, www.dekamer.be/FLWB/pdf/49/1588/49K1588001.pdf (consultatie op 17 november 2004).
57
inzake rechtsplegingvergoedingen te schrappen 157 . Zowel het honorarium als de kosten worden dan steeds gedragen door de verliezende partij. Zowel de Orde van Vlaamse Balies als de Ordre des Barreaux Francophones staan achter een wetsvoorstel ingediend door de heer H. Vandenberghe. Officieel willen zij hiermee een betere toegang tot het gerecht bewerkstelligen, officieus vrezen zij nog altijd voor de bemoeienis van rechters m.b.t. de erelonen van advocaten door bv. de invoering van barema’s. Op 4 mei 2006 leggen de senatoren Talhaoui en Koninckx hun wetsvoorstel neer ‘betreffende de verhaalbaarheid van de erelonen en kosten verbonden aan de bijstand van een advocaat’. 158 Dit voorstel koppelt een regeling van verhaalbaarheid van advocatenkosten aan een niet-verplichte ‘baremisering’ van advocatenkosten. Uiteindelijk haalt het wetsvoorstel van 4 mei 2006 betreffende de verhaalbaarheid van de erelonen en kosten verbonden aan de bijstand van een advocaat het van twee andere wetsvoorstellen, zij het dat de goedgekeurde versie zo zwaar geamendeerd is dat van de oorspronkelijke basisfilosofie nog weinig overblijft. Vanuit wetgevingsoogpunt is dit enigszins merkwaardig te noemen, aangezien de amendementen passages overnemen uit het (door de Ordes voorbereide) voorstel Vandenberghe (die echter geen deel uitmaakte van de regering, maar van de oppositie) en het ieder geval consistenter zou geweest zijn om dit laatste wetsvoorstel te amenderen. Dit heeft tot gevolg dat de discussies tussen de respectievelijke ordes ons veel meer leren dan de memorie van toelichting bij de wet die geenszins aansluit bij wat uiteindelijk werd gestemd. 159 De voorgenomen baremisering wordt uiteindelijk geschrapt. 160
1.4.
117
Alternatieven om de toegang tot de rechter te waarborgen
De toegang tot justitie is grondwettelijk gewaarborgd in artikel 23, derde lid, G.W. De
overheid dient ervoor te waken dat het recht op juridische bijstand gegarandeerd is voor alle burgers, in het bijzonder voor de maatschappelijk meest kwetsbare groepen. Dit houdt in dat de overheid de nodige middelen ter beschikking stelt om het recht ook daadwerkelijk te kunnen uitoefenen. Beleidsmaatregelen zijn noodzakelijk om te vermijden dat financiële drempels een beperking zouden vormen voor de uitoefening van het subjectieve recht op bijstand.
157
Wetsvoorstel tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek, wat de gerechtskosten betreft, 2000-01, nr. 2-634/1, www.senaat.be/www/?Mlval=indexsenate&M=3&LANG=nl (consultatie op 17 november 2004). Wetsvoorstel ingediend door J.-M. Dedecker. 158 Parl. St. Senaat 2005-06, nr. 1686/1. 159 Ook het advies van de Raad van State heeft betrekking op het initiële voorstel. 160 Cfr. infra: nr. 130.
58
Er wordt veel geklaagd over de drempels naar het gerecht. Professor George de Leval die dit jaar de Francqui-leerstoel bezet aan de U.L.B. had het er over in zijn inaugurale rede. Hij verwees eens te meer naar het taalgebruik, de traagheid, het juridisch formalisme en andere redenen die maken dat de burgers (vroeger nog “rechtzoekenden” genoemd) het moeilijk zouden hebben om naar de rechter te stappen. Het is dus verkeerd om de moeilijke toegang tot de justitie te herleiden tot een financiële kwestie, en alhoewel ook op dit vlak al heel wat onderzoek werd verricht, is zeker hier nog werk aan de winkel.
a.
118
De (verplichte) rechtsbijstandverzekering 161
Minister Laurette Onkelinx, toenmalig vice-eerste minister en minister van
Werkgelegenheid en Gelijkekansenbeleid, bereidde in de legislatuur 1999-2003 een voorontwerp van wet voor op de verzekeringsovereenkomst voor juridische bescherming teneinde de rechtstoegang te verbeteren. 162 Het voorontwerp houdt in dat men in alle verzekeringsovereenkomsten met een dekking extracontractuele burgerlijke aansprakelijkheid betreffende de persoonlijke levenssfeer (“familiale verzekering”) de integratie van een overeenkomst juridische bescherming verplicht maakt. Indien iedereen immers verzekerd is voor mogelijke advocatenkosten dan valt de behoefte weg om deze kosten te verhalen op de tegenpartij. 163 Het voorstel voorziet enkele belangrijke uitsluitingen en vrijstellingen met als gevolg dat het voorstel enigszins uitgehold wordt. Het nemen van een verzekering juridische bijstand (hetzij in combinatie met een familiale verzekering, hetzij afzonderlijk) wordt gestimuleerd door de toekenning van een belastingkrediet dat niet hoger mag zijn dan de premie en maximum €40 kan bedragen. 119
De Hoge Raad voor de Justitie heeft zich in haar advies relatief negatief t.a.v. dit
voorontwerp van wet uitgelaten. 164 De verplichte integratie van de verzekering juridische bescherming in de familiale verzekering heeft de meerwaarde van effectiviteit. Aangezien de familiale verzekering ruim verspreid is, zou via de verplichte integratie een groot gedeelte van de bevolking meteen ook voor de kosten juridische bescherming verzekerd zijn.
161
N. STAESSENS, “Analyse van voorstellen betreffende de toegang tot justitie”, Ad Rem 2003, afl. 4, 11-16. Voorontwerp van wet op de verzekeringsovereenkomst inzake rechtsbescherming ter bevordering van de toegang tot het gerecht, onuitg., versie 13 december 2002. 163 K. VAN KILDONCK, “Verhaalbaarheid advocatenhonorarium”, NjW 2005, afl. 100, 195. 164 Advies Hoge Raad voor de Justitie over het voorontwerp van wet op de verzekeringsovereenkomst voor juridische bescherming teneinde de rechtstoegang te verbeteren van 18 december 2002, onuitg. 162
59
De Hoge Raad wijst echter ook op enkele mogelijke nadelen van een verplichte integratie: -Er wordt een stuk keuzevrijheid aan de burger ontnomen. Ofwel moet de burger afzien van een nuttige familiale verzekering, ofwel moet hij de kost van een voor hen onnuttige verzekering juridische bescherming erbij nemen. -Het voorontwerp roept een paradox in het leven. Er wordt een verplichte verzekering, de verzekering juridische bijstand, gehecht aan een niet-verplichte verzekering, de familiale verzekering. -Tot slot heeft de burger nog altijd het recht om een familiale polis af te sluiten in een andere lidstaat van de E.U., waar de verplichte integratie niet van toepassing is. Daarnaast creëert het voorontwerp ook nog een aantal ongewenste effecten, waaronder: -Een daling van het aantal familiale verzekeringen. Verzekeraars zullen misschien personen weigeren voor een verzekering juridische bijstand omdat zij een “verhoogd risico” vertegenwoordigen en de betrokkenen zullen aldus evenmin een familiale polis kunnen afsluiten. Anderen zullen afhaken wanneer de integratie van een verzekering juridische bescherming verplicht gesteld wordt. -De voorgenomen maatregel kan leiden tot een stijging van het beroep op justitie en ontmoediging van geschilvoorkoming als de rechtzoekende mits betaling van een geringe premie toch de gerechtelijke weg kan bewandelen om zijn geschil op te lossen. -De verzekeraar, die “eerste raadspersoon” wordt en beslist over de opportuniteit van gerechtelijke stappen, dreigt de advocaat ‘buitenspel’ te zetten. Dan rijst de vraag of die eerste wel dezelfde waarborgen biedt qua beroepsbekwaamheid, deontologie of beroepsgeheim als de advocaat. -De voorziene maximumpremie dreigt in aanvaring te komen met de Europese mededingingsregels. Verder is de Hoge Raad voor de Justitie van oordeel dat het belastingkrediet veel te laag ligt en weinig stimulerend zal zijn om een verzekering te nemen. Een vast en niet inkomensgebonden belastingkrediet is evenmin ‘sociaal’ te noemen. De Hoge Raad formuleert vervolgens zelf enkele alternatieven in zijn advies: -Een minimumdekking van juridische bescherming, gestimuleerd door middel van forse en inkomensgerelateerde belastingkredieten. -Het voorstel moet voorzien in een substantiële minimumdekking, namelijk de buitengerechtelijke kosten dekken en een lage franchise inhouden. -Invoering van een systeem van derde-betaler. De verzekeraar zou aldus het belastingkrediet reeds in mindering brengen bij het sluiten van de overeenkomst en dat wordt dan achteraf van de overheid gerecupereerd.
60
-Integratie van de vrijstelling in collectieve regelingen zoals een C.A.O. of in het statuut van personeelsleden. -Dit alles moet samengaan met een wetgevend beleid van “procedurele lastenverlaging” -Een koppeling van de erelonen van de advocaten aan bepaalde barema’s om zo de kostprijs beter onder controle te houden en een betere inschatting van het verzekerde risico mogelijk te maken. -Een systeem van “fee shifting” 165 . De rechtsplegingvergoeding dient veralgemeend te worden voor alle procedures. -Een grondige evaluatie van de wet van 23 november 1998 betreffende de juridische bijstand. Zijn de inkomensgrenzen voor kosteloze juridische bijstand nog realistisch en zijn de vergoedingen voor het verstrekken van deze bijstand voldoende? 120
Ook de Beroepsvereniging der Verzekeringsondernemingen (B.V.V.O.) is formeel
gekant tegen een verplichte integratie van beide verzekeringen en pleit voor een afzonderlijke, niet verplichte verzekering juridische bescherming. Deze verzekering zou een grotere dekking moeten voorzien dan dewelke is voorzien in het voorontwerp van wet van minister Onkelinx, een fiscaal voordeel is noodzakelijk om zoveel mogelijk gezinnen toegang te verstrekken tot deze bijkomende verzekering en tot slot volstaat een premie van €40 niet. De beroepsvereniging becijfert de premie op €125 tot €175. 166 121
De discussie omtrent een verplichte rechtsbijstandverzekering is zeker niet nieuw en
woedt al gedurende enkele decennia. In de loop der jaren werden een reeks verschillende voor- en nadelen aangehaald. 122
Een eerste positief gevolg kan zijn dat de toegangsdrempel tot het gerecht gevoelig
verlaagd voor de ‘middengroep’ die enerzijds een te hoog inkomen heeft om in aanmerking te komen voor kosteloze rechtsbijstand en anderzijds een te laag inkomen heeft om de last van een juridische procedure alleen te dragen. In de tweede plaats zou ook de kansengelijkheid sterk bevorderd kunnen worden.
Ten
slotte
kan
men
ook
beargumenteren
dat
een
systeem
van
vrijwillige
rechtsbijstandverzekering zou leiden tot een ondervertegenwoordiging van bepaalde sociale klassen en op die manier verworden tot een soort “luxeproduct” 167 . 123
Er zijn echter ook meerdere tegenargumenten. Vooreerst bestaat de kans dat het aantal
rechtszaken zal toenemen en hierbij niet in het minst het aantal lichtvaardige procedures. In het licht van de gerechtelijke achterstand is dit allerminst wenselijk. 168 Daarnaast zullen advocaten hun rol als 165
Cfr. supra: nr. 93-96. Het standpunt van de B.V.V.O. werd toegelicht op een persbriefing van 26 juni 2002 en in een nota van 27 augustus, onuitg. 167 H. SMEYERS, “Rechtsbijstandverzekering, de lange weg van luxeproduct naar wit product”, De Verz.1998, afl. 167, 174. 168 H.B., “Is een verplichte rechtsbijstandverzekering nutteloos?”, Trends 19 juni 2003, 16. 166
61
eerste rechter hoog in het vaandel moeten dragen. Ze zullen immers minder snel geneigd zijn om aan een verzekerde duidelijk te maken dat hij vecht voor een bij voorbaat verloren zaak. 169 Bovendien bestaat ook het risico dat we evolueren naar een fundamenteel onderscheid tussen de burger met een rechtsbijstandadvocaat en de burger met een onafhankelijke, maar veel duurdere advocaat. 170
b.
124
Onderwerping van de erelonen aan barema’s – tarifering? 171
Zowel voor menig voorstander van de verhaalbaarheid van erelonen als voor
voorstanders van een al dan niet verplichte rechtsbijstandverzekering, is de koppeling van de erelonen van advocaten aan vooraf vastgelegde barema’s een conditio sine qua non bij de bespreking van voorstellen om de toegang tot het gerecht te bevorderen. In België werd de discussie na de parlementaire werkzaamheden van de Wet Verhaalbaarheid Erelonen uiteindelijk afgesplitst van die van de verhaalbaarheid van erelonen. Tegenstanders van een koppeling van erelonen aan barema’s waarschuwen voor een lichtzinnige reductie van het werk van een advocaat. De complexiteit van de activiteiten die een advocaat presteert, vormt een obstakel voor de invoering van barema’s. Bovendien zijn er grote verschillen tussen het ereloon van een advocaat die deel uitmaakt van een groot kantoor en het ereloon van een éénmanskantoor. 172 De Raad van Bestuur van de O.V.B. is van oordeel dat indien er toch een tarifering zou moeten komen, dan kan verwezen worden naar het Duitse systeem B.R.A.G.O. dat in zijn grondgebied en uitgebreidheid tegemoetkomt aan de realiteit van alle mogelijke advocatenprestaties binnen en buiten het gerecht, die zeer verscheiden zijn. Het systeem is aan de andere kant omslachtig zodat het zelf voorwerp uitmaakt van kritiek in de Bondsrepubliek. De rechtsbijstandverzekeraars zouden echter beter hun risicopremie kunnen berekenen door een dergelijk transparant systeem.
169
E. TRUYENS, “De rechtsbijstandverzekering in het sociaal recht”, R.W. 1998-99, afl. 137, 146. B. HUBEAU, “Voorstel rechtsbijstand in gezinspolis is ondoordacht initiatief”, Juristenkrant 2002, afl. 56, 13. 171 N. STAESSENS, “Analyse van voorstellen betreffende de toegang tot justitie”, Ad Rem 2003, afl. 4, 16. 172 E. BOIGELOT, “Vers la légalisation prochaine d’un système permettant la répétibilité des frais et honoraires d’avocats, en matière civile et pénale ?”, J.T. 1999, 474. 170
62
c.
125
Alternatieve geschillenoplossing
Alternatieve vormen van conflictoplossing zijn aan een heuse opmars toe. Deze
alternatieven zijn in hoofdorde gegroeid vanuit een fundamenteel wantrouwen t.a.v. de justitiële conflictoplossing. De alternatieven worden doorgaans voorgesteld als een oplossing voor de overbelasting van de justitie. Toegang tot ‘recht’ moet niet altijd gelijkgesteld worden met toegang tot ‘het gerecht’. Alle actoren van het recht, met inbegrip van de advocaten, erkennen dat de toevlucht tot een gerechtelijke procedure uiteindelijk de sanctie is van een mislukking. Ook al moeten we erkennen dat dergelijke procedures soms onvermijdelijk zijn, toch moeten we trachten te vermijden onze samenleving op extreme wijze te “juridiseren”. De procedure van bemiddeling bijvoorbeeld, is door zijn soepelheid, zijn confidentialiteit en zijn wil om de sociale band opnieuw aan te halen onder de leiding van een erkende bemiddelaar, soms een beter aangepast instrument om geschillen op te lossen dan een juridische procedure. Het zou ook nuttig kunnen zijn als rechters als bemiddelaars kunnen optreden. Bemiddeling kan het aantal instromende zaken ook doen afnemen en kan met andere woorden aldus de gerechtelijke achterstand bestrijden. 173
d.
126
Andere
Ook een duidelijke taakafbakening tussen overheid en advocaten i.v.m. juridische
bijstand, rekening houden met de omvang van de zaak bij de toekenning van het recht op kosteloze juridische bijstand, een efficiëntere administratie en afschaffing van allerhande heffingen bij het voeren van een procedure (zoals de registratierechten op vonnissen) kunnen bijdragen tot een betere toegang tot de rechter. Deze registratierechten leggen immers een rem op het proces of veroorzaken een “proces in schuifjes” (d.i. provisionele vonnissen worden genomen voor het niet registreerbare gedeelte van het schadebedrag). 174
173 174
N. STAESSENS, “Analyse van voorstellen betreffende de toegang tot justitie”, Ad Rem 2003, afl. 4, 17-20. N. STAESSENS, “Analyse van voorstellen betreffende de toegang tot justitie”, Ad Rem 2003, afl. 4, 20-21.
63
1.5.
Argumenten voor en tegen een algemene wettelijke regeling van de verhaalbaarheid van de honoraria op de verliezende partij
127
Het verzet tegen een algemene wettelijke regeling die de terugvorderbaarheid van
erelonen mogelijk zou maken berust algemeen op de volgende argumenten. a)
Een wettelijke regeling zou leiden tot een tarifering van de erelonen van de advocaat.
b)
Het is niet rechtvaardig noch billijk dat een partij de erelonen van zijn advocaat en van de advocaat van de tegenpartij zou moeten dragen louter en alleen omdat zij een geding verliest. Het risico om bij “verlies” al deze kosten te moeten betalen, zal een bijkomende drempel vormen die de toegang tot het gerecht belemmert voor al wie niet voldoende bemiddeld is om dit risico te kunnen dragen.
c)
Door de invoering van het principe van de verhaalbaarheid van erelonen wordt aan de rechtbank toegelaten controle uit te oefenen op de kosten- en ereloonstaten van advocaten zodat een “proces binnen het proces” wordt uitgelokt hetgeen een enorme gerechtelijk achterstand veroorzaakt en een bijkomende procedure uitlokt. 175
128
De voorstanders van de invoering van de verhaalbaarheid van de honoraria op de
verliezende partij opperen daarentegen de volgende argumenten: a)
Wanneer de rechtzoekende beroep doet op een raadsman om genoegdoening te bekomen voor de schade die hij leed als gevolg van een fout van de dader die verantwoordelijk is voor zijn daad, betaalt hij een honorarium voor zijn advocaat. Dit honorarium betekent voor het slachtoffer een economisch verlies. Hij dient immers zijn toegekende schadevergoeding aan te wenden om dit honorarium te betalen. Het is dan ook logisch dat de verantwoordelijke dader ook het ereloon van de raadsman van het slachtoffer betaalt. Aanhangers van deze stelling poneren dat het Hof van Cassatie lange tijd de verhaalbaarheid van erelonen weigerde te erkennen op grond van een oorzakelijk verband uit angst voor het breken van de tradities van de balie volgens dewelke erelonen niet verhaalbaar zijn. 176 Als het honorarium van de advocaat als een bestanddeel van de geleden schade wordt aangezien, moet dit noodzakelijkerwijze begroot worden. Hiervoor zou de balie, zoals hoger vermeld, terugschrikken.
175 176
N. STAESSENS, “Analyse van voorstellen betreffende de toegang tot justitie”, Ad Rem 2003, afl. 4, 6. R.O. DALCQ, “À propos de la répétibilité des honoraires d’avocat”, R.G.A.R. 1992, nr. 9.
64
b)
Het ereloon van de advocaat is een van de vele soorten gerechtskosten. Op grond van art. 1017 vallen deze kosten ten laste van de in het ongelijk gestelde partij. De procesgelijkheid van partijen is een correlarium van het recht van eenieder op een eerlijke behandeling van het geschil. Het beginsel van de “Waffengleichheit” veronderstelt het optreden van een advocaat.
c)
Onder de toegang tot justitie valt o.a. ook het recht dat eenieder heeft om zijn zaak binnen een redelijke termijn behandeld te zien door een rechter. Het invoeren van het verhaalbaarheidsprincipe zal een vermindering van lichtzinnig ingestelde vorderingen tot gevolg hebben.
d)
De verhaalbaarheid van honoraria in procedures vormt geen rem op het inleiden van procedures. In tegendeel, de mogelijkheid tot recuperatie bevordert de toegang tot het gerecht, in het bijzonder voor personen met een beperkte financiële draagkracht die niet in aanmerking komen voor kosteloze juridische bijstand of voor vorderingen van een zeer klein bedrag. Het principe heeft wel een remmend effect als de rechtzoekende zijn kansen op slagen laag inschat. Indien de kansen op succes hoog liggen, zal het principe meer burgers tot een procedure durven aanzetten. Tot slot zal de burger sneller een beroep doen op een advocaat om een procedure in te leiden.
65
§2.De wet van 21 april 2007
2.1.
129
Algemene uitgangspunten
Als basisprincipe werd voor ogen gehouden dat de toegang tot het gerecht voor
financieel niet-draagkrachtige personen moest worden vergemakkelijkt. De toegang tot de rechter en art. 6 E.V.R.M. lagen er dus aan ten grondslag. De Wet Verhaalbaarheid Erelonen is eigenlijk niet zo nieuw. Ze voorziet in enkele innovaties tegen de achtergrond van bestaande artikelen en is ingebed in bestaande procedurele technieken. 177 De wet heeft de artikelen 1017 tot 1024 Ger. W. gewijzigd die de uitgaven en kosten regelen die ten laste van de in het ongelijk gestelde partij kunnen gelegd worden. Overeenkomstig art. 1017, eerste lid Ger.W. verwijst de rechter in zijn eindvonnis, zelfs ambtshalve, de in het ongelijk gestelde partij in de kosten. Art. 1018 Ger.W. somt de gerechtskosten op. Deze lijst bevat onder 6° een verwijzing nar de R.P.V, zoals bepaald in art. 1022 Ger.W. Het begrip “rechtsplegingvergoeding” krijgt een nieuwe invulling 178 en omvat voortaan ook de kosten en erelonen van de advocaat voor intellectuele prestaties. Als gevolg daarvan zijn, in een tweede beweging, bij K.B. van 26 oktober 2007, de R.P.V.’s opgetrokken door een aanpassing van het vroegere K.B. dat uitvoering geeft aan artikel 1022 Ger. W. Het is belangrijk als uitgangspunt voor ogen te houden dat de wet niet zoveel vernieuwing brengt. De posten gedekt door de R.P.V. zijn uitgebreid en de bedragen zijn verhoogd waardoor de vernieuwing veel impact heeft, maar verder blijven alle omkaderende regels inzake de uitgaven en kosten die ten laste van de in het ongelijk gestelde partijen kunnen gelegd worden, ongewijzigd. 130
De wet voorziet niet in een (verplichte of indicatieve) baremisering van erelonen.
Advocaten zijn niet verplicht om hun erelonen op het verhaalbare bedrag af te stemmen. 179 Nochtans zijn de indicatieve barema’s tijdens de parlementaire voorbereiding wel ter sprake gekomen 180 , en werd van regeringszijde geopperd om de regeling inzake de verhaalbaarheid van erelonen aan de invoering van indicatieve barema’s te koppelen. 181 Na overleg met de Ordes is echter beslist om de twee discussies van elkaar af te splitsen, en de baremisering van de erelonen dus (voorlopig?) in de 177
I.c. art. 557-562 en 618 Ger.W. Cfr. infra: nr. 131-134. 179 M.v.T. Parl. St. Senaat 2005-06, nr. 3-1686, 10. 180 Verslag Senaat, Parl. St. Senaat 2006-07, nr. 3-1686/5, 9. 181 Verslag Senaat, Parl. St. Senaat 2006-07, nr. 3-1686/5, 17. 178
66
wachtkamer te plaatsen. Twee moeilijkheden waarmee men wordt geconfronteerd bij een baremisering van erelonen, zijn (1) de verenigbaarheid met het Europese mededingingsrecht en (2) de onafhankelijkheid van de advocatuur, die van openbare orde is. Gezien deze discussie kunnen de bedragen die voor verhaalbaarheid in aanmerking worden genomen, ook niet als toetssteen worden gebruikt bij de toetsing van erelonen aan het vereiste van de billijke gematigdheid van artikel 446ter Ger. W. De bedragen zullen dus niet als indicatie bij ereloonbetwistingen kunnen worden gehanteerd, aangezien ze een andere finaliteit hebben. 182 183 De nieuwe wet heeft het alleen maar over de verhouding tussen de cliënt en de tegenpartij en de vraag of door middel van de R.P.V. een deel van het ereloon kan worden gerecupereerd. De relatie tussen de advocaat en zijn eigen cliënt blijft door deze wet buiten schot.
2.2.
131
De
Het begrip “rechtsplegingvergoeding”
wetgever
geeft
een
volkomen
nieuwe
definitie
van
het
begrip
“rechtsplegingvergoeding”. Overeenkomstig het oude art. 1022 Ger.W. had de R.P.V. betrekking op de sommen die invorderbare kosten zijn wegens het verrichten van bepaalde materiële akten. 184 Zoals reeds aangegeven, werd er aangenomen dat de kosten en erelonen van de advocaten (als vergoeding voor de intellectuele prestaties van de advocaat) hiervan geen deel uitmaakten. Overeenkomstig het nieuwe art. 1022 Ger.W. is de R.P.V. thans een forfaitaire tegemoetkoming in de kosten en erelonen van de advocaat van de in het gelijk gestelde partij. I.t.t. wat de titel van de wet doet vermoeden, schaft de wet van 21 april 2004 het principe van de verhaalbaarheid zoals ze gold onder de jurisprudentiële regeling af en gaat het dus slechts om een forfaitaire tegemoetkoming en niet om een integrale vergoeding, die een volledige dekking van de kosten en het ereloon biedt, zodat de R.P.V. niet als een honorariumtarief mag worden beschouwd. 185
182
Zie ook H. LAMON, “Rechtsplegingvergoeding is geen ereloon”, Ad Rem 2008, afl. 1, 43-44. I. SAMOY en V. SAGAERT, “Eerste praktische knelpunten van de Wet Verhaalbaarheid” in VLAAMSE CONFERENTIE DER BALIE VAN GENT, Actualia Gerechtelijk Recht, Brussel, Larcier, 2008, 43-44. 184 Grondwettelijk Hof nr. 113/99, 14 oktober 1999, B.S. 29 december 1999, R.W. 2001-02, 787. 185 Het forfaitaire karakter van de vergoedingen lijkt in strijd te zijn met artikel 14 van de richtlijn 2004/48/E.G. betreffende de handhaving van intellectuele eigendomsrechten. Dit artikel legt de lidstaten de verplichting op er zorg voor te dragen dat, als algemene regel, de redelijke en evenredige gerechtskosten en andere kosten die de in het gelijk gestelde partij heeft gemaakt, door de verliezende partij zullen worden gedragen. De wet van 21 april 2007 spreekt echter slechts over forfaitaire tegemoetkomingen. De moduleringsbevoegdheid (cfr. infra) lijkt hieraan niet tegemoet te komen, wegens de opgelegde minima en maxima. De wet kent niet noodzakelijk een integrale vergoeding toe, ook al zou die redelijk en evenredig zijn. Ook het feit dat kosten en erelonen van de advocaat gemaakt buiten het kader van het procesrecht buiten de wet vallen, lijkt onverzoenbaar met de richtlijn 2004/48/E.G. 183
67
132
Voorts stellen we vast dat de R.P.V. slechts de kosten en erelonen van de advocaat
dekt. Dit houdt diverse beperkingen in. (1)
Ten eerste kunnen procespartijen die geen beroep gedaan hebben op een advocaat, geen R.P.V. vorderen. Dit is relevant m.b.t. personen die in personam verschijnen of zich bv. in sociale zaken door een vertegenwoordiger van hun vakorganisatie laten vertegenwoordigen. Dit is geen wijziging t.o.v. het oude recht. Nadeel hiervan zou kunnen zijn dat sommige partijen die, intern het volledige dossier opvolgen, enkel voor de zitting een beroep doen op een advocaat, ten einde – in geval van goede afloop – toch nog een R.P.V. te kunnen opstrijken. Als een procespartij slechts een beperkte periode vertegenwoordigd werd door een advocaat (bv. enkel bij aanvang van de procedure) is er ook een R.P.V. verschuldigd. Er is immers een advocaat in de zin van art. 1022 Ger.W. opgetreden. De R.P.V. kan evenwel worden verminderd op grond van het kennelijk onredelijk karakter van de situatie. 186 Ook een curator van een faillissement heeft geen recht op een R.P.V., tenzij hij zich door een advocaat laat bijstaan. Het gegeven dat een procespartij kan kiezen om zich al dan niet te laten bijstaan door een advocaat, speelt – zo er daadwerkelijk beroep werd gedaan op een advocaat – geen rol bij het toekennen van een R.P.V.
(2)
Ten tweede kan de regeling enkel betrekking hebben op kosten en erelonen van de advocaat gemaakt binnen het kader van het procesrecht. Kosten en erelonen buiten het geding gemaakt, zouden in principe niet gedekt zijn. Het is de vraag of hiermee rekening kan worden gehouden voor de beoordeling van de kennelijke onredelijkheid van de situatie als element voor de discretionaire bevoegdheid van de rechter. 187 188
(3)
Ten derde heeft de regeling geen betrekking op andere invorderingskosten die een partij maakt. Dit betekent dat andere gerechtelijke invorderingskosten zijn uitgesloten, zoals de kosten van de gerechtsdeurwaarder, deskundigenonderzoek, etc. Ook buitengerechtelijke invorderingskosten zijn niet door de R.P.V. gedekt, bv. de kosten van aanmaningen, aangetekende zendingen, het aanleggen van een
186
S. VOET, “Enkele praktische knelpunten bij de toepassing van de wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van advocaten”, R.W. 2007-08, afl. 27, 1131 en http://www.rwe.be (consultatie op 10 maart 2008); vgl. B. DE CONINCK en J. VAN DROOGHENBROECK, “La loi du 21 avril 2007 sur la répétibilité des frais et honoraires d’avocat”, J.T. 2008, afl. 6295, 51 en http://jt.larcier.be (consultatie op 1 juli 2008). 187 Cfr. infra: nr. 187-191.. 188 I. SAMOY en V. SAGAERT, “De wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat”, R.W. 2007-08, afl. 17, 682 en http://www.rwe.be (consultatie op 21 december 2007).
68
dossier, telefoonkosten, kosten van incassobureaus, etc. De R.P.V. dekt enkel de gerechtelijke invorderingskosten, verbonden aan een advocaat. 189 190 (4)
Op de vierde plaats kan de regeling geen betrekking hebben op andere kosten die een partij maakt in het raam van de materieelrechtelijke verhouding. Dit zijn kosten die hoe dan ook gemaakt moeten worden als gevolg van het schadegeval en die niet het gevolg zijn van de uitoefening van recht op verdediging, zoals de kosten van vaststelling van het bestaan en de omvang van de schade. Op de vraag of de kosten die niet gedekt zijn door de nieuwe R.P.V. verhaalbaar zijn op de verliezende partij op andere grondslagen, wordt hierna dieper ingegaan. 191
133
Ten slotte vormt de R.P.V. een forfaitaire tegemoetkoming in de kosten en erelonen
van de advocaat van de in het gelijk gestelde partij. Partij zijn betekent dat men met een persoonlijk belang betrokken is in een rechtsgeding waarbij men tegen de andere partij conclusie genomen heeft. Dat betekent ook dat de vergoeding aan de partij toekomt en niet aan haar raadsman, tenzij in hun onderlinge verhouding anders zou zijn overeengekomen. 192 134
Voorts kan enkel een partij die in het ongelijk gesteld is, in de kosten worden
verwezen. “In het ongelijk gesteld zijn” 193 veronderstelt tegensprekelijkheid. Dit betekent bijvoorbeeld ook dat wanneer de vordering van de eiser ongegrond wordt verklaard, de verwerende partij “in het gelijk” wordt gesteld en dus recht heeft op de R.P.V. 194 Een partij kan enkel tot de kosten worden veroordeeld die zijn gemaakt door een partij die jegens haar een veroordeling heeft bekomen. Daarvoor moet er een lien d’instance hebben bestaan tussen de in het gelijk en de in het ongelijk gestelde partij. 195 Dit impliceert dat een partij die ten bewarende titel vrijwillig tussenkomt of die in tussenkomst en gemeenverklaring werd gedaagd, niet kan worden veroordeeld tot een R.P.V. omdat die persoon het geschil niet wint of verliest. 196 Zich 189
Voor een antwoord op de vraag of deze kosten op een andere manier verhaalbaar zijn, cfr. Infra. I. SAMOY en V. SAGAERT, “De wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat”, R.W. 2007-08, afl. 17, 682 en http://www.rwe.be (consultatie op 21 december 2007). 191 Cfr. infra: nr. 193-199. 192 H. LAMON, “Verhaalbaarheid advocatenkosten. Wet van 21 april 2007”, NjW 2007, afl. 163, 436. 193 De toepassingsgevallen in de praktijk die tot discussie aanleiding geven zijn eindeloos. Vb: In eerste aanleg wordt een stadiumverbod van 3 weken opgelegd, in beroep wordt dat verminderd tot 1 week. Is deze procespartij in het gelijk gesteld? Soms is er juridisch geen in het gelijk gestelde partij en moet men trachten een oplossing te vinden in de regeling zoals ze was vóór 1 januari 2008. 194 I. SAMOY en V. SAGAERT, “De wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat”, R.W. 2007-08, afl. 17, 683 en http://www.rwe.be (consultatie op 21 december 2007). 195 B. DE CONINCK en J. VAN DROOGHENBROECK, “La loi du 21 avril 2007 sur la répétibilité des frais et honoraires d’avocat”, J.T. 2008, afl. 6295, 49 en http://jt.larcier.be (consultatie op 1 juli 2008). 196 Brussel (tweede kamer) 21 maart 2008, A.R. 2005/A.R./2287 (E.G.K. sa t/ I.P. sa – D.R.R. – C.S. – R.I. sa), onuitg. en Brussel (negende kamer) 8 mei 2008, A.R. 2007/A.R./2488 (O.T. t/ E.J.M., in aanwezigheid van M.) en A.R. 2007/A.R./2504 (E.J.M. t/ O.T., in aanwezigheid van M.), onuitg. In dezelfde zin : B. DE CONINCK en J. VAN DROOGHENBROECK, “La loi du 21 avril 2007 sur la répétibilité des frais et honoraires d’avocat”, J.T. 2008, afl. 6295, 49 en http://jt.larcier.be (consultatie op 1 juli 2008). 190
69
“gedragen naar de wijsheid” impliceert daarentegen het bestaan van een betwisting tussen partijen, zodat het – net zoals bij “afstand doen” – een veroordeling in de kosten met zich meebrengt. 197 Een uitzondering wordt gemaakt voor nutteloze kosten. Overeenkomstig art. 1017 Ger.W. verwijst ieder eindvonnis de in het ongelijk gestelde partij in de kosten, “tenzij bijzondere wetten anders bepalen”. Art. 1382 B.W. vormt bv. zo’n bijzondere wet in de zin van 1017 Ger.W. Op grond van art. 1382 B.W. kunnen foutief veroorzaakte kosten ten laste gelegd worden van de partij door wiens schuld ze veroorzaakt zijn, ook al wordt de andere partij in het ongelijk gesteld. Op de problematiek van rechtsmisbruik wordt hierna dieper ingegaan. 198
2.3.
Juridische grondslag van de verhaalbaarheid van kosten voor juridische bijstand
135
De vraag naar de onderliggende rechtvaardiging voor de verhaalbaarheid heeft
verregaande praktische consequenties. Er zijn drie mogelijke grondslagen voor verhaalbaarheid denkbaar. (1)
Allereerst zou deze verhaalbaarheid gebaseerd kunnen worden op het foutcriterium in de materieelrechtelijke verhouding. Dit is het denkspoor dat het Hof van Cassatie volgt in zijn septemberarrest. Aangezien de wetgever, zoals hoger reeds vermeld gekozen heeft voor de procesrechtelijke weg, heeft hij dit denkspoor alvast uitgesloten.
(2)
Op de tweede plaats kan men de verhaalbaarheid baseren op een foutcriterium in de procesrechtelijke verhouding. Volgens dit denkspoor zijn de kosten en erelonen van de advocaat het gevolg, niet van de oorspronkelijke fout, maar van de daaropvolgende beslissing van de foutief handelende partij om niet spontaan de schade te vergoeden en bijgevolg het slachtoffer te verplichten tot het voeren van een procedure. Aangezien het uiteraard niet foutief is om zich in rechte te verdedigen zou dit denkspoor niet tot een veralgemeende verhaalbaarheid binnen elk rechtsgeding kunnen leiden. Verhaalbaarheid zou enkel in het vizier kunnen komen in geval van procesrechtsmisbruik.
197
P. TAELMAN en S. VOET, “De verhaalbaarheid van de advocatenhonoraria: analyse van een aantal knelpunten na één jaar toepassing” in P. VAN ORSHOVEN (ed.), De procesrechtwetten van 2007 - Les lois de procédure de 2007... revisited!, Brugge, Die Keure, 2009, 12-13. 198 Cfr. infra: nr. 194-197.
70
(3)
De wetgever heeft met de nieuwe regeling in hoofdorde gekozen voor een derde weg. De verhaalbaarheid van erelonen is ingekapseld in de gerechtskosten onder de vorm van een nieuwe rechtsplegingvergoeding. De R.P.V. vindt haar grondslag in het procesrisico en het procesbeleid, waarbij onder procesrisico moet worden verstaan het risico dat elke partij loopt haar eis of verweer afgewezen te zien, ongeacht de intrinsieke waarde van de eis of het verweer. 199
136
Zulks heeft belangrijke gevolgen. Het verklaart waarom de verliezende partij de
winnende partij in principe niet volledig moet vergoeden. Het niet-verhaalbare gedeelte van de kosten (dus ook van de kosten en erelonen van de advocaat) wordt beschouwd als een uitgave waartoe het leven in een gemeenschap nu eenmaal aanleiding kan geven en die eenieder moet dragen. Dan rijst evenwel de vraag of het “verhaal” hiermee definitief eindigt, dan wel of de winnende partij in bepaalde gevallen het deel van de kosten en erelonen van de advocaat dat valt binnen de definitie van de nieuwe R.P.V. maar dat niet gedekt is door de forfaits, toch kan trachten te verhalen op de verliezende partij door een beroep te doen op de twee andere grondslagen. Ook op deze vraag wordt hierna dieper ingegaan. 200
2.4.
137
Berekening van de rechtsplegingvergoeding
Procespartijen moeten in burgerlijke zaken uitdrukkelijk en gedetailleerd opgave doen
van de door hen uitgezette gerechtskosten, waaronder de R.P.V. Uit art. 1021 Ger.W. volgt dat de beslissing over kosten die partijen nalieten in hun omstandige opgave te vermelden, geacht wordt te zijn aangehouden. De rechter kan enkel kosten te vereffenen die door de partijen zijn opgenomen in die opgave. Taelman en Voet zien in deze letterlijke interpretatie van de wet problemen van proceseconomische aard. Een procespartij zal opnieuw de rechter moeten vatten (ex. art. 1021, tweede lid Ger.W.), om kosten te laten begroten die de rechter in zijn eindbeslissing ambtshalve had kunnen begroten voor zover die zekerheid had over (1) het effectief gemaakt zijn van die kosten en (2) het bedrag ervan. Volgens hen is het wenselijk dat art. 1021 Ger.W. bijgesteld wordt naar analogie met art. 162bis Sv. zodat de rechter, minstens wat de R.P.V. betreft, zelfs bij gebrek aan opgave van die
199
I. SAMOY en V. SAGAERT, “De wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat”, R.W. 2007-08, afl. 17, 683 en http://www.rwe.be (consultatie op 21 december 2007). 200 Cfr. infra: nr. 194-197.
71
gerechtskost door de winnende partij (die werd bijgestaan door een advocaat) ambtshalve kan overgaan tot het vereffenen ervan. 201 138
De rechter mag wel ambtshalve het bedrag van opgegeven gerechtskosten aanpassen.
De rechter velt hiermee geen uitspraak ultra petita, omdat de beslissing over de gedingkosten geen uitspraak is over een punt van de vordering ex art. 1138, 2° Ger.W., aldus het Hof van Cassatie. 202 203
a.
Eerste filter: Het koninklijk besluit van 26 oktober 2007
i.
139
Basisbedrag, minima en maxima
Tot vóór de wet van 21 april 2007 kon de winnende partij via haar R.P.V. slechts een
fractie van haar werkelijke advocatenkosten recupereren. 204 De R.P.V.’s moesten dan ook significant opgetrokken worden om ook de erelonen te kunnen omvatten. De wet geeft wel een aantal criteria, nl. de vastlegging moet gebeuren “onder meer in functie van de aard van de zaak en de belangrijkheid van het geschil” (nieuw art. 1022, tweede lid, Ger.W.)., maar het vastleggen van de eigenlijke bedragen gebeurde bij koninklijk besluit, dat een soepeler en beter aangepast instrument is voor het beheer van technische gegevens die telkens opnieuw moeten worden aangepast. Het K.B. van 30 november 1970, “tot vaststelling van het tarief van de invorderbare kosten bedoeld in art. 1022 Ger.W.” is daarom vervangen door het K.B. van 26 oktober 2007, “tot vaststelling van het tarief van de rechtsplegingvergoeding bedoeld in artikel 1022 van het Gerechtelijk Wetboek en tot vaststelling van de datum van inwerkingtreding van de artikelen 1 tot 13 van de wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van de erelonen en de kosten verbonden aan de bijstand van de advocaat”. 140
Het bedrag van de R.P.V. wordt in tegenstelling tot vroeger niet langer bepaald door
de aard en de aanleg van het rechtscollege waarvoor het geding wordt gevoerd, maar wel uitsluitend door het bedrag van de vordering. De wet is op dezelfde wijze van toepassing op alle hoven en rechtbanken, en op procedures ten gronde, in kort geding 205 of zoals in kort geding. 201
P. TAELMAN en S. VOET, “De verhaalbaarheid van de advocatenhonoraria: analyse van een aantal knelpunten na één jaar toepassing” in P. VAN ORSHOVEN (ed.), De procesrechtwetten van 2007 - Les lois de procédure de 2007... revisited!, Brugge, Die Keure, 2009, 30. 202 Cass. 15 juni 2007, A.R. C.04.0555.N. 203 S. MOSSELMANS, “Opgave van gedingkosten” (noot onder Cass. 5 januari 2007), R.W. 2006-07, afl. 40, 1645. 204 Gemiddeld bedroeg de R.P.V. minder dan 1 % van de advocatenkosten. 205 Ingeval van een kortgedingprocedure houden heel wat voorzitters de kosten aan, omdat het niet gaat om een eindvonnis ten gronde. Dit heeft als nadeel dat, in geval het verzoek gegrond wordt verklaard, de winnende partij een procedure ten gronde moet instellen of voortzetten, ook al heeft het kort geding haar voldoening verschaft. In dat geval kan de eisende partij aan de voorzitter verzoeken om uitspraak te doen over de kosten van het geding (bv. Voorz. Brussel 16 januari 1994, Rev. dr. etr. 1994, 39). Indien het verzoek in kort geding wordt afgewezen,
72
141
In het K.B. van 26 oktober 2007 wordt een onderscheid gemaakt tussen vorderingen
die al dan niet in geld waardeerbaar zijn. Telkens voorziet het K.B. in een basisbedrag, respectievelijk minima en maxima. De rechter moet in principe het basisbedrag toekennen aan de in het gelijk gestelde partij. 206 Het is niet steeds eenvoudig om te weten of een vordering al dan niet in geld waardeerbaar is. Zo vertoont de rechtspraak een grote verscheidenheid in verband met de vraag of een vordering tot ontbinding van huurovereenkomsten in geld waardeerbaar is. Volgens sommige rechtspraak gaat het om een niet in geld waardeerbare vordering. 207 Andere rechtspraak oordeelt dat het wel gaat om een in geld waardeerbare vordering en begroot het bedrag van die vordering op de gevorderde huurgelden (achterstallen, wederinhuringsvergoeding). 208 Ook een dagvaarding in verzet tegen een bevel tot betaling werd door de beslagrechter te Brussel als een niet in geld waardeerbare vordering beschouwd, aangezien ze niet strekt tot de betaling van een geldsom. 209 Wanneer men die rechtspraak beoordeelt, is het de vraag of de vlag de lading dekt. Verschillende van de hierboven aangeduide voorbeelden, zijn wel degelijk in geld waardeerbaar. Is de omschrijving van “in geld waardeerbare vordering” niet te beperkt? Men kan moeilijk ontkennen dat ze rechtstreekse vermogensrechtelijke implicaties heeft. Het geschil heeft vaak wel degelijk betrekking op een bepaald bedrag, alleen is dat bedrag niet begroot in de procedure. Het zou meer accuraat zijn te spreken van “zaken waarvan de waarde niet bepaald is”. Deze formulering dekt veel meer accuraat de inhoud die door de rechtspraktijk (al sinds het K.B. van 1970) aan deze notie wordt gegeven. 210 Andere voorbeelden van niet in geld waardeerbare vorderingen zijn provisionele vorderingen, de aanstelling van een deskundige, een stakingsvordering, executiegeschillen, echtscheidingsvorderingen, etc. Het criterium om uit te maken of een vordering al dan niet in geld waardeerbaar is, is het werkelijke en rechtstreekse voorwerp van de vordering. Een vordering tot opheffing van een dwangsom bijvoorbeeld heeft als werkelijk en rechtstreeks voorwerp de vraag of de veroordeelde al dan niet in de blijvende of tijdelijke, gehele of gedeeltelijke onmogelijkheid verkeerde om aan de hoofdveroordeling te voldoen, gesteld dat hij het – onder verbeurte van een dwangsom opgelegde – rechterlijk bevel heeft overtreden. Dit is een niet in geld waardeerbare vordering.
beslist de voorzitter wel over de kosten, aangezien er dan geen rechter ten gronde in het vizier komt (Cass. 29 april 1982, Arr. Cass. 1981-82, 1058.) 206 I.v.m. afwijkingen van deze regel, cfr. infra (Hoofdstuk 2, afdeling 2, §2, 2.4.: de appreciatiebevoegdheid van de rechter). 207 Vred. Merelbeke 4 maart 2008, A.R. 2008/A/133, onuitg. 208 Vred. Izegem 30 januari 2008, A.R. 07A390, onuitg. 209 Beslagr. Brussel 12 februari 2008, A.R. 07/10348/A, onuitg. 210 I. SAMOY en V. SAGAERT, Actualia Gerechtelijk Recht : verhaalbaarheid erelonen en deskundigenonderzoek, Studieavonden 2008-2009 i.s.m. C.B.R., 16 oktober 2008, 8.
73
Voor geschillen die betrekking hebben op niet in geld waardeerbare vorderingen
142
bedraagt, volgens art. 3 K.B. 26 oktober 2007, het basisbedrag van de R.P.V. € 1.200, het minimumbedrag € 75 en het maximumbedrag € 10.000. 143
Voor in geld waardeerbare vorderingen spelen de bestaande regelen van bevoegdheid
en aanleg (art. 557-562 en 618 Ger.W.). Dit impliceert dat het aanknopingspunt voor de bepaling van de schaal van R.P.V. het bedrag geëist in de gedinginleidende akte (d.i.: enkel de hoofdsom plus de vergoedende interesten tot op de dag van de dagvaarding m.u.v. gerechtelijke intresten, gerechtskosten (bv. kosten van deskundigenonderzoek, die apart worden geregeld in art. 1018, 4° Ger.W.) en dwangsommen) of, indien wijziging van de vordering, het gevorderde bedrag in de laatste conclusie is en niet het toegekende bedrag. Art. 618, tweede lid, Ger.W., dat het heeft over “de som die in de laatste conclusie wordt gevorderd”, mag niet te restrictief worden geïnterpreteerd. Als eiser de vordering herleidt op de zitting (bv. door de verweerder betaalde provisies die de eiser niet in rekening heeft gebracht bij het begroten van zijn vordering), moet, met naleving van het recht op tegenspraak, de R.P.V. worden berekend op dit herleide bedrag. 144
Een vordering bestaat vaak uit zowel in geld waardeerbare als niet in geld
waardeerbare
geschilpunten
(bijvoorbeeld
betaling
van
achterstallige
huurgelden
en
wederverhuringsvergoeding en de aanstelling van een deskundige om de huurschade te begroten). De vraag rijst op welke R.P.V. de partij die haar vordering in gewilligd ziet worden, recht heeft. Vier mogelijke oplossingen dienen zich aan. H. Boularbah poneert – met een strikte toepassing van art. 558 Ger.W. – dat van zodra één geschilpunt niet in geld waardeerbaar is, de volledige vordering als een niet in geld waardeerbare vordering moet worden aanzien. 211 Een
tweede
oplossing
voorziet
dat
de
winnende
partij
recht
heeft
op
twee
rechtsplegingvergoedingen: één voor het/de in geld waardeerbare geschilpunt(en) en één voor het/de niet in geld waardeerbare geschilpunt(en) van de vordering. Nog anders oordeelde de rechtbank van eerste aanleg te Brussel dat bij samenloop van een in geld en een niet in geld waardeerbaar geschilpunt, het wezenlijke voorwerp van het proces moet voorop staan. 212
211
H. BOULARBAH, “Répétibilité: encore et toujours …” te raadplegen op http://www.procedurecivile.be/index.php?id=11&tx_ttnews[pointer]=1&tx_ttnews[ttnews]=54&tx_ttnews[back Pid]=1&cHash=e2f8a49fa9 (consultatie op 30 oktober 2008). 212 Rb. Brussel 17 april 2008, J.T. 2008, 372 (onderdeel d), noot H. BOULARBAH.
74
Tot slot kan verdedigd worden dat de in het gelijk gestelde partij enkel recht heeft op de hoogste van deze beide R.P.V.’s. Hoewel het laatste standpunt niet rechtstreeks op de wet steunt, lijkt dit zowel in de rechtspraak 213 als in de rechtsleer 214 , het vaakst bijgetreden te worden. 215 145
Indien de vordering bestaat uit verschillende in geld waardeerbare geschilpunten, dan
moeten deze (in hoofdsom, vermeerderd met de (vergoedende en/of moratoire) interesten tot op de dag van de dagvaarding) ex art. 558 Ger.W. worden samengeteld. 146
De art. 557-562 en 618 Ger.W., die het aanknopingspunt voor de R.P.V. bepalen,
kunnen op het eerste gezicht onbillijk lijken, o.m. omdat men kan vrezen dat advocaten belachelijk hoge vorderingen zullen instellen enkel en alleen met het oog op het verkrijgen van een hogere R.P.V. De advocaat zou zijn vordering bijvoorbeeld kunnen uitbreiden met een schadevergoeding voor procesrechtsmisbruik of een exorbitante morele schadevergoeding. Dit probleem van “cupiede” vorderingen, d.i. het artificieel verhogen van de vordering, kent echter verscheidene remedies. De tegenpartij kan bv. een lagere R.P.V. vorderen wegens het kennelijk onredelijk karakter van de vordering. Daarnaast kan de rechtbank gebruik maken van de theorie van het rechtsmisbruik (art. 1382 – 1383 B.W.) en de foutief veroorzaakte kosten ten laste leggen van de partij door wier schuld ze zijn veroorzaakt, ook al wordt de andere partij in het ongelijk gesteld. I. Samoy en V. Sagaert menen dat de aanpassing van het basisbedrag naar beneden of boven niet altijd een oplossing voor dit probleem biedt. Volgens hen kan de rechter niet altijd gebruik maken van de theorie van rechtsmisbruik, aangezien dit zou impliceren dat het instellen van een vordering voor een hoger bedrag dan men uiteindelijk toegekend krijgt, in alle gevallen een fout zou uitmaken. Dat zou enkel het geval zijn indien het in de dagvaarding genoemd bedrag tergend en roekeloos is, wat de absolute uitzondering is. Aan te nemen is, volgens hen, dat, indien slechts een gedeelte van de vordering wordt in gewilligd, slechts een proportioneel deel van de R.P.V. op het toegekende bedrag kan worden toegekend. 216 S. Voet wijst er echter op dat het de rechter niet toegestaan is om de bij het K.B. van 26 oktober 2007 bepaalde minimumbedragen te overschrijden. 217 Onder het oude systeem had de afwijzing van een gedeelte van de eis geen invloed op de R.P.V. Aangezien de R.P.V. door de aard van het hof of de rechtbank werd bepaald, en niet door het bedrag van de vordering, waren de gevolgen daarvan eerder 213
Arbh. Antwerpen, afdeling Antwerpen (tweede kamer) 8 februari 2008, A.R. 2070234 (Y.G. t/ M.P.), onuitg.; Brussel (tweede kamer) 13 maart 2008, A.R. 2002/A.R./1169 (T. s.a. t/ A.R. – L.P.), onuitg. 214 H. BOULARBAH., “Appel et répétibilité des frais et honoraires de première instance”, J.T. 2008, afl. 6313, 376 en http://jt.larcier.be (consultatie op 4 juni 2008). 215 P. TAELMAN en S. VOET, “De verhaalbaarheid van de advocatenhonoraria: analyse van een aantal knelpunten na één jaar toepassing” in P. VAN ORSHOVEN (ed.), De procesrechtwetten van 2007 - Les lois de procédure de 2007... revisited!, Brugge, Die Keure, 2009, 39. 216 Kh. Hasselt 12 maart 2008, A.R. 08/0118, onuitg. (“Gelet op het feit dat de uitbreiding van de eis werd afgewezen en de tegeneis gegrond werd verklaard, dient verweerder slechts 4/5 van de R.P.V. te betalen”). 217 S. VOET, “Enkele praktische knelpunten bij de toepassing van de wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van advocaten”, R.W. 2007-08, afl. 27, 1132 en http://www.rwe.be (consultatie op 10 maart 2008).
75
beperkt. Aangezien de nieuwe bedragen rechtstreeks aan het bedrag van de vordering zijn gekoppeld, zou de incentive om een hoger bedrag in de dagvaarding op te nemen, nog directer zijn. Deze opvatting zou volgens Samoy en Sagaert niet in strijd komen met art. 2 van het K.B. indien men het begrip vordering in die bepaling begrijpt als “schuldvordering” en niet als “rechtsvordering”. 218 219 Deze interpretatie strookt echter niet met de bedoeling van de wetgever en deze opvatting kan dus niet verdedigd worden. Bovendien definieert art. 12 Ger.W. het begrip vordering, zoals het in de rest van het Gerechtelijk Wetboek gehanteerd moet worden, als een inleidende vordering of een tussenvordering, niet als een schuldvordering. Deze stelling doet ook afbreuk aan het strikte onderscheid tussen het onderliggende subjectieve recht – de (verbintenisrechtelijke) schuldvordering – en de rechtsvordering. J. Vandrooghenbroeck en B. Deconinck menen dat, als de rechter van mening is dat het gevorderde bedrag enkel en alleen zo hoog is om een hogere R.P.V. te bekomen, hij dan o.g.v. de procedurele loyauteit een R.P.V. o.b.v. het toegekende bedrag kan toekennen. 220 Deze opvatting lijkt eveneens in strijd met de wet te zijn. 147
Hieruit volgt ook dat de bedragen van de R.P.V. niet mogen worden meegerekend bij
de bepaling van de bevoegdheid van een rechter. Moet men bv. nagaan of de vordering voor de vrederechter dan wel voor de rechtbank van eerste aanleg gebracht worden, dient het bedrag van de vordering in rekening te worden genomen, zonder rekening te houden met de R.P.V. die daaraan – in geval van toewijzing – zou worden toegevoegd. 221 148
Bij een veroordeling tot een provisioneel bedrag (bv. met toepassing van art. 19,
tweede lid, Ger.W.) worden de kosten aangehouden tot aan het eindvonnis. 222 Dit betreft in wezen een in geld waardeerbare vordering waarop principieel art. 2 K.B. 26 oktober 2007 toepassing vindt. Hierbij stelt zich het probleem dat het bedrag van de R.P.V. niet definitief begroot kan worden. Het exacte bedrag van de vordering is immers op het moment van deze uitspraak nog niet gekend. Zo 218
Een andere mogelijke oplossing zou erin bestaan om ervan uit te gaan dat de partij die slechts gedeeltelijk gelijk krijgt, voor een ander gedeelte ongelijk krijgt, waardoor de omslagregeling van art. 1017, derde lid, Ger.W. toepassing zou moeten vinden. Een dergelijke opvatting zou – in het licht van art. 2, laatste lid, K.B. – contra legem zijn, aangezien ze de R.P.V. niet aan de vordering, maar wel rechtstreeks aan het resultaat van het geding zou vastkoppelen. Bovendien kan de regeling van de omslag pas van toepassing zijn wanneer er zich werkelijk twee onderscheiden vorderingen voordoen. 219 I. SAMOY en V. SAGAERT, « De wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat », R.W. 2007-08, afl. 17, 685 en http://www.rwe.be (consultatie op 21 december 2007). 220 B. DE CONINCK en J. VAN DROOGHENBROECK, “La loi du 21 avril 2007 sur la répétibilité des frais et honoraires d’avocat”, J.T. 2008, afl. 6295, 41 en http://jt.larcier.be (consultatie op 1 juli 2008). 221 I. SAMOY en V. SAGAERT, “De wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat”, R.W. 2007-08, afl. 17, 685 en http://www.rwe.be (consultatie op 21 december 2007). 222 S. VOET, “Enkele praktische knelpunten bij de toepassing van de wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van advocaten”, R.W. 2007-08, afl. 27, 1132 en http://www.rwe.be (consultatie op 10 maart 2008); vgl. B. DE CONINCK en J. VAN DROOGHENBROECK, “La loi du 21 avril 2007 sur la répétibilité des frais et honoraires d’avocat”, J.T. 2008, afl. 6295, 41 en http://jt.larcier.be (consultatie op 1 juli 2008).
76
nodig zal aan de rechter gevraagd worden de uitspraak over de kosten, in afwachting van de eindbeslissing over de (nog te begroten) vergoeding, uit te stellen. 223 Er wordt een uitzondering gemaakt voor het geval waarin een procespartij, hoewel haar schade definitief kan begroot worden, bewust een provisioneel bedrag vordert om te vermijden dat zij een hogere R.P.V. zal moeten betalen wanneer zij in het ongelijk zou worden gesteld. 224 Een partij kan dit bv. doen omdat zij zelf twijfelt aan de gegrondheid van haar vordering. Deze manier van handelen betreft procesrechtsmisbruik, dat kan worden doorprikt op basis van een analoge toepassing van het arrest van het Hof van Cassatie van 8 januari 2004. 225 De sanctie hiervoor bestaat er in dat de R.P.V. begroot wordt op basis van het bedrag van de schadevergoeding dat de eiser voor ogen had en niet op basis van de gevorderde provisie. 149
Indien een zaak door een beslissing van de arrondissementsrechtbank naar een andere
rechtbank is verwezen, is geen R.P.V. verschuldigd (art. 1 K.B. Verhaalbaarheid Erelonen). 150
Wanneer het geschil betrekking heeft op de titel van een uitkering tot onderhoud,
wordt in afwijking van art. 561 Ger.W. het bedrag van de vordering berekend op basis van het bedrag van de annuïteit of van twaalf maandelijkse uitkeringen. 151
De bedragen voorzien in het K.B. Verhaalbaarheid Erelonen zijn bepaald per aanleg.
152
Wanneer de verweerder of de gedaagde in hoger beroep, vóór de inschrijving op de
rol, de eis inwilligt en zijn verbintenissen kwijt in hoofdsom, interesten en kosten (of de eisende partij doet afstand van zijn vordering), is hij geen vergoeding verschuldigd (art. 1, vierde en vijfde lid K.B. 26 oktober 2007). Ingeval de verweerder, of de gedaagde in hoger beroep, na de inschrijving op de rol, de eis inwilligt en zijn verbintenissen kwijt in hoofdsom, interesten en kosten (of de eisende partij doet afstand van zijn vordering), is het bedrag van de vergoeding gelijk aan één vierde van de basisvergoeding, zonder hoger te kunnen zijn dan 1.000 euro. De bedoelde kwijting dient te gebeuren vóór de inleidende zitting. Art. 1, vierde lid K.B. 26 oktober 2007 is enkel van toepassing in het geval dat een partij aan haar verplichtingen voldoet na te zijn gedagvaard en vooraleer de zaak op de rol werd ingeschreven. Het doel van de regel is de 223
B. DE CONINCK en J. VAN DROOGHENBROECK, “Indemnité de procédure et répartition des dépens”, J.T. 2008, afl. 6324, 583 en http://jt.larcier.be (consultatie op 22 oktober 2008). 224 Vgl. Cass. 13 november 2003, R.W. 2005-06, 1054: de aanleg wordt niet enkel bepaald door het in de laatste conclusie gevorderde provisionele bedrag, maar tevens door het hogere bedrag van de schuldvordering waarvan die som deel uitmaakt (in het gedinginleidend exploot werd de vordering nauwkeurig gewaardeerd; nadien werd ze in conclusie teruggebracht tot één frank provisioneel). 225 Cass. 8 januari 2004, Arr. Cass. 2004, 13; Pas. 2004, 11; R.A.B.G. 2004, 607, noot E. BREWAEYS en R.W. 2004-05, 703 i.v.m. art. 620 Ger.W. Zie ook Cass. 13 november 2003, R.W. 2005-06, 1054.
77
schuldenaar ertoe aan te zetten te betalen vóór het in staat stellen van de zaak. De winnende partij heeft dan nog slechts recht op de gereduceerde R.P.V., omdat ze als gevolg van de betaling door haar wederpartij nog slechts in beperkte mate behoefte heeft aan de bijstand van een raadsman met als gevolg een vermindering van de kosten en erelonen tot gevolg. Er is echter niet voorzien in een analoge regeling indien de eisende partij in de loop van het geding afstand doet van haar vordering. Art. 1, 5e lid K.B. van 26 oktober 2007 is dan niet per analogiam van toepassing. 226 In principe zou dan ook moeten worden teruggegrepen naar de hoofdvordering, maar art. 827, eerste lid Ger.W. stelt duidelijk dat iedere afstand de verplichting met zich meebrengt tot betaling van de kosten. Deze oplossing rijst echter vragen i.v.m. de verenigbaarheid met art. 10-11 G.W. Ten eerste rijst die vraag op basis van de vergelijking tussen de eiser die afstand doet van zijn vordering (en die geen aanspraak op vermindering zou kunnen maken) en de verweerder die de schuld betaalt (en wel aanspraak op vermindering kan maken). Bovendien zal met een reductie van de vordering in de loop van het geding wel rekening worden gehouden. De schaal waarin men zit, wordt namelijk bepaald door de vordering in de laatste conclusie. 227 Hoe is het verschil in behandeling te verklaren tussen een partij die partieel afstand doet en een partij die integraal afstand doet van haar vordering? Ook hier dringt een wettelijke tussenkomst zich op. 153
Gerechtskosten, waarvan de R.P.V. een onderdeel is, kunnen vanaf het eindvonnis
gerechtelijke interesten opbrengen. 228 154
In de praktijk is de vraag gerezen wat er gebeurt met de R.P.V. indien er een
tussenvordering in het geding komt. Pluraliteit van vorderingen en procespartijen wordt, zij het onvolkomen, geregeld in de art. 1020 en 1022, vijfde lid Ger.W. De hoofdvordering of de inleidende vordering is de vordering die het proces opent (art. 12, tweede lid, Ger.W.).
226
Brussel 15 april 2008, J.L.M.B. 2008, 1143. Pol. Brugge 22 februari 2008, R.W. 2008-09, 36. 228 Bergen 26 februari 2008, J.T. 2008, 285, noot en J.L.M.B. 2008, 1138. 227
78
Een tussenvordering daarentegen (is geen hoofdvordering) is elke vordering in de loop van de procedure: -de tussenvordering tot uitbreiding, wijziging of aanvulling van de hoofdvordering -de tegenvordering -de tussenvordering waarbij tussen reeds in het geding zijnde partijen een procesverhouding gecreëerd wordt -de vrijwillige tussenkomst (bv. een verzekeraar) 229 155
De hoofdvordering geeft aanleiding tot een R.P.V. Als er meerdere eisers zijn,
cumuleert men die. Indien de ene niet in geld waardeerbaar is en de andere wel, kent men de hoogste R.P.V. toe. 156
Wat is het lot van de R.P.V. indien een hoofd- en een tegenvordering worden
ingesteld? Drie pistes zijn denkbaar: (1) enkel de hoofdvordering geeft recht op een R.P.V. en de hoogte van de R.P.V. moet bijgevolg sowieso worden bepaald in functie van de waarde van de hoofdvordering, (2) de waarde van de hoofd- en de tegenvordering moet worden opgeteld om de hoogte van de R.P.V. te bepalen of (3) de hoofd- en de tegenvordering geven elk aanleiding tot een afzonderlijke R.P.V. die eventueel aanleiding geeft tot een omslag, wanneer zowel (een deel van) de hoofd- als de tegenvordering gegrond worden verklaard. 230 157
In de nieuwe regeling is enkel de omvang van de R.P.V. gewijzigd, terwijl het
principe hetzelfde blijft. De oude regels inzake de toekenning van de R.P.V. blijven bijgevolg van toepassing. Dit betekent allereerst dat, volgens de eerste piste en zoals Boularbah opmerkt, de regel dat enkel de hoofdvordering aanleiding geeft tot een R.P.V., blijft gelden. 231 Art. 2 K.B. refereert aan art. 557-62 en 618 Ger.W.: d.i. het bedrag van de hoofdvordering. Een tweede vuistregel, is dat elke in het gelijk gestelde partij recht heeft op een rechtsplegingvergoeding, los van de geformuleerde tussenvorderingen, weliswaar met plafonnering van art. 1022, vijfde lid. 232 Zowel de R.P.V. waar de eiser recht op heeft (wanneer zijn hoofdvordering gegrond wordt verklaard en de tegen- of tussenvordering ongegrond), als de R.P.V. waarop de verweerder recht heeft (wanneer de hoofdvordering ongegrond wordt verklaard en de tegenvordering gegrond), worden dan berekend op 229
Bij gedwongen tussenkomst ontstaat er een nieuwe aanleg en aldus ook een nieuwe aparte R.P.V. I. SAMOY en V. SAGAERT, “Eerste praktische knelpunten van de Wet Verhaalbaarheid” in VLAAMSE CONFERENTIE DER BALIE VAN GENT, Actualia Gerechtelijk Recht, Brussel, Larcier, 2008, 41-84. 231 H. BOULARBAH, “Demandes incidentes et répétibilité des frais et honoraires d’avocat”, www.procedurecivile.be; Voorz. Kh. Turnhout 1 februari 2008, A.R. C/06/51, onuitg. 232 Cfr. infra: nr. 164-165. 230
79
basis van de waarde van de hoofdvordering. De Rechtbank van Eerste Aanleg te Kortrijk oordeelde in dezelfde zin dat indien de hoofdvordering wordt toegewezen en de tegenvordering wordt afgewezen, de eiser aanspraak kan maken op één R.P.V., gebaseerd op de hoofdvordering. 233 158
Wat gebeurt er met de R.P.V. indien beide partijen een (tegen)vordering hebben
ingesteld die telkens ingewilligd wordt? De regels in verband met de omslag van de R.P.V. zijn niet gewijzigd. De kosten kunnen worden omgeslagen zoals de rechter het raadzaam oordeelt, hetzij wanneer de partijen onderscheidenlijk omtrent enig geschilpunt in het ongelijk zijn gesteld, hetzij over echtgenoten, bloedverwanten in de opgaande lijn, broeders en zuster of aanverwanten in dezelfde graad (art. 1017, derde lid, Ger.W.). De R.P.V. zal slechts kunnen worden bepaald nadat is bepaald of aan elk van beide kanten het basisbedrag zal worden toegestaan, dan wel of hiervan afgeweken wordt. De compensatie is dus niet noodzakelijk een nuloperatie. Deze omslagregel is facultatief 234 en kan door de rechter ambtshalve worden toegepast, zelfs zonder dat partijen hierover besloten hebben. 235 Ze ontsnapt aan de bijzondere motiveringsplicht voor het verlagen of het verhogen van het basisbedrag, zodat voor het omslaan van de R.P.V. er geen toetsing aan de vier in het nieuwe art. 1022 Ger.W. opgesomde criteria vereist is. 236 De rechter kan echter de kosten niet omslaan indien één van de partijen niet omtrent enig punt veroordeeld werd. 237 238 I.t.t. I. Samoy en V. Sagaert 239 die deze theorie aanhangen, menen J. Vandrooghenbroeck en B. Deconinck dat het instellen van een tegenvordering geen aparte R.P.V. rechtvaardigt. Zij leiden dit af uit het principe van de eenheid van de rechtsplegingvergoeding per aanleg en het geen rekening houden met “incidenten dewelke zich voordoen gedurende eenzelfde aanleg”. Ze baseren hun argumenten op de tekst van de wet, dewelke slechts “één vergoeding per aanleg” voorziet en op de geest van de wet. 159
De eerste piste vindt steun in de vaststelling dat ter bepaling van de schaal in het K.B.
enkel verwezen wordt naar de artikelen 557 tot 562 en 618 Ger.W. (aanleg in functie van de hoofdvordering) en niet naar artikel 620 Ger.W. (aanleg in functie van de hoofd- en tegenvordering) en wordt gevolgd in de eerste rechtspraak. 240 Het bedrag van de hoofd- en tussenvorderingen mag niet worden opgeteld om als basis voor het berekenen van de R.P.V. te dienen. 233
Rb. Kortrijk 13 juni 2008, A.R. 07/1631, onuitg. In dezelfde zin Beslagr. Brugge 13 februari 2008, A.R. 07/2153/A, onuitg. 234 Cass. 17 maart 1966, Pas. 1966, I, 920. 235 Cass. 9 november 1979, Arr. Cass. 1979-80, 313. 236 Cfr. infra: nr. 172-191. 237 Cass. 26 september 1983, Arr. Cass. 1983-84, 72; Pas. 1984, I, 200. 238 H. LAMON, “Verhaalbaarheid advocatenkosten. Wet van 21 april 2007”, NjW 2007, afl. 163, 438. 239 I. SAMOY en V. SAGAERT, “De wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat”, R.W. 2007-08, afl. 17, 685 en http://www.rwe.be (consultatie op 21 december 2007). 240 Antwerpen 6 februari 2008, 2006/AR/2645, onuitg. (de hoofdvordering wordt deels gegrond verklaard en de tegenvordering wordt ongegrond verklaard. De R.P.V. wordt vastgesteld op basis van de geschilwaarde van de hoofdvordering en voor ¾ ten laste gelegd van de geïntimeerde en voor ¼ ten laste van de appellant); Antwerpen 25 februari 2008, 2007/AR/89, onuitg. (tegen- en tussenvorderingen dienen niet te worden samengevoegd met de hoofdeis ter bepaling van de waarde van de vordering. Zowel de hoofdvordering als de tegenvordering hebben
80
Niettemin kan dit aanleiding geven tot onbillijke resultaten, in het bijzonder wanneer de waarde van de tegenvordering veel hoger is dan de waarde van de hoofdvordering. De eiser op tegenvordering zou daarom geneigd kunnen zijn om er de voorkeur aan te geven een afzonderlijke procedure in te leiden i.p.v. een tussenvordering in te stellen. Men zou m.a.w. de incentive kunnen hebben om een aparte hoofdvordering in te stellen i.p.v. een tegenvordering om een hogere R.P.V. te bekomen, maar de rechter kan tot aanhangigheid van de verscheidene vorderingen beslissen (art. 30 Ger.W. en art. 566 of 856, alinea 2, Ger.W.), de zaken samenvoegen en slechts 1 R.P.V. toekennen. Het over meerdere gedingen uitspreiden van vorderingen (tussen dezelfde partijen) is procesoneconomisch, niet rationeel, noch efficiënt. Dit laakbare processuele gedrag kan op nog twee wijzen bestreden worden. Ten eerste kan de verwerende partij in de tweede procedure een vermindering van de R.P.V. vorderen op grond van het kennelijk onredelijk karakter van de situatie. Ten tweede kan die procespartij zich steunen op de figuur van het procesmisbruik. Op basis van de artikelen 1382-1383 B.W. kunnen foutief veroorzaakte gerechtskosten van de tweede procedure ten laste worden gelegd van de partij door wiens schuld ze hadden kunnen worden vermeden (i.e. de eiser in de tweede rechtspleging), ook al wordt de andere partij in het ongelijk gesteld. 241 160
Ook schuilt er een mogelijke discriminatie in deze oplossing tussen de positie van de
eiser op hoofd- en de eiser op tegenvordering. Deze onwenselijke gevolgen kunnen vermeden worden, wanneer men aanneemt dat de hoofd- en de tegenvordering elk tot een afzonderlijke R.P.V. aanleiding geven, waarvan de hoogte bepaald wordt door respectievelijk de waarde van de hoofd- en de tegenvordering. Ook deze piste geeft echter aanleiding tot onaanvaardbare gevolgen: dit zou betekenen dat de eiser bijvoorbeeld, wanneer de hoofdvordering gegrond en de tegenvordering ongegrond wordt verklaard, recht heeft op twee R.P.V.’s. Wanneer de hoofd- en de tegenvordering (deels) ongegrond worden verklaard, zou er een compensatie tussen beide R.P.V.’s moeten plaatsvinden. 161
Volgens de derde piste vindt de R.P.V. haar grondslag in het risico dat elke partij loopt
om haar eis of verweer afgewezen te zien. De beoordeling van dat procesrisico vindt plaats per procesverhouding. Aangezien bij verschillende tussenvorderingen verschillende procesrisico’s bestaan, leidt dit tot een afzonderlijke rechtsplegingvergoeding per ingestelde vordering. 242 Al kan het bedrag wel getemperd worden, bijvoorbeeld als de hoofdvordering onlosmakelijk verbonden is met de tussenvordering. In dat geval kan men voor de tussenvordering het minimumbedrag toekennen. In een vonnis van 8 februari 2008 beslist de Politierechtbank te Brugge dat de verwerende partij die in het een waarde tussen 60.000 en 100.000 euro, zodat het basisbedrag 3.000 euro is. Nu de hoofd- en tegenvordering beide gedeeltelijk gegrond en gedeeltelijk ongegrond zijn, worden de gevorderde R.P.V.’s omgeslagen). 241 P. TAELMAN en S. VOET, “De verhaalbaarheid van de advocatenhonoraria: analyse van een aantal knelpunten na één jaar toepassing” in P. VAN ORSHOVEN (ed.), De procesrechtwetten van 2007 - Les lois de procédure de 2007... revisited!, Brugge, Die Keure, 2009, 62-63. 242 S. VOET, “Enkele praktische knelpunten bij de toepassing van de wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van advocaten”, R.W. 2007-08, afl. 27, 1129-1134 en http://www.rwe.be (consultatie op 10 maart 2008).
81
ongelijk wordt gesteld zowel wat betreft de tegen haar ingestelde hoofdvordering als wat betreft de tegen haar ingestelde tussenvordering (tot vrijwaring), twee R.P.V.’s moet betalen. 243 In een ander vonnis van 8 februari 2008 beslist de Politierechtbank te Brugge dat de eisende partij op hoofdvordering wier vordering wordt toegekend en die erin slaagt een tegen haar ingestelde tegenvordering te doen afwijzen, aanspraak kan maken op twee R.P.V.’s. 244 Met het oog op de toekenning van de in het K.B. bedoelde R.P.V. onderscheidt de rechtbank te Brugge binnen het geding elke procesverhouding en binnen elke procesverhouding elke autonome (tussen)vordering. 245 162
De eerste oplossing verdient de voorkeur om de aangehaalde juridische argumenten en
omdat ze het voordeel van de eenvoud biedt. De onbillijke resultaten kunnen wellicht ondervangen worden door af te wijken van het basisbedrag ingevolge het criterium van de kennelijk onredelijke situatie. 246 163
Ingeval van samenhang of onsplitsbaarheid kan de rechter, op basis van zijn
onaantastbare beoordelingsbevoegdheid, beslissen om één of tweemaal R.P.V. toe te kennen. 164
De zaken worden gecompliceerd indien één partij wordt veroordeeld tegenover
verschillende partijen. Art. 1022, vijfde lid, Ger.W. bepaalt voor deze situatie dat “wanneer meerdere partijen de R.P.V. ten laste van dezelfde in het ongelijk gestelde partij genieten, het bedrag ervan maximum het dubbel van de maximale R.P.V. bedraagt waarop de begunstigde die gerechtigd is om de hoogste vergoeding te eisen aanspraak kan maken. Ze wordt door de rechter tussen de partijen verdeeld”. Voorbeeld: A vordert € 1.000, B € 2.000 en C € 6.000. Alle vorderingen zijn gericht lastens X. De hoogste vordering bedraagt € 6.000. De maximum R.P.V. voor een vordering van € 6.000 is € 2.000. Maximum 2 x € 2.000 kan worden toegekend.
243
Pol. Brugge, 4ebis Kamer, 8 februari 2008, A.R. nr. 2005/A/336. Pol. Brugge, 4ebis Kamer, 8 februari 2008, A.R. nr. 2007/A/102. 245 Omtrent het concept “procesverhouding” in het licht van de soorten tussenvorderingen, cfr.: S. MOSSELMANS, “Tussenvorderingen”, A.P.R. 2007, 23-24. 246 I. SAMOY en V. SAGAERT, “De verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat: praktische knelpunten” in X., (eds.), Recht in beweging, Verslagboek 15de V.R.G.-Alumnidag 2008, Antwerpen, Maklu, 2008, 37. 244
82
165
Als het plafond niet overschreden wordt, zijn de onderscheiden R.P.V.’s verschuldigd.
Indien het plafond wel overschreden wordt, wordt de door de in het ongelijk gestelde partij te betalen R.P.V. beperkt tot dit plafond. Dit bedrag wordt dan door de rechter proportioneel (via de regel van drie) tussen partijen verdeeld. 247 Voorbeeld: X wordt veroordeeld opzichtens 17 burgerlijke partijen. 15 van hen kunnen hun vordering begroten, 2 niet. Het probleem stelt zich dat het plafond niet toegepast kan worden. De gedingkosten worden dan in globo aanhouden. In dit geval stelt zich het probleem dat de expertise jarenlang kan aanslepen. 166
In het oorspronkelijke ontwerp-K.B. stond ook dat, indien eenzelfde advocaat
verscheidende partijen bijstaat die een gemeenschappelijke vordering instellen of concluderen in dezelfde zin, de vergoeding onder deze partijen wordt verdeeld. Dit is een gevolg van de regel dat men enkel op de R.P.V. aanspraak kan maken indien men zich tijdens de procedure door een advocaat heeft laten bijstaan. Deze regel kwam uiteindelijk niet in de uiteindelijke versie van het K.B. terecht, maar moet volgens Samoy en Sagaert worden geacht van toepassing te blijven. 248 249 Art. 1 K.B. 1970 is niet overgenomen in het nieuwe K.B. en dus kan men een verlaging vorderen o.g.v. het kennelijk onredelijke karakter van de situatie. De Politierechtbank te Brugge gaat hier in een recent vonnis tegen in door te oordelen dat “elke eiser die een autonome vordering stelt aanspraak kan maken op een R.P.V., zelfs als zij allemaal worden bijgestaan door een en dezelfde advocaat. Elke autonome vordering geeft recht op een afzonderlijke R.P.V.(…)”. 250 Aanhangers van deze stelling menen dat mogelijks onredelijke gevolgen getemperd kunnen worden door de R.P.V.’s af te toppen op grond van het kennelijk onredelijk karakter van de situatie. 251
247
B. DE CONINCK en J. VAN DROOGHENBROECK, “La loi du 21 avril 2007 sur la répétibilité des frais et honoraires d’avocat”, J.T. 2008, afl. 6295, 49 en http://jt.larcier.be (consultatie op 1 juli 2008). 248 I. SAMOY en V. SAGAERT, “De wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat”, R.W. 2007-08, afl. 17, 692 en http://www.rwe.be (consultatie op 21 december 2007). 249 Anders: S. VOET, “Enkele praktische knelpunten bij de toepassing van de wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van advocaten”, R.W. 2007-08, afl. 27, 1134 en http://www.rwe.be (consultatie op 10 maart 2008). Volgens Voet moet er abstractie gemaakt worden van het aantal tussenkomende advocaten. 250 Pol. Brugge 12 februari 2008, NjW 2008, 178, noot S. VOET. 251 P. TAELMAN en S. VOET, “De verhaalbaarheid van de advocatenhonoraria: analyse van een aantal knelpunten na één jaar toepassing” in P. VAN ORSHOVEN (ed.), De procesrechtwetten van 2007 - Les lois de procédure de 2007... revisited!, Brugge, Die Keure, 2009, 29.
83
167
Voormelde vuistregels sluiten aan bij wat gold onder het opgeheven K.B. van 30
november 1970 en lijken op het eerste gezicht logisch en eenvoudig. Er blijven echter een aantal technische pijnpunten. Zo rijst de vraag welke de hoofdvordering is wanneer de zaak wordt ingeleid bij procesverbaal van vrijwillige verschijning. Als beide vorderingen als een hoofdvordering worden gekwalificeerd, heeft dit als gevolg dat de verliezende partij mogelijks twee R.P.V.’s dient te betalen. Het plafond van art. 1022, vijfde lid Ger.W. leidt in dit geval niet tot een begrenzing wegens geen pluraliteit van partijen aan eisende, resp. verwerende zijde. De criteria van art. 1022, derde lid Ger.W. kunnen wel nog ingeroepen worden om de bedragen te temperen. En wat gedaan bij subjectieve cumulatie, d.i. wanneer verschillende procespartijen via één gedinginleidende akte elk een verschillende vordering instellen tegen één of meerdere verweerders. Ook hier zijn er verschillende hoofdvorderingen die elk aanleiding geven tot een R.P.V., maar hier kan art. 1022, vijfde lid Ger.W. wel tot een begrenzing leiden, onverminderd de toepassing van de criteria vermeld sub art. 1022, derde lid Ger.W. De rechter beschikt dus over de nodige beoordelingsvrijheid om tegemoet te komen aan bovenvermelde technische pijnpunten.
Met andere vorderingen dan de hoofdvordering rekening
houden bij het vaststellen van het principieel verschuldigde bedrag aan R.P.V., doet daarenboven afbreuk aan de voorzienbaarheid van de kosten die aan het procederen zijn verbonden zoals de wetgever ze voorzien had bij het uitwerken van een nieuwe regeling inzake de verhaalbaarheid.
84
De weerhouden bedragen
ii.
1° In geld waardeerbare vorderingen
< 250 euro
150 euro
250,01 – 750 euro
250 euro
750-,01 – 2.500 euro
400 euro
2.500,01 – 5.000 euro
650 euro
5.000,01 – 10.000 euro
900 euro
10.000,01 – 20.000 euro
1.100 euro
20.000,01 – 40.000 euro
2.000 euro
40.000,01 – 60.000 euro
2.500 euro
60.000,01 – 100.000 euro
3.000 euro
100.000,01 – 250.000 euro
5.000 euro
250.000,01 – 500.000 euro
7.000 euro
500.000,01 – 1.000.000 euro
10.000 euro
> 1.000.000,01 euro
15.000 euro
2° Niet in geld waardeerbare vorderingen
Niet in geld waardeerbaar 168
1.200 euro
Deze bedragen zijn een veelvoud van die welke tot nog toe golden onder het oude
K.B. van 30 november 1970.
85
3° Afwijkingen 169
Voor de rechtsplegingen voor de arbeidsgerechten waarvan sprake in de artikelen 579
(m.b.t. o.a. schadevergoeding uit arbeidsongevallen en beroepsziekten) en 1017, lid 2 Ger. W. (gevallen van ten laste name van de gerechtskosten door de overheid s.l.) gelden aparte tarieven (zowel in basis-, minimum-, als maximum rechtsplegingvergoeding), verder onderscheiden naar het betrokken gerecht (voorzitter, arbeidsrechtbank en arbeidshof) en de waardering van de vordering (niet in geld waardeerbare vorderingen worden geassimileerd met de subcategorie: vordering gewaardeerd op € 620 tot € 2.500). 170
In geval van summiere rechtspleging om betaling te bevelen (art. 1340 tot 1343, §2
Ger. W.) zijn op de vordering ex artikel 1340 Ger. W. de minimum rechtsplegingvergoedingen van toepassing zoals bepaald in artikel 2 K.B. (in geld waardeerbare vorderingen – algemene categorie).
4° Indexering 171
Al de voornoemde bedragen zijn gekoppeld aan het indexcijfer van de
consumptieprijzen. Telkens als het indexcijfer met 10 punten stijgt of daalt, worden de genoemde bedragen met 10% vermeerderd of verminderd.
86
Tweede filter: de appreciatiebevoegdheid van de rechter
b.
i.
172
Principe
In principe moet de rechter dus het basisbedrag toekennen, maar, omdat een lineaire
toepassing van de (verhoogde) R.P.V. tot onbillijke situaties aanleiding kan geven, biedt de wet aan de rechter de mogelijkheid om het basisbedrag naar boven of naar beneden aan te passen. 252 Het nieuwe artikel 1022, derde lid, Ger.W. stelt: op verzoek van één van de partijen (1) en op een met bijzondere redenen omklede beslissing (2), kan de rechter ofwel de vergoeding verminderen, ofwel die verhogen, zonder de door de Koning bepaalde maximum- en minimumbedragen te overschrijden (3). Die bedragen worden bepaald in de art. 2 tot en met 4 K.B. 26 oktober 2007. Bij zijn beoordeling houdt de rechter rekening met: de financiële draagkracht van de verliezende partij, om het bedrag van de vergoeding te verminderen; de complexiteit van de zaak; de contractueel bepaalde vergoedingen voor de in het gelijk gestelde partij en het kennelijk onredelijk karakter van de situatie (4). (1)
Op verzoek van één van de partijen. De rechter kan niet ambtshalve van de basisbedragen afwijken. Indien partijen niet over een aanpassing van de R.P.V. hebben geconcludeerd of gepleit, kan de rechter enkel het basisbedrag toekennen. Het is hierbij essentieel dat zij de nodige stavingstukken voorleggen (bijvoorbeeld m.b.t. de beperkte financiële draagkracht van hun cliënt). In voorkomend geval zou een partij kunnen verzoeken om de discussie over de vraag van de kosten en erelonen aan te houden, in welk geval de rechter een tussenvonnis of –arrest zal moeten vellen, in afwachting dat partijen daarover hebben geconcludeerd. De partijen kunnen ook onderling tot een overeenkomst komen m.b.t. het al dan niet verminderen/vermeerderen van de vergoeding en de rechter vragen hiervan akte te nemen. Dit lijkt, binnen de grenzen van art. 1023 Ger.W., mogelijk, aangezien
de
materie
niet
van
openbare
orde
is. 253
Het is m.b.t. dit punt dat men het zogenaamde “komma-debat” moet situeren. Ex-minister Jo Vandeurzen beweerde n.a.v. een vraag in de Kamer dat de Franstalige wettekst 254 tot 252
Er bestond in dat verband geen eensgezindheid tussen de beide Ordes. De O.V.B. wilde de beoordelingsbevoegdheid van de rechter zoveel mogelijk beperken met het oog op de rechtszekerheid. De O.B.F.G. stelde daarentegen een ruimere appreciatiebevoegdheid voor. 253 B. DE CONINCK en J. VAN DROOGHENBROECK, “La loi du 21 avril 2007 sur la répétibilité des frais et honoraires d’avocat”, J.T. 2008, afl. 6295, 52-53 en http://jt.larcier.be (consultatie op 1 juli 2008) anders : I. SAMOY en V. SAGAERT, “De wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat”, R.W. 2007-08, afl. 17, 692 en http://www.rwe.be (consultatie op 21 december 2007). 254 “à la demande d’une des parties, et sur décision spécialement motivée, »
87
een andere interpretatie dan de Vlaamse wettekst 255 zou leiden door een komma die in die laatste tekst ‘vergeten’ is. Volgens Vandeurzen is een ambtshalve toekenning van de R.P.V. door de rechter o.b.v. de Franstalige tekst wel mogelijk. Deze interpretatie is echter fout. De Vlaamse en Franstalige tekst kunnen niet verschillen en men moet dan ook overeenkomstig art. 7 wet 31 mei 1961 256 de werkelijke bedoeling van de wetgever nagaan in de parlementaire voorbereiding en deze voorafgaandelijke besprekingen in het parlement laten geen enkele twijfel mogelijk. Zowel in de Nederlandstalige als in de Franstalige tekst luidt het voegwoord “en”, wat betekent dat er twee cumulatieve voorwaarden moeten zijn om van het basisbedrag te kunnen afwijken, nl. (1) een verzoek van een van de partijen en (2) een bijzondere motivering. Indien één van beide zou hebben volstaan,
zou
er
“of”
moeten
hebben
gestaan. 257
De wetgever heeft met de nieuwe regeling gekozen voor forfaitaire bedragen. Men krijgt slechts een “tegemoetkoming” in het ereloon van de advocaat. Men kan niet altijd vooraf de uitslag van het geding kennen. Dat kan vele redenen hebben: de zaak is niet duidelijk (iedere partij heeft wat boter op het hoofd); de wet is complex en de concrete appreciatie van de rechter kan nogal eens verschillen. De wetgever vond het daarom beter om het risico te beperken met forfaitaire tussenkomsten. Het was daarbij de uitdrukkelijke bedoeling van de wetgever om de beoordelingsmarge van de rechter te beperken, precies om zoveel mogelijk nieuwe onzekerheden uit te sluiten. Daarom is uitdrukkelijk voorzien dat de rechter in principe het basisbedrag moet toekennen en enkel kan beslissen om een ander bedrag toe te kennen als een partij dat vraagt en dan nog in de wettelijk voorziene omstandigheden. 258 Voor één van de mistoestanden waartoe de toepassing van de nieuwe regeling leidde, heeft de wetgever niet het oordeel van het Grondwettelijk Hof afgewacht. Met de wet van 22 december 2008 betreffende de verhaalbaarheid van de erelonen en de kosten verbonden aan de bijstand van een advocaat 259 voerde de wetgever een “ondervragingsrecht” in voor de rechter. De rechter kan de partijen nu wijzen op de mogelijkheid van het basisbedrag af te wijken. Deze “ondervraging” kan een belangrijk hulpmiddel zijn voor partijen die hun rechten onvoldoende kennen. De vroegere tekst hield een discriminatie in van de partij die zonder advocaat verscheen t.a.v. de partij die wel met een advocaat verscheen. De rechter kan de partijen ondervragen over hun standpunten over een mogelijke afwijking van het 255
“Op verzoek van een van de partijen en op een met bijzondere redenen omklede beslissing,” Wet 31 mei 1961 betreffende het gebruik der talen in wetgevingszaken, het opmaken, het bekendmaken en inwerkingtreden van wetten en verordeningen, B.S. 21 juni 1961. 257 Dat is ook het standpunt van de Orde van Vlaamse balies in een persbericht van 27 februari 2008: www.advocaat.be/documenten/communicatie/persberichten/2007/persbericht%20verhaalbaarheid%2009%2011 %202007.pdf. 258 H. LAMON, “De puntjes op de komma”, De standaard 28 februari 2008, 23. 259 B.S. 12 januari 2009. 256
88
basisbedrag van de R.P.V. Al naargelang van het geval zal dit gebeuren via het interactief debat vóór dan wel tijdens de pleitzitting, of via de heropening van de debatten. Na het tegensprekelijk debat dat daarop volgt, kan de rechter dan beslissen over de R.P.V. Vanuit proceseconomisch oogpunt verdient de eerste optie de voorkeur en moet de laatste optie de uitzondering zijn. Dit initiatiefrecht van de rechter mag niet verward worden met de ambtshalve aanpassing van het bedrag van de R.P.V. Dit laatste blijft verboden. Moest de rechter het bedrag ambtshalve gaan aanpassen, zou dit indruisen tegen de rechten van verdediging en het tegensprekelijk debat. (2)
Op een met bijzondere redenen omklede beslissing. Indien de rechter afwijkt van het basisbedrag, moet hij die beslissing uitdrukkelijk motiveren, op basis van één of meer van de onderstaande criteria. Wanneer de rechter zich beperkt tot de toekenning van het basisbedrag, moet hij de toekenning niet bijzonder motiveren. Indien één van de partijen een afwijking van het basisbedrag heeft gevorderd, moet de rechter wel motiveren dat hij toch het basisbedrag heeft toegestaan.
(3)
Verminderen of verhogen, zonder de door de Koning bepaalde maximum- en minimumbedragen te overschrijden. Tussen het minimum- en het maximumbedrag is de beoordelingsvrijheid op geen enkele manier gebonden. De rechter heeft tussen deze bedragen een volledig discretionaire bevoegdheid. 260 Het is niet mogelijk de R.P.V. volledig af te wijzen: de maximum- en minimumbedragen mogen niet overschreden worden.
(4)
Criteria. Cfr. infra. 261
260
Bijvoorbeeld een bepaald percentage van het basisbedrag (Pol. Brugge 24 januari 2008, R.W. 2008-09, 38). I. SAMOY en V. SAGAERT, “De wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat”, R.W. 2007-08, afl. 17, 686 en http://www.rwe.be (consultatie op 21 december 2007). 261
89
< 250 euro
min. 75 euro / max. 300 euro
250,01 – 750 euro
min. 125 euro / max. 500 euro
750-,01 – 2.500 euro
min. 200 euro / max. 1.000 euro
2.500,01 – 5.000 euro
min. 375 euro / max. 1.500 euro
5.000,01 – 10.000 euro
min. 500 euro / max. 2.000 euro
10.000,01 – 20.000 euro
min. 625 euro / max. 2.500 euro
20.000,01 – 40.000 euro
min 1.000 euro / max. 4.000 euro
40.000,01 – 60.000 euro
min. 1.000 euro / max. 5.000 euro
60.000,01 – 100.000 euro
min. 1.000 euro / max. 6.000 euro
100.000,01 – 250.000 euro
min. 1.000 euro / max. 10.000 euro
250.000,01 – 500.000 euro
min. 1.000 euro / max. 14.000 euro
500.000,01 – 1.000.000 euro
min. 1.000 euro / max. 20.000 euro
> 1.000.000,01 euro
min. 1.000 euro / max. 30.000 euro
Niet in geld waardeerbaar
min. 75 euro / max. 10.000 euro 262
ii.
173
De criteria
Art. 1022, derde lid Ger.W. somt op exhaustieve wijze de criteria op waarmee de
rechter rekening moet houden wanneer hij van het basisbedrag wil afwijken. 263 Deze criteria zijn gekozen op voorstel van de Hoge Raad voor de justitie.
1. De financiële draagkracht van de verliezende partij 262
In de praktijk blijkt dat rechters een zeer ruime interpretatie van het begrip hanteren en nogal snel besluiten tot het “niet in geld waardeerbare” karakter van een vordering om billijkheidsredenen. De rechter beschikt binnen de minimum- en maximumgrens immers over een onbegrensde beoordelingsbevoegdheid. De zeer ruime “vork” bij niet in geld waardeerbare vorderingen weerspiegelt de grote heterogeniteit van de zaken die eronder vallen. 263 Kunnen bv. geen grond vormen tot afwijking van het basisbedrag: het voeren van een “bodemloos” verweer, de morele druk door een van de procespartijen, het al dan niet principieel karakter van een zaak,…
90
174
De rechter moet in de eerste plaats rekening houden met de financiële draagkracht van
de partijen. Hij moet in staat zijn om de gevolgen van de verhaalbaarheid aan te passen indien dat zou kunnen leiden tot situaties die duidelijk onrechtvaardig zijn voor de personen die zich in moeilijke financiële situaties bevinden. Dit criterium kan enkel in het voordeel van de in het ongelijk gestelde partij werken. Met andere woorden: het gebrek aan financiële draagkracht kan de vergoeding verminderen, maar de financiële gegoedheid van de veroordeelde kan de vergoeding niet verhogen. Zo kan volgens sommige rechtspraak geen verhoging worden gevorderd omdat de in het ongelijk gestelde partij bijgestaan wordt door een rechtsbijstandverzekeraar. 264 Hoewel de financiële gegoedheid van de verliezende partij dus op zich niet tot een verhoging van de R.P.V. kan aanleiding geven, kan ze dat wel indien die gegoedheid gezien wordt in relatie tot de armoedige financiële toestand van de winnende partij. Dat blijkt uit de invulling van het vierde criterium, nl. het kennelijk onredelijk karakter van de situatie. 175
Het blijkt uit de eerste rechtspraak dat restrictief toepassing wordt gemaakt van dit
criterium: het vindt enkel toepassing wanneer de verliezende partij werkelijk behoeftig is, maar niet indien er louter een groot verschil in financiële draagkracht tussen de partijen in het nadeel van de verliezende partij bestaat. 265 176
De beperkte financiële draagkracht van de verliezende partij kan niet leiden tot een
vrijstelling van betaling van de R.P.V. De R.P.V. kan niet lager worden gelegd dan het minimumbedrag, ook al had de Hoge Raad voor de Justitie hierop aangestuurd. 177
Indien de financiële situatie van de verliezende partij zo krap is dat zij aanspraak kan
maken op de juridische tweedelijnsbijstand, wordt de R.P.V. vastgelegd op het door de Koning vastgestelde minimum, tenzij in geval van kennelijk onredelijke situatie. De rechter motiveert in het bijzonder zijn beslissing op dat punt. In geval van kennelijk onredelijke situatie kan de R.P.V. eventueel bepaald worden op een bedrag dat lager ligt dan het minimumbedrag. De rechter moet hierbij echter, nog meer dan in geval van de algemeen voorzien mogelijkheid om af te wijken van het basisbedrag, een zeer strikte terughoudendheid aan de dag leggen. Het ultieme gevolg van een door de wetgever uitdrukkelijk voorziene uitzondering op een verbod tot het afwijken (naar beneden toe) van het basisbedrag, is dat de rechter zo ver kan gaan dat hij het bedrag van de door de (verliezende) partij,
264
Pol. Brugge (derde kamer) 20 februari 2008, A.R. 2006/A.R./614 (V.A. t/ B.-V.G.M. – C.M.), onuitg. En Gent (twaalfde kamer) 2 april 2008, A.R. 2006/A.R./2083, onuitg. 265 Voorz. Rb. Brussel 28 februari 2008, Auteurs en Media 2008, 114.
91
die juridische tweedelijnsbijstand geniet, verschuldigde R.P.V. op € 0 zou kunnen bepalen. Een vrijstelling van betaling van R.P.V. zou echter niet mogelijk zijn. 266 178
Volgens Samoy en Sagaert moet er bij de toepassing van dit criterium wel rekening
worden gehouden met de vraag of de verliezende partij gedekt is door een rechtsbijstandverzekering. Het is volgens hen niet denkbeeldig dat partijen die gedekt zijn door een verzekering rechtsbijstand “financieel draagkrachtiger” worden beschouwd dan partijen met een gelijke financiële draagkracht, maar zonder rechtsbijstandverzekering. 267 179
Hier moet ook gewezen worden op het gevaar van de zogenaamde deep pocket-
benadering. Wanneer de rechter immers rekening houdt met de financiële draagkracht van partijen, kan dit leiden tot perverse neveneffecten. Partijen kunnen zich minder vermogend voordoen dan ze in werkelijkheid zijn om aan de veroordeling van de gerechtskosten te ontsnappen. Hieruit kan eveneens afgeleid worden dat de wetgever niet toelaat om een hogere R.P.V. toe te kennen wanneer de verliezende partij een verzekeringsdekking zou genieten. Evenzo lijkt het niet wettig een hogere R.P.V. toe te kennen wanneer de verliezende partij een verzekeraar of kredietinstelling is. 268
2. De complexiteit van de zaak
180
De waarde van de zaak weerspiegelt meer dan eens niet de complexiteit ervan.
Complexe zaken vereisen in de regel hogere kosten dan eenvoudige zaken. In een meer dan gemiddeld complexe procedure kan dan ook een hogere som dan het basisbedrag worden toegekend, in een minder dan gemiddeld complexe procedure kan een lager bedrag dan het basisbedrag worden toegekend. H. Lamon verwijst onder meer naar procedurele ontwikkelingen, zoals het stellen van een prejudiciële vraag aan het Grondwettelijk Hof of het Hof van Justitie of de uitgebreidheid van de argumentatie in de conclusies. 269 Ook de tussenkomst van een gerechtsdeskundige kan in aanmerking
266
Grondwettelijk Hof 8 december 2008, nr. 182/2008, B.S. 22 januari 2009 (uittreksel), J.L.M.B. 2008, 1884, J.T. 2009, 101, Juristenkrant 2008, afl. 180, 3 (weergave), R.W. 2008-09, 942 (weergave). B.14.3. Het Grondwettelijk Hof poneert dat de begunstigde van de juridische bijstand zou kunnen worden vrijgesteld de R.P.V. te betalen, maar het spreekt zichzelf daarmee wel tegen. 267 I. SAMOY en V. SAGAERT, “De wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat”, R.W. 2007-08, afl. 17, 687 en http://www.rwe.be (consultatie op 21 december 2007). 268 C. VAN SCHOUBROECK, “Verhaalbaarheid van kosten en erelonen raadslieden ook voor verzekeraars?”, in Liber Amicorum Jean-Luc Fagnart, Louvain-la-Neuve, Anthemis, 2008, 342. 269 H. LAMON, “Verhaalbaarheid advocatenkosten. Wet van 21 april 2007”, NjW 2007, afl. 163, 439.
92
genomen worden. Zo valt het op dat intellectuele eigendomszaken eerder snel als complexe zaken worden beschouwd. 270 Voor situaties met een bijzonder lage complexiteit kan onder meer gedacht worden aan akkoordvonnissen, zaken zonder enige betwisting, homologaties, beschikkingen waarbij in kort geding een deskundige of sekwester wordt aangesteld, bepaalde procedures op eenzijdig verzoekschrift, etc. De complexiteit van een procedure moet mede met inachtneming van de concrete processtrategie van de partijen worden gezien: indien bv. partijen een zeer complexe zaak snel en zonder al te veel argumentatie hebben afgewerkt, is een verhoging van de R.P.V. nauwelijks gerechtvaardigd. 181
Hier rijst ook het zogenaamde probleem van het “perfide effect” bij verstek. De partij
die verstek laat, wordt sowieso tot de minimumvergoeding veroordeeld terwijl een partij die wel de moeite doet om voor de rechtbank te verschijnen tot het hogere basisbedrag wordt veroordeeld. Dat is een toepassing van de regel dat ook de complexiteit van de zaak mee in rekening kan worden gebracht voor de afwijking van het basisbedrag. Een zaak bij verstek gewezen, is immers doorgaans veel eenvoudiger dan indien er tegenspraak gevoerd wordt. Indien naderhand verzet wordt gedaan, moet het erop volgende vonnis op tegenspraak de R.P.V. van de verstekprocedure verrekenen met de R.P.V. van de procedure op tegenspraak. Art. 6 van het K.B. penaliseert m.a.w. de verschijnende verweerder die de vordering niet betwist maar bijvoorbeeld enkel afbetalingstermijnen vraagt. De verwerende partij zal wellicht niet weten dat zij een lagere R.P.V. kan vorderen, de rechter kan dit ook niet ambtshalve toekennen en de eisende partij zal zich wellicht in stilzwijgen hullen. De invoering van het “initiatiefrecht” van de rechter bij de wet van 22 december 2008 werpt hier enigszins een ander licht op. De verweerder wordt nu sowieso ingelicht over het bestaan van de nieuwe R.P.V.-regeling. 271 Volgens I. Samoy en V. Sagaert verdient het aanbeveling om de minimum-R.P.V. ook toe te passen in het geval waarin de eisende partij afstand doet zonder dat er procedurestukken zijn uitgewisseld. Men kan een mouw aan het verstek-probleem passen door ofwel art. 6 K.B. 272 of art. 1022, derde lid Ger.W. aan te passen. Op basis van art. 159 G.W. past de meeste rechtspraak art. 6 K.B. 26 oktober gewoonweg niet toe in dit geval en legt dan aan de versteklatende partij een basisvergoeding op. Deze rechtspraak meent dat de Koning hiermee de hem door de wet verleende bevoegdheden te buiten is gegaan. 273 Als bijkomend argument wijst men erop dat de omgekeerde oplossing onbillijk zou zijn voor de partij die wel verschijnt.
270
Impliceren op zich niet dat de zaak complex is: o.a. de omvang van de vordering, het feit dat verschillende procedures werden gevoerd, het complex karakter van de wetgeving, etc. 271 Cfr. supra: nr. 172. 272 Bv. d.m.v. een toevoeging aan art. 6 van het K.B. in de zin van: “Hetzelfde geldt indien de vordering in hoofdsom, intresten en kosten door de in het ongelijk gestelde partij ten gronde niet betwist wordt op de inleidende zitting.” 273 Arbrb. Hoei 23 april 2008, T.B.B.R. 2008, 421, noot; Arbrb. Luik 9 april 2008, J.L.M.B. 2008, afl. 26, 1157; Vred. Brussel (4) 8 februari 2008, J.T. 2008, 290.
93
De uitzondering in geval van verstek wordt doorgaans niet geacht van toepassing te zijn indien de in het gelijk gestelde partij slechts gedurende een beperkte periode vertegenwoordigd werd door een advocaat. Er is dan nl. een advocaat opgetreden in de zin van art. 1022 Ger.W. De in het ongelijk gestelde partij kan dan wel verzoeken dat de R.P.V. wordt verminderd wegens het kennelijk onredelijke karakter van de situatie. 274 182
Hetzelfde geldt voor de procedure van summiere rechtspleging (art. 1340 Ger.W.). In
dat geval zijn de minimumvergoedingen verschuldigd. (art. 5 K.B.). 183
Ex art. 1, tweede lid K.B. 26 oktober 207 worden de bedragen van de R.P.V.
vastgesteld per aanleg. Dit impliceert dat als verzet tegen een verstekvonnis wordt aangetekend, dit geen aanleiding geeft tot een tweede R.P.V.
3. De contractueel bepaalde vergoedingen voor de in het gelijk gestelde partij (lapsus ingevolge art. 1023 Ger.W.)
184
Het derde criterium om de R.P.V. te verlagen of te verhogen is de contractueel
bepaalde vergoedingen voor de in het gelijk gestelde partij, zoals daar zijn schadebedingen en hoge conventionele moratoire interesten. De wetgever neemt hier een inconsequente houding aan, omdat art. 1023 Ger.W. nog steeds behouden is. Op grond van art. 1023 Ger.W. kan een klassiek schadebeding in theorie enkel de kosten dekken verbonden aan de buitengerechtelijke invordering van de schuldvordering. Gerechtelijke invorderingskosten kunnen vanuit procesrechtelijk oogpunt niet door een schadebeding gedekt zijn. Luidens art. 1023 Ger.W., dat van openbare orde is, wordt ieder beding tot verhoging van de schuldvordering ingeval deze in rechte zou worden geëist, als niet geschreven beschouwd. Partijen mogen niet vooraf overeenkomen dat de gerechtelijke invorderingskosten ten laste komen van de schuldenaar. Een schadebeding kan de door de wet bedoelde gerechtelijke invorderingskosten dus onmogelijk dekken. Het lijkt dan ook onlogisch om over te gaan tot een aanpassing van de R.P.V. op 274
I. SAMOY en V. SAGAERT, “Eerste praktische knelpunten van de Wet Verhaalbaarheid” in VLAAMSE CONFERENTIE DER BALIE VAN GENT, Actualia Gerechtelijk Recht, Brussel, Larcier, 2008, 41-84.
94
grond van eventuele contractueel bepaalde vergoedingen. Terecht weigert de rechtspraak dan ook over te gaan tot een aanpassing van de R.P.V. in functie van eventuele contractueel bepaalde vergoedingen. 275 Een excessief schadebeding moet gesanctioneerd worden door de matiging van het beding, niet door de matiging van de R.P.V. 185
Hoewel het derde criterium dus niet spoort met de “theorie”, spoort het wel met de
gangbare praktijk. De meeste rechtscolleges gaan er bij hun beoordeling immers vanuit dat een klassiek schadebeding ook dient om de advocaat – minstens gedeeltelijk – te betalen. In dat licht is het inderdaad te rechtvaardigen dat een R.P.V. kan worden aangepast op grond van de contractueel bepaalde vergoedingen. Het hybride karakter van schadebedingen wordt hiermee verder versterkt. 276 186
Een cumul tussen de R.P.V. en een schadebeding blijft wel mogelijk. Beiden dekken
immers een andere schadepost. Het schadebeding heeft een verbintenisrechtelijke grondslag, terwijl de R.P.V. haar grondslag vindt in het procesrisico en het procesbeleid. 277
4. Het kennelijk onredelijke karakter van de situatie
187
Het vierde en laatste criterium waarmee de rechter rekening kan houden, is het
kennelijk onredelijk karakter van de situatie en doet dienst als een soort van catch-all bepaling. H. Lamon meent dat het begrip “kennelijk onredelijk karakter van de situatie” moet worden omschreven als een specifieke situatie die niet valt gelijk te stellen met een generiek criterium als “billijkheid” en dus minder ruim is. Het gebruik van de term “situatie” sluit volgens hem iedere verwijzing naar de onredelijkheid van personen, bv. de agressieve houding van de schuldeiser, de onwillige houding van de schuldenaar, etc., uit. 278 188
Uit de notie “kennelijk” moet worden afgeleid dat de rechter slechts een marginaal
toezicht uitoefent.
275
Kh. Bergen 22 april 2008, J.L.M.B. 2008, 1158; contra: Kh. Turnhout 13 februari 2008, T.B.B.R. 2008, 234. I. SAMOY en V. SAGAERT, “De wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat”, R.W. 2007-08, afl. 17, 688 en http://www.rwe.be (consultatie op 21 december 2007). 277 Kh. Bergen 22 april 2008, J.L.M.B. 2008, 1158, noot. 278 H. LAMON, “Verhaalbaarheid advocatenkosten. Wet van 21 april 2007”, NjW 2007, afl. 163, 439-440. 276
95
189
“Het kennelijk onredelijk karakter van de situatie” kan evenmin gelijkgesteld worden
met procesrechtsmisbruik. Inspiratie voor de invulling van het begrip kan uit het Franse recht gehaald worden. Overeenkomstig het Franse art. 700 Nouveau Code de procédure civile kan de rechter de in het ongelijk gestelde partij tot een bedrag veroordelen voor de gemaakte kosten die niet behoren tot de kosten opgesomd in art. 695 C. proc. civ. Bij de veroordeling mag de rechter zich laten leiden door de billijkheid. De billijkheid lijkt een rol te spelen in vier gevallen: 1) situaties waar de voorwaarden voor procesrechtsmisbruik niet vervuld zijn maar die toch benaderen; 2) situaties waarin de beide partijen deels in het gelijk en deels in het ongelijk gesteld worden gesteld; 3) situaties waarin de economische toestand van de partijen erg uiteenlopend is en 4) situaties waarin de advocaat slechts beperkt tussengekomen is. Indien een partij bv. zelf al het werk gedaan heeft en de advocaat enkel gepleit heeft, kan die partij enkel op een minimum-R.P.V. aanspraak maken. 279 Het bewijs daarvan komt aan de tegenpartij toe op grond van het adagium actor incumbit probatio, en zal dus niet eenvoudig zijn. 190
Deze derde bepaling kan gevaarlijk zijn voor verzekeraars. Het grote verschil tussen
de respectieve economische situaties van de partijen rechtvaardigt in het Franse recht dat een vergoeding wordt geweigerd aan de bank of verzekeraar, wanneer zij het proces winnen, terwijl er wel een vergoeding wordt toegekend aan de particuliere rechtzoekende, wanneer hij aan het langste eind trekt. Aldus zou een rechter in het Belgische recht tot een verhoging of een verlaging van de R.P.V. kunnen besluiten in een situatie waarin de verliezende partij zich niet in een moeilijke financiële situatie bevindt (reeds ondervangen door het eerste criterium), maar waarin er wel een disproportionele verhouding is tussen de financiële toestand van de beide partijen. Hoewel de financiële gegoedheid van de verliezende partij dus op zichzelf niet tot een verhoging van de R.P.V. aanleiding kan geven, kan ze dat wel indien die gegoedheid wordt gezien in relatie tot het gebrek aan financiële draagkracht van de winnende partij. 191
Ten onrechte grijpt bepaalde rechtspraak terug naar de beoordeling van de grond van
de zaak om – al dan niet via het kennelijk onredelijk karakter van de situatie – een andere R.P.V. toe te kennen dan het basisbedrag. De veroordeling tot de kosten is evenwel een accessorium van en vloeit voort uit de veroordeling in het eindvonnis. 280
279
Kh. Bergen 1 april 2008, J.L.M.B. 2008, 1155. De vrederechter te Overijse-Zaventem rechtvaardigt bv. de toekening aan de eisende partijen (gedupeerde reizigers) van het maximumbedrag wegens de totaal klantonvriendelijke houding van de verweerster (reisorganisatie), die het procederen noodzakelijk heeft gemaakt (Vred. Overijse-Zaventem 21 mei 2008, R.W. 2008-09, 302.
280
96
5. Beoordeling
192
Door de rechter een zodanig ruime beoordelingsbevoegdheid toe te kennen, moet men
opnieuw gaan vrezen voor een “proces binnen het proces”. Het verdient aanbeveling dat men zeer omzichtig zal omspringen met de mogelijkheid om afwijkingen te vragen en toe te kennen van de basisbedragen. Met name met het criterium van de “kennelijk onbillijke situatie” lijkt zeer restrictief te moeten worden omgesprongen. S. Voet stelt twee “guidelines” voor m.b.t. het afwijken van het basisbedrag. Ten eerste moet de rechter principieel het basisbedrag toekennen en maar zeer uitzonderlijk afwijkingen toestaan. Ten tweede mogen advocaten niet zomaar automatisch afwijking van het basisbedrag vragen (bv. als men eiser is). 281
281
S. VOET, “Enkele praktische knelpunten bij de toepassing van de wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van advocaten”, R.W. 2007-08, afl. 27, 1129-1134 en http://www.rwe.be (consultatie op 10 maart 2008).
97
2.5.
Mogelijkheid voor een partij om een bijkomende vergoeding te vragen voor (andere) (buiten)gerechtelijke kosten
a.
Bijkomend verhaal voor kosten en erelonen van de advocaat die vallen binnen de definitie van de nieuwe R.P.V. maar niet gedekt zijn door de forfaits
i.
Cumul
met
advocatenkosten
wegens
een
fout
in
de
materieelrechtelijke verhouding
193
De vraag rijst of de winnende partij het deel van de kosten en erelonen van haar
advocaat dat valt binnen de definitie van de nieuwe R.P.V. maar dat de forfaits van het K.B. overstijgt na de inwerkingtreding van de wet nog verhalen op grond van een materieelrechtelijke fout van de verliezende partij? Het antwoord is negatief. Overeenkomstig het nieuwe art. 1022 Ger.W. kan immers geen partij boven het bedrag van de R.P.V. worden aangesproken tot betaling van een vergoeding voor de tussenkomst van de advocaat van een andere partij. Geen enkele procespartij kan m.a.w. worden veroordeeld tot betaling van een bijkomende vergoeding; indien zou blijken dat de winnende procespartij hogere kosten en erelonen aan haar advocaat heeft betaald dan wat zij in de vorm van een R.P.V. heeft gerecupereerd. 282
282
I. SAMOY en V. SAGAERT, “De wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat”, R.W. 2007-08, afl. 17, 690 en http://www.rwe.be (consultatie op 21 december 2007).
98
ii.
Cumul met een vergoeding wegens procesrechtsmisbruik (tergend en roekeloos geding/hoger beroep)?
194
Er is sprake van een tergend en roekeloos geding/hoger beroep in geval van een
kennelijk onontvankelijke, ongegronde of overbodige vordering in rechte. Een geding kan niet alleen tergend zijn wanneer een partij de bedoeling heeft een andere partij schade te berokkenen, maar ook wanneer zij haar recht om in rechte op te treden uitoefent op een wijze die de perken van een normale uitoefening van dat recht door een bedachtzaam en zorgvuldig persoon kennelijk te buiten gaat.283 Procesrechtsmisbruik 284 vindt zijn grondslag in art. 1382 B.W. en leidt tot vergoeding van de schade veroorzaakt door de onrechtmatige daad (m.i.v. een vergoeding voor de integrale kosten en erelonen van de advocaat). 195
Een letterlijke lezing van het nieuwe art. 1022 in fine Ger.W. sluit een veroordeling tot
een bijkomende vergoeding voor de kosten en erelonen van de advocaat op grond van procesrechtsmisbruik uit. Op deze gronden sluit de meeste rechtsleer ook een cumul tussen de R.P.V. en een vergoeding wegens tergend en roekeloos geding uit. 285 Het is echter ten zeerste wenselijk om een veroordeling tot het volledige bedrag van de kosten en erelonen van de advocaat in geval van procesrechtsmisbruik (dus op basis van het procedurele aansprakelijkheidsrecht) mogelijk te houden. Ook de eerste rechtspraak onder de nieuwe wet gaat in die richting. 286 Deze cumulmogelijkheid kan men juridisch onderbouwen via een grondwetsconforme interpretatie. Indien men cumul tussen de R.P.V. en een (integrale) schadevergoeding wegens procesrechtsmisbruik zou uitsluiten, zou dat immers
neerkomen
op
een
verschillende
behandeling
tussen
een
slachtoffer
van
een
materieelrechtelijke fout, die op een volledige vergoeding aanspraak kan maken, en een slachtoffer van een procesrechtelijke fout, waarvoor een volledige vergoeding zou zijn uitgesloten. Dit verschil lijkt op gespannen voet te staan met art. 10-11 G.W.
283
Cass. 31 oktober 2003, Arr. Cass. 2003, 2011, J.T. 2004, 135, met noot J.-F. VAN DROOGHENBROECK en R.W. 2006-07, 1216. 284 M.L. STORME, “Over het tergend geding voor een roekeloze vriendschap – Beschouwingen m.b.t. procesrechtsmisbruik”, in G. BAERT et al., Liber amicorum Jan Ronse, Brussel, E. Story-Scientia, 1986, 75. Procesrechtsmisbruik is het, zonder enig in redelijkheid te respecteren belang, gebruik maken van de regelen van het procesrecht voor een ander doel dan datgene waarvoor het bestemd werd en/of het gebruik van deze regelen op een wijze die – naar omstandigheden – niet strookt met de proceseconomie. 285 H. LAMON, “Verhaalbaarheid advocatenkosten. Wet van 21 april 2007”, NjW 2007, afl. 163, 440; B. DE CONINCK en J. VAN DROOGHENBROECK, “La loi du 21 avril 2007 sur la répétibilité des frais et honoraires d’avocat”, J.T. 2008, afl. 6295, 37 en http://jt.larcier.be (consultatie op 1 juli 2008). 286 Brussel (8e kamer) 4 maart 2008, 2005/AR/1986, onuitg.; Voorz. Kh. Turnhout 1 februari 2008, A.R. C/06/51, onuitg.
99
196
De hele discussie over de cumuleerbaarheid met de nieuwe R.P.V. kan men tot slot
omzeilen door de schade die men lijdt ten gevolge van het procesgedrag van de tegenpartij onder een andere noemer te vorderen, bv. als morele schadevergoeding. 287 Een vordering die haar oorzaak vindt in procesrechtsmisbruik blijft dus mogelijk voor zover het voorwerp van die vordering iets anders beoogt dan de integrale vergoeding voor de bijstand van een procespartij door een advocaat. 288 Het is in elk geval zo dat de schade die een partij kan lijden ingevolge het procesrechtsmisbruik de kosten en erelonen die men heeft betaald voor de bijstand van een advocaat overstijgt. 197
Daarenboven voorziet art. 780bis Ger.W. zowel voor eerste aanleg als voor hoger
beroep in een burgerlijke geldboete die bovenop de schadevergoeding kan komen. 289
b.
Bijkomend verhaal voor kosten die niet vallen binnen de definitie van de nieuwe R.P.V.
198
Het staat vast dat de cassatierechtspraak (in het bijzonder het arrest van 28 september
2002) blijft gelden voor andere kosten dan die welke betrekking hebben op een juridisch raadsman. Het gaat om kosten die hoe dan ook gemaakt moeten worden als gevolg van het schadegeval en die niet het gevolg zijn van de uitoefening van het recht op verdediging., zoals de kosten van vaststelling van het bestaan en de omvang van de schade. Deze kosten blijven verhaalbaar op grond van het aansprakelijkheidsrecht (in de materieelrechtelijke verhouding), met als schoolvoorbeeld de kosten voor de tussenkomst van een technisch raadsman. 199
Voor kosten die betrekking hebben op een juridisch raadsman, buiten het kader van
het geding gemaakt (bv. voor het voeren van onderhandelingen of voor het uitbrengen van een advies voorafgaandelijk aan het instellen van de procedure), lijkt eenzelfde antwoord in theorie verdedigbaar, namelijk dat een verhaalbaarheid mogelijk blijft op grond van het aansprakelijkheidsrecht (in de materieelrechtelijke verhouding) met toepassing van de cassatiearresten van 2 september 2004 en 16 november
2006.
Niettemin
moet
blijvend
rekening
worden
gehouden
met
de
noodzakelijkheidsvoorwaarde. Het lijkt voor de hand te liggen dat deze noodzakelijkheidsvoorwaarde 287
Voor een opsomming zie L. LAMINE, B. SCHOENAERTS en C. VAES, Het tergend en roekeloos geding, Antwerpen, Intersentia, 2003, p. 186-187. 288 In dezelfde zin B. DE CONINCK en J. VAN DROOGHENBROECK, “La loi du 21 avril 2007 sur la répétibilité des frais et honoraires d’avocat”, J.T. 2008, afl. 6295, 39 en http://jt.larcier.be (consultatie op 1 juli 2008). 289 Zie hierover P. TAELMAN en B. DECONINCK, “Quid pro quo omtrent de nietigheden en de sancties?”, in P. TAELMAN en P. VAN ORSHOVEN (ed.), De wet van 26 april 2007 tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met het oog op het bestrijden van de gerechtelijke achterstand. Doorgelicht (tweede, licht gewijzigde editie), Brugge, die Keure, 2008, 140-152.
100
in de praktijk vaker parten zal spelen voor kosten en erelonen van een advocaat, gemaakt buiten een geding, dan voor kosten en erelonen van een advocaat, gemaakt binnen een geding. In dat geval zou de enige overblijvende mogelijkheid om voor die kosten een vergoeding te krijgen, kunnen bestaan in een aanpassing van het basisbedrag van de R.P.V. naar boven.
2.6.
200
Mogelijkheid om contractueel af te wijken van de nieuwe regeling
Een andere vraag is of de partijen bij contractueel beding kunnen afwijken van de
nieuwe regeling, m.a.w.: is de nieuwe regeling van openbare orde, dwingend recht of aanvullend recht? Vanuit de Hoge Raad voor de Justitie en ook de Orde van Vlaamse Balies werd voorgesteld om de regeling van aanvullend recht te laten zijn. Uit art. 1022 Ger.W., dat bepaalt dat geen partij boven het bedrag van de R.P.V. kan worden aangesproken tot betaling van een vergoeding voor de tussenkomst van de advocaat van een andere partij, gelezen in samenhang met art. 1023 Ger.W. (dat behouden is), moet worden besloten dat het de partijen niet toegestaan is om op voorhand conventioneel af te wijken van de regeling inzake verhaalbaarheid en een hogere vergoeding overeen te komen voor de kosten en erelonen van de advocaat. 201
Een andere vraag is of partijen, nadat het geschil is ontstaan, een overeenkomst
kunnen sluiten, bv. om de R.P.V. te beperken of om (in zaken die bv. in december 2007 in beraad genomen zijn voor uitspraak na 1 januari 2008) toepassing te maken van de oude R.P.V.-bedragen. Artikel 1017 Ger.W. bepaalt hieromtrent: tenzij bijzondere wetten anders bepalen, verwijst ieder eindvonnis, zelfs ambtshalve, de in het ongelijk gestelde partij in de kosten, onverminderd de overeenkomst tussen partijen, die het eventueel bekrachtigt. Hieruit moet worden afgeleid dat indien partijen bv. in conclusie of op de zitting akkoord gaan dat enkel een minimum-R.P.V. kan worden toegekend,
de
rechter
geen
hoger
bedrag
kan
toekennen,
aangezien
hij
anders
zijn
beschikkingsvrijheid zou miskennen. 290
290
In dezelfde zin S. VOET, “Enkele praktische knelpunten bij de toepassing van de wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van advocaten”, R.W. 2007-08, afl. 27, 1130 en http://www.rwe.be (consultatie op 10 maart 2008) en B. DE CONINCK en J. VAN DROOGHENBROECK, “La loi du 21 avril 2007 sur la répétibilité des frais et honoraires d’avocat”, J.T. 2008, afl. 6295, 52-53 en http://jt.larcier.be (consultatie op 1 juli 2008)
101
2.7.
Beperkt toepassingsgebied
a.
202
Burgerlijke zaken
Het toepassingsgebied van de verhaalbaarheid door de nieuwe wet is ruimer dan onder
de cassatierechtspraak. Onder die laatste werd verhaalbaarheid gebaseerd op de materieelrechtelijke verhouding tussen de partijen en vond ze haar grondslag in de regels van de contractuele en buitencontractuele aansprakelijkheid of van andere vergoedingstelsels. Bijgevolg kon de verhaalbaarheid slechts in die gevallen plaats vinden. Daarenboven kon enkel de benadeelde van de wanprestatie of de onrechtmatige daad zich beroepen op de verhaalbaarheid, niet de verweerder die erin slaagde om de vordering te laten afwijzen. De nieuwe regeling is van toepassing op alle burgerlijke procedures die onder het toepassingsgebied van het Gerechtelijk Wetboek vallen, ongeacht het niveau en de aanleg waarop ze worden gevoerd. Zij kan zowel door de eiser wiens eis wordt toegekend als door de verweerder die erin slaagt de eis te laten afwijzen worden ingeroepen. 291
b.
203
Cassatieprocedures
Het Hof van Cassatie meent dat de voormelde R.P.V. niet behoort tot de kosten van
het cassatiegeding zoals deze autonoom en volledig worden geregeld door artikel 1111 Ger.W. 204
Volgens een eerste mening in de rechtsleer zou artikel 1111 Ger.W. geen beletsel
vormen tegen de toepassing van de nieuwe R.P.V. op de cassatieprocedure, maar enkel bepalen wanneer en door wie zij dient toegekend. Dit zou ook volgen uit art. 2 Ger.W., terwijl er geen bezwaar zou zijn tegen het feit dat het Hof van Cassatie, bij de beoordeling en toepassing van de artikelen 1017 e.v. Ger.W., feiten in aanmerking zou dienen te nemen. Of op het gestelde probleem art. 2 Ger.W. van toepassing is, is echter zeer de vraag. Art. 1111 bepaalt immers niets i.v.m. de aard en de berekeningswijze van de gerechtskosten in een cassatieprocedure zodat artikel 1042 Ger.W. meer relevant lijkt te zijn: “Voor zover de bepalingen van
291
I. SAMOY en V. SAGAERT, “De wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat”, R.W. 2007-08, afl. 17, 693 en http://www.rwe.be (consultatie op 21 december 2007).
102
dit boek er niet van afwijken, zijn de regels van het geding van toepasselijk op de rechtsmiddelen.” Op grond van deze bepaling zou dus teruggegrepen moeten worden naar art. 1017 e.v. Ger.W. 292 205
Volgens de meerderheidsstelling echter, sluit artikel 1111 Ger.W. een toepassing van
de nieuwe regeling op cassatieprocedures uit. 293 Voet argumenteert overtuigend dat een cassatieprocedure geen aanleiding geeft tot een contradictoir debat, gekenmerkt door een in het ongelijk gestelde partij. 206
Dit is ook wat het Hof van Cassatie heeft beslist in haar arrest van 27 juni 2008: art.
1111 Ger.W. is een van het gemeen recht afwijkende bepaling waaraan voorrang verleend moet worden. Voor het Hof van Cassatie geldt dus een andere regeling: het Hof begroot zelf de kosten van de rechtspleging in cassatie en legt deze ten laste van de partij wier vordering wordt afgewezen, behalve in de gevallen bedoeld in art. 1017 Ger.W. (art. 1111 Ger.W.). Wanneer cassatie wordt uitgesproken, worden de kosten aangehouden en wordt hierover beslist door de feitenrechter. Het Hof kan evenwel uitspraak doen over de kosten van het cassatiegeding bij gedeeltelijke cassatie of wanneer de omstandigheden van de zaak het reeds wettigen. 294 Deze wetsbepalingen tonen aan dat de regeling van de vereffening van de kosten van het cassatiegeding op een eigen wijze werd uitgewerkt, rekening houdend met de specifieke kenmerken van dit geding, die grondig verschillen van het geding ten gronde. Zo heeft het Hof van Cassatie een eigen unieke opdracht die grondig verschilt van deze van de feitenrechters (zie art. 608 e.v. Ger.W.), is het niet bevoegd om over de feiten uitspraak te doen (art. 147, tweede lid G.W.), dient het daarom, bij een vernietiging van de aangevochten beslissing, de zaak en de partijen te verwijzen naar een andere feitenrechter (zie art. 1110 Ger.W.) en spreekt het in de regel geen “veroordeling” uit. De veroordeling in de kosten is in tegendeel een rechtsgevolg van de beslissing over de grond van de zaak. 295 296 207
Daarenboven, mocht het Hof van Cassatie artikel 1022 Ger.W. wensen toe te passen
om aldus, op verzoek van een van de partijen, in een met bijzondere redenen omklede beslissing, ofwel de vergoeding te verminderen, ofwel die te verhogen, zonder de door de Koning bepaalde 292
B. DE CONINCK en J. VAN DROOGHENBROECK, “La loi du 21 avril 2007 sur la répétibilité des frais et honoraires d’avocat”, J.T. 2008, afl. 6295, 46-47 en http://jt.larcier.be (consultatie op 1 juli 2008). B. De Coninck en J. Van Drooghenbroeck stellen voor om het mogelijk te maken om voor het Hof van Cassatie een R.P.V. te verkrijgen door de “vorderingen” dewelke men voor het Hof brengt te interpreteren als “niet in geld waardeerbare vorderingen”. 293 H. LAMON, “Verhaalbaarheid advocatenkosten. Wet van 21 april 2007”, NjW 2007, afl. 163, 440; I. SAMOY en V. SAGAERT, “De wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat”, R.W. 2007-08, afl. 17, 693 en http://www.rwe.be (consultatie op 21 december 2007); S. VOET, “Enkele praktische knelpunten bij de toepassing van de wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van advocaten”, R.W. 2007-08, afl. 27, 1130 en http://www.rwe.be (consultatie op 10 maart 2008). 294 I. SAMOY en V. SAGAERT, “De wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat”, R.W. 2007-08, afl. 17, 693 en http://www.rwe.be (consultatie op 21 december 2007). 295 H. LAMON, “Verhaalbaarheid advocatenkosten. Wet van 21 april 2007”, NjW 2007, afl. 163, 440. Cass. 11 februari 1977, Arr. Cass. 1977, 649; Cass. 11 mei 1989, Arr. Cass. 1988-89, 1059; Cass. 8 januari 2004, Arr. Cass. 2004, 9. 296 Cass. 27 juni 2008, C.05.0328.F/1.
103
maximum- of minimumbedragen te overschrijden, dan zal het onvermijdelijk die feitelijke gegevens (vooral i.v.m. het tweede en derde criterium) moeten vaststellen, onderzoeken en beoordelen, wat echter, strikt gezien, buiten zijn bevoegdheid valt en onverenigbaar is met het grondwettelijk verbod voor het Hof om ‘in de beoordeling van de zaken te treden” (art. 147, tweede lid G.W.). 297 208
De vraag stelt zich of de kosten en het ereloon van de advocaat (bij het Hof van
Cassatie), uitgezet naar aanleiding van een cassatievoorziening, op een andere manier worden verhaald dan via de R.P.V.? Indien de cassatievoorziening verworpen wordt, draagt de eiser in cassatie zijn eigen kosten zelf. Volgens Taelman en Voet kan de verweerder zijn kosten niet verhalen op de “verliezende” eiser op grond van de cassatieleer omdat niet voldaan is aan de noodzakelijkheidsvoorwaarde. In een cassatieprocedure dient een verweerder niet noodzakelijk aanwezig te zijn in de rechtspleging en is hij evenmin verplicht een beroep te doen op een advocaat bij dit Hof. 298 Indien de cassatievoorziening gegrond wordt verklaard en het bestreden arrest of vonnis wordt verbroken, kan de “winnende” eiser zijn pijlen niet richten op de verweerder, want die beging geen fout. In geval van cassatie, is de fout begaan door de rechter die de met succes bestreden uitspraak heeft geveld met miskenning van de wet (of van substantiële of op straffe van nietigheid voorgeschreven normen). 299 De eiser kan zich in zo’n geval slechts op de Anca-doctrine beroepen wanneer het burgerlijk proces is afgehandeld. Dit impliceert de uitputting van alle mogelijke rechtsmiddelen.
c.
209
Handelszaken
De nieuwe regeling inzake verhaalbaarheid is ingevoerd naast en dus met behoud van
de regeling in de Wet Betalingsachterstand Handelstransacties. Dit betekent dat de rechter in het raam van een geschil waarop de Wet Betalingsachterstand Handelstransacties van toepassing is, op onaantastbare wijze zal blijven oordelen over de vraag in welke mate de kosten en erelonen van de advocaat verhaalbaar zijn op de verliezende partij.
297
M. BAETENS-SPETSCHINSKY en B. MAES, “Cassatieprocedure en rechtsplegingvergoeding”, R.A.B.G. 2008, afl. 17, 1077. 298 P. TAELMAN en S. VOET, “De verhaalbaarheid van de advocatenhonoraria: analyse van een aantal knelpunten na één jaar toepassing” in P. VAN ORSHOVEN (ed.), De procesrechtwetten van 2007 - Les lois de procédure de 2007... revisited!, Brugge, Die Keure, 2009, 12-13. 299 E. DIRIX, “Verhaalbaarheid proceskosten en rechtscultuur”, R.W. 2008-09, afl. 1, 42 en http://www.rwe.be (consultatie op 10 september 2008).
104
Zulks geeft aanleiding tot rechtsonzekerheid en ongelijkheid door een zeer disparate toepassing tussen verschillende hoven en rechtbanken. 300 Het is zeker en vast een gemiste kans dat de wetgever de beide regelingen niet op elkaar heeft afgestemd. De wetgever heeft geen duidelijk standpunt ingenomen m.b.t. de vraag of art. 6 Wet Betalingsachterstand
Handelstransacties
behouden
blijft.
Daarover
geïnterpelleerd
in
de
Kamercommissie Justitie verklaarde de Minister dat “de hier besproken procedurevergoedingen zullen overeenstemmen met de algemene regeling die in de Wet Betalingsachterstand Handelstransacties vervat zit. De in de Wet Betalingsachterstand Handelstransacties opgenomen bijzondere regeling behandelt een ander aspect, te weten de vergoeding van de werkelijk geleden schade, waarvan de tenuitvoerlegging een Koninklijk Besluit vereist dat moet worden uitgewerkt door de voor economie bevoegde Minister”. Gelet op de gelijkenissen tussen beide regelingen, lijkt het voor de hand te liggen dat, zolang art. 6 van de Wet Betalingsachterstand Handelstransacties niet afgestemd is op de Wet Verhaalbaarheid Erelonen en geen aanleiding heeft gegeven tot een uitvoeringsbesluit, de rechters zich zullen richten naar de bedragen die in het K.B. Verhaalbaarheid Erelonen zijn ingevuld, in het licht van een grondwetconforme interpretatie. 301 De eerste rechtspraak onder de nieuwe wet bevestigt zulks. 302 Dessard stipt echter aan dat de voorgestelde oplossing geen verplichting inhoudt voor de rechter. 303 De toetssteen bij de beoordeling van zo een vordering vormt nog steeds “alle relevante invorderingskosten ontstaan door de betalingsachterstand”. Vandaar de oproep van het Grondwettelijk Hof aan de Koning om – onder toezicht van de bevoegde rechters – hetzij de bedragen van de verhaalbare kosten en erelonen onder het toepassingsveld van de beide wetten op elkaar af te stemmen, hetzij te verantwoorden waarom Hij dit niet kan doen.304
300
Voor meer i.v.m. de Wet Betalingsachterstand Handelstransacties en de verhouding van die laatste t.a.v. de Wet Verhaalbaarheid Erelonen, cfr. supra: nr. 103-109. 301 I. SAMOY en V. SAGAERT, “De wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat”, R.W. 2007-08, afl. 17, 694 en http://www.rwe.be (consultatie op 21 december 2007). 302 Kh. Bergen 10 juni 2008, J.T. 2008, 476; impliciet, Voorz. Kh. Turnhout 13 februari 2008, A/08/241, onuitg. 303 D. DESSARD, “Transactions commerciales et honoraires d’avocat: un conflit de lois”, J.T. 2008, afl. 6304, 214 en http://jt.larcier.be (consultatie op 26 maart 2008). 304 Grondwettelijk Hof nr. 182/2008, 18 december 2008, www.grondwettelijkhof.be , ro. B.12.6.
105
d.
210
Strafzaken
Traditioneel bleven strafrechtelijke procedures buiten het systeem van de R.P.V.
Onder de nieuwe wet wijzigt dat, zodat deze uitbreiding als een copernicaanse revolutie omschreven kan worden. Om de nieuwe regeling van toepassing te maken op het strafproces, werd in de artikelen 128, 162bis, 194, 211 en 369bis van het Wetboek van Strafvordering een verwijzing ingevoegd naar de rechtsplegingvergoeding uit art. 1022 Ger.W. 211
Een strafzaak heeft een ander karakter dan een burgerlijk geding. In burgerlijke zaken
worden particuliere belangen beslecht, terwijl een op initiatief van het openbaar ministerie ingeleide strafzaak noodzakelijkerwijze betrekking heeft op het algemeen belang en op het bestraffen van de niet-naleving van een door de wetgever vooropgestelde gedragsnorm. Door te vervolgen vertegenwoordigt het O.M. het algemeen belang en dit kan niet op één lijn gesteld worden met een burgerlijke partij die de strafvordering alleen in gang zou zetten voor het verdedigen van een privaat belang. 305 212
Indien de burgerlijke partij in het ongelijk gesteld wordt, kan zij tot de R.P.V. worden
veroordeeld. Dit zal het geval zijn wanneer de burgerlijke partij door een rechtstreekse dagvaarding het gerechtelijk onderzoek heeft op gang gebracht en de eis vervolgens wordt afgewezen of wanneer de burgerlijke partijstelling gebeurd is in handen van de onderzoeksrechter en de raadkamer of de kamer van inbeschuldigingstelling vervolgens beslist dat er geen reden is tot doorverwijzing naar een vonnisgerecht (nieuw art 162bis Sv. Juncto art. 128, tweede lid, Sv.). De burgerlijke partij heeft dan zelf de strafvordering op gang gebracht, maar zonder succes. De burgerlijke partij zal bijgevolg niet tot de R.P.V. veroordeeld kunnen worden: -indien de raadkamer of de kamer van inbeschuldigingstelling beslist om wel door te verwijzen, maar uiteindelijk een vrijspraak volgt. Hoewel de burgerlijke partij in dat geval aan de oorsprong ligt van de procedure, is het niet zij maar een magistraat die beslist heeft over het voortzetten ervan. -indien het gerechtelijk onderzoek door het openbaar ministerie is aangevat en het beweerde slachtoffer zich burgerlijke partij heeft gesteld om vergoeding te verkrijgen. In dat geval heeft de burgerlijke partij immers niet zelf de strafvordering op gang gebracht. Het werd door de wetgever niet wenselijk geacht om het openbaar ministerie in dat geval tot de R.P.V. te veroordelen. Dit zou de 305
H. LAMON, “Verhaalbaarheid advocatenkosten. Wet van 21 april 2007”, NjW 2007, afl. 163, 440.
106
onafhankelijkheid van het parket bij het vervolgingsbeleid kunnen aantasten, die immers zou kunnen worden afgeschrikt in het voor de rechter brengen van verdachten omwille van de eventuele budgettaire gevolgen voor de overheid. Bovendien zou het ook de strafrechter – ter bescherming van de budgettaire belangen van de overheid – ertoe kunnen aanzetten om een beklaagde minder snel vrij te
spreken.
-indien het openbaar ministerie is overgegaan tot een rechtstreekse dagvaarding ten gronde en de burgerlijke partij zich gevoegd heeft bij de eis. 213
De wetgever heeft dus geopteerd voor een tussenoplossing. De verhaalbaarheid wordt
uitgebreid tot strafzaken, maar blijft wel beperkt tot de relaties tussen de beklaagde en de burgerlijke partij. Wanneer de beklaagde of de persoon die voor het misdrijf burgerrechtelijke aansprakelijk is, wordt veroordeeld tot het betalen van een vergoeding t.a.v. de burgerlijke partij, dan wordt hij veroordeeld tot het betalen van de R.P.V., volgens de bedragen die hierboven zijn vermeld. Dit is dus niet alleen het geval indien hij (de beklaagde) strafrechtelijk wordt veroordeeld, maar ook indien de strafvordering onontvankelijk wordt verklaard en de strafrechtbank toch uitspraak kan doen over de burgerlijke vordering. Indien hij strafrechtelijk wordt veroordeeld, zonder dat er een burgerlijke partijstelling is ingediend, is hij geen R.P.V. verschuldigd. 214
De situatie van de burgerlijke partij is derhalve, voor de mogelijkheid de binnen een
geding gemaakte advocatenuitgaven (minstens deels) te recupereren, aanzienlijk gunstiger dan die van de dader. Advocaat H. Lamon noemt dit onderscheid “logisch en verantwoordbaar”, en motiveert het aan de hand van het “oorzakelijkheidscriterium”: de burgerlijke partij die zich bij een reeds aanhangige strafvordering voegt, is niet de “oorzaak” van de strafprocedure. 306 K. Beirnaert meent dat niet zozeer van belang is wie de instelling van de strafvordering veroorzaakte, als wel wat de invloed van de instelling van de burgerlijke vordering op de advocatenuitgaven van de dader is. Zo zal een advocaat van de dader die zich in een strafproces tegen een vordering tot schadevergoeding moet verweren, op dit punt bijkomende prestaties moeten leveren, bovenop die welke hij sowieso moet verrichten voor de strafvordering. Als er zich een burgerlijke partij aandient, kan dit voor de advocaat aanzienlijke meerinspanningen opleveren. In het licht van het genoemde oorzakelijkheidscriterium is de instelling van de burgerlijke vorderingen dus in alle hypotheses – of de burgerlijke partij de strafprocedure nu deed opstarten of niet – de oorzaak van een aantal advocatenuitgaven. 215
Verder valt op dat de vermeende dader die, in afwezigheid van een burgerlijke partij,
buiten vervolging wordt gesteld of wordt vrijgesproken (of om een andere reden niet wordt veroordeeld), geen enkele aanspraak kan maken op een R.P.V. De argumenten om dit onderscheid te rechtvaardigen (o.a. de onafhankelijkheid van het parket en de budgettaire impact) overtuigen niet. Of 306
H. LAMON, “Verhaalbaarheid advocatenkosten. Wet van 21 april 2007”, NjW 2007, afl. 163, 441.
107
die onderscheiden, die voor de (vermeende) dader in het licht van de advocatenuitgaven perfect vergelijkbare situaties zijn, wel een geoorloofd doel hebben, op een objectief en redelijk criterium berusten en evenredig zijn met het doel van de wet, is maar zeer de vraag. 307 308 216
Een
aantal
bijzondere
rechtsplegingen
zijn
geen
strafprocedures
(bv.
nationaliteitsprocedures, procedures tot vernietiging van gedwongen huwelijken of schijnhuwelijken, e.d.m.), maar louter civiele rechtsplegingen. Art. 162bis Sv. Is dan niet van toepassing, maar art. 2 Ger.W. zorgt er wel voor dat de algemene bepalingen van het Gerechtelijk Wetboek (waaronder titel IV inzake de uitgaven en de kosten) die de burgerlijke rechtspleging beheersen, van toepassing zijn op deze procedures. Als het O.M. in deze procedures louter advies geeft, conform art. 138bis, § 1 Ger.W., is het geen procespartij. Als het daarentegen daadwerkelijk optreedt als procespartij (bv. via het vorderen van de nietigverklaring van een huwelijk), dan is het bij verlies van zijn zaak een in het ongelijk gestelde partij en zal de Belgische Staat een R.P.V. moeten betalen aan de in het gelijk gestelde partij. 309 217
Een situatie dewelke niet voorzien is bij de wet, is die van de burgerlijke partij die het
bedrag van haar vordering (nog) niet begrootte, wat zich vaak voordoet bij de regeling van de rechtspleging voor de onderzoeksgerechten. Stel dat de burgerlijke partij het gerechtelijk onderzoek doet opstarten, en de inverdenkinggestelde wordt buiten vervolging gesteld. Dan rijst de vraag op welke R.P.V. die laatste recht heeft. Met enige goede wil zou men kunnen gewagen van een “niet in geld waardeerbare vordering”, zodat de rechter dan een R.P.V. kan toekennen tussen € 75 en € 10.000 (zie art. 3 K.B.) 310 218
Het systeem geldt zowel voor de correctionele rechtbanken als voor de hoven van
beroep. Ook indien een burgerlijke vordering voor de politierechtbank wordt ingeleid, bestaat de mogelijkheid om de R.P.V. toe te wijzen (nieuw art. 162bis Sv.). 311 219
Voor het hof van assisen kan de beschuldigde die in het ongelijk gesteld wordt, tot de
R.P.V. worden veroordeeld (nieuw art. 369bis Sv.). gezien de bijzondere aard van het hof van assisen en de wijze waarop het kan worden gevat, kan een burgerlijke partij nooit tot enige R.P.V. gehouden zijn. Ingeval van een misdaad kan een burgerlijke partij immers geen rechtstreekse dagvaarding 307
K. BEIRNAERT, “Erelonen en kosten strafpleiters verhaalbaar via rechtsplegingvergoeding?”, Juristenkrant 2008, afl. 163, 13. 308 Voor meer informatie m.b.t. de grondwettelijkheid van de nieuwe regeling, cfr. supra: nr. 264-278. 309 P. TAELMAN en S. VOET, “De verhaalbaarheid van de advocatenhonoraria: analyse van een aantal knelpunten na één jaar toepassing” in P. VAN ORSHOVEN (ed.), De procesrechtwetten van 2007 - Les lois de procédure de 2007... revisited!, Brugge, Die Keure, 2009, 26. 310 K. BEIRNAERT, “Erelonen en kosten strafpleiters verhaalbaar via rechtsplegingvergoeding?”, Juristenkrant 2008, afl. 163, 13. 311 I. SAMOY en V. SAGAERT, “De wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat”, R.W. 2007-08, afl. 17, 694-695 en http://www.rwe.be (consultatie op 21 december 2007).
108
uitbrengen: zij kan zich enkel burgerlijke partij stellen bij de onderzoeksrechter. Er zal dus steeds een doorverwijzing komen door de raadkamer of de kamer van inbeschuldigingstelling. 220
Art. 162bis Sv. maakt gewag van de “beklaagde of burgerrechtelijk in het ongelijk
gestelde partij”. Volgens een letterlijke lezing betekent dit dat, als de verzekeringsmaatschappij van de burgerrechtelijk aansprakelijke in een procedure vrijwillig tussenkomt, zij niet tot de R.P.V. zou kunnen worden veroordeeld. Voorbeeld: A is beklaagde voor de strafrechter. Zijn verzekeraar komt vrijwillig tussen. De benadeelde stelt zich burgerlijke partij tegen A en de verzekeraar en dit in solidum voor de hoofdsom, interesten en de rechtsplegingvergoeding. Quid? De nieuwe wet voorziet dat de benadeelde een R.P.V. kan vragen van de beklaagde en de burgerrechtelijk aansprakelijke partij, maar niet van de vrijwillig tussenkomende partij. 312 313 Indien hetzelfde dossier echter geseponeerd zou zijn en het slachtoffer de beklaagde en de vrijwillig tussenkomende verzekeraar voor de burgerlijke rechter zou dagvaarden, kan de verzekeraar wel veroordeeld worden tot de R.P.V. Dit leidt ontegensprekelijk tot een discriminatie. Eenzelfde situatie doet zich overigens voor indien de verzekeraar in het licht van art. 79 juncto art. 82 van de wet op de landverzekeringsovereenkomst de leiding van het geschil op zich neemt, in welk geval de verzekeraar de R.P.V. in de strafzaak wel zal dienen
te
betalen. 314
312
Artikel 162bis Sv. en artikel 194 Sv. Cass. 2 december 2008, www.juridat.be, rolnr. C.08.0088.F. 314 S. VOET, “Enkele praktische knelpunten bij de toepassing van de wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van advocaten”, R.W. 2007-08, afl. 27, 1134 en http://www.rwe.be (consultatie op 10 maart 2008); vgl. B. DE CONINCK en J. VAN DROOGHENBROECK, “La loi du 21 avril 2007 sur la répétibilité des frais et honoraires d’avocat”, J.T. 2008, afl. 6295, 55 en http://jt.larcier.be (consultatie op 1 juli 2008). 313
109
e.
221
Sociale zaken
Voor bepaalde socialezekerheidsgeschillen vermeld in art. 579, eerste lid Ger.W. en
art. 580-582, tweede lid Ger.W., geldt de regel dat de overheid of de instelling steeds in de kosten wordt verwezen, ongeacht het resultaat van het geschil (art. 1017, tweede lid, Ger.W.). Dit systeem werd gehandhaafd, maar de bedragen van de R.P.V. zijn beduidend lager dan de gemeenrechtelijke bedragen. 315
Tot
Van 250 tot Van 620 tot 2.500 euro of niet Boven
249,99
619,99 euro
in geld waardeerbare eisen
2.500 euro
36,46 euro
36,46 euro
72,86 euro
72,86 euro
109,32 euro
218,64
euro Voorzitter
van
de 36,46
arbeidsrechtbank
euro
Arbeidsrechtbank
36,46 euro
Arbeidshof
48,61
euro 97,17 euro
145,78 euro
euro
f.
222
291,50 euro
Administratieve procedures
Hierover bestaat discussie. Publiekrechtelijke geschillen blijven voorlopig buiten het
toepassingsgebied van de R.P.V.-regeling. Een gelijksoortige regeling zal in de toekomst echter uitgewerkt moeten worden voor administratieve geschillen. 316 223
Sommige auteurs stellen echter dat publiekrechtelijke procedures wel onder de
toepassing van de wet vallen. Zij baseren zich daarvoor op art. 2 Ger.W., luidens hetwelk de regels
315
I. SAMOY en V. SAGAERT, “De wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat”, R.W. 2007-08, afl. 17, 695 en http://www.rwe.be (consultatie op 21 december 2007). 316 I. SAMOY en V. SAGAERT, “De wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat”, R.W. 2007-08, afl. 17, 695-696 en http://www.rwe.be (consultatie op 21 december 2007); in dezelfde zin: H. LAMON, “Verhaalbaarheid advocatenkosten. Wet van 21 april 2007”, NjW 2007, afl. 163, 440.
110
van het Gerechtelijk Wetboek ook op bijzondere rechtsplegingen van toepassing zijn wanneer deze geregeld worden door niet uitdrukkelijk opgeheven wetsbepalingen of door rechtsbeginselen. 317 224
M.b.t.
procedures
voor
het
Grondwettelijke
Hof
geld
het
volgende:
-Prejudiciële vragen geven geen aanleiding tot een afzonderlijke R.P.V., aangezien de zaak voor de bodemrechter aanhangig blijft, en de kosten door deze laatste zullen worden bepaald. 318 -Beroepen tot nietigverklaring en schorsing kunnen evenmin aanleiding geven tot een R.P.V. 225
Ook procedures tot schorsing en/of nietigverklaring bij de Raad van State blijven
buiten de huidige wet. Hier rijst wellicht een probleem in het licht van art. 10-11 G.W. 226
De vraag stelt zich of de kosten en erelonen van een advocaat, gemaakt in
administratieve geschillen, kunnen worden teruggevorderd op basis van de cassatierechtspraak (en dus het gemene aansprakelijkheidsrecht), in afwachting van de aangekondigde wettelijke R.P.V.-regeling voor administratieve geschillen. Reeds voor de totstandkoming van de Wet Verhaalbaarheid Erelonen, paste men de verhaalbaarheid toe op geschillen voor de Raad van State. 319 Het gemene recht behoudt voor deze geschillen zijn gelding, aangezien de nieuwe wet hierop niet van toepassing is. Hier anders over oordelen, zou ongetwijfeld voor problemen zorgen m.b.t. het gelijkheids- en nondiscriminatiebeginsel. 320 De winnende partij kan de door haar betaalde kosten en erelonen terugvorderen als onderdeel van de schadevergoeding die zij, in de meeste gevallen, navolgend voor de burgerlijke rechter kan vorderen. Indien dit laatste niet meer mogelijk is (bijvoorbeeld als gevolg van de ingetreden verjaring), kan zij een afzonderlijke burgerlijke procedure opstarten om de kosten en het ereloon die n.a.v. de Raad van State-procedure zijn uitgezet, terug te vorderen. 227
De lege ferenda kan men stellen dat ook voor procedures voor de Raad van State in
een wettelijke regeling voorzien moet worden. Omdat deze procedures niet in geld waardeerbare vordering tot voorwerp hebben, kan worden gepleit voor analoge bepalingen als vervat in art. 1022 Ger.W. en art. 3 K.B. 26 oktober 2007.
317
S. VOET, “Enkele praktische knelpunten bij de toepassing van de wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van advocaten”, R.W. 2007-08, afl. 27, 1130 en http://www.rwe.be (10 maart 2008) en B. DE CONINCK en J. VAN DROOGHENBROECK, “La loi du 21 avril 2007 sur la répétibilité des frais et honoraires d’avocat”, J.T. 2008, afl. 6295, 46 en http://jt.larcier.be (consultatie op 1 juli 2008). 318 Via het criterium van de complexiteit kan het stellen van een prejudiciële vraag aan het Grondwettelijk Hof wel leiden tot een verhoging van het basisbedrag van de R.P.V. tot het maximumbedrag, toegekend voor de zaak voor de bodemrechter (cfr. supra) 319 Rb. Oudenaarde 24 maart 2005, T.M.R. 2005, 593. 320 I. SAMOY en V. SAGAERT, “De wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat”, R.W. 2007-08, afl. 17, 695-696 en http://www.rwe.be (consultatie op 21 december 2007).
111
g.
228
Procedures in kortgeding
De meeste rechtsleer pretendeert dat de tenlastelegging van de R.P.V. voorbehouden is
aan een uitspraak ten gronde, zodat de kortgedingrechter hierover geen oordeel mag vellen. 321 Nochtans zien we in de praktijk sommige rechters in kort geding de in het ongelijk gestelde partij veroordelen tot het betalen van een R.P.V. 322 Of een kortgedingbeschikking de verliezende partij in de kosten moet verwijzen, hangt af van de vraag of de beschikking al dan niet de rechtsmacht heeft uitgeput door m.b.t. het aan hem voorgelegde geschil een eindbeslissing te vellen. 323 Indien een vordering in kort geding wordt afgewezen, gaat het om een eindbeschikking en lijkt de tenlastelegging van de R.P.V. niet uitgesloten. Indien de beschikking bv. toewijst in afwachting van het vonnis ten gronde, kan nog geen R.P.V. worden toegekend. De bodemrechter zal dan rekening kunnen houden met het feit dat er eerst een kortgedingprocedure moest worden gevoerd, om tot een verhoging van het basisbedrag te besluiten. Beperkt de kortgedingrechter zich dus tot het vellen van een maatregel alvorens recht te doen, dan worden de aan de kort geding procedure verbonden kosten (m.i.v. de R.P.V.) aangehouden. 324 Het staat in deze laatste hypothese aan de rechter ten gronde om ze te vereffenen. Indien er geen bodemprocedure volgt, kan de kortgedingrechter ex art. 1021, tweede lid Ger.W. worden gevat om zich over deze kosten uit te spreken. 325
h.
229
Procedures op eenzijdig verzoekschrift
Ook onder de oude regeling, vóór de inwerkingtreding van de nieuwe wet, bestond
reeds onzekerheid over het al dan niet toekennen van een R.P.V. in procedures op eenzijdig verzoekschrift. Toen werd reeds opgemerkt dat in dergelijke procedures geen tegenstrever voorhanden is om te veroordelen en de winnende eiser om die reden geen R.P.V. kon verkrijgen. 326 In geval van
321
B. DE CONINCK en J. VAN DROOGHENBROECK, “La loi du 21 avril 2007 sur la répétibilité des frais et honoraires d’avocat”, J.T. 2008, afl. 6295, nr. 26 en http://jt.larcier.be (consultatie op 1 juli 2008). 322 Voorz. Rb. Gent 16 september 2008, A.R. 08/479/C, onuitg.; Voorz. Rb. Brussel 7 mei 2008, J.T. 2008, 371. 323 Vgl. art. 19, eerste lid, Ger.W. 324 Vgl. art. 1017, laatste lid Ger.W. 325 P. TAELMAN en S. VOET, “De verhaalbaarheid van de advocatenhonoraria: analyse van een aantal knelpunten na één jaar toepassing” in P. VAN ORSHOVEN (ed.), De procesrechtwetten van 2007 - Les lois de procédure de 2007... revisited!, Brugge, Die Keure, 2009, 20. 326 Rb. Kortrijk 27 mei 1977, R.W. 1979-80, 1709, noot J. LAENENS.
112
een procedure op eenzijdig verzoekschrift komen de kosten altijd ten laste van de verzoekende partij. 327 230
De gezaghebbende doctrine uitte hierop kritiek. J. Laenens maakte een onderscheid
tussen, enerzijds, procedures waarin men het eenzijdig verzoekschrift hanteert omdat er geen tegenstrever is (of geïdentificeerd kan worden) en, anderzijds, procedures waarin wel een tegenstrever kan geïdentificeerd worden maar men het eenzijdig verzoekschrift hanteert omdat de wet het voorschrijft. Een R.P.V. toekennen was volgens Laenens in het tweede geval wel geoorloofd, omdat daar wel een tegenstrever identificeerbaar is, ook al is deze niet aanwezig in de procedure. 328 De rechter richt zijn focus dus eigenlijk niet zozeer op de concrete procedure als dusdanig, maar eerder op het ruimere geschil dat de context vormt voor die procedure. Niet de formele procesverhouding is aan de orde, maar wel de onderliggende materiële rechtsverhouding. 231
Om te bepalen wie in de kosten verwezen kan worden, spreekt art. 1017 Ger.W. over
de “in het ongelijk gestelde partij” en die is er niet wanneer de vordering van de eiser op eenzijdig verzoekschrift gegrond verklaard wordt. De bewoordingen van de wet verzetten zich dus tegen het toekennen van een R.P.V. aan de eiser op eenzijdig verzoekschrift. Of de wetgever zich hiervan bewust was in 1967 dat daarmee de procedures op eenzijdig verzoekschrift werden uitgesloten, valt te betwijfelen. In de eerste plaats kan er slechts sprake zijn van een “partij” in de mate dat deze (rechts)persoon daadwerkelijk in het geding is betrokken. Deze (rechts)persoon moet niet alleen formele procespartij zijn, maar er moet ook sprake zijn van een geding. Dit houdt in dat er tegen deze (rechts)persoon een vordering wordt ingesteld. Vervolgens moet die partij in het ongelijk gesteld zijn. Dit vereist een tegensprekelijk debat, hetgeen bij een eenzijdige procedure ontbreekt. 232
In de veronderstelling dat er in een eenzijdige procedure sprake zou zijn van een in het
ongelijk gestelde partij, wordt men geconfronteerd met een ander probleem. Het staat vast dat de rechtsplegingvergoeding – als onderdeel van de gerechtskosten waartoe die partij zou moeten worden veroordeeld – niet kan worden begroot. 233
H. Boularbah merkt op dat het K.B. Verhaalbaarheid Erelonen een tarief bepaalt voor
de summiere rechtspleging tot betaling, dewelke ook een eenzijdige procedure is. In de rechtsleer heerst meer verdeeldheid dan ooit (géén recht op een R.P.V.: I. Samoy en V. Sagaert, evenals J.-F. Van Drooghenbroeck en B. De Coninck en S. Voet; wel: H. Boularbah en H. Lamon, zij het impliciet, die de procedure op eenzijdig verzoekschrift vermeldt als een voorbeeld van een situatie die tot vermindering van de R.P.V. aanleiding kan geven.) 329 Tegenstanders stippen 327
Ook in geval van beslagprocedures zou zulks als leidraad kunnen dienen. J. LAENENS, “Gerechtskosten en de procedure op eenzijdig verzoekschrift” (noot onder Rb. Kortrijk 27 mei 1977), R.W. 1979-80, 1710. schijnbaar contra: D. SCHEERS, Het verzoekschrift, Antwerpen, Kluwer, 1997, 1819. 329 Géén: I. SAMOY en S. SAGAERT, “De wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat”, R.W. 2007-08, afl. 17, 684-685 en http://www.rwe.be (consultatie op 21 december 328
113
allereerst aan dat de eenzijdig geadieerde rechter niet kan afwijken van het basisbedrag op grond van art. 1022 Ger.W. bij gebrek aan tegenpartij. Vervolgens kan een afwezige tegenpartij geen aanspraak maken op een R.P.V. indien het eenzijdig verzoek van de eiser wordt afgewezen, ook al heeft zij geen advocatenkosten moeten maken. Tot slot merken zij op dat in dergelijke procedures geen in het ongelijk gestelde partij is in de zin van art. 1017, eerste lid, Ger.W. 330 234
Gerechtskosten verbonden aan een eenzijdige rechtspleging, die een procedure ten
gronde voorafgaat, worden naderhand door de bodemrechter vereffend in de einduitspraak. Een afzonderlijke of supplementaire R.P.V., enkel voor een procedure om machtiging te bekomen voor het leggen van bewarend beslag, is niet voorzien door de wet van 21 april 2007 en het K.B. van 26 oktober 2007. 235
De lege ferenda is een pleidooi voor een wijziging van art. 1017 en art. 1022 Ger.W.
ongetwijfeld op zijn plaats, zodat rechtbanken voortaan ook in eenzijdige procedures de derde-debiteur of derde-beslagene tot betaling van een R.P.V. kunnen veroordelen wanneer daar aanleiding toe bestaat. I.t.t. Van Drooghenbroeck en De Coninck, meent B. Allemeersch dat zulks geenszins een ongrondwettig verschil in behandeling zou doen ontstaan. Dit zou er inderdaad toe leiden dat de derde veroordeeld kan worden tot betaling van een R.P.V. wanneer de eiser de bovenhand haalt, terwijl de derde geen R.P.V. kan opeisen wanneer de eiser het pleit verliest, maar dit is niet meer dan billijk, aangezien de derde ook geen kosten voor juridische bijstand moet maken. Het verschil in behandeling is dus redelijk verantwoord. 331 Indien tegen de beslissing op eenzijdig verzoekschrift derdenverzet wordt aangetekend, zal deze procedure uiteraard wel tot een R.P.V. aanleiding kunnen geven. 236
In afwachting van een wetgevende tussenkomst dienen zich twee opties aan:
Een eerste oplossing bestaat in een terugkeer naar de cassatierechtspraak die aanleiding heeft gegeven tot de hervorming van 2007. Reeds in het verleden nam men in de rechtsleer aan dat het noodzakelijk karakter van de advocatenkosten in ieder geval vaststaat als het om een procedure op eenzijdig verzoekschrift gaat, wegens de verplichting om zich daarin te laten vertegenwoordigen door een advocaat. 332 Ideaal is dit scenario echter niet, omdat een vorderingsrecht nog geen uitvoerbare titel
2007); B. DE CONINCK en J. VAN DROOGHENBROECK, “La loi du 21 avril 2007 sur la répétibilité des frais et honoraires d’avocat”, J.T. 2008, afl. 6295, 47-48 en http://jt.larcier.be (consultatie op 1 juli 2008); S. VOET, “Enkele praktische knelpunten bij de toepassing van de wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van advocaten”, R.W. 2007-08, afl. 27, 1129-1134 en http://www.rwe.be (consultatie op 10 maart 2008). Wél: H. BOULARBAH, “Requête unilatérale et indemnité de procédure”, J.T. 2008, afl. 6313, 366 en http://jt.larcier.be (consultatie op 4 juni 2008) ; H. LAMON, “Verhaalbaarheid advocatenkosten. Wet van 21 april 2007”, NjW 2007, afl. 163, 439. 330 S. VOET, “Enkele praktische knelpunten bij de toepassing van de wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van advocaten”, R.W. 2007-08, afl. 27, 1131 en http://www.rwe.be (consultatie op 10 maart 2008). 331 B. ALLEMEERSCH, “Geen rechtsplegingvergoeding voor procedures op eenzijdig verzoekschrift?”, R.W. 200809, afl. 21, 873-874 en http://www.rwe.be (consultatie op 9 februari 2009). 332 G. MARY, “La répétibilité des frais et honoraires d’avocat”, J.T. 2007, (2), 8.
114
is en hiervoor zal men opnieuw een procedure, ditmaal op tegenspraak, opstarten. Dit zal opnieuw zorgen voor uitstel en nieuwe kosten. Een betere oplossing is om in de procedure op eenzijdig verzoekschrift zelf nog een titel te verkrijgen waarmee de eiser onmiddellijk de vergoeding van zijn advocatenkosten bij zijn tegenstrever kan innen. Boularbah is voorstander van een praetoriaanse oplossing. Hij meent dat een soepele lezing van art. 1017 juncto art. 1022 Ger.W. voldoende ruimte geeft voor een toekenning van de R.P.V. in procedures op eenzijdig verzoekschrift. Een grondwetconforme interpretatie zou het mogelijk maken om het begrip “in het ongelijk gestelde” ruim te interpreteren. Zo niet dreigt een ongrondwettig verschil in behandeling te ontstaan tussen, bijvoorbeeld, de schuldeiser die om een onroerend beslag te kunnen uitvoeren verplicht is een advocaat onder de arm te nemen (art. 1580 juncto art. 1027 Ger.W.) en toch nooit recht heeft op een R.P.V., enerzijds, en de schuldeiser die in een gemeenrechtelijk geding die vrijwillig een beroep doet op een advocaat en wel recht kan hebben op een R.P.V., anderzijds. Een verschil dat niet redelijk verantwoord lijkt. 333
i.
Vergoeding van kosten van advocaten voor geschillen buiten een gerechtelijke procedure
237
Zoals hoger reeds vermeld heeft de R.P.V. enkel betrekking op kosten en erelonen van
de advocaat gemaakt binnen het kader van het procesrecht. Kosten en erelonen buiten het geding gemaakt zijn in principe niet gedekt. 334 Wanneer een geschil het niet tot de rechtbank haalt, maar de partijen komen bv. tot een minnelijke schikking, beschikken zij over de mogelijkheid om vrij een regeling te treffen m.b.t. de door hen gemaakte advocatenkosten. Het is de vraag of de rechter rekening kan houden met deze gemaakte kosten in een eventueel navolgend geschil voor de beoordeling van de kennelijke onredelijkheid van de situatie als element voor de discretionaire bevoegdheid van de rechter.
333
B. ALLEMEERSCH, “Geen rechtsplegingvergoeding voor procedures op eenzijdig verzoekschrift?”, R.W. 200809, afl. 21, 875 en http://www.rwe.be (consultatie op 9 februari 2009). 334 Cfr. supra: nr. .132.
115
j.
238
Arbitrage
Traditioneel aanvaardde men de verhaalbaarheid van advocatenkosten in het kader van
nationale arbitragegeschillen in België niet. Sedert het septemberarrest van het Hof van Cassatie echter, kan men de openbare orde niet meer inroepen als obstakel voor de verhaalbaarheid. Tegenwoordig moet men er dus van uit gaan dat advocatenkosten net zoals in internationale arbitragegeschillen ook in nationale arbitragegeschillen verhaalbaar zijn. 239
Het regime van de Wet Verhaalbaarheid Erelonen en het K.B. Verhaalbaarheid
Erelonen is niet van toepassing op arbitrage. Men moet aldus hetzelfde regime toepassen als dat van de internationale arbitrage. Bijgevolg beschikken de partijen over een complete vrijheid m.b.t. de concrete vaststelling en verdeling van arbitragekosten tussen de partijen. Deze vrijheid komt tot uiting in een arbitragereglement. Deze evolutie moet toegejuicht worden. Ze versterkt de souplesse en de efficiënte van deze procedure op nationaal vlak. 335
k.
240
Fiscale procedures
Ook op fiscale procedures is de nieuwe regeling van toepassing. Onder de
cassatierechtspraak gold de meerderheidsopvatting dat fiscale geschillen politieke rechten betroffen en dat niet voldaan was aan de voorwaarden om de kosten als vergoedbare schade te kwalificeren. 241
De fiscus laat zich echter vaak vertegenwoordigen door een ambtenaar en niet door
een advocaat. In die gevallen zult u toch geen R.P.V. moeten betalen bij verlies. 242
Er heerst discussie m.b.t. het al dan niet in geld waardeerbaar zijn van dergelijke
vorderingen. Sommige rechters in de fiscale kamers van de rechtbanken van eerste aanleg zijn de mening toegedaan dat de belastingplichtige die een fiscale zaak voor de rechtbank brengt, in feite een niet in geld waardeerbare vordering instelt. Het criterium dat zij hanteren om uit te maken of een vordering al dan niet in geld waardeerbaar is, is het werkelijke en rechtstreekse voorwerp van de vordering. De belastingplichtige vraagt als dusdanig immers geen geld van de Staat. Hij vordert enkel 335
O. CAPRASSE en F. HENRY, “La répétibilité des frais de conseils dans l’arbitrage national et international”, J.T. 2008, afl. 6323, 568 en http://jt.larcier.be (consultatie op 20 oktober 2008).
116
de vernietiging of aanpassing van de invorderbare titel (het dwangbevel of kohier) van de Belgische staat. Als zijn eis wordt ingewilligd, zal hij minder of zelfs niets moeten betalen. Dit lijkt een interpretatie die niet in overeenstemming is met de tekst van de wet. Art. 1022 Ger.W. stelt immers duidelijk dat de R.P.V. in functie staat van “de belangrijkheid van het geschil”. Een rechter die zich dient uit te spreken over de rechtsgeldigheid van een belastingaanslag of een B.T.W.-navordering van € 150.000, spreekt zich toch uit over een “vordering” met een “waarde” van € 150.000. Het feit dat de belastingplichtige formeel als eiser optreedt in een fiscale procedure en zich verweert tegen de vordering van de Belgische Staat, doet hieraan geen afbreuk.
2.8.
243
Invloed op de juridische tweedelijnsbijstand
Allereerst zij opgemerkt dat geen R.P.V. wordt toegekend voor rechtsplegingen die
rechtsbijstand beogen. 244
Het op elkaar laten aansluiten van de verhaalbaarheid (via een R.P.V.) en het systeem
van de juridische tweedelijnsbijstand (het vroegere pro-Deosysteem) zorgt voor verscheidene problemen. M.b.t. procedures waarbij degene die rechtsbijstand geniet, betrokken is, primeert de nieuwe R.P.V.-regeling op de kosteloze rechtsbijstand. Er moest een systeem worden uitgewerkt om erover te waken dat de rechtzoekende niet onrechtmatig geniet van een forfaitaire tegemoetkoming die de kosten en het honorarium van zijn advocaat dekken, terwijl die door de overheid worden ten laste genomen in het kader van de juridische tweedelijnsbijstand. 245
Het systeem functioneert als volgt: indien de in het gelijk gestelde partij kosteloze
rechtsbijstand genoot, bepaalt het nieuwe art. 508/19, §1, Ger.W. dat de advocaat die de kosteloze rechtsbijstand verleent, de aan zijn cliënt verschuldigde R.P.V. kan innen. Hij maakt vervolgens melding van de geïnde R.P.V. in zijn verslag dat hij opstuurt aan het Bureau voor de Juridische Bijstand. Deze wordt dan in mindering gebracht van de vergoeding die hij normaal had ontvangen ter bezoldiging van zijn prestaties. Zo wordt vermeden dat de door de advocaat geleverde prestaties dubbel zouden worden vergoed. Verkrijgt de advocaat de R.P.V. pas nadat hij zijn verslag heeft opgesteld, dan kan de Schatkist het bedrag van de R.P.V. terugvorderen (nieuw art. 508/20, § 2, derde lid, Ger.W.).
117
Dit procédé heeft het dubbele voordeel dat, enerzijds, de advocaat van de winnende partij onmiddellijke betaling ontvangt 336 , anderzijds, dat op budgettair vlak het geld van de R.P.V. kan worden herverdeeld binnen het budget van de vergoedingen voor kosteloze rechtsbijstand. Op deze wijze garandeert dit een alternatieve financiering van de juridische bijstand. 337 Bij beperkte financiële draagkracht van de cliënt (ongeacht pro deo), kan de rechter bij gemotiveerde beslissing de R.P.V. verminderen, mits de partijen hierom uitdrukkelijk verzocht hebben. De begunstigde van de juridische tweedelijnsbijstand geniet verder pro deo en er volgt geen veroordeling tot de minimum R.P.V., tenzij in geval van kennelijk onredelijke situatie. Dan kan men veroordeeld worden tot een R.P.V. onder of boven de minimum R.P.V. De cliënt draagt de bewijslast van het genieten van pro deo. Opnieuw is er de vereiste van (a) verzoek vanwege de partijen en (b) van bijzondere en specifieke motiveringsplicht rechter.
2.9.
246
Overgangsrecht/toepassing in de tijd 338
Overeenkomstig art. 10 van het K.B. Verhaalbaarheid Erelonen treedt het nieuwe
systeem in werking op 1 januari 2008. Krachtens art. 3 Ger.W. zijn de wetten inzake de rechtspleging van toepassing op hangende rechtsgedingen. Dit wordt bevestigd door art. 13 van de Wet Verhaalbaarheid Erelonen: “De artikelen 2 tot 12 zijn van toepassing op de zaken die hangende zijn op het moment dat ze in werking treden”. De verantwoording voor de invoeging van deze overgangsbepaling, die het principe van onmiddellijke werking van een nieuwe wet bevestigt, ligt in de rechtsonzekerheid die geschapen is door het arrest van het Hof van Cassatie van 2 september 2004 en de behoefte om de gelijkheid tussen de rechtzoekenden te handhaven. 247
Hangende zaken zijn, volgens het Hof van Cassatie, rechtsgedingen die nog beslecht
moeten worden bij de inwerkingtreding van de nieuwe bepalingen, zijnde op 1 januari 2008. Een rechtsgeding is hangend tussen het ogenblik van de inleiding van de eis en het tijdstip waarop over deze eis, in die aanleg, een beslissing wordt gewezen. 339 Concreet betekent dit dat een zaak hangend is 336
Bij juridische tweedelijnsbijstand gebeurt het vaak dat een advocaat tot wel twee jaar op zijn loon voor geleverde prestaties moet wachten. 337 I. SAMOY en V. SAGAERT, “De wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat”, R.W. 2007-08, afl. 17, 696 en http://www.rwe.be (consultatie op 21 december 2007). 338 Structuur en inhoudelijke argumentering gebaseerd op J. LINDEMANS, J., “De toepasselijkheid van de Wet Verhaalbaarheid Erelonen op ‘hangende’ geschillen”, R.W. 2007-08, afl. 33, 1387-1391 en http://www.rwe.be (consultatie op 16 april 2008). 339 Cass. 27 oktober 1977, Arr. Cass. 1978, 266, Pas. 1978, I, 252 en R.W. 1977-78, met noot J. LAENENS; Cass. 10 februari 1972, Arr. Cass. 1972, 536 en Pas. 1972, I, 532, met conclusie van advocaat-generaal P. MAHAUX;
118
tot er een eindbeslissing over alle, c.q. nog resterende geschilpunten in de zin van art. 19 Ger.W. wordt geveld in de betrokken aanleg. 340 Met het begrip hangend geding wordt bijgevolg niet het geding bedoeld dat nog niet het voorwerp heeft uitgemaakt van een in kracht van gewijsde getreden beslissing. Het hangend geding wordt gelijkgesteld met een aanleg. Het is aldus onjuist dat een rechter weigert het nieuwe regime toe te passen op een voorliggend geschil omdat het bedrag van de R.P.V. volgens hem datgene is dat geldt op het moment van het sluiten van de debatten en niet datgene van op het moment van de uitspraak en het is evenmin juist dat dit zo is omdat de advocaat bij het sluiten van de debatten zijn laatste materiële handeling stelt. De R.P.V. is tegenwoordig immers niet meer slechts een tussenkomst voor de materiële handelingen gesteld door de advocaat, maar werkelijk een vergoeding voor de tussenkomst zelf van de advocaat (dus ook de intellectuele prestaties, etc.). Het bedrag van die vergoeding moet vastgesteld worden krachtens de regel die van toepassing is op het moment dat de rechter uitspraak doet. 248
De nieuwe wet heeft geen impact op beslissingen die in kracht van gewijsde zijn
getreden vóór 1 januari 2008 en zal van toepassing zijn op gedingen die worden ingeleid (eventueel pas in hoger beroep) na 1 januari 2008 of met nog een conclusietermijn na 1 januari 2008. 249
Op rechtsgedingen die in eerste aanleg zijn ingeleid vóór 1 januari 2008 en waarover
pas nadien uitspraak wordt gedaan, is de wet eveneens onmiddellijk van toepassing. Of de debatten vóór die datum al dan niet waren gesloten, is irrelevant. 341 De rechter moet bijgevolg toepassing maken van de verhoogde R.P.V.’s en dient een eventuele vordering in de dagvaarding tot het verkrijgen van een vergoeding voor de kosten en erelonen van de advocaat, gebaseerd op de materieelrechtelijke verhouding (en dus op de cassatierechtspraak) ongegrond te verklaren. 342
G. CLOSSET-MARCHAL, L’application dans le temps des lois de droit judiciaire civil, Brussel, Bruylant, 1983, 81 e.v. 340 H. LAMON, “Verhaalbaarheid advocatenkosten. Wet van 21 april 2007”, NjW 2007, afl. 163, 442; B. DE CONINCK en J. VAN DROOGHENBROECK, “La loi du 21 avril 2007 sur la répétibilité des frais et honoraires d’avocat”, J.T. 2008, afl. 6295, 56 en http://jt.larcier.be (consultatie op 1 juli 2008) ; I. SAMOY en V. SAGAERT, “De wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat”, R.W. 200708, afl. 17, 697 en http://www.rwe.be (consultatie op 21 december 2007). 341 H. BOULARBAH, “Répétiblité et droit transitoire (Mise à jour 18 janvier 2008)”, te raadplegen op http://www.procedurecivile.be/index.php?id=11&tx_ttnews[pointer]=2&tx_ttnews[tt_news]= 47&tx_ttnews[backPid]=1&cHash=bdbbf6bb78 (consultatie op 25 oktober 2008) die terecht wijst op het verschil met art. 9 K.B. 30 november 1970, op grond waarvan voor de geschillen die aanhangig waren vóór de inwerkingtreding van het K.B. 30 november 1970 toepassing moet worden gemaakt van het K.B. 12 september 1969 (gewijzigd bij K.B. 27 oktober 1969), maar alleen voor die rechtsgedingen waarin de debatten nog niet waren gesloten of waarin ze werden heropend. 342 I. SAMOY en V. SAGAERT, “De wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat”, R.W. 2007-08, afl. 17, 697 en http://www.rwe.be (consultatie op 21 december 2007).
119
250
Als procespartijen nog kunnen concluderen, kunnen ze best anticiperen op de nieuwe
regeling. Er moet aan herinnerd worden dat het principe is dat, bij de opsomming van de gedingkosten, men het basisbedrag vordert. 251
Indien, daarentegen, partijen reeds vóór 1 januari hun laatste conclusie hebben
ingediend en zullen pleiten op het ogenblik dat de Wet Verhaalbaarheid Erelonen in werking is, belet dit niet dat het debat over de R.P.V. nog kan worden gevoerd en dit op initiatief van de rechter of van een partij. 252
Op het ogenblik van de pleidooien kan de rechter de partijen vragen standpunt in te
nemen over de toepassing van de W.V.E. op het geschil. Partijen kunnen zelfs ter zitting akte laten nemen van hun akkoord omtrent de R.P.V. als ze geen verder uitstel willen, met dien verstande dat geen hogere vergoeding dan de R.P.V. kan worden overeengekomen. 343 253
De rechter kan ook besluiten om zijn beslissing in dat verband aan te houden (art.
1021, tweede lid, Ger.W.). Het is dan aan partijen om een omstandige opgave in te dienen van hun advocatenkosten en vervolgens overeenkomstig art. 750 Ger.W. een rechtsdag aan te vragen. 254
De eenvoudigste oplossing is het indienen van een bijkomende conclusie met akkoord
van de tegenpartij met toepassing van art. 748, §1, Ger.W. Daarnaast kan ook een beroep gedaan worden op art. 748, §2, Ger.W. dat toelaat om een nieuwe conclusietermijn te verzoeken indien een partij vóór de rechtsdag een nieuw en ter zake dienend stuk of feit heeft ontdekt dat nieuwe conclusies rechtvaardigt. 344 Het recht van verdediging verlangt hier echter, indien een partij een hogere of lagere R.P.V. vordert hiervan gebruik makend, dat de tegenpartij hierop nog moet kunnen antwoorden. Een korte minnelijke conclusiekalender kan een aangepast middel zijn om opeenvolgende uitstellen te vermijden. 255
Bepaalde rechtsleer propageert een aanvullende vordering op grond van art. 808
Ger.W. als “pragmatische oplossing”, in die zin dat zij zou toelaten om in elke stand van het geding, dus buiten minnelijke of rechterlijke conclusietermijnen, een vordering in te stellen of aan te passen voor zover deze betrekking heeft op een “toebehoren” zoals de R.P.V. 345 343
B. DE CONINCK en J. VAN DROOGHENBROECK, “La loi du 21 avril 2007 sur la répétibilité des frais et honoraires d’avocat”, J.T. 2008, afl. 6295, 74 en http://jt.larcier.be (consultatie op 1 juli 2008) ; I. SAMOY en V. SAGAERT, “De wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat”, R.W. 2007-08, afl. 17, 692 en http://www.rwe.be (consultatie op 21 december 2007); S. VOET, “Enkele praktische knelpunten bij de toepassing van de wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van advocaten”, R.W. 2007-08, 1130. 344 Daarbij rijst de vraag echter of, en zo ja hoe lang nog, de inwerkingtreding van de W.V.E. een ter zake dienend en vooral een nieuw feit zal zijn? 345 O.a. S. VOET, “Enkele praktische knelpunten bij de toepassing van de wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van advocaten”, R.W. 2007-08, 1129.
120
256
Ook zaken die al in beraad genomen zijn op de datum van de inwerkingtreding van de
wet hebben nog geen uitspraak en zijn dus “hangende gedingen” waarop Wet Verhaalbaarheid Erelonen onmiddellijk van toepassing is. 346 257
Werd de zaak reeds in beraad genomen vóór 1 januari 2008 en werd tijdens de
pleidooien de toepassing van de W.V.E. niet besproken, dan kunnen zowel de partijen als de rechter het initiatief nemen om partijen hier vooralsnog standpunt over te laten innemen. O.g.v. art. 774, eerste lid, Ger.W. kan de rechter immers het debat ambtshalve heropenen om de partijen de mogelijkheid te laten standpunt in te nemen m.b.t. de R.P.V. Op deze wijze vrijwaart de rechter de rechten van verdediging. 347 O.g.v. art. 772 Ger.W. kan een partij die tijdens het beraad een nieuw feit van overwegend belang ontdekt verzoeken om een heropening van het debat. Bepaalde rechtsleer is van oordeel dat het “pas déraisonnable” is om de inwerkingtreding van de W.V.E. gelijk te stellen met een dergelijk nieuw feit. 348 Een partij zou geen heropening van het debat kunnen verkrijgen indien zij, sinds de publicatie van de W.V.E. (minstens sinds de publicatie van het uitvoeringsbesluit) nog de mogelijkheid had, maar heeft nagelaten om standpunt in te nemen over de W.V.E. voordat de zaak in beraad werd genomen. 258
De vraag stelt zich wat er gebeurt wanneer er reeds een vonnis werd geveld vóór 1
januari 2008, maar de kosten werden aangehouden omdat dat aspect nog niet in staat was. De Rechtbank van Koophandel te Hasselt oordeelde dat bij het vonnis dat de gerechtskosten toebedeelt en dat van na 1 januari 2008 dateert, een R.P.V. onder de nieuwe wet moet worden toegekend. Dat het feit dat de zaak nog hangend is, toe te rekenen is aan de partij die op de R.P.V. aanspraak maakt, wordt als irrelevant beschouwd. 349
Men moet er evenwel over waken dat een partij geen
procesrechtsmisbruik pleegt door opzettelijk vertragingsmanoeuvres uit te halen die de zaak tot na 1 januari 2008 moeten uitstellen. Door zo te handelen, komt een partij immers tekort aan haar schadebeperkingsplicht en kan ze geen veroordeling tot die (hogere) R.P.V. bekomen. S. Voet verdedigt bovendien dat wanneer een vonnis dat dateert van vóór de inwerkingtreding van de wet, de cassatierechtspraak honoreert en aan de winnende partij het recht toekent op een integrale vergoeding maar slechts een provisioneel bedrag bepaalt in afwachting van een definitieve begroting, de nieuwe
346
Anders: Bergen 14 januari 2008, J.T. 2008, 127; Anders: Arbeidsrb. Luik 8 januari 2008, J.T. 2008, 128. H. LAMON, “Verhaalbaarheid advocatenkosten. Wet van 21 april 2007”, NjW 2007, afl. 163, 442. 348 B. DE CONINCK en J. VAN DROOGHENBROECK, “La loi du 21 avril 2007 sur la répétibilité des frais et honoraires d’avocat”, J.T. 2008, afl. 6295, 106 en http://jt.larcier.be (consultatie op 1 juli 2008). 349 Kh. Hasselt 6 februari 2008, A.R. 07/2606, onuitg.; Kh. Hasselt 23 januari 2008, A.R. 07/2202, onuitg. 347
121
regeling niet mag worden toegepast. Dit zou immers afbreuk doen aan het gezag van gewijsde van deze uitspraak. De winnende partij heeft bijgevolg recht op een integrale vergoeding. 350 259
De W.V.E. is op eenzelfde wijze van toepassing op procedures in hoger beroep als ze
dat is in eerste aanleg. Wat hierboven werd uiteengezet geldt dan ook mutatis mutandis voor procedures in hoger beroep. Zeer belangrijk is de vraag of de appelrechter op grond van de W.V.E. de beslissing van de eerste rechter aangaande de R.P.V. kan hervormen, dan wel of hij verplicht is om te oordelen aan de hand van de oude regeling? Meer nog, kan een in eerste aanleg vóór 1 januari 2008 in het gelijk gestelde partij uitsluitend hoger beroep instellen met het oog op het verkrijgen van een hogere R.P.V. overeenkomstig de W.V.E.? Als stelregel geldt dat de R.P.V. wordt vereffend volgens de wetgeving en in overeenstemming met de tarieven die gelden op datum van de einduitspraak waarop ze betrekking heeft. 351 Voor de procedure in eerste aanleg wordt m.a.w. slechts een R.P.V. conform het K.B. 30 november 1970 kan worden toegekend. 260
Bepaalde rechtsleer is van oordeel dat er hier een onderscheid moet worden gemaakt
tussen twee gevallen: enerzijds het geval waarin in eerste aanleg toepassing werd gevraagd van de oude regeling (oude R.P.V.) en anderzijds het geval waarin in eerste aanleg toepassing werd gemaakt van het arrest van het Hof van Cassatie van 2 september 2004. 352
350
S. VOET, “Enkele praktische knelpunten bij de toepassing van de wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van advocaten”, R.W. 2007-08, afl. 27, 1130 en http://www.rwe.be (consultatie op 10 maart 2008); anders: B. DE CONINCK en J. VAN DROOGHENBROECK, “La loi du 21 avril 2007 sur la répétibilité des frais et honoraires d’avocat”, J.T. 2008, afl. 6295, 56-57 en http://jt.larcier.be (consultatie op 1 juli 2008). 351 O.a. Antwerpen (eerste kamer) 14 januari 2008, A.R. 2006/A.R./3068 (V.M. t/ V.R.P. q.q. – I. nv – S.B. nv – V.J.), onuitg. 352 B. DE CONINCK en J. VAN DROOGHENBROECK, “La loi du 21 avril 2007 sur la répétibilité des frais et honoraires d’avocat”, J.T. 2008, afl. 6295, 96 en http://jt.larcier.be (consultatie op 1 juli 2008) ; I. SAMOY en V. SAGAERT, “De wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat”, R.W. 2007-08, afl. 17, 93 en http://www.rwe.be (consultatie op 21 december 2007).
122
a.
Oude R.P.V. gevorderd in eerste aanleg
261
Als in eerste aanleg geen vergoeding werd gevorderd voor de advocatenkosten en men
dus enkel de oude R.P.V. verkreeg, kan de in het gelijk gestelde partij niet uitsluitend op grond van het in werking treden van de W.V.E. hoger beroep instellen. Op het ogenblik dat de beslissing in eerste aanleg werd gewezen, kreeg de in het gelijk gestelde partij immers integrale voldoening, zodat zij geen hoger beroep kan instellen bij gebrek aan belang. 353 Wordt echter beroep ingesteld om andere redenen dan de toegekende R.P.V., dan spreekt het vanzelf dat de appelrechter toepassing zal moeten maken van de W.V.E. om te oordelen over de in deze aanleg toe te kennen R.P.V. Op dat ogenblik kan de appelrechter de in eerste aanleg toegekende (oude) R.P.V. echter niet aanpassen. 354 Er anders over oordelen, zou ingaan tegen de bedoeling van de wetgever om met de W.V.E. meer rechtszekerheid te creëren. De nieuwe regeling en bedragen gelden slechts per aanleg. De nieuwe wet is alleen van toepassing op hangende zaken en niet op reeds in eerste aanleg beslechte zaken. 355 b.
Integrale vergoeding kosten bijstand raadsman gevorderd in eerste aanleg
262
Wanneer de in het gelijk gestelde partij op grond van het cassatiearrest van 2
september 2004 terugbetaling vorderde van al haar advocatenkosten, maar door de rechter in eerste aanleg werd afgewezen (bv. wegens niet bewezen noodzakelijk karakter van deze kosten), kan deze partij na 1 januari 2008 uitsluitend om deze reden hoger beroep instellen. De toelaatbaarheid van een rechtsmiddel moet immers worden beoordeeld op het ogenblik van de uitspraak waartegen dat rechtsmiddel wordt aangewend. Omdat de uitspraak in eerste aanleg viel vóór 1 januari 2008, gold de cassatierechtspraak en kan de in het gelijk gestelde partij de appelrechter vragen deze rechtspraak anders toe te passen dan de rechter in eerste aanleg. 356 De appelrechter zal, opnieuw om redenen van rechtszekerheid, in dit geval, bij zijn oordeel over de kosten in eerste aanleg wel de toegekende 353
Cass. 19 februari 1979, Pas. 1979, I, 725; I. SAMOY en V. SAGAERT, “De wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat”, R.W. 2007-08, afl. 17, 92 en 93 en http://www.rwe.be (consultatie op 21 december 2007); contra: S. VOET, “Enkele praktische knelpunten bij de toepassing van de wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van advocaten”, R.W. 2007-08, afl. 27, 1130 en http://www.rwe.be (consultatie op 10 maart 2008). 354 I. SAMOY en V. SAGAERT, “De wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat”, R.W. 2007-08, afl. 17, 93 en http://www.rwe.be (consultatie op 21 december 2007) en B. DE CONINCK en J. VAN DROOGHENBROECK, “La loi du 21 avril 2007 sur la répétibilité des frais et honoraires d’avocat”, J.T. 2008, afl. 6295, 96 en http://jt.larcier.be (consultatie op 1 juli 2008). 355 S. VOET, “Enkele praktische knelpunten bij de toepassing van de wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van advocaten”, R.W. 2007-08, afl. 27, 1130 en http://www.rwe.be (consultatie op 10 maart 2008); anders: B. DE CONINCK en J. VAN DROOGHENBROECK, “La loi du 21 avril 2007 sur la répétibilité des frais et honoraires d’avocat”, J.T. 2008, afl. 6295, 56-57 en http://jt.larcier.be (consultatie op 1 juli 2008). 356 I. SAMOY en V. SAGAERT, “De wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat”, R.W. 2007-08, afl. 17, 93 en http://www.rwe.be (consultatie op 21 december 2007).
123
vergoeding moeten aanpassen en toepassing moeten maken van de W.V.E. Immers, door voor beide aanleggen de W.V.E. toe te passen komt de appelrechter tot een logische en duidelijke eindbeslissing over de R.P.V. 357 De in het ongelijk gestelde partij kan geen hoger beroep instellen uitsluitend om toepassing te krijgen van de W.V.E., indien zij in eerste aanleg een integrale vergoeding van de advocatenkosten vorderde op grond van het cassatiearrest van 2 september 2004 en deze werd toegekend. In dat geval ontbreekt het de in het gelijk gestelde partij immers aan het nodige belang om hoger beroep in te stellen. 358
357
B. DE CONINCK en J. VAN DROOGHENBROECK, “La loi du 21 avril 2007 sur la répétibilité des frais et honoraires d’avocat”, J.T. 2008, afl. 6295, 96 en http://jt.larcier.be (consultatie op 1 juli 2008) ; contra : S. VOET, “Enkele praktische knelpunten bij de toepassing van de wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van advocaten”, R.W. 2007-08, afl. 27, 1130 en http://www.rwe.be (consultatie op 10 maart 2008). 358 J. LINDEMANS, “De toepasselijkheid van de Wet Verhaalbaarheid Erelonen op ‘hangende’ geschillen”, R.W. 2007-08, afl. 33, 1387-1391 en http://www.rwe.be (consultatie op 16 april 2008).
124
§3.De procedures tegen de wet verhaalbaarheid
263
Ondertussen is de Wet Verhaalbaarheid Erelonen en haar uitvoeringsbesluit sinds 1
januari 2008 in werking, doch de discussies zijn hiermee nog niet ten einde. Het bewijs hiervan is het belangrijk aantal vernietigingsberoepen en prejudicïele vragen voor het Grondwettelijk Hof aanhangig gemaakt en de vernietigingsberoepen ingesteld voor de Raad van State. De diversiteit van de aangevoerde middelen en van verzoekende partijen is daarbij opvallend.
3.1.
264
De discussies voor het Grondwettelijk Hof 359
Het Grondwettelijk Hof is via verschillende procedures (prejudiciële vragen en
verzoeken tot nietigverklaring) gevraagd om over verschillende aspecten van de Wet Verhaalbaarheid Erelonen uitspraak te doen. Het Hof heeft inmiddels met de arresten nr. 182/2008 van 18 december 2008 360 , nr. 13/2009 van 21 januari 2009 361 , nr. 15/2009 van 5 februari 2009 362 , nr. 21/2009 van 12 februari 2009 363 , nr. 28/2009 van 18 februari 2009 364 , nr. 46/2009 van 11 maart 2009 365 en nr. 49/2009 van 11 maart 2009 366 een aantal aspecten van de Wet Verhaalbaarheid Erelonen getoetst en met een bij wijlen relatief korte maar daarom niet minder duidelijke motivering aangegeven geen fundamentele graten te zien in de nieuwe regeling. In het arrest van 18 december 2008 367 bundelt het Grondwettelijk Hof verschillende zaken en verwijst het alle grote bezwaren tegen de wet naar de prullenmand. 368 Wie
359
Structuur en inhoud gebaseerd op F. KORKMAZER, “Het bos en de bomen in de procedures ingesteld tegen de Wet Verhaalbaarheid Erelonen en haar uitvoeringsbesluit”, Ad Rem 2008, afl. 3, 41-45 en H. LAMON, “Rechtsplegingvergoeding is niet strijdig met grondwet”, Juristenkrant 2008, afl. 180, 3. 360 www.const-court.be, Grondwettelijk Hof 8 december 2008, nr. 182/2008, B.S. 22 januari 2009 (uittreksel), J.L.M.B. 2008, 1884, J.T. 2009, 101, Juristenkrant 2008, afl. 180, 3 (weergave), R.W. 2008-09, 942 (weergave). 361 www.const-court.be, J.T. 2009, 99. 362 www.const-court.be. 363 www.const-court.be. 364 www.const-court.be. 365 www.const-court.be. 366 www.const-court.be. 367 www.const-court.be, Grondwettelijk Hof 8 december 2008, nr. 182/2008, B.S. 22 januari 2009 (uittreksel), J.L.M.B. 2008, 1884, J.T. 2009, 101, Juristenkrant 2008, afl. 180, 3 (weergave), R.W. 2008-09, 942 (weergave). 368 Enkel de belangrijkste door de verzoekers naar voren gebrachte potentiële schendingen van de Grondwet komen hier aan bod.
125
dacht dat de uitspraak de kapstok kon zijn voor een grondige hervorming van de wet is er aan voor de moeite en een reparatiewet wordt (definitief?) terug in de koelkast gestopt. 369 265
M.b.t. de algemene krachtlijnen van de nieuwe regeling heeft het Grondwettelijk Hof
met deze zeven arresten samengevat het volgende beslist 370 : 266
Het Grondwettelijk Hof stelt dat de wet geen inbreuk vormt op het grondwettelijk
gewaarborgd recht op toegang tot de rechter. De wetgever heeft er immers voor gekozen “het bedrag van de R.P.V. strikt te omlijnen”, waarbij de rechter een zekere beoordelingsvrijheid heeft. Bovendien worden de forfaitaire bedragen bij K.B. vastgesteld “na raadpleging van de Ordes van de Balie”. De minister is bij het vaststellen van de bedragen dus “volledige op de hoogte van de praktijken van de balies ter zake”. Dit houdt een voldoende waarborg in dat er geen bijkomende drempels worden ingebouwd die de toegang tot het gerecht zouden belemmeren. Het Hof onderstreept zo de belangrijke verantwoordelijkheid van de advocatenordes hieromtrent. 371 267
Slachtoffers van een fout begaan door de tegenpartij moeten volgens verzoekers tot
vernietiging recht hebben op een integrale vergoeding van de advocaatkosten dewelke een onderdeel vormen van de schadevergoeding. De moduleringsbevoegdheid van de rechter biedt volgens hen te weinig garanties voor het verkrijgen van een integrale vergoeding voor de kosten en het ereloon van de advocaat. De rechter heeft immers onvoldoende ruimte om de werkelijke kosten en het ereloon van de advocaat te begroten. Betekent het principe van de “toegang tot de rechter” dat er steeds een integrale vergoeding moet zijn van de in het gelijk gestelde partij, of is de grondwettelijk gewaarborgde toegang tot de rechter aldus te begrijpen dat een forfaitaire tegemoetkoming beter die toegang voor iedereen (ook de in het ongelijk gestelde partij) garandeert? Het debat heeft ontegensprekelijk ook een politiekideologische dimensie. 372 De beperking tot de forfaitaire bedragen is tijdens de parlementaire voorbereiding van de wet gemotiveerd door de zorg van de wetgever om de toegang tot de rechter van de minst bemiddelde personen te vrijwaren 373 en door de zorg om “processen binnen het proces” over het mogelijk terug te vorderen bedrag van de erelonen te voorkomen of te beperken. 374 De verhaalbaarheid riskeerde ook moeilijkheden teweeg te brengen i.v.m. het beroepsgeheim van de advocaat en diens positie in het 369
H. LAMON, “Rechtsplegingvergoeding is niet strijdig met grondwet”, Juristenkrant 2008, afl. 180, 3. Structuur en inhoud ontleend aan F. VAN VOLSEM, “De wet verhaalbaarheid erelonen en de strafrechter: de regeling doorstaat (voorlopig?) de toetsing door het Grondwettelijk Hof en het Hof van Cassatie werkt ondertussen (sommige) onduidelijkheden m.b.t. de rechtsplegingvergoeding weg”, R.A.B.G. 2009, afl. 7, 446460. 371 Arrest nr. 182/2008 van 18 december 2008, overwegingen B.9.2.-B.9.6. 372 H. LAMON, Het verhaal van de verhaalbaarheid: het is wachten op het grondwettelijk hof, Studieavonden 2008-2009 i.s.m. C.B.R., 16 oktober 2008, 13. 373 Parl. St., Senaat, 2005-2006, nr. 3-1686/5, p. 10; Parl. St., Senaat 2006-2007, nr. 3-1686/4, p. 4; Parl. St. Senaat, 2006-2007, nr. 3-1686/5, p. 15. 374 Parl. St., Senaat, 2006-2007, nr. 3-1686/5, p. 8. 370
126
proces. 375 376 De keuze voor een forfaitair systeem heeft niet geleid tot onverantwoorde verschillen in behandeling. Om alle hierboven vermelde motieven, oordeelt het Grondwettelijk Hof dat de wetgever niet op een onredelijke wijze gebruik gemaakt heeft van de beoordelingsvrijheid waarover hij beschikt om de rechtszekerheid en de gelijkheid onder de rechtszoekende te herstellen die door een ontwikkeling in de rechtspraak in het gedrang dreigde te komen. 377 Het Hof benadrukt wel dat de wet enkel grondwetsconform is wanneer de rechter de in het ongelijk gestelde partij die van de juridische tweedelijnsbijstand geniet kan veroordelen tot een R.P.V. die lager is dan het minimumbedrag. 378 Aangezien art. 23 G.W. inzake het recht op juridische bijstand een standstill-verplichting inhoudt moet art. 1022, vierde lid, Ger.W. zo worden geïnterpreteerd dat de rechter het door een rechtszoekende met juridische tweedelijnsbijstand verschuldigde bedrag, mits een in het bijzonder op dat punt gemotiveerde beslissing, onder het door de Koning bepaalde minimum mag vaststellen en zelfs op een symbolisch bedrag, indien het minimumbedrag zou leiden tot een kennelijk onredelijke situatie. Het Hof zet zo een scheve situatie recht d.m.v. een grondwetsconforme interpretatie. 268
De goed afgelijnde delegatie aan de Koning kan door de beugel. Artikel 23, derde lid,
2° G.W. m.b.t. de economische, sociale en culturele rechten waaronder het recht op juridische bijstand, is niet geschonden door de Koning te laten instaan voor maatregelen van tenuitvoerlegging waaronder het, op advies van de Orden van de balies, vastleggen van de forfaitaire bedragen. Het beginsel van de verhaalbaarheid is immers in de wet zelf vervat, het toepassingsgebied ervan is in de wet bepaald en de rechter heeft binnen de opgesomde criteria een beoordelingsbevoegdheid. 379 269
Sommige verzoekers vinden het onrechtvaardig dat de R.P.V. verminderd kan worden
als gevolg van de financiële draagkracht van de verliezende partij. Het Hof ziet hier geen probleem en vindt dit criterium “pertinent en evenredig met het doel om iedereen een gelijke toegang tot de rechter te waarborgen”. 380 270
Men verzoekt ook de integrale vernietiging van de Wet Verhaalbaarheid Erelonen
omdat deze wet alleen de tussenkomst van de advocaat regelt en in geen toepassing voorziet voor kosten en erelonen van een technisch raadsman. Een partij die in het gelijk gesteld wordt, kan aanspraak maken op een integrale vergoeding voor kosten en erelonen van haar technisch raadsman op grond van de cassatiearresten van 2 september 2002 en 16 november 2006, terwijl zij slechts kan rekenen op een forfaitaire vergoeding voor kosten en erelonen van haar advocaat. Dit verschil in 375
Parl. St., Senaat, 2006-2007, nr. 3-1686/5, pp. 46 e.v. Arrest nr. 182/2008 van 18 december 2008, overwegingen B.8.3.-B.8.4. 377 Arrest nr. 182/2008 van 18 december 2008, overwegingen B.5.3.-B.5.8. 378 H. LAMON, “Rechtsplegingvergoeding is niet strijdig met grondwet”, Juristenkrant 2008, afl. 180, 3. 379 Arrest nr. 182/2008 van 18 december 2008, overwegingen B.6.2.-B.6.5. 380 H. LAMON, “Rechtsplegingvergoeding is niet strijdig met grondwet”, Juristenkrant 2008, afl. 180, 3. 376
127
behandeling is volgens verzoekers niet verantwoordbaar omdat zowel de technisch raadsman als de advocaat zich in een vergelijkbare situatie bevinden. Het Grondwettelijk Hof moet zich hier uitspreken over de positie en de rol van advocaat. Uit de eerdere rechtspraak van het Arbitragehof werd door rechtsleer al gewezen op de grondwettelijke verankering van de rol van de advocaat. Het recht van verdediging omvat het recht om zich door een advocaat te laten bijstaan en hierop kan geen uitzondering bestaan. Als aan een advocaat een specifieke rol in de rechtsbedeling wordt toegewezen, betekent dit dan niet dat de advocaat meer is dan een louter technische raadsman? 381 Ook dit vindt het Hof niet discriminerend. Volgens het Hof is een advocaat niet te vergelijken met een technisch raadsman. “Terwijl het optreden van een advocaat vrijwel altijd vereist is in het kader van een gerechtelijke procedure, wordt minder frequent beroep gedaan op een technisch raadgever. Evenzo treedt de advocaat doorgaans op gedurende de hele procedure, waardoor tussen hem en zijn cliënt een bijzondere verhouding ontstaat”. Dat volstaat voor een aparte behandeling door de wetgever. 382 383 271
Het Hof ziet verder geen probleem in het feit dat de wetgever met de Wet
Verhaalbaarheid Erelonen een eigen regeling heeft uitgewerkt en niet het toepassingsgebied van de Wet Betalingsachterstand Handelstransacties heeft uitgebreid, zij het met de suggestie om de vastgestelde bedragen op elkaar af te stemmen en indien dit niet zou gebeuren het onderscheid degelijk te verantwoorden. 384 272
Volgens verzoekers zou de R.P.V. geen rekening houden met het werkelijke
werkvolume van de advocaat. Ook hier ziet het Hof geen probleem. “De logica zelf van de forfaitaire regeling houdt in dat bij de vaststelling van de vergoeding geen rekening kan worden gehouden met alle specifieke kenmerken van elke procedure”. 385 386 273
De beperking voorgeschreven door artikel 1022, vijfde lid, Ger.W. is verantwoord.
Het ontbreken van een dergelijke beperking zou, wanneer het aantal partijen aan elke kant van de balie niet in evenwicht zou zijn, tot onbillijke situaties hebben kunnen leiden en de zorg van de wetgever om de toegang tot de rechter niet te belemmeren rechtvaardigt deze regeling.387 274
Een andere reden waarom de vernietiging van de Wet Verhaalbaarheid Erelonen in
haar geheel wordt gevraagd is dat er volgens de verzoekers geen objectieve en redelijke 381
H. LAMON, Het verhaal van de verhaalbaarheid: het is wachten op het grondwettelijk hof, Studieavonden 2008-2009 i.s.m. C.B.R., 16 oktober 2008, 14. 382 Arrest nr. 182/2008 van 18 december 2008, overwegingen B.11.2.-B.11.4. 383 H. LAMON, “Rechtsplegingvergoeding is niet strijdig met grondwet”, Juristenkrant 2008, afl. 180, 3. 384 Arrest nr. 182/2008 van 18 december 2008, overwegingen B.12.13.-B.12.7. 385 Arrest nr. 182/2008 van 18 december 2008, overweging B.16.2. 386 H. LAMON, “Rechtsplegingvergoeding is niet strijdig met grondwet”, Juristenkrant 2008, afl. 180, 3. 387 Arrest nr. 182/2008 van 18 december 2008, overwegingen B.13.3.-B.13.4.
128
verantwoording is voor het verschil in behandeling tussen de rechtszoekende die een beroep doet op een advocaat en deze die bij toepassing van art. 728, §3 Ger.W. een beroep doet op een afgevaardigde van een representatieve organisatie van arbeiders of bedienden. Ze steunen hun stelling op het feit dat de tussenkomst van een afgevaardigde niet noodzakelijk kosteloos is. Er worden voorwaarden gesteld op het vlak van een syndicale bijdrage en periode van aansluiting bij de syndicale instelling. 275
Er wordt ook betoogd dat dit verschil in behandeling afbreuk doet aan de vrije keuze
van een werknemer om voor zijn verdediging in rechte een beroep te doen op de bijstand van een advocaat dan wel van een vakbondsafgevaardigde. Meer bepaald wordt verdedigd dat een werknemer ingevolge de nieuwe wet eerder een advocaat zal raadplegen dan een vakbondsafgevaardigde. De nieuwe regeling is in sociale conflicten veel nadeliger voor de gewone burgers, dan voor bedrijven. Die laatste hebben immers vaste advocaten in dienst, zijn verzekerd en kunnen de kosten aftrekken van de belastingen. Ze zijn bovendien vaak ook kapitaalkrachtiger dan werknemers en hebben doorgaans ook geen schrik om te procederen, zeker niet in het geval waarin de werknemer vertegenwoordigd wordt door een vakbondsafgevaardigde en niet door een advocaat. Vakbonden die procederen voor hun leden, krijgen nooit een R.P.V., maar moeten er wel altijd een betalen als ze verliezen. Het Grondwettelijk Hof heeft er reeds vroeger op gewezen dat er een objectief verschil bestaat tussen de vertegenwoordiging door een advocaat en een vakbondsafgevaardigde, zodat een verschil in behandeling op die gronden kan worden gerechtvaardigd. “De cliënt betaalt immers noch aan de vakbondsorganisatie noch aan de afgevaardigde sommen waarvan de aard en het bedrag vergelijkbaar zijn met de kosten en erelonen van een advocaat. 388 De nieuwe regeling is niet van aard dat ze vakbondsvrijheid en de vrijheid van vereniging zou verbieden of bemoeilijken. In haar arrest van 18 december 2008 merkt het Hof bovendien op dat het een deelneming betreft in de lasten die een partij “daadwerkelijk draagt” en een partij die door een vakbondsafgevaardigde wordt bijgestaan betaalt die kosten niet. Dat is een objectief verschil, dat het Hof als “pertinent” omschrijft. 389 Vakorganisaties, die sinds de inwerkingtreding van de nieuwe regeling vrezen voor hun systeem van rechtsbijstand, bestreden de wet van 21 april 2007 en bijhorend K.B. van 26 oktober 2007 al meermaals bij het Grondwettelijk Hof en de Raad van State, maar tot nu toe zonder succes. Hoewel het Grondwettelijk Hof in zijn arrest van 18 december 2008 de grondwettigheid van het verschil in verhaalbaarheid nog erkende, stelt het arbeidshof in Brussel in haar arrest van 6 maart 2009 390 dat de diensten van een advocaat verwant zijn aan de diensten van een vakbondsvertegenwoordiger en dat ook de vakorganisaties gespecialiseerde juridische diensten hebben ontwikkeld. Op die manier 388
Grondwettelijk Hof 14 oktober 1999, nr. 1999/113. H. LAMON, “Rechtsplegingvergoeding is niet strijdig met grondwet”, Juristenkrant 2008, afl. 180, 3. 390 Arbh. Brussel 6 maart 2009, A.R. nr. 50.826, onuitg. 389
129
collectiviseren ze het risico op een efficiënte juridische procesbijstand., rekening houdend met de onvoldoende financiële draagkracht van hun leden. Dit systeem staat volgens het hof onder druk door de verhoging van de R.P.V. en wordt verder scheefgetrokken door de verplichting om als verliezende partij een R.P.V. te betalen, maar geen R.P.V. te ontvangen als in het gelijk gestelde partij. Het Hof merkt verder op dat het recht op juridische bijstand kadert binnen de sociaal-economische grondrechten van artikel 23 van de Grondwet. Het arbeidshof interpreteert het artikel 1022, derde lid, Ger.W. in het licht van art. 23 G.W. om de R.P.V. te verlagen onder het bij K.B. bepaalde minimumbedrag. Het oordeelt dat zij de R.P.V. mag verminderen onder het minimumbedrag om het syndicaal rechtsbijstandstelsel van art. 728 § 3 Ger.W. te vrijwaren. Rekening houdend met de financiële draagkracht van de verliezende partij, wordt een R.P.V. opgelegd die vergelijkbaar is met de regeling van de rechtsplegingvergoeding in het sociaal contentieux, voorzien in het K.B. van 26 oktober 2007. Door die lage R.P.V. toe te kennen, herstelt het hof voor een groot deel de gelijkheid in positie van partijen die zich door een advocaat en door een vakbondsafgevaardigde laten vertegenwoordigen. 391 276
Zoals hierboven reeds uitvoerig beschreven, bepaalt de wet voor het eerst ook dat er in
bepaalde strafzaken een R.P.V. kan worden toegekend. Één zinnetje volstaat voor het Hof om deze regeling te bekrachtigen: “Wegens de opdracht die aan het Openbaar Ministerie is toegewezen, vermocht de wetgever ervan uit te gaan dat een regeling welke een R.P.V. verschuldigd zou zijn telkenmale de vordering van het openbaar ministerie zonder gevolg blijft, niet tot de laatstgenoemde diende te worden uitgebreid. De wetgever zou volgens het Hof weliswaar een regeling kunnen uitwerken waarbij in die gevallen de staat een R.P.V. verschuldigd zou zijn, maar het feit dat een dergelijke regeling voorlopig niet bestaat, is niet ongrondwettelijk. Daarmee maakt het Hof in duidelijke bewoordingen een einde aan een principiële discussie. 392 277
Volgens verzoekers houdt art. 13 van de Wet Verhaalbaarheid Erelonen dat bepaalt
dat de artikelen 2 tot 12 van toepassing zijn op zaken die hangende zijn op het moment dat ze in werking treden, een schending in van het principe van de niet retro-activiteit van wetten. 393 De nietretro-activiteit is een waarborg ter voorkoming van rechtsonzekerheid. Die waarborg vereist dat de inhoud van het recht voorzienbaar en toegankelijk is, zodat iedereen in redelijke mate de gevolgen van zijn handeling kan voorzien op het tijdstip dat die handeling wordt verricht. De burgers, die vóór de wet betreffende de verhaalbaarheid een positieve afweging van hun slaagkansen maakten, hebben de gevolgen van hun handeling echter niet kunnen voorzien. Dat de wet alleen beschikt voor het toekomende en geen terugwerkende kracht heeft, is een algemeen rechtsbeginsel dat terug te vinden is in art. 2 van het Burgerlijk Wetboek. 391
I, VAN HIEL, “Arbeidshof verlaagt rechtsplegingvergoeding onder minimumbedrag”, Juristenkrant 2009, afl. 189, 4. 392 H. LAMON, “Rechtsplegingvergoeding is niet strijdig met grondwet”, Juristenkrant 2008, afl. 180, 3. 393 Voor een uitgebreide bespreking van de regeling van het overgangsrecht, cfr. supra: nr. 246-262.
130
Het motief van de wetgever dat het Hof van Cassatie onzekerheid schiep zowel voor nieuwe zaken als voor zaken die lopend waren, rechtvaardigt volgens E. Van den Hout de keuze niet om de wet van toepassing te verklaren op hangende zaken. Het is een terugwerkende bepaling die de afloop van gerechtelijke procedures in een bepaalde zin beïnvloedt. De rechtszoekende kon voor de wet en het K.B. de gevolgen van zijn proceshandeling niet voorzien. Het is onbegrijpelijk volgens Van de Hout dat in de voorbereidende werkzaamheden principes van gelijkheid en non-discriminatie worden gehanteerd om partijen op een identieke manier te behandelen, onafhankelijk van de datum waarop de zaak werd ingeleid, terwijl de datum waarop de zaak werd ingeleid essentieel is op het vlak van de rechtszekerheid. 394 Verzoekers stellen dat het vermogen van de schadelijder wordt aangetast door de beweerde retroactieve werking van de wet. Daarnaast voert men aan dat een wet die een schadevergoeding beperkt, niet als een wet van rechtspleging gezien kan worden. Er wordt ook aangevoerd dat de wet verzoekers het recht op een integrale vergoeding ontzegt. Immers, de nieuwe regeling en bedragen gelden slechts per aanleg, waardoor de kosten en de erelonen van een advocaat niet kunnen worden gerecupereerd voor de procedures die reeds voor andere rechtscolleges dan het rechtscollege waarvoor zij een schadevergoeding vragen werden gevoerd. Het Grondwettelijk Hof grijpt in haar arrest van 18 december 2008 voor deze discussie terug naar de verantwoording voor het amendement dat de bestreden bepaling heeft ingevoerd in het wetsontwerp en stelt hieromtrent dat het vanuit het oogpunt van gelijkheid en non-discriminatie opportuun is om te voorzien dat de partijen op een identieke manier zullen behandeld worden bij de vraag over de verhaalbaarheid, onafhankelijk van de datum waarop de zaak werd ingeleid. Het is in ieder geval van belang dat er zo snel mogelijk een einde wordt gemaakt aan de rechtsonzekerheid die veroorzaakt werd door het arrest van september 2004. “De bestreden bepaling heeft niet tot gevolg de wet toepasselijk te maken op de zaken die met een definitieve rechterlijke beslissing zijn afgesloten. Zij heeft dus geen retroactieve werking. Zij leidt evenmin ertoe de afloop van de hangende gedingen te beïnvloeden. Het is daarentegen juist dat zij, door de onmiddellijke toepassing van de wet op de hangende zaken op te leggen, tot gevolg kan hebben de financiële last van de in het ongelijk gestelde partijen te verzwaren, terwijl zij bij de aanvang van het proces niet konden voorzien dat zij dat risico liepen”. De mogelijkheid die aan de rechter wordt geboden om de R.P.V. te verminderen (bij een kennelijk onredelijke situatie) of te verhogen (in geval van complexiteit van de zaak), op vraag van partijen, laat toe dat de onmiddellijke werking geen onevenredige gevolgen heeft respectievelijk voor partijen die bij de aanvang van de hangende procedure de impact van de wet niet konden voorzien 395
394
E. VAN DEN HOUT, “Retroactiviteit in de wet op de verhaalbaarheid van erelonen en kosten verbonden aan de bijstand van een advocaat”, T. Verz. 2008, afl. 3, 328-329. 395 Bepaalde feitenrechters blijken het gegeven dat partijen bij de aanvang van de procedure de substantiële verhoging van de R.P.V. ingevolge de Wet Verhaalbaarheid Erelonen en het uitvoeringsbesluit niet konden
131
en voor partijen die tijdens de hangende procedure aanzienlijke kosten hebben gemaakt. 396 De onmiddellijke toepassing van de wet op de hangende zaken is volgens het Hof een pertinente maatregel om een einde te maken aan de rechtsonzekerheid. 278
Er moet worden onderstreept dat nog diverse aangelegenheden m.b.t. de Wet
Verhaalbaarheid Erelonen het voorwerp uitmaken van nog te beslechten procedures door het Grondwettelijk Hof. Zo dient het Hof zich bijvoorbeeld nog uit te spreken over de vraag of het geen schending is van het gelijkheids- en non-discriminatiebeginsel dat een (in het gelijk gestelde) vrijwillig of gedwongen tussenkomende partij, bijvoorbeeld de verzekeraar van een rechtstreeks gedaagde niet gerechtigd is op een R.P.V. ten laste van de beklaagde of de burgerlijk aansprakelijke of gebeurlijk de rechtstreeks dagende burgerlijke partij. 397 Men kan uit dit alles concluderen dat het Grondwettelijk Hof met een helder arrest duidelijk gekozen heeft voor de rechtszekerheid door de regeling ongemoeid te laten. Er is geen enkele reden om nu de grondbeginselen van de wet opnieuw te gaan veranderen, al is het misschien wel aangewezen dat de wetgever enkele technische schoonheidsfoutjes wegwerkt.
3.2.
279
De procedures voor de Raad van State
Ook het Koninklijk Besluit van 26 oktober 2007 (met de befaamde tabel met de
bedragen van de R.P.V.’s) is het voorwerp van diverse procedures tot nietigverklaring bij de Raad van State. 280
In één van die procedures vorderen de verzoekende partijen ook de schorsing van de
tenuitvoerlegging en hierover heeft de Raad van State zich bij arrest van 10 juli 2008 uitgesproken. 398 Om een schorsing te bekomen bij de Raad van State moet een verzoekende partij niet enkel bewijzen dat het bestreden besluit en de uitvoering daarvan onwettig is, maar moet men bovendien aantonen dat de uitvoering van het besluit een moeilijk te herstellen ernstig nadeel berokkent. Indien een van beide voorwaarden niet is vervuld, verwerpt de Raad van State het verzoek tot schorsing. I.c. oordeelde de Raad van State dat er geen moeilijk te herstellen ernstig nadeel was, zodat het zich niet uitsprak over de gronden tot schorsing. Dit arrest beoordeelt dus niet de wettigheid van het betreffende K.B., zodat
inschatten, als een element te zien dat de toepassing van het minimumbedrag kan rechtvaardigen. (bv. Rb. Namen 16 januari 2008, R.G.C.F. 2008/66, 428). 396 Arrest nr. 182/2008 van 18 december 2008, overwegingen B.20.3.-B.21.4. 397 Prejudiciële vraag gesteld bij vonnissen van de politierechtbank te Antwerpen van 9 oktober 2008 (rolnr. 4533, B.S. 5 december 2008) en van de politierechtbank te Brugge van 11 maart 2008 (rolnr. 4446, B.S. 9 mei 2008) en van 12 februari 2008 (rolnrs. 4432 en 4433, B.S. 15 april 2008). 398 R.v.St., 10 juli 2008, nr. 185.315.
132
uit dit arrest niet veel conclusies kunnen worden getrokken. 399 Het blijft wachten op een nieuwe interventie van de Raad van State om meer te weten te komen over de wettelijkheid van het K.B. 281
In een eerste middel dat werd aangevoerd om de schorsing en de nietigverklaring van
het uitvoeringsbesluit te vorderen, voerden de verzoekers aan dat het uitvoeringsbesluit zich ertoe beperkt om enkel een onderscheid te maken tussen in geld waardeerbare vorderingen, zonder een onderscheid te maken naar de aard en de belangrijkheid van de zaak. Volgens de verzoekers staat dit haaks op het voorheen bestaande K.B. van 30 november 1970, waar een onderscheid werd gemaakt in functie van de aanleg en de aard van de procedure, verwijzend naar de bevoegde rechtbanken en waarbij voor de arbeidsrechtbanken in een lagere R.P.V. werd voorzien. 282
In een ander middel vorderden verzoekers de vernietiging van art. 4 van het
uitvoeringsbesluit. De Koning beperkt de bedragen van de R.P.V. waarop een sociaal verzekerde aanspraak kan maken, indien de rechter hem in een geschil van sociaal zekerheidsrechterlijke aard in het gelijk stelt, tot een bedrag dat naar de orde van grootte beperkt blijft tot het bedrag van de vroegere R.P.V. Dit artikel brengt aldus geen daadwerkelijke terugvorderbaarheid voor een sociaal verzekerde teweeg. Deze bedragen staan niet in verhouding tot de kosten en erelonen van een advocaat waarvan zij nochtans de verhaalbaarheid zouden dienen te verzekeren ten gunste van de in het gelijk gestelde partij. 283
Zoals hierboven reeds vermeld, kan een vakbondslid voor de arbeidsrechtbank
juridische bijstand krijgen van een vakbondsvertegenwoordiger. Dat is geen advocaat. Als het vakbondslid zijn proces wint, heeft hij daardoor geen recht op een R.P.V. Volgens de vakbonden gaat het om een oneerlijke concurrentie. De Raad van State besliste hieromtrent reeds in een arrest van 10 juli 2008 dat een afgevaardigde van de vakbond niet dezelfde vergoeding krijgt als een advocaat, zodat een rechtzoekende het daar niet laat vanaf hangen om al dan niet naar de rechter te stappen. Bovendien kan een rechter altijd “sociale correcties” doorvoeren. 284
In een laatste middel vorderen verzoekers de schorsing en vernietiging van het
uitvoeringsbesluit op grond van de stelling dat het uitvoeringsbesluit procedurele aangelegenheden zou bevatten, die geenszins aan de Koning werden gedelegeerd. Er wordt o.a. gerefereerd aan art. 6 waarin wordt bepaald dat een minimumvergoeding moet worden opgelegd in geval van verstek.
399
H. LAMON, Het verhaal van de verhaalbaarheid: het is wachten op het grondwettelijk hof, Studieavonden 2008-2009 i.s.m. C.B.R., 16 oktober 2008, 24.
133
§4.Gevolgen van de nieuwe wet.
4.1.
285
De rechter, meer of minder toegankelijk?
Velen beweren dat de drempel voor de toegang tot justitie hoger ligt. Het aantal zaken
daalt en dat is zowel slecht voor de rechtzoekende als voor de advocaat. Uit een onderzoek dat kersvers verkozen stafhouder van de Nederlandstalige balie in Brussel Alex Talon gevoerd heeft, blijkt dat de instroom van burgerlijke zaken aldaar sedert de nieuwe regeling gedaald is met ongeveer een tiende. 400 Die trend komt eveneens tot uiting in een enquête die De Juristenkrant bij 1.240 advocaten heeft afgenomen. Vooral mensen met een zwak dossier, maar ook mensen met een sterk dossier schrikken ervoor terug een proces te beginnen. Vooral particulieren met een middelmatig inkomen zouden minder geneigd zijn een rechtszaak te beginnen. Bij bedrijven speelt de financiële drempel minder een rol, vooral omdat proceskosten voor hen fiscaal aftrekbaar zijn. Een voorbeeld van een onrechtvaardige toepassing waartoe de nieuwe regeling leidt, is de R.P.V. in echtscheidingszaken. Dergelijke zaken zijn niet in geld waardeerbaar en dus moet de verliezer altijd € 1.200 aan de winnaar betalen. 401 Tallon stelt voor om de gewone burger, evenals de handelaar, van een fiscale aftrekbaarheid van proceskosten te laten genieten. 286
De Raad van State stelt in haar arrest van 10 juli 2008 402 echter dat er weinig gevaar
bestaat voor een verminderde toegang tot de rechter. Het gaat inderdaad over een aanzienlijke verhoging van de bedragen die een verliezer van een proces aan een winnaar moet betalen, maar terzelfder tijd zijn er voldoende garanties, zoals o.a. de moduleringsbevoegdheid van de rechter, om de toegang tot de justitie democratisch te houden. 287
Uit de parlementaire voorbereidingen blijkt dat de wetgever meende dat de nieuwe
verhaalbaarheid geen belemmering zou betekenen voor de toegang tot de rechter wanneer aan de rechter deze moduleringsbevoegdheid toegekend wordt. Daar kan ernstig aan getwijfeld worden omdat (1) de rechter niet uit eigen beweging kan overgaan tot het aanpassen van het basisbedrag 403 , (2) het bovendien bij de aanvang van het proces allerminst zeker is dat de rechter zal ingaan op het verzoek van een partij om af te wijken van het basisbedrag zodat zijn mogelijke interventie geen invloed heeft op de drempel tot de rechtstoegang, (3) de rechter geen rekening mag houden met de financiële draagkracht van de (minder vermogende) winnende partij om het bedrag van de vergoeding op te trekken (in geval van een meer vermogende verliezende partij), (4) art. 1023 Ger.W. nog steeds voorschrijft dat ieder beding tot verhoging van de schuldvordering ingeval deze in rechte zou worden 400
En dat is zonder rekening te houden met het toegenomen aantal echtscheidingszaken door een soepeler regelgeving. In werkelijkheid ligt de vermindering van het aantal instromende zaken nog hoger. 401 F. VERHOEST, “Minder processen door hogere kostprijs”, De Standaard 26 juni 2008, 1. 402 R.v.St., 10 juli 2008, nr. 185.315. 403 Dit moet genuanceerd worden sedert het invoeren van het initiatiefrecht van de rechter. Cfr. supra.
134
geëist, als niet geschreven wordt beschouwd en (5) het criterium van het kennelijk onredelijk karakter van de situatie uitmunt door zijn vaagheid doordat het refereert aan het geval van het sanctioneerbare procesrechtsmisbruik en er toch zou van moeten onderscheiden worden. Bovendien impliceert deze bevoegdheid dat in een niet te voorspellen aantal processen over de aanpassing van het geldende basisbedrag betwisting zal worden gevoerd, wat de complexiteit en de duur van de rechtsgang alleen maar kan verhogen. 404 288
De
tempering
die
de
wet
voorziet
voor
meerpartijengedingen 405
zal
hoogstwaarschijnlijk ook leiden tot een navolgend proces in het proces. 289
Door de nieuwe regeling is de mogelijke financiële impact van een verloren procedure
nog groter geworden: naast kosten en erelonen voor de eigen raadsman, riskeert men de verhoogde R.P.V. te moeten betalen. Dat risico kan worden gedekt door een rechtsbijstandverzekering die ook de R.P.V. van de verliezende partij ten laste neemt. Een rechtsbijstandverzekeraar levert praktische bijstand met betrekking tot alle onderzoeken, verzamelt gegevens of houdt zich bezig met eventuele minnelijke schikkingen. Zij komt ook tussen in de gerechtskosten, waaronder de mogelijke rechtsplegingvergoeding. Er kan niet aan voorbijgegaan worden dat het risico van een procedure door de nieuwe verhaalbaarheidsregeling verhoogt: de winst wordt (meer) een nettowinst omdat (een deel van) de advocatenkosten niet meer moeten worden afgetrokken en het verlies wordt zwaarder om dragen omdat (een deel van) de advocatenkosten van de winnende partij moeten vergoed worden. Indien de verhoogde inzet van een procedure de burger ertoe zou moeten aanzetten om af te zien van “niet te winnen” procedures of van procesbevorderende houdingen of stellingen, dan blijft de vraag of hiermee de toegang tot de rechter niet wordt verminderd en of de bestaande moeilijkheden op dat vlak niet zijn toegenomen in tegenstelling tot wat de regering zich had voorgenomen. De afloop van een proces is steeds onzeker, terwijl de toegang tot de rechter een mensenrecht is, waarvan het resultaat veelal onvoorspelbaar is op het ogenblik dat men zich tot de rechter wendt. Deze vraag is des te prangender wanneer blijkt dat het systeem van rechtsbijstand en tweedelijnsbijstand niet werd uitgebreid en dat het bekostigen van een rechtsbijstandsverzekering niet voor alle burgers haalbaar is. 406
404
P. LEFRANC en F. EVERS, “Leidt de verhaalbaarheid van de advocatenkosten tot een meer toegankelijke justitie?”, TvMR 2007, afl. 4, 9. 405 Cfr. supra: nr. 164-165. 406 P. LEFRANC en F. EVERS, “Leidt de verhaalbaarheid van de advocatenkosten tot een meer toegankelijke justitie?”, TvMR 2007, afl. 4, 10.
135
4.2.
290
Procesgedrag en –verloop
De wet heeft tot gevolg dat de inzet van procedures verhoogt. Overbodige procedures
worden teruggedrongen doordat eenieder die potentiële procespartij is, tot verantwoordelijkheid zal worden aangezet voor het instellen van de procedure. 291
De nieuwe regeling zal ingrijpend het procesverloop beïnvloeden. De vroegere
techniek van de R.P.V. blijft van kracht en allicht zullen bestaande technieken meer dan vroeger gebruikt worden (zoals bijvoorbeeld de mogelijkheid voor de rechter om de R.P.V.’s “om te slaan” of te compenseren wanneer beide partijen gedeeltelijk in het ongelijk gesteld worden). Dat betekent echter niet dat er niet veel verandert. Er is o.a. een andere definitie van wat een R.P.V. is en dat heeft verregaande juridische gevolgen. 407 292
De wet van 21 april 2007 is, zoals uit de voorgeschiedenis is gebleken, een welkome
en noodzakelijke regeling voor een hoogoplopend debat dat de juridische wereld de laatste jaren heeft beziggehouden. Inhoudelijk is hij de resultante van een evenwichtsoefening tussen soms strijdige belangen. Enerzijds moest het recht op toegang tot de rechter gevrijwaard blijven, maar anderzijds kunnen de kosten en erelonen van een advocaat wel deel uitmaken van de schade die een partij ten gevolge van een fout/contractuele wanprestatie van een derde lijdt. Het nadeel van dit compromis is dat aan de hoven en rechtbanken een “vork” wordt gegeven waarbinnen ze de R.P.V. moeten vaststellen, zodat processen binnen of na processen nooit ver weg zullen zijn. Processen slepen langer aan en worden complexer, wat weer hogere kosten voor de procesvoerders met zich brengt en bijkomende gerechtelijke achterstand veroorzaakt. Een uniform bedrag is de enige mogelijkheid op procesrechtelijk een op lange termijn werkbare situatie uit te werken. 408
407
H. LAMON, “Rechtsplegingvergoeding is geen ereloon”, Ad Rem 2008, afl. 1, 44. I. SAMOY en V. SAGAERT, “Eerste praktische knelpunten van de Wet Verhaalbaarheid” in VLAAMSE CONFERENTIE DER BALIE VAN GENT, Actualia Gerechtelijk Recht, Brussel, Larcier, 2008, 83. 408
136
4.3.
293
De adviesfunctie van de advocaat
Eenieder die potentiële procespartij is, zal aangezet worden tot verantwoordelijkheid
voor het instellen van de procedure. De regeling inzake tergend en roekeloos geding bood daartegen reeds een buffer, maar de wet van 21 april 2007 zet daarvoor een belangrijke stap voorwaarts. Hij zal dan ook de verantwoordelijkheidszin binnen de advocatuur aanscherpen en de informatieplicht jegens de cliënt aanvullen. Een belangrijke taak lijkt daarbij weggelegd voor de Ordes. Het uitwerken van en modelformulier zou in dat verband aansprakelijkheidsgeschillen over de informatieverplichtingen in belangrijke mate kunnen voorkomen. Burgers doen er goed aan vooraf goed met hun advocaat te overleggen over de kansen op slagen en de wenselijkheid van een proces. De advocaat wordt meteen herinnerd aan zijn oude opdracht om “als eerste rechter” de cliënt in alle eerlijkheid te informeren. Wanneer het misloopt, kan het prijskaartje voor de rechtszoekende flink oplopen. Dit zal allicht in sommige gevallen afschrikken en een ontradend effect hebben. Misschien zullen er minder zaken via de rechtbanken beslecht worden en het is dan maar de vraag of dit nu een goede of een slechte zaak is. Het lijkt er soms wat op dat er nu en dan toch wat te snel naar het procedurewapen gegrepen wordt, zonder daarbij de dialoog en de verzoening enige kans te geven. Bepaalde conflicten worden in onze samenleving nodeloos “gejuridiseerd” en komen in de plaats van falende sociale netwerken. Er mag immers niet uit het oog verloren worden dat heel wat processen omwille van een principekwestie gevoerd worden. In deze zaken is de kostprijs voor de cliënt van ondergeschikt of van geen belang. De nieuwe wet kan dan ook een aanzet zijn om alternatieve geschillenbeslechting (zoals de bemiddeling een nieuwe kans te geven). 409
409
H. LAMON, “Rechtsplegingvergoeding is geen ereloon”, Ad Rem 2008, afl. 1, 44.
137
4.4.
De weerslag van de nieuwe regeling op het verzekeringswezen.
a.
294
Na
het
Weerslag op de verzekeringen in het algemeen
septemberarrest
van
het
Hof
van
Cassatie
was
de
aansprakelijkheidsverzekeraar gehouden de R.P.V. te dragen. De rechtsbijstandverzekeraar daarentegen, kon een deel van zijn uitgaven terugvorderen van zijn verzekerde. Dit gegeven zal fundamenteel wijzigen met de Wet van 21 april 2007. Hoger is toegelicht dat onder de jurisprudentiële regeling de kosten en erelonen van de advocaat gekwalificeerd worden als een schadepost, die onderdeel uitmaakt van de schadevergoeding die de aansprakelijke verschuldigd is en onder de waarborg van de aansprakelijkheidsverzekeraar valt. De wet van 21 april 2007 kwalificeert de forfaitaire tegemoetkoming in de kosten en erelonen van de advocaat uitdrukkelijk als een R.P.V. die onderdeel uitmaakt van de gerechtskosten in de zin van artikel 1018 Ger.W. Vóór
de
inwerkingtreding
van
de
Wet
Verhaalbaarheid
Erelonen
was
de
rechtsbijstandverzekering al belangrijk voor de gerechtskosten en de kosten en erelonen van de zelf gekozen advocaat. Door de invoering van de Wet Verhaalbaarheid Erelonen heeft de rechtsbijstandverzekering nog aan belang gewonnen. Deze kosten en erelonen zijn onzeker en kunnen hoog oplopen. 410 Hierna wordt overlopen welke de gevolgen zijn van deze wettelijke regeling voor de prestaties van de verzekeraar.
410
P. COLLE, Handboek bijzonder gereglementeerde verzekeringscontracten, Antwerpen, Intersentia, 2005, 300309.
138
b.
Weerslag op de rechtsbijstandverzekering
i.
De rechtsbijstandverzekering als instrument om de rechtstoegang te bevorderen.
295
Naast de verhaalbaarheid van de erelonen is er ook nog op andere gebieden
vooruitgang geboekt m.b.t. de rechtstoegang. In verscheidene wetsvoorstellen werd de rechtsbijstandverzekering naar voren geschoven als middel om de rechtstoegang te bevorderen. Na de mislukte poging van een voorontwerp van wet dat het afsluiten van een luik rechtsbijstandverzekering verplicht stelde tijdens het afsluiten van een verzekering B.A. privéleven 411 , heeft
de
wetgever
fiscale
stimulansen
aangewend
teneinde
het
afsluiten
van
rechtsbijstandverzekeringsovereenkomsten te bevorderen, welke beantwoorden aan minimale voorwaarden zowel inzake de tarifering van de premies als inzake de omvang van de waarborgen. Dit maakt het voorwerp uit van het K.B. van 15 januari 2007, waarvan het doel niet is het op touw zetten van een modelpolis rechtsbijstand, maar het omschrijven van de voorwaarden waaraan de verzekeringspolissen rechtsbijstand moeten beantwoorden om van de fiscale vrijstelling te genieten. De waarborg biedt ten minste dekking voor (i) de kosten en erelonen van de advocaten, gerechtsdeurwaarders en iedere andere persoon die de vereiste kwalificaties heeft overeenkomstig de op de procedure toepasselijke wet en (ii) de ten laste van de verzekerde gelegde kosten van de gerechtelijke en buitengerechtelijke procedures (art. 5, §2). Volgens een eerste evaluatie blijven de vraag naar en het aanbod van deze typeovereenkomst vooralsnog beperkt. Verklaringen hiervoor zijn de onzekerheid over de beoordeling van de overeenkomsten door de fiscale administratie, het feit dat de fiscale stimulans weinig zichtbaar is en het blijvend gebrek aan bekendheid van de rechtsbijstandverzekering bij het publiek. De sector neemt tevens een afwachtende houding aan t.a.v. de rentabiliteit van het product. De uitgebreide waarborgen die moeten worden toegekend en de beperkte premie die daarvoor moet worden betaald om het fiscale voordeel te genieten kan hiervoor een reden zijn. Daarnaast blijkt er ook een gebrek aan voldoende know-how en personeel intern bij de rechtsbijstandverzekeraars om de verzekerden te adviseren en de nodige bijstand te geven voor alle geschillen die verplicht in de waarborg moeten worden opgenomen. 412
411
Cfr. supra: nr. 118-123. C. VAN SCHOUBROECK, “Verhaalbaarheid van kosten en erelonen raadslieden ook voor verzekeraars?”, in Liber Amicorum Jean-Luc Fagnart, Louvain-la-Neuve, Anthemis, 2008, 345.
412
139
ii.
De weerslag van de verhaalbaarheid van de erelonen op de rechtsbijstandverzekering
296
In het kader van zijn waarborg, is de rechtsbijstandverzekeraar ertoe gehouden de
dagvaardingskosten, de kosten van onderzoek en de erelonen en kosten van advocaten en technische raadslieden te dragen. 413 297
Zoals hoger reeds vermeld, is de vordering van de rechtsbijstandverzekeraars in de
meeste gevallen terecht en ze winnen dan ook de meerderheid van hun geschillen. Zij verwelkomen de nieuwe regeling met de opgetrokken R.P.V.’s dan ook met open armen. Met bijkomende clausules in de polisvoorwaarden kan er zekerheid gecreëerd worden dat het ereloon van de aangestelde raadsman (gedeeltelijk) gecompenseerd wordt. De uitgaven aan erelonen zullen door de compensatie dalen, waardoor de schadelast van de rechtsbijstandverzekeraar vermindert. 414
1. Met betrekking tot aansprakelijkheidsgeschillen 298
Als
de
verzekerde
de
procedure
wint,
kan
verdedigd
worden
dat
de
rechtsbijstandverzekeraar de betaalde kosten kan recupereren zoals hij in het verleden reeds de R.P.V. recupereerde. Dit kan op grond van het subrogatierecht tegen de aansprakelijke derde of zijn aansprakelijkheidsverzekeraar geregeld in art. 41 W.L.V.O. dat van toepassing is op alle verzekeringen tot vergoeding van schade. 299
Verliest de verzekerde de procedure, dan moet de rechtsbijstandverzekeraar de R.P.V.
die verschuldigd is aan de winnende partij, betalen, voor zover deze kosten in de polis gedekt zijn. Dit is het geval voor een polis waarin op algemene wijze is bedongen dat “bij een verzekerd schadegeval de verzekeraar de procedure en gerechtskosten ten laste neemt”. krachtens artikel 1018 Ger.W. omvat het begrip “gerechtskosten” immers de R.P.V. tot vergoeding van de kosten en erelonen van de advocaat van de winnende partij. De winnende partij heeft geen rechtstreekse vordering tegen de rechtsbijstandverzekeraar. Hij zal de terugbetaling dus moeten terugvorderen bij de verzekerdetegenpartij zelf. 300
In een procedure waar een burgerlijke (tegen)vordering van een tegenpartij wordt
opgevangen door een B.A.-verzekeraar, is in het geval van verlies de R.P.V. met voorrang verschuldigd door de B.A.-verzekeraar (art. 82 W.L.V.O.).
413 414
Cfr. supra: nr. 63-66. I. RAMBOER, “Verhaalbaarheid advocatenkosten. Een vergiftigd nieuwjaarsgeschenk”, Verz. W. 2008.2, 34.
140
2. Met
betrekking
tot
procedures
andere
dan
aansprakelijkheidsgeschillen 301
Hier moet eveneens een onderscheid gemaakt worden tussen de situatie waarin de
verzekerde de procedure wint, dan wel verliest. 302
In de eerste hypothese waarin de verzekerde de procedure wint, komt de R.P.V. in
theorie toe aan de verzekerde als winnende partij. Volgens C. Van Schoubroeck wordt de rechtsbijstandverzekeraar niet gesubrogeerd in de rechten van de verzekerde tegen de verliezende partij om de R.P.V. te verhalen, omdat deze verliezende partij geen aansprakelijke derde is in de zin van art. 41 W.L.V.O. 415 Het recht om de R.P.V. te verkrijgen wordt het best uitdrukkelijk bedongen in de verzekeringsovereenkomst. Dit beding voorziet dat de verzekerde gehouden is de R.P.V. die hij krijgt van de verliezende partij, over te maken aan de verzekeraar. Dit beding kan eventueel ook bepalen dat de verzekerde aan de verzekeraar het recht geeft om de R.P.V. te vragen van de verliezende partij. Dergelijke contractsbedingen zijn allesbehalve nieuw en werden vroeger reeds voorzien in de rechtsbijstandverzekeringen om terugbetaling te krijgen van de oude R.P.V. en de gerechtskosten voor materiële akten die op grond van het Gerechtelijk Wetboek reeds verhaalbaar waren op de verliezende partij. 416 Men steunt deze clausules op het reeds eerder vermelde indemniteitsbeginsel. 417 303
In de hypothese dat de verzekerde de procedure verliest, geldt dezelfde regeling als
voor aansprakelijkheidsgeschillen. De rechtsbijstandverzekeraar zal de R.P.V. die verschuldigd is aan de winnende partij betalen, voor zover deze kosten in de polis gedekt zijn. Voor de uitbetaling zal de winnende partij zich moeten wenden tot zijn tegenpartij. Een mogelijk negatief gevolg hiervan is dat mensen sneller de stap zetten om hun geschil via de gerechtelijke manier op te lossen, aangezien zij niet meer zelf het risico lopen om de kosten te moeten dragen bij een eventueel verlies. Kosten die ze vroeger onder de jurisprudentiële regeling zelf voor een deel moesten dragen als een deel van de schadevergoeding, zijnde een schadepost dewelke de rechtsbijstandverzekeraar niet verzekert. Er is op dit vlak m.a.w. geen afschrikkend effect meer. Advocaten zouden dan ook al iets sneller adviseren om het geschil toch voor het gerecht te brengen als de cliënt toch gedekt is door een rechtsbijstandverzekering. 415
C. VAN SCHOUBROECK, “Verhaalbaarheid van kosten en erelonen raadslieden ook voor verzekeraars?”, in Liber Amicorum Jean-Luc Fagnart, Louvain-la-Neuve, Anthemis, 2008, 339. 416 V. CALLEWAERT en B. DE CONINCK, “La répétibilité des frais et honoraires d’avocat après l’arrêt de la Cour de Cassation du 2 septembre 2004: responsabilité et assurances”, R.G.A.R. 2005, nr. 13.944, nr. 48. 417 C. VAN SCHOUBROECK, “Verhaalbaarheid van kosten en erelonen raadslieden ook voor verzekeraars?”, in Liber Amicorum Jean-Luc Fagnart, Louvain-la-Neuve, Anthemis, 2008, 340.
141
304
De bestaande praktijk van de verrekening door de advocaat van de verzekerde van de
gemaakte kosten enerzijds en de bedragen ontvangen van de tegenpartij anderzijds, kan verder toegepast worden. Het protocol tussen de O.V.B. en de rechtsbijstandverzekeraars aangesloten bij Assuralia voorziet in dat verband: “Nadat zijn inschakeling wordt bevestigd door de verzekeraar, zal de advocaat de gerecupereerde gerechtskosten terugstorten aan of verrekenen in het voordeel van de verzekeraar” (art. 2). Een gelijkaardige regeling is voorzien in een protocol tussen de O.B.F.G. en Assuralia. 305
I.t.t.
C.
Van
Schoubroeck
die
een
onderscheid
maakt
tussen
aansprakelijkheidsgeschillen en procedures andere dan aansprakelijkheidsgeschillen, stellen J. Van Drooghenbroeck en B. Deconinck dat de oplossing in alle gevallen essentieel contractueel is. Volgens hen kan art. 41 W.L.V.O. in geen enkel geval nog de grondslag vormen voor een eventuele subrogatie. Rechtsbijstandcontracten voorzien quasi altijd dat de verzekeraar de kosten en uitgaven draagt. Ook bij hen komt de R.P.V. ten laste van de verzekeraar indien de verzekerde zijn proces verliest en stelt de vraag zich of de R.P.V. bezorgd moet worden aan de verzekeraar indien de verzekerde zijn proces wint. Het antwoord op deze vraag is volgens hen positief en zij kwalificeren dit als een overdracht van eventuele rechten, niet als een échte subrogatie sensu stricto zoals voorzien bij art. 41 W.L.V.O. Als men in dit geval al van subrogatie zou kunnen spreken, dan kan men zich alleszins niet baseren op art. 41 W.L.V.O., want deze bepaling voorziet een subrogatie in de rechten tegen een aansprakelijke derde, en m.b.t. terugvorderbare kosten kan men niet spreken van een schade, noch van een aansprakelijke derde. Het indemniteitsbeginsel, van toepassing op alle schadeverzekeringen en dus ook op de rechtsbijstandverzekering, stelt dat de verzekerde zich niet mag verrijken n.a.v. het schadegeval, omdat er een rechtsbijstandverzekering is die onkosten vermeden heeft. De R.P.V. gaat bijgevolg naar de verzekeraar. 418 306
Art. 41 W.L.V.O. voorziet een subrogatie tegen de aansprakelijke derde. Stel dat men
dit artikel nog zo ruim kan interpreteren en de overdracht van rechten hieronder kan brengen, dan nog zou de verzekeraar zijn recht niet rechtstreeks kunnen uitoefenen tegen de verliezende partij. De R.P.V. wordt per definitie toegekend o.b.v. een gerechtelijke beslissing aan de verzekerde, in uitvoering van de wet. De enige titularis van een dergelijke actio judicati is de verzekerde en niet de verzekeraar, zelfs als de verzekerde de uitgaven terugvordert in eigen naam, maar voor rekening van de verzekeraar op grond van een naamleningsovereenkomst. Alleen de verzekerde kan de uitvoering van de gerechtelijke beslissing afdwingen. De subrogatoire vordering van de verzekeraar is uitgesloten, zélfs al heeft die laatste reeds de kosten en erelonen van de advocaat gedragen.
418
B. DE CONINCK en J. VAN DROOGHENBROECK, “La loi du 21 avril 2007 sur la répétibilité des frais et honoraires d’avocat”, J.T. 2008, afl. 6295, 54-55 en http://jt.larcier.be (consultatie op 1 juli 2008).
142
307
Eenmaal de veroordeling tot de kosten plaatsgevonden heeft, kan de verzekeraar niet
eisen van de verzekerde dat hij hem het integrale bedrag van R.P.V. terugbetaalt, indien de verzekerde een deel zelf heeft moeten dragen wegens overschrijding van het plafond van de waarborg. 308
M.i. kan theoretisch nog een andere oplossing gevonden worden voor het probleem
van de terugvordering van de gemaakte kosten door de verzekeraar. Art. 22 van de wet van 11 juni 1874 houdende de titels X en XI van Boek I van het Wetboek van Koophandel (Verzekering in het algemeen – Verzekeringen in het algemeen) stipuleert: “De verzekeraar die de schade betaald heeft, treedt in alle rechten die de verzekerde, ter zake van die schade, tegenover derden mocht hebben, […]” en spreekt dus niet uitdrukkelijk over een “aansprakelijke derde” zoals dit voor art. 41 W.L.V.O. wel het geval is. Aangezien de wetgever art. 41 W.L.V.O. in principe inhoudelijk gebaseerd heeft op art. 22 van de Wet van 11 juni 1874 en men gaat er van uit dat men hier niet uitdrukkelijk van heeft willen afwijken, zou men dus kunnen gewagen van een extensieve interpretatie van art. 41 W.L.V.O. en stellen dat de wetgever eerder een algemene “gehoudenheid” van een derde tegenover de verzekerde bedoelt, i.p.v. aansprakelijkheid sensu strictu. Het gevolg hiervan is dat art. 41 W.L.V.O. wel toepassing kan vinden en de verzekeraar zo in de rechten van zijn verzekerde treedt. Subrogatie kan dan ook in gevallen waar er geen sprake is van een aansprakelijkheid. 309
Deze evoluties kunnen leiden tot een aanpassing van het aanbod van de
rechtsbijstandverzekering met het oog op de dekking van het risico van de kosten voortvloeiend uit het verlies van een rechtszaak.
143
Weerslag op de aansprakelijkheidsverzekering/”Betalen en ook verhalen”
c.
310
De verzekeraars burgerlijke aansprakelijkheid verwachten dat de operatie voor hen
neutraal zal zijn. De statistieken tonen aan dat ze in ongeveer de helft van de gevallen in het gelijk worden gesteld en dat ze in de andere helft van de gevallen verliezen. Beide zullen elkaar compenseren.
i.
Vergoeden bij aansprakelijkheid verzekerde. Gerechtskost in de zin van art. 82 WLVO
311
Gezien de kwalificatie als gerechtskost in de zin van artikel 1018 Ger.W., mag worden
aangenomen dat de R.P.V. eveneens een gerechtskost is in de zin van artikel 82 W.L.V.O. die ten laste valt van de aansprakelijkheidsverzekeraar. Zoals hoger vermeld is de aansprakelijkheidsverzekeraar gehouden de verdediging van de verzekerde op zich te nemen in het kader van zijn recht en plicht van leiding van het geschil (art. 77 en 79 W.L.V.O.). Deze kwalificatie als gerechtskost in de zin van art. 82 W.L.V.O. heeft belangrijke implicaties voor de rechten en plichten van de aansprakelijkheidsverzekeraar. Krachtens art. 82 W.L.V.O. is de aansprakelijkheidsverzekeraar gehouden de gerechtskosten te betalen. Gezien het dwingend karakter van deze bepaling kan hij de kosten in de overeenkomst niet van dekking uitsluiten. Wanneer de totale som van de vergoeding aan de benadeelde, de intresten hierop en de kosten, waaronder de gerechtskosten, hoger is dan het verzekerde bedrag, dient de aansprakelijkheidsverzekeraar zelfs boven het verzekerde bedrag, deze kosten te dragen, voor zover deze kosten niet kennelijk onredelijk zijn. Dit houdt een bijkomend risico op belangenconflict in tussen de aansprakelijkheidsverzekeraar en de verzekerde (art. 79 W.L.V.O.). Immers, de verzekerde kan er belang bij hebben om zijn onschuld staande te houden en dit ook in rechte af te dwingen. In het geval de verzekerde toch in het ongelijk wordt gesteld, zal de aansprakelijkheidsverzekeraar de R.P.V. van de winnende partij moeten betalen als onderdeel van de gerechtskosten. 419
419
C. VAN SCHOUBROECK, “Verhaalbaarheid van kosten en erelonen raadslieden ook voor verzekeraars?”, in Liber Amicorum Jean-Luc Fagnart, Louvain-la-Neuve, Anthemis, 2008, 336-337.
144
ii.
312
Gevolgen voor de minnelijke regeling van het schadegeval
Buiten een gerechtelijke procedure is de verhaalbaarheid beperkt tot de voorwaarden
opgelegd in voornoemde cassatierechtspraak. Gezien het toepassingsgebied van de wet beperkt is tot gerechtelijke procedures, wordt aangenomen dat de jurisprudentiële regeling onverkort geldt voor advocatenkosten die zijn gemaakt in het kader van een minnelijke regeling van een aansprakelijkheidsvordering, of meer algemeen voor kosten die betrekking hebben op een juridisch raadsman buiten het kader van een geding. 420 De afwezigheid van een dergelijke mogelijkheid tot verhaalbaarheid zou kunnen worden aangewend als argument om zo vlug mogelijk gerechtelijke procedures in te leiden. Dit zou indruisen tegen de diverse maatregelen die beogen de gerechtelijk achterstand zo snel mogelijk weg te werken. Voorts rijst de vraag of het onderscheid dat de Wet van 21 april 2007 maakt tussen enerzijds de bijstand van een advocaat tijdens een minnelijke procedure en anderzijds zijn bijstand tijdens een gerechtelijke procedure niet indruist tegen het verbod op discriminatie. 421 313
In een minnelijke regeling zal de rechter op grond van het beginsel dat de volledige
schade moet worden vergoed maar ook niet meer, de werkelijke kosten in rekening brengen. Bij een gerechtelijke procedure moet de rechter daarentegen de bij K.B. van 26 oktober 2007 vastgelegde criteria toepassen om de verschuldigde R.P.V. te bepalen. Anderzijds zullen in beginsel de advocatenkosten bij een minnelijke afwikkeling lager liggen. 314
Wanneer de rechtsbijstandverzekeraar zijn kansen op winst relatief laag inschat, zal hij
nog meer dan vroeger, onder de jurisprudentiële regeling, aansturen op een minnelijke regeling van het geschil om de kosten zo laag mogelijk te houden.
420
K. BEIRNAERT, “Erelonen en kosten strafpleiters verhaalbaar via rechtsplegingvergoeding?”, Juristenkrant 2008, afl. 163, 12; I. SAMOY en V. SAGAERT, “De wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat”, R.W. 2007-08, afl. 17, 692 en http://www.rwe.be (consultatie op 21 december 2007). 421 C. VAN SCHOUBROECK, “Verhaalbaarheid van kosten en erelonen raadslieden ook voor verzekeraars?”, in Liber Amicorum Jean-Luc Fagnart, Louvain-la-Neuve, Anthemis, 2008, 335.
145
iii.
Hoe gebeurt de betaling door de verliezende aansprakelijke partij aan benadeelde die het proces wint?
315
Stel dat de benadeelde de winnende partij is, dan dient de aansprakelijke dader als
verliezende partij de R.P.V. te vergoeden en komt deze vergoeding aan de benadeelde toe. De benadeelde kan deze R.P.V. echter ook op grond van zijn rechtstreekse vordering en eigen recht rechtstreeks van de aansprakelijkheidsverzekeraar vorderen (art. 86 W.L.V.O.). 316
Vaak heeft de rechtsbijstandverzekeraar van de benadeelde reeds (een deel van) de
kosten en ereloon van de advocaat van de benadeelde gedragen. Ten belope van de betaalde kosten en erelonen, kan deze verzekeraar als gesubrogeerde in de rechten van zijn verzekerde de R.P.V. ontvangen, hetzij rechtstreeks van de aansprakelijke, hetzij van diens aansprakelijkheidsverzekeraar.
iv.
De verweerder in aansprakelijkheid wint het proces. Gevolgen voor de benadeelde
317
In tegenstelling tot onder de prudentiële regeling, heeft het verliezen van een zaak en
het afwijzen van de aansprakelijkheidsvordering wel gevolgen voor de benadeelde. De nietaansprakelijke persoon heeft dan als winnende partij recht op de R.P.V. ten laste van de benadeelde, zelfs al was hij verweerder in de procedure. De verliezende partij kan een beroep doen op zijn rechtsbijstandverzekeraar om deze kosten te dragen, voor zover deze de gerechtskosten die zijn toegekend aan een derde verzekert. 422
422
C. VAN SCHOUBROECK, “Verhaalbaarheid van kosten en erelonen raadslieden ook voor verzekeraars?”, in Liber Amicorum Jean-Luc Fagnart, Louvain-la-Neuve, Anthemis, 2008, 338.
146
v.
Wat indien de aansprakelijkheidsverzekeraar van de in het gelijk gestelde verweerder de kosten en ereloon reeds gedragen heeft? Verhalen bij niet-aansprakelijke verzekerde
318
Als de verweerder in aansprakelijkheid het proces wint, komt de R.P.V. hem toe. De
vraag stelt zich nu of zijn aansprakelijkheidsverzekeraar die reeds (een deel van) de kosten gedragen heeft, deze kan recupereren bij de in het ongelijk gestelde of zijn rechtsbijstandverzekeraar? Hij kan zich niet beroepen op het subrogatierecht in de zin van art. 41 W.L.V.O. aangezien de benadeelde die zijn proces verliest, per hypothese geen aansprakelijke derde is, zodat tegen hem geen subrogatievordering kan worden ingesteld. Zelfs wanneer de rechtsbijstandverzekering van de benadeelde dekking geeft voor de kosten en erelonen ten laste van derden, kan de aansprakelijkheidsverzekeraar van de winnende partij evenmin een vordering instellen tegen de rechtsbijstandverzekeraar. Een derde die geen partij is bij een rechtsbijstandverzekeringsovereenkomst (noch zijn gesubrogeerde) heeft geen rechtstreekse vordering tegen de rechtsbijstandverzekeraar. De rechtstreekse vordering die wettelijk voorzien is in art. 86 W.L.V.O. is beperkt tot vorderingen ingesteld op grond van een aansprakelijkheidsverzekering. 319
Het indemniteitsbeginsel (art. 37 W.L.V.O.) voorziet dat de verzekerde in ieder geval
niet meer vergoeding kan ontvangen dan de werkelijk gemaakte kosten. Hij mag zich niet verrijken n.a.v. het schadegeval. Hieruit kan men afleiden dat de verzekerde die de R.P.V. heeft ontvangen, deze R.P.V. niet voor zichzelf kan houden wanneer hij deze kosten en erelonen niet zelf heeft betaald. Bijgevolg moet de verzekerde die niet aansprakelijk gesteld is, de toegekende R.P.V. overmaken aan de aansprakelijkheidsverzekeraar. Om discussie te vermijden, blijft het niettemin aangewezen voor de verzekeraar om in de verzekeringsovereenkomst uitdrukkelijk te bedingen dat de verzekeraar recht heeft op betaling van de ontvangen R.P.V., ten belope van maximaal de door hem gedragen kosten en erelonen. Gelijkaardige clausules waren reeds gebruikelijk in rechtsbijstandverzekeringen, ten einde de kosten van dagvaarding of getuigenverhoor terugbetaald te krijgen. Waar de aansprakelijkheidsverzekeraar onder het regime van het septemberarrest “enkel moest betalen en niet kon verhalen”, kan hij nu onder de Wet van 21 april 2007 ook “verhalen”. 423
423
C. VAN SCHOUBROECK, “Verhaalbaarheid van kosten en erelonen raadslieden ook voor verzekeraars?”, in Liber Amicorum Jean-Luc Fagnart, Louvain-la-Neuve, Anthemis, 2008, 338-339.
147
vi.
320
Art. 82 W.L.V.O. en art. 23 M.O.
Voor de aansprakelijke bestuurder bij een verkeersongeval, heeft deze nieuwe regeling
geen gevolgen. De B.A.-verzekeraar vangt immers de burgerlijke eis op en zal naast de schade conform artikel 82 W.L.V.O. ook de kosten betreffende de burgerlijke rechtsvorderingen moeten betalen. De R.P.V. kan zoals gezegd ook aan een burgerlijke partij in strafzaken worden toekend. De uitsluiting van artikel 23 uit de Modelovereenkomst voor gerechtskosten in strafzaken is volgens T. Vanwambeke van rechtsbijstandverzekeraar Euromex niet van toepassing voor de R.P.V., hoewel deze vergoeding wel in de titel “Kosten” van het Gerechtelijk Wetboek is opgenomen. Rekening houdend met de hiërarchie der rechtsnormen is de Wet op de Landverzekeringsovereenkomst echter van een hogere orde dan het Koninklijk Besluit van 1992. Op deze basis kan de verzekerde alsnog van zijn verzekeraar betaling van deze kosten vorderen.
d.
Gevolgen voor het beleid
i.
321
Polisclausules herbekijken
Het lijdt geen twijfel dat de verzekeraars zich zullen moeten beraden m.b.t. het nieuw
financieel evenwicht en hun polisclausules gaan herbekijken. Teneinde hun rechten op recuperatie van de bedragen die zij hebben betaald tot vergoeding van de kosten en erelonen van de advocaat van hun verzekerde veilig te stellen, is het aangeraden de hoger vermelde voorwaarden te bedingen tot overdracht van de gelden door hun verzekerde. 322
Over de impact van de nieuwe wettelijke regeling op de premies van de
aansprakelijkheids- en rechtsbijstandsverzekering, alsmede op de voorwaarden en uitsluitingen van beide verzekeringsovereenkomsten is weinig informatie bekend. Men zou mogen verwachten dat deze eerder beperkt zal zijn. Verzekeraars zijn over het algemeen niet snel geneigd om hun premies aan te passen. Beide verzekeraars hebben zowel het recht om de gemaakte kosten te verhalen, als de plicht de kosten van de verliezende partij te dragen binnen de toegekende waarborg. Voor de gemengde verzekeringsondernemingen die beide takken beoefenen, kunnen we wellicht verwijzen naar de figuur van de communicerende vaten. Bovendien zijn beide verzekeraars bekend met de reeds lang bestaande 148
regelingen inzake de toekenning van de R.P.V. en terugbetaling van kosten van materiële akten, zoals dagvaarding. 424 De enige echte verandering is in feite dat het bedrag dat kan worden gerecupereerd, dan wel moet worden betaald, hoger is. Voor rechtsbijstandverzekeraars lijkt overigens het waarborgen van de advocatenkosten van derden een, controleerbaar, wapen in de concurrentiestrijd.
424
H. LAMON, “Rechtsplegingvergoeding is geen ereloon”, Ad Rem 2008, afl. 1, 44.
149
ii.
323
Impact op het beleid van schadeafwikkeling
Vooreerst kan de rechtsbijstandverzekeraar de verhoogde R.P.V. aanwenden om de
bescherming van de belangen van zijn verzekerde kracht bij te zetten. Zo zal een aansprakelijkheidsverzekeraar
die
zich
principieel
verzet
tegen
de
toepassing
van
de
minimumvergoedingen bepaald in de indicatieve tabel van de schadevergoedingen, zich mogen verwachten aan een gerechtelijke procedure en de bijkomende kost van de verhoogde R.P.V. 425 Een
voorbeeld
hiervan
vinden
we
bijvoorbeeld
in
een
rondschrijven
van
rechtsbijstandverzekeraar Euromex gericht aan de advocaten die in dossiers van Euromex-cliënten optreden waarin zij enkele principes vooropstelt. 426 -1e principe: Geen initiatief nemen of maatregelen nemen wanneer de meerkost van prestatie het belang van de bijkomende vergoeding overtreft. -2e principe: Geen initiatief nemen wanneer de kansen op recuperatie twijfelachtig zijn, ondermeer omdat het gevaar bestaat dat de verzekerde in het ongelijk wordt gesteld. -3e principe: Steeds de basisvergoeding vorderen, tenzij in volgende specifieke situaties en op voorwaarde dat de tegenpartij een verzekeraar is of deze op een verzekeraar kan terugvallen: -De procedure is complex of langdurig -De
procedure
is
het
gevolg
van
een
kennelijk
ontoereikend
vergoedingsvoorstel van de tegenpartij (verzekeraar) of van een verzet tegen een rechtmatige aanspraak van de cliënt. -De weigering tot vergoeding van de cliënt heeft een kennelijk onredelijk karakter. In deze drie gevallen vordert men de maximumvergoeding.
425 426
G. DAEMEN, “Het standpunt van de rechtsbijstandverzekeraar”, R.D.J.P. 1997, 9-10. Euromex Richtlijn Rechtsbijstand 24 december 2007.
150
324
Ten tweede kan deze verhoogde R.P.V. gebruikt worden als een hefboom voor een
minnelijke regeling van geschillen. 427 Keerzijde hiervan is een verhoogd risico op spanningen tussen rechtsbijstandverzekeraars en advocaten over de saisine en (meer) discussies over het ogenblik waarop de advocaat in de afwikkeling van het geschil tussenkomt. KBC, bijvoorbeeld, schuift in een richtlijn het principe naar voor om het bedrag van de vordering bij procedure zo laag mogelijk te houden en het niet-betwiste gedeelte van een vordering zoveel mogelijk voor de aanvang van de procedure maximaal te vergoeden. Voor zover verantwoord, stuurt de onderneming aan op het maximaliseren van minnelijke regelingen. 428 325
Hiermee nauw verwant is de vraag naar de invloed van de verhoogde R.P.V. op de
toepassing van de objectiviteitsclausule voorzien in art. 93 W.L.V.O. De advocaat die door de verzekerde is aangezocht om zijn advies te geven bij een verschil van mening met de verzekeraar over de te volgen gedragslijn, zal thans extra aandacht moeten geven aan de kost van de R.P.V. bij de beoordeling van de kansen op een succesvolle juridische procedure. Dit houdt een potentieel gevaar in van een toenemende spanning tussen de rechtsbijstandverzekeraars en de advocaten over de toepassing van deze objectiviteitsclausule. 429 Deze nieuwe regeling onderstreept in ieder geval de verantwoordelijkheid van de geconsulteerde advocaat.
e.
326
Gevolgen voor gespecialiseerde beroepsaansprakelijkheidsverzekeraars
Vooral de beroepsaansprakelijkheidsverzekeraars die architecten en ingenieurs
verzekeren zijn niet opgezet met de nieuwe regeling van de verhaalbaarheid. Die verzekeraars krijgen veel procedures te verwerken en in veel van de gevallen wordt de aansprakelijkheid van de ontwerper, geheel of gedeeltelijk, weerhouden. In bouwprocedures zijn gewoonlijk veel partijen betrokken en wanneer alleen de architecten (nu wettelijk verplicht) verzekerd zijn, is het zeer moeilijk om minnelijke regelingen uit te werken en om de niet-verzekerde partijen te bewegen tot een regeling. Onderhandelen met verzekeraars, wiens sociale rol er in bestaat schades te regelen, is nu eenmaal gemakkelijker dan praten met partijen die deze sociale rol niet hebben.
427
G. DAEMEN, “Het standpunt van de rechtsbijstandverzekeraar”, R.D.J.P. 1997, 9. KBC Vriendenkring Westhoek 19 mei 2008 i.v.m. de wet van 21 april 2007 m.b.t. de verhaalbaarheid van de kosten en erelonen van advocaten. 429 H. SMEYERS, “De tien geboden van de rechtsbijstandsverzekering”, T. Verz. 2007, afl. 2, 153-155. 428
151
De bijkomende R.P.V. zal voor de gespecialiseerde beroepsaansprakelijkheidsverzekeraars een kostprijs hebben, maar er kan aangenomen worden dat die verhoging van de schadelast, voor zover nodig, voor de toekomst opgevangen wordt door premie-aanpassingen. Het schoentje wringt echter daar waar de wetgever stelt dat de regeling ook geldt voor de oude dossiers. Dit leidt tot een eenmalige bijkomende kost die serieus kan oplopen. Voor deze last werd geen premie geïnd. Natuurlijk kan de betaling over vele jaren gespreid worden, maar de reservering moet binnen een redelijke termijn gebeuren. De wetswijziging heeft aldus een belangrijke impact op het resultaat van een aantal gespecialiseerde ondernemingen. 430
f.
327
Een adequate rechtsbijstandverzekering; niet overbodig
Er vanuit gaand dat een verhoogde R.P.V. drempelverhogend werkt, kan men moeilijk
twijfelen aan het nut van een degelijke rechtsbijstandverzekering. De door de wet toegekende vergoeding is immers slechts forfaitair en beperkt. Bovendien is de afloop van een rechtszaak zelden voorspelbaar. Het is vooral in deze situatie dat een rechtsbijstandpolis, omwille van de verhoogde R.P.V., meer en meer een must is. Zowel bij winst als verlies van een proces maakt het kunnen terugvallen op een rechtsbijstandverzekering een wereld van verschil. Met dergelijke polis is er in de situatie dat de verzekerde wint steeds een vermogensherstel aan 100 %. Verliest de verzekerde het proces, dan wordt zijn vermogensschade in elk geval niet groter. 431
430
I. RAMBOER, “Verhaalbaarheid advocatenkosten. Een vergiftigd nieuwjaarsgeschenk”, Verz. W. 2008.2, 34-
35. 431
T. VANWAMBEKE, “Verhaalbaarheid advocatenkosten. Impact op procederende partijen is groot”, Echo 2006, afl. 9, 8.
152
§5.Conclusie; De lege ferenda
328
De Wet van 21 april 2007 en het K.B. van 26 oktober 2007 dat er uitvoering aan geeft,
is ongetwijfeld één van de meest becommentarieerde en gedebatteerde wetten van het laatste decennium. Niet alleen in de rechtsleer, maar vooral ook in de rechtspraktijk heeft de wet het nodige stof doen opwaaien. Het is gemakkelijk om te stellen dat de nieuwe wet een miskleun is. De principes van deze wet zijn echter het gevolg van uitspraken van onze hoogste rechtscolleges en liggen in de lijn van internationale regels. De wet van 21 april 2007 was een welkome en noodzakelijke regeling voor een hoogoplopend debat dat de juridische wereld de laatste jaren heeft bezig gehouden. De wet was, zoals eerder gezegd, nodig om een einde te brengen aan de rechtsonzekerheid, maar ook in het kader van de E.U.-harmonisatie kwam België ver achter op het vlak van verhaalbaarheid t.a.v. zijn Europese buren. De Raad van Europa beveelt de lidstaten sinds lang aan alle nodige stappen te zetten om o.m. het procederen “inexpensive” te maken. In het bijzonder moeten zij oog hebben voor het principe dat “except in special circumstances a winning party should in principle obtain from the losing party recovery of his costs including lawyers’ fees, reasonably incurred in the proceedings”. 432
Een
oplossing van het verhaalbaarheidsvraagstuk kon alleen maar een werkbare oplossing vinden in de rechtsplegingvergoeding. De wetgever heeft bovendien met de door hem ingeslagen procesrechtelijke weg – en de bewuste keuze om de problematiek niet vanuit het aansprakelijkheidsrecht te benaderen – onze rechtscultuur, gekenmerkt door een democratische en laagdrempelige procesvoering, gepoogd te vrijwaren. 329
De wet wilde een transparante, eenvormige en eenvoudige oplossing voor het
verhaalbaarheidsvraagstuk. Toch kan men niet naast het feit kijken dat de rechtspraktijk er in de eerste toepassingsgevallen en m.b.t. bepaalde knelpunten bijzonder krampachtig mee omgaat. De praktizijnen geven aan dat ze de wet zeer goed kennen 433 , maar toch blijven nog tal van onopgeloste vragen die tot heel wat rechtsonzekerheid aanleiding geven. Daarnaast is de regeling die de wetgever heeft voorzien op verschillende punten te weinig verfijnd. Doordat het uitvoeringsbesluit de bedragen van de R.P.V. enkel bepaalt in functie van de waarde van het geschil en niet in functie van haar aard, zijn er tal van geschillen die aanleiding geven tot een onaangepaste R.P.V. Daarnaast is niet expliciet voorzien wat het gevolg is van het feit dat een tegen- of een tussenvordering wordt ingesteld, indien slechts een gedeelte van de vordering wordt ingewilligd, indien er meerdere procespartijen zijn die al
432
Comité van Ministers, aanbeveling nr. R(81) van 14 mei 1981 “on measures facilitating acces to justice”. In een enquête van de O.V.B. gaf 98% van de advocaten aan dat “de inhoud van de wet ons redelijk bekend is”, voor 96%: “zijn de praktische gevolgen redelijk bekend” en 90% geeft aan zijn cliënt info over de wet bij eerste consultatie.
433
153
dan niet door dezelfde raadsman worden vertegenwoordigd, etc. Voer voor de rechtsleer… Dit leidt jammer genoeg tot verschillende interpretaties en oplossingen van de verscheidene vraagstukken. 330
I.t.t. in Nederland waar er een grondige studie voorafging aan de totstandkoming van
het nieuwe Nederlands Burgerlijk Wetboek, gebeurde er in België zoals met al de laatste procedurewetten geen grondige reflectie. De wetgever staat onvoldoende stil bij de gevolgen van de wetten die ze maakt. Het gevolg hiervan is dat men met een probleem zit, en dus wordt de wetgeving gerepareerd. Er is nood aan een visie, een beleid op lange termijn. S. Voet stelt dat de grote lijnen van de Wet Verhaalbaarheid Erelonen billijk zijn en dat men nu vooral ruimte moet laten voor rechtsvorming (o.a. een zeer strikte toepassing van het basisbedrag is een must). De inwerkingtreding van de wet en het K.B. vergen nu eenmaal een gewenningsperiode gedurende dewelke de actoren in ons rechtsbestel ermee moeten leren omgaan (wat tot prejudiciële vragen leidt), terwijl de wettelijke oplossing niet door iedereen goed werd onthaald (wat tot verzoeken tot vernietiging voor het Grondwettelijk Hof en de Raad van State heeft geleid). Nochtans kwam de wetgever goed weg met het eerste arrest van het Grondwettelijk Hof. Het onderstreepte bij herhaling dat de door de wetgever gemaakte keuzes oordeelkundig het recht op toegang tot de rechter vrijwaren. 331
Dit neemt niet weg dat de wet in de praktijk al te vaak als onbillijk of onrechtvaardig
ervaren wordt. Ze bevat te veel onduidelijkheden dewelke leiden tot uiteenlopende opvattingen. Het is dus zeker en vast opportuun om enkele technische mankementen (zoals de problemen m.b.t. verstek en tegenvorderingen dewelke ontegensprekelijk voor bijkomende vertraging in het proces zorgen) te verhelpen en hier en daar de wet wat bij te schaven. Daarvoor is de werkgroep binnen het Kabinet van Justitie opgericht die moet waken over de toepassing en eventuele amenderingen van de wet. Een eerste kleine wijziging gebeurde reeds bij de wet van 22 december 2008 betreffende de verhaalbaarheid van de erelonen en de kosten verbonden aan de bijstand van een advocaat 434 . Deze wet voerde een “ondervragingsrecht” in voor de rechter. Alvorens over te gaan tot het opstellen van een reparatiewet, lijkt een ernstige, diepgaande voorafgaande rechtseconomische analyse onmisbaar alvorens tot het opstellen van een reparatiewet over te gaan, want het bijstellen van de regels zal ongetwijfeld opnieuw een debat losweken over eerder gemaakte beleidskeuzes.
434
B.S. 12 januari 2009.
154
Besluit
In het kader van de recente evoluties in rechtspraak en wetgeving in het Belgische recht poogde deze masterproef een overzicht te geven van de problematiek rond de verhaalbaarheid van het advocatenhonorarium. In onze democratie speelt deze kwestie een fundamentele en cruciale rol om de rechtstoegang voor iedereen te kunnen waarborgen. De vraag naar de verhaalbaarheid van de kosten en erelonen van advocaten is bijzonder actueel geworden. Dit blijkt o.a. uit het feit dat ook in niet-juridische literatuur artikels over deze materie verschijnen.
Uit een grondige studie van de Wet Verhaalbaarheid Erelonen blijkt dat er nog heel wat werk aan de winkel is. Er komen, voornamelijk op procedureel vlak, verscheidene knelpunten aan het licht. Hoe moet de onmiddellijke toepassing van de wet op hangende zaken in de praktijk toegepast worden? Is de nieuwe regeling van toepassing op administratieve procedures (bv. de Raad van State, het Grondwettelijk Hof)? En wat met procedures voor het Hof van Cassatie? Heeft een eiser op eenzijdig verzoekschrift recht op een rechtsplegingvergoeding van de afwezige tegenpartij? Heeft de in het gelijk gestelde partij recht op een integrale betaling van haar technisch raadsman? Moet de R.P.V. berekend worden op het (in de inleidende dagvaarding of laatste conclusie) gevorderde bedrag of op het door de rechter toegekende bedrag? Moet de rechter per definitie het basisbedrag, het minimumbedrag of het maximumbedrag opleggen? Wat gebeurt er in geval van pluraliteit van vorderingen, procespartijen? Hoe moet het plafond in art. 1022, vijfde lid, Ger.W. inzake de pluraliteit van winnende procespartijen worden geïnterpreteerd? Wat indien verscheidene partijen door één en dezelfde advocaat vertegenwoordigd worden? Heeft de in het gelijk gestelde burgerlijke partij in strafzaken recht op een R.P.V. van de vrijwillig tussenkomende verzekeraar? Hoe kan men het pernicieus effect van art. 6 van het K.B. Verhaalbaarheid Erelonen pareren? Bestaat de mogelijkheid voor een partij om een bijkomende vergoeding te vragen voor (andere) (buiten)gerechtelijke kosten? Hoe valt het nieuwe systeem te rijmen met de regeling voorzien in de Wet Betalingsachterstand Handelstransacties? Quid met juridische tweedelijnsbijstand? Hoe kan men tegemoetkomen aan het probleem van de cupiede vorderingen? Etc. Hoewel het vaak niet mogelijk is om een eenduidig antwoord op deze vragen te formuleren en de uiteindelijke oplossing vaak zal afhangen van de soevereine appreciatie van de feitenrechter, werd hierboven telkens opnieuw getracht op gemotiveerde wijze een stelling in te nemen. Ook werden respectievelijk de voor- en de nadelen van verscheidene opinies uit de rechtsleer belicht. 155
De wijze waarop de verhaalbaarheid van kosten van verdediging geregeld wordt door het arrest van het Hof van Cassatie van 2 september 2004, respectievelijk de Wet van 21/04/2007 heeft belangrijke gevolgen voor de verzekeringswereld.
Het septemberarrest van het Hof van Cassatie maakte een einde aan de traditionele nietverhaalbaarheid van verdedigingskosten. Voorheen droeg iedere procespartij zelf de kosten en erelonen van haar advocaat. Dit gegeven wijzigde fundamenteel met dit arrest dat zijn relevantie behoudt voor alle materies dewelke buiten het toepassingsgebied van de wet van 21/04/2007 vallen. Het Hof van Cassatie oordeelde dat de kosten en erelonen van advocaten een verhaalbaar element van de schade kunnen vormen in zoverre zij noodzakelijk zijn om de benadeelde de mogelijkheid te bieden om zijn rechten op vergoeding van zijn schade te doen gelden. De erkenning van de verhaalbaarheid brengt discussies over de toepassingsmodaliteiten hiervan met zich mee en zorgt aldus voor “een proces in het proces”. Een uitgebreide discussie over de terugvorderbare kosten en erelonen heeft zowel voor de verzekerde als voor de verzekeraar tot gevolg dat de processen langer aanslepen en dat de kosten stijgen. De nieuwe regeling scherpt ongetwijfeld de diligentie bij verzekeraars en advocaten aan. Om te vermijden dat zij hun beroepsaansprakelijkheidsverzekering zouden moeten aanspreken, zullen zij allicht twee keer nadenken of op z’n minst hun cliënten goed informeren i.v.m. de slaagkansen van een procedure alvorens naar de rechter te stappen. Voor rechtsbijstandverzekeraars biedt het septemberarrest voor het eerst de mogelijkheid om hun uitgaven aan kosten en erelonen van de advocaat te verhalen op de aansprakelijke derde of diens aansprakelijkheidsverzekeraar. Dankzij een goede expertise en een voorafgaande analyse van de winstkansen van een proces, winnen rechtsbijstandverzekeraars vaak hun geschil. Dit heeft als gevolg dat
de
rechtsbijstandverzekeraars
over
meer
middelen
beschikken,
zeker
nu
de
aansprakelijkheidsverzekeraars nog sneller tot een minnelijke schikking trachten te komen uit schrik voor extra kosten. Met bijkomende clausules in de polis kan de rechtsbijstandverzekeraar zijn verhaal veilig stellen. De rechtsbijstandverzekeraar biedt geen dekking voor de schadevergoeding, m.i.v. de kosten en erelonen van de tegenpartij, waartoe zijn verzekerde t.a.v. de benadeelde veroordeeld is. Hij vergoedt enkel de kosten van verweer van zijn verzekerde, binnen de voorwaarden van zijn dekking. De rechtsbijstandverzekeraar kan onder het septemberarrest dus “verhalen en moet niet betalen”.
156
In een procedure waar een burgerlijke tegenvordering van een tegenpartij wordt opgevangen door een aansprakelijkheidsverzekeraar, is in het geval van verlies de R.P.V. met voorrang verschuldigd door de aansprakelijkheidsverzekeraar. Voor de aansprakelijkheidsverzekeraar maken de advocatenkosten een extra schadepost uit en ze zorgen aldus voor een serieuze meerkost in deze sector. Dit kan men opvangen d.m.v. een aanpassing van de dekking en/of premie. De verhaalbaarheid brengt dus ook belangrijke gevolgen teweeg voor de verzekeringnemer (mogelijke stijging van de premie) en de verzekerde (snellere uitputting van het in hoofdsom gedekte schadebedrag door de extra schadepost). De rechtspraak inzake de verhaalbaarheid van kosten en erelonen beperkt het recht op vergoeding tot de eiser die de zaak wint en ontzegt zulk recht aan de verweerder die erin slaagt de tegen
hem
ingestelde
vordering
te
doen
afwijzen.
Dit
heeft
als
gevolg
dat
de
aansprakelijkheidsverzekeraar die met succes de verdediging van zijn verzekerde op zich heeft genomen, de kosten en erelonen die hij betaalde, niet kan verhalen op de benadeelde, verliezende partij. Hij moet m.a.w. “betalen, maar kan niet verhalen”.
Met de wet van 21/04/2007 wijzigt de wetgever het regime van de verhaalbaarheid van de kosten en erelonen van advocaten op structurele wijze. Het begrip rechtsplegingvergoeding krijgt een nieuwe invulling en vormt voortaan een forfaitaire tegemoetkoming in de kosten en erelonen van de advocaat van de in het gelijk gestelde partij. Als gevolg daarvan worden, in een tweede beweging, de rechtsplegingvergoedingen opgetrokken. Ingevolge dit nieuwe systeem wint de rechtsbijstandverzekering nog aan belang. Wanneer de verzekerde het proces verliest, betaalt de rechtsbijstandverzekeraar de aan de winnende partij verschuldigde R.P.V. Een mogelijk negatief effect hiervan is dat mensen sneller de stap zullen zetten om hun geschil op de gerechtelijke manier te regelen, nu zij niet meer zelf het risico lopen om de kosten te moeten dragen bij een eventueel verlies. Dit zijn kosten die de verzekerde onder het jurisprudentiële regime voor een deel zelf moest dragen als een deel van de schadevergoeding, zijnde een schadepost dewelke de rechtsbijstandverzekeraar niet dekt. Er is op dit vlak m.a.w. geen afschrikwekkend effect meer. Er vanuit gaand dat een verhoogde R.P.V. drempelverhogend werkt, kan men nog moeilijk twijfelen aan het nut van een degelijke rechtsbijstandverzekering. De door de Wet Verhaalbaarheid Erelonen toegekende vergoeding is immers slechts forfaitair en beperkt. Bovendien is de afloop van een zaak zelden voorspelbaar. Met een degelijke rechtsbijstandpolis is er in de situatie dat de verzekerde wint steeds een vermogensherstel aan 100%. Verliest de verzekerde het proces, dan wordt zijn vermogensschade in elk geval niet groter.
157
Omdat zij ongeveer de helft van hun geschillen winnen, zal de operatie voor de verzekeraars burgerlijke aansprakelijkheid hoogstwaarschijnlijk neutraal zijn. I.t.t. onder het regime van het septemberarrest, waar de aansprakelijkheidsverzekeraar enkel moest “betalen en niet kon verhalen”, kan hij sedert de Wet Verhaalbaarheid Erelonen echter “ook” zijn uitgaven “verhalen” op de in het ongelijk gestelde, wanneer hij deze kosten reeds gedragen heeft en zijn cliënt, de verweerder in aansprakelijkheid, in het gelijk gesteld wordt. Het indemniteitsbeginsel voorziet dat de verzekerde in ieder geval niet meer vergoeding kan ontvangen dan de werkelijk gemaakte kosten. Bijgevolg moet de verzekerde, die niet aansprakelijk gesteld is, de R.P.V. aan de aansprakelijkheidsverzekeraar overmaken. Om discussie te vermijden, blijft het niettemin aangewezen om in de verzekeringsovereenkomst uitdrukkelijk te bedingen dat de verzekeraar recht heeft op betaling van de ontvangen R.P.V. ten belope van maximaal de door hem gedragen kosten en erelonen. Uit een letterlijke lezing van art. 162bis Sv. volgt dat de verzekeringsmaatschappij van de burgerrechtelijk aansprakelijke die vrijwillig tussenkomt in een strafprocedure niet tot de R.P.V. kan worden veroordeeld. De verhaalbaarheid van kosten en erelonen van advocaten leidt er ook toe dat burgerlijke aansprakelijkheidsverzekeraars meer gaan aansturen op een minnelijke regeling in een poging de kosten te drukken omdat zij vooral vrezen dat de verhaalbaarheid de kostprijs zal doen stijgen. Voor de betrokken partijen betekent dit een snellere regeling van hun conflict en dit komt ook de gerechtelijke achterstand ten goede, wegens een verminderde belasting van het gerecht met zaken die een beperkte inzet hebben. Voor de gespecialiseerde beroepsaansprakelijkheidsverzekeraars leidt de nieuwe regeling tot een eenmalige bijkomende kost die een belangrijke impact heeft op hun resultaat. Voorts heeft de Wet Verhaalbaarheid Erelonen heeft ook enkele gevolgen voor het beleid. Verzekeraars zullen hun polisclausules herbekijken, maar de impact op de premies lijkt eerder beperkt. Ten slotte zijn heeft de verhaalbaarheid van erelonen ook consequenties voor de schadeafwikkeling. Vooreerst kan de rechtsbijstandverzekeraar de verhoogde R.P.V. aanwenden om de bescherming van de belangen van zijn verzekerde kracht bij te zetten.
Ten tweede kan de
verhoogde R.P.V. een hefboom vormen voor een minnelijke regeling van geschillen. Ten slotte heeft de verhoogde R.P.V. ook een invloed op de objectiviteitsclausule voorzien in art. 93 W.L.V.O. De advocaat die door de verzekerde is aangezocht om zijn advies te geven over de te volgen gedragslijn, zal thans extra aandacht moeten geven aan de kost van de R.P.V. bij de beoordeling van de kansen op een succesvolle juridische procedure.
158
De nieuwe regeling, zoals voorzien in de Wet Verhaalbaarheid Erelonen, is vanzelfsprekend niet perfect, maar is het niet eigen aan alle nieuwe wetgeving van cruciaal belang en waarover lang gedebatteerd werd, dat die zich aan kritiek blootstelt? Daarenboven is deze materie doordrenkt van de tegenstellingen. Naargelang men zijn proces wint, dan wel verliest, zal men de nieuwe regeling belauweren respectievelijk afbreken. Het nieuwe systeem bevat op zijn minst vier deugden: zijn bestaan, zijn legitimiteit, zijn effectiviteit en zijn evenwichten. We hebben meerdere jaren moeten wachten op een wettelijke regeling van de verhaalbaarheid en dit maakte een einde aan jarenlange rechtsonzekerheid. Ten behoeve van welk (beter) systeem zou men de huidige regeling willen verlaten? Het principe en de toepassingsmodaliteiten verdienen de steun van de beide Ordes, de Hoge Raad voor de Justitie en de Raad van State. Het systeem is effectief. Het nieuwe regime zorgt door het systeem van minima en maxima en verscheidene aanpassingscriteria voor de rechter voor realiteit en adequaatheid van de compensatoire vergoeding. De bedragen in het K.B. zorgen voor meer zekerheid en houvast dan die voorzien onder de vroegere praetoriaanse cassatieregeling. Het K.B. kan trouwens op elk moment gewijzigd worden, mocht dat nodig blijken. De bereikte evenwichten dragen ook bij tot het krediet van het systeem. De voorziene bedragen zijn hoog genoeg om de rechtzoekende, die twijfelt om zijn vordering al dan niet in te stellen, niet af te schrikken om dit te doen en hoog genoeg om lichtzinnig ingestelde vorderingen te vermijden.
159
BIBLIOGRAFIE
A. Kosten van advocaten, Kosten van verdediging, Gedingkosten / Verhaalbaarheid van verdedigingskosten: De gemeenrechtelijke toestand inzake verhaalbaarheid van kosten van verdediging. Het septemberarrest van het Hof van Cassatie.
RECHTSPRAAK:
-Arbitragehof 14 oktober 1999, nr. 113/99, B.S. 29 december 1999, R.W. 2001-02, 787. -Cass. 11 april 1956, Pas. 1956, I, 841 en R.W. 1956-57, 355. -Cass. 11 juni 1956, Pas. 1956, I, 1098. -Cass. 18 juni 1964, Pas. 1964, I, 1121. -Cass. 17 maart 1966, Pas. 1966, I, 920. -Cass. 10 februari 1972, Arr. Cass. 1972, 536 en Pas. 1972, I, 532, met conclusie van advocaatgeneraal P. MAHAUX. -Cass. 27 oktober 1977, Arr. Cass. 1978, 266, Pas. 1978, I, 252 en R.W. 1977-78, met noot J. LAENENS. -Cass. 8 februari 1979, Arr. Cass. 1978-79, 675 en R.W. 1979-80, 969. -Cass. 9 november 1979, Arr. Cass. 1979-80, 313. -Cass. 29 april 1982, Arr. Cass. 1981-82, 1058. -Cass. 9 mei 1986, Arr.Cass. 1986, 555 en R.W. 1986-87, 2699. -Cass. 23 oktober 1991, Arr. Cass. 1991-92, 180. -Cass. 20 oktober 1994, R.G.A.R. 1996, 12563. -Cass. 30 maart 1994, Arr. Cass. 1994, 340. -Cass. 7 april 1995, Pas. 1995, I, 403. -Cass. 5 mei 1999, R.W. 2001-02, 1171. -Cass. 28 februari 2002, NjW 2002, 351.
-Cass. 31 oktober 2003, Arr. Cass. 2003, 2011; J.T. 2004, 135, met noot J.-F. VAN DROOGHENBROECK en R.W. 2006-07, 1216. -Cass. 11 oktober 2006, J.T. 2007, 15 en J.L.M.B. 2007, 816. -Cass. 16 november 2006, R.W. 2006-07, 1128, met noot; J.T. 2007, 14, met noot B. DECONINCK en R.G.A.R. 2007, nr. 14.205, met noot N. ESTIENNE.
-Brussel 15 juni 1987, R.G.A.R. 1989, 11547 en 11557, noot R.O.D. -Antwerpen 26 maart 1993, R.G.A.R. 1993, 12206. -Brussel 20 november 1995, J.L.M.B. 1996, 1315. -Brussel, 20 oktober 2000, R.G.A.R. 2002, 13647. -Luik 2 november 2000, R.G.A.R. 2003, nr. 13.753. -Brussel 12 november 2001, J.L.M.B. 2002, 1220. -Luik 14 december 2004, J.L.M.B. 2005, afl. 16, 689 en 696. -Gent 13 mei 2005, NjW 2005, 1313. -Brussel 30 augustus 2006, I.R.D.I. 2006, 369.
-Rb. Namen 17 mei 2002, J.L.M.B. 2002, 1042. -Rb. Turnhout 27 september 2004, R.W. 2004-05, nr. 14, 551. -Rb. Nijvel 16 november 2004, R.G.A.R. 2005, afl. 1, 13.948. -Rb. Gent 14 december 2004, onuitg. -Rb. Hasselt 15 december 2004, Limb. Rechtsl. 2005, afl. 2, 131. -Rb. Oudenaarde 24 maart 2005, T.M.R. 2005, 593.
-Kh. Turnhout 27 september 2004, R.W. 2004-05, 551. -Kh. Hoei 16 november 2004, J.L.M.B. 2005, afl. 17, 741, noot P. HENRY. -Kh. Hoei 16 maart 2005, J.L.M.B. 2005, afl. 17, 741.
-Voorz. Brussel 16 januari 1994, Rev. dr. etr. 1994, 39. -Kort Ged. Rb. Namen 17 maart 2006, J.L.M.B. 2006, 1872. -Pol. Hoei 26 oktober 2004, R.G.A.R. 2005, afl. 1, 13.947.
RECHTSLEER:
-B.H., “Is een verplichte rechtsbijstandverzekering nutteloos?”, Trends 19 juni 2003. -BALATE, E, “Les honoraires d’avocat à charge de la partie succombante: facteur d’accès à la justice ou non?”, T.Vred. 1987, 35 e.v. -BELLENS, A. en VANDEN BRANDEN, J., “Verhaalbaarheid erelonen in fiscale geschillen”, A.F.T. 2006, afl. 4, 38-43. -BODSON, P., “Réflexions sur l'indemnité de procédure et de débours”, J.T. 1970, 97. -BOIGELOT, E., “Vers la légalisation prochaine d’un système permettant la répétibilité des frais et honoraires d’avocats, en matière civile et pénale?”, J.T. 1999, 471-477. -BREWAEYS, E., “Cassatie beknot dubbele rechtsplegingvergoeding”, Juristenkrant 2006, afl. 125, 6. -BREWAEYS, E.,”Cassatie duldt geen rechtsweigering over verhaalbaarheid erelonen”, Juristenkrant 2006, afl. 139, 3. -BROECKX, K., “Vertegenwoordiging in rechte en naamlening in het geding”, R.W. 1994-95, 248-253. -CALLEWAERT, V. en DE CONINCK, B., “La répétibilité des frais et honoraires d’avocat après l’arrêt de la Cour de Cassation du 2 septembre 2004: responsabilité et assurances”, R.G.A.R. 2005, nr. 13.944. -CHRISTIAENS, K. en WILMS, B., “Erelonen en kosten van advocaten kunnen op een schadeverwekkende partij worden verhaald als onderdeel van door een slachtoffer geleden schade”, R.W. 2004-05, concl. A. HENKES. -CLAES, F. en SANDERS, L., “Reacties makelaars. Verhaalbaarheid advocatenkosten”, Echo 2006, afl. 9, 12-19. -CLIJMANS, C., “De verhaalbaarheid van het honorarium en de kosten van de advocaat”, R.G.A.R. 2005, nr. 13.946, 231. -CLOSSET-MARCHAL, G., L’application dans le temps des lois de droit judiciaire civil, Brussel, Bruylant, 1983, 270 p. -COLLE, P., Algemene beginselen van het Belgische verzekeringsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2002, 177 p.
-COLLE, P., “De rechtsbijstandverzekering en het K.B. van 12 oktober 1990”, in De nieuwe reglementering inzake rechtsbijstandverzekering, P. COLLE (ed.), Antwerpen, Maklu, 1991, nr. 31. -COLLE, P. en ZEGERS, S., “De terugvorderbaarheid van de erelonen van advocaten en verzekeringen”, T. Verz. 2006, afl. 1, 37-49. -DALCQ, R.O., “À propos de la répétibilité des honoraires d’avocat”, R.G.A.R. 1992, nr. 9. -DE CONINCK, B., “Répétibilité et responsabilité civile: un arrêt de principe”, J.T. 2004, 684. -DE CORTE, R., “Gents Hof legt Cassatierechtspraak erelonen naast zich neer”, Juristenkrant 2005, afl. 119, 1. -DE RODE, H. en GEORGE, J., “Vae victis! La répétibilité des honoraires d’avocat”, T. Verz. 2005, afl. 2, 251-267. -DETEMMERMAN, B., “De verhaalbaarheid van kosten van juridische bijstand op het knooppunt van aansprakelijkheidsrecht en procesrecht”, R.W. 2005-06, afl. 36, 1401-1416. -DETEMMERMAN, B., “De verhaalbaarheid van kosten van juridische of technische bijstand”, T.P.R. 2003, afl. 3, 1013-1076. -DE WIT, J., “Meningen verdeeld over ‘fee shifting’”, Juristenkrant 2005, afl. 115, 7. -EVERS, F., “Discriminatie bij verhaalbaarheid erelonen valt niet meer te ontkennen”, Juristenkrant 2006, afl. 135, 2-3. -EVERS, F. en LEFRANC, P. (eds.), De verhaalbaarheid van de kosten van verdediging : en wat met de toegang tot de rechter ? Rechtshulp op de helling, Brugge, Die Keure, 2006, 160 p. -FONTAINE, M., Verzekeringsrecht, Brussel, Larcier, 1999, 497 p. -GLANSDORFF, F., “La répétibilité des honoraires d’avocat depuis l’arrêt du 2 septembre 2004”, R.G.A.R. 2007, afl. 1, 14.200, 9 p. -GLANSDORFF, F., “Recommendations aux avocats à la suite de l’arrêt de la Cour de Cassation du 2 septembre 2004”, J.T. 2004, 786. -GOUDEN, M. en PHILIPPE, D., “Les honoraires d’avocat et les frais d’expert constituent un élément du dommage”, J.L.M.B. 2004, 1320. -HAUTEKIET, W. en LAMBRECHT, L., “Lawyers’ fees: Recoverable in Belgium?”, R.D.A.I. 1991, 261. -HUBEAU, B.,“Voorstel rechtsbijstand in gezinspolis is ondoordacht initiatief”, Juristenkrant 2002, afl. 56, 13. -JEUNEHOMME, J., “Clause pénale et indemnité de procédure”, J.L.M.B. 1991, 599-600. -LAMON, H., “Erelonen van advocaten : ergernis, onbegrip en onduidelijkheid”, Juristenkrant 2002, afl. 60, 4. -LAMON, H., “De terugvorderbaarheid van de advocatenkosten : een (tussentijdse) stand van zaken”, Ad Rem 2005, afl. 1, 23-31.
-LAMON, H., “Erelonen van advocaten : hoever geraken we met de billijke gematigdheid ?”, Ad Rem 2003, afl. 1, 12-18. -LAMON, H., “Over de verhaalbaarheid van advocatenkosten. The winner takes it all”, Juristenkrant 2004, afl. 94, 1. -LE MAIRE, J., “L’indemnité de procédure et de débours”, J.T. 1969, 562-564 (deel 1) en 580-582 (deel 2). -LINSMEAU, J., “La répétibilité des honoraires d’avocat”, R.G.A.R. 1992, 12043, en R.G.A.R. 1998, 12915. -LINSMEAU, J., “Pour la répétibilité des honoraires d’avocat», RGAR 1998, nr. 12.915, 13 p. -MATTHYSEN, H., “Kinderwens”, Humo 18 januari 2005, 7. -MOEYKENS, F., “Enkele principes inzake het ereloon van de advocaat” (noot onder Scheidsr. Uitspr. Vierde College Arbitragecommissie Raad van de Orde van Advocaten te Brugge 15 mei 2001), T.W.V.R. 2001, afl. 4, 190-191. -MOEYKENS, F., “Het ereloon van de advocaat en de aard van zijn opdracht”, T.W.V.R. 2002-03, afl. 3, 143-144. -MOSSELMANS, S., “Opgave van gedingkosten” (noot onder Cass. 5 januari 2007), R.W. 2006-07, afl. 40, 1645 en http://www.rwe.be (consultatie op 23 juni 2007). -PARIS, C., Le régime de l’assurance protection juridique, Brussel, Larcier, 2004, p. 119 e.v. -SAMOY, I. en SAGAERT, V., Actualia Gerechtelijk Recht : verhaalbaarheid erelonen en deskundigenonderzoek, Studieavonden 2008-2009 i.s.m. C.B.R., 16 oktober 2008, 1-19. -SAMOY, I., en SAGAERT, S., “De wet van 2 augustus 2002 betreffende de bestrijding van de betalingsachterstand bij handelstransacties. Een verwittigd wanbetaler is er twee waard”, R.W. 200203, 329. -SAMOY, I. en SAGAERT, V, “Kosten en erelonen van de advocaat: De wetgever is aan zet”, R.W. 2004-05, afl. 21, 837-839. -SMEYERS, H., “Rechtsbijstandverzekering, de lange weg van luxeproduct naar wit product”, De Verz.1998, afl. 167, 174. -STAESSENS, N., “Analyse van voorstellen betreffende de toegang tot justitie”, Ad Rem 2003, afl. 4, 423. -STERCKX, D., “Des frais et honoraires d’avocat et de conseil technique comme élément du dommage”, Rev. Not. B. 2004, 471. -STORME, M. L., “Over het tergend geding voor een roekeloze vriendschap – Beschouwingen m.b.t. procesrechtsmisbruik”, in BAERT, G. et al., Liber amicorum Jan Ronse, Brussel, Story Scientia, 1986, 75. -TACK, S., “Verhaalbaarheid verdedigingskosten”, NjW 2005, afl. 131, 1298-1312.
-TAELMAN, P., “Verhaalbaarheid van kosten van (technische en/of juridische) bijstand”, P.&B. 2006, 185, met verwijzing naar Advocaat-generaal Henkes. -TRUYENS, E., “De rechtsbijstandverzekering in het sociaal recht”, R.W. 1998-99, afl. 137. -VANDEN BRANDEN, J., “Aansprakelijkheidsvordering. Toch geen recuperatie van advocaatkosten in fiscale zaken”, Fisc. Act. 2007, afl. 10, 5-7. -VAN DER GRAESEN, A., “Bedenkingen omtrent rechtsplegingvergoedingen”, Limb. Rechtsl. 1997, 182-184. -VAN DE SYPE,P., “Artikel 79 Wet op de landverzekeringsovereenkomst. Het leiden en lijden van de verzekeraar”, Verz.W. 1996.3, 5. -VAN DONINCK, H., “Hof van Cassatie. Verdedigingskosten voortaan verhaalbaar”, Verz. W. 2004.14, 34. -VAN KILDONCK, K., “Verhaalbaarheid advocatenhonorarium”, NjW 2005, afl. 100, 182-197. -VANLERSBERGHE, P., “Rechtsplegingvergoeding en onderscheiden belangen” (noot onder Cass. 14 oktober 2004), R.A.B.G. 2005, afl. 3, 238-239. -VAN OEVELEN, A., “De ongeldigheid van het beding tot verhoging van de schuldvordering ingeval deze in rechte wordt opgeëist en de toepassing ervan op de invordering van advocatenhonoraria”, (noot onder Cass. 7 april 1995), R.W. 1995-96, 190. -VAN ORSHOVEN, P., “The loser’s standing small?”, Juristenkrant 2004, afl. 94. -VANWAMBEKE, T., “Advocatenkosten deel van schade-eis. Graag dezelfde principes in alle rechtbanken”, Echo 2006, afl. 9, 9-11. -VANWAMBEKE, T., “Verhaalbaarheid advocatenkosten. Impact op procederende partijen is groot”, Echo 2006, afl. 9, 6-8. -X., “Proposition de loi modifiant les articles 1018, 6°, et 1022 du Code Judiciaire”, R.G.A.R. 2005, afl. 9, nr. 14.037, 4 p. -X., “Verhaalbaarheid advocatenkosten. Impact op procederende partij is groot”, Echo 2006, afl. 9, 68.
B. Rechtsbijstandverzekering
WETGEVING:
-K.B. 15 januari 2007 tot vaststelling van de voorwaarden waaraan een verzekeringsovereenkomst rechtsbijstand moet voldoen om te worden vrijgesteld van de jaarlijkse taks op de verzekeringsverrichtingen bedoeld in artikel 173 van het Wetboek diverse rechten en taksen, B.S. 27 februari 2007. -Advies van de Commissie voor verzekeringen bij het voorontwerp van wet over de verzekeringsovereenkomst inzake juridische bescherming voor een vlottere toegang tot het gerecht, 1 oktober 2002, C/2002/9.
RECHTSPRAAK:
-Cass. 28 februari 2002, R.W. 2002-03, 19; De Verz. 2002, 701, noot P. GRAULUS; NjW 2002, 351; R.G.A.R. 2003, nr. 13.754, noot F. GLANSDORFF. -Pol. Hoei 26 oktober 2004, R.G.A.R. 2005, afl. 1, nr. 13.947.
RECHTSLEER:
-BOGAERT, F., “Enkele notities van de vormingsnamiddag ‘Rechtsbijstandverzekering en advocatuur’”, T. Verz. 2007, afl. 1, 130-132. -CEUX, E., “De nieuwe rechtsbijstandverzekering op maat”, Verz. W. 1989, afl. 306, 25-29. -COLLE, P., Algemene beginselen van het Belgisch verzekeringsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2006, 217 p. -COLLE, P., Handboek bijzonder gereglementeerde verzekeringscontracten, Antwerpen, Intersentia, 2005, 341 p. -COLLE, P. en FAGNART, J.L. (eds.), Bijzondere vraagstukken rechtsbijstandverzekering, Antwerpen, Maklu, 1998, 147 p.
-COLLE, P. en VAN AERSCHOT, R., De nieuwe reglementering inzake rechtsbijstandsverzekering, Antwerpen, Maklu, 1991., 97 p. -CORNELIS, L., Algemene theorie van de verbintenis. Deel 2, Antwerpen, Intersentia, 2000, 563-566. -DE WACHTER, A., “[Rechtsbijstandverzekering] Voorwerp en juridische basis” in X. (eds.), Kluwer’s verzekeringshandboek, Deurne, Kluwer, losbl. -JACQUES, E. en D’HONDT, R., “Actualités en matière d’assurance protection juridique: évolutions normatives”, D.C.C.R. 2007, afl. 77, 3-27. -LAMON, H., “Verzekering rechtsbijstand is geen wondermiddel voor toegang tot gerecht”, Juristenkrant 2006, afl. 138, 2. -MOEYKENS, F., “Het ereloon advocaat en de vordering tegen rechtsbijstandsverzekeraar” (noot onder Vred. Veurne 15 oktober 1998), T.W.V.R. 2000, 186-187. -SMEYERS, H., “De tien geboden van de rechtsbijstandsverzekering”, T. Verz. 2007, afl. 2, 151-160.
C. De wet van 21/04/2007.
WETGEVING:
-Comité van Ministers, aanbeveling nr. R(81) van 14 mei 1981 “on measures facilitating acces to justice”.
-Wet 22 april 2003 tot wijziging van de artikelen 1017 en 1022 van het Gerechtelijk Wetboek, B.S. 22 mei 2003. -Wet 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van de erelonen en de kosten verbonden aan de bijstand van een advocaat, B.S. 31 mei 2007. -Koninklijk besluit 26 oktober 2007 tot vaststelling van het tarief van de rechtsplegingvergoeding bedoeld in artikel 1022 Gerechtelijk Wetboek en tot vaststelling van de datum van inwerkingtreding van de artikelen 1 tot 13 van de wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van de erelonen en de kosten verbonden aan de bijstand van de advocaat, B.S. 9 november 2007.
-Wetsvoorstel (F. TALHAOUI en F. KONINCKX) betreffende de verhaalbaarheid van de erelonen en kosten verbonden aan de bijstand van een advocaat, Parl. Doc. Senaat 2005-06, 4 mei 2006, nr. 31686/1. -Amendementen (CHEFFERT en DEFRAIGNE) op het Wetsvoorstel betreffende de verhaalbaarheid van de erelonen en kosten verbonden aan de bijstand van een advocaat, Parl. Doc. Senaat 2005-06, 17 mei 2006, nr. 3-1686/2. -Advies van de afdeling wetgeving van de Raad van State bij het wetsvoorstel betreffende de verhaalbaarheid van de erelonen en kosten verbonden aan de bijstand van een advocaat, Parl. Doc. Senaat 2006-07, 11 oktober 2006, nr. 3-1686/3. -Amendementen (DE REGERING) op het wetsvoorstel betreffende de verhaalbaarheid van de erelonen en kosten verbonden aan de bijstand van een advocaat, Parl. Doc. Senaat 2006-07, 12 december 2006, nr. 3-1686/4. -Verslag (WILLEMS) over het wetsvoorstel betreffende de verhaalbaarheid van de erelonen en kosten verbonden aan de bijstand van een advocaat, Parl. Doc. Senaat 2006-07, 30 januari 2007, nr. 31686/5. -Aangenomen tekst door de Commissie voor de justitie bij het wetsvoorstel betreffende de verhaalbaarheid van de erelonen en kosten verbonden aan de bijstand van een advocaat, Parl. Doc. Senaat 2006-07, 30 januari 2007, nr. 3-1686/6.
-Aanvullend verslag namens de Commissie voor de justitie (WILLEMS) bij het wetsvoorstel betreffende de verhaalbaarheid van de erelonen en kosten verbonden aan de bijstand van een advocaat, Parl. Doc. Senaat 2006-07, 1 februari 2007, nr. 3-1686/8. -Aangenomen tekst door de Commissie voor de justitie na terugzending door de plenaire vergadering bij het wetsvoorstel betreffende de verhaalbaarheid van de erelonen en kosten verbonden aan de bijstand van een advocaat, Parl. Doc. Senaat 2006-07, 1 februari 2007, nr. 3-1686/9. -Aangenomen tekst in plenaire vergadering en overgezonden aan de kamer van volksvertegenwoordigers bij het wetsvoorstel betreffende de verhaalbaarheid van de erelonen en kosten verbonden aan de bijstand van een advocaat, Parl. Doc. Senaat 2006-07, 1 februari 2007, nr. 31686/10. -Wetsontwerp betreffende de verhaalbaarheid van de erelonen en de kosten verbonden aan de bijstand van een advocaat, Parl. Doc. Kamer 2006-07, 6 februari 2007, nr. 51K2891/001. -Verslag namens de Commissie voor de justitie (W. MULS) bij het wetsontwerp betreffende de verhaalbaarheid van de erelonen en de kosten verbonden aan de bijstand van een advocaat, Parl. Doc. Kamer 2006-07, 23 maart 2007, nr. 51K2891/002. -Verbeterde tekst door de Commissie voor de justitie bij het wetsontwerp betreffende de verhaalbaarheid van de erelonen en de kosten verbonden aan de bijstand van een advocaat, Parl. Doc. Kamer 2006-07, 23 maart 2007, nr. 51K2891/003. -Tekst aangenomen in plenaire vergadering en aan de Koning ter bekrachtiging voorgelegd bij het wetsontwerp betreffende de verhaalbaarheid van de erelonen en kosten verbonden aan de bijstand van een advocaat, Parl. Doc. Kamer 2006-07, 29 maart 2007, nr. 51K2891/004. -Parl. St. Kamer 2005-06, nr. 2045/005, p. 13-15. -Hand. Senaat 2006-07, 1 februari 2007, 27-42.
RECHTSPRAAK:
-Beneluxhof 9 maart 1987, R.W. 1986-87, 2287, concl. O.M. -Beneluxhof 25 mei 1999, R.W. 1999-2000, 914, noot. -Beneluxhof 29 april 2008, R.W. 2008-09, 823.
-Arbitragehof 15 juli 1998, nr. 92/98, B.S. 13 oktober 1998. -Grondwettelijk Hof 8 december 2008, nr. 182/2008, B.S. 22 januari 2009 (uittreksel), J.L.M.B. 2008, 1884, J.T. 2009, 101, Juristenkrant 2008, afl. 180, 3 (weergave), R.W. 2008-09, 942 (weergave).
-Cass. 11 februari 1979, Arr. Cass. 1979, 649. -Cass. 19 februari 1979, Pas. 1979, I, 725. -Cass. 11 mei 1989, Arr. Cass. 1988-89, 1059. -Cass. 3 november 1994, Arr.Cass. 1994, 926. -Cass. 19 december 1991, Arr. Cass. 1991-92, 364; J.L.M.B. 1992, 42, noot F. PIEDBOEUF; J.T. 1992, 142, concl. Adv.-gen. J. VELU. -Cass. 31 oktober 2002, R.W. 2005-06, 1237. -Cass. 13 november 2003, R.W. 2005-06, 1054. -Cass. 8 januari 2004, Arr. Cass. 2004, 9. -Cass. 14 oktober 2004, R.W. 2005-06, 859. -Cass. 15 juni 2007, A.R. C.04.0555.N. -Cass. 27 juni 2008, C.05.0328.F/1. -Cass. 2 december 2008, www.juridat.be, rolnr. C.08.0088.F.
-R.v.St. 10 juli 2008, nr. 185.315.
-Antwerpen (eerste kamer) 14 januari 2008, A.R. 2006/A.R./3068 (V.M. t/ V.R.P. q.q. – I. nv – S.B. nv – V.J.), onuitg. -Bergen 14 januari 2008, J.T. 2008, 127. -Bergen 26 februari 2008, J.T. 2008, 285, noot en J.L.M.B. 2008, 1138. -Brussel (8e kamer) 4 maart 2008, 2005/AR/1986, onuitg. -Brussel (tweede kamer) 13 maart 2008, A.R. 2002/A.R./1169 (T. s.a. t/ A.R. – L.P.), onuitg. -Brussel (tweede kamer) 21 maart 2008, A.R. 2005/A.R./2287 (E.G.K. sa t/ I.P. sa – D.R.R. – C.S. – R.I. sa), onuitg. -Brussel (negende kamer) 8 mei 2008, A.R. 2007/A.R./2488 (O.T. t/ E.J.M., in aanwezigheid van M.) en A.R. 2007/A.R./2504 (E.J.M. t/ O.T., in aanwezigheid van M.), onuitg. -Gent (twaalfde kamer) 2 april 2008, A.R. 2006/A.R./2083, onuitg. -Brussel 15 april 2008, J.L.M.B. 2008, 1143.
-Arbh. Antwerpen, afdeling Antwerpen (tweede kamer) 8 februari 2008, A.R. 2070234 (Y.G. t/ M.P.), onuitg. -Arbh. Brussel 6 maart 2009, A.R. nr. 50.826, onuitg.
-Rb. Namen 16 januari 2008, R.G.C.F. 2008/66, 428. -Rb. Brussel 17 april 2008, J.T. 2008, 372 (onderdeel d), noot H. BOULARBAH -Rb. Kortrijk 27 mei 1977, R.W. 1979-80, 1709, noot J. LAENENS. -Rb. Kortrijk 13 juni 2008, A.R. 07/1631, onuitg.
-Beslagr. Brussel 12 februari 2008, A.R. 07/10348/A, onuitg. -Beslagr. Brugge 13 februari 2008, A.R. 07/2153/A, onuitg.
-Arbrb. Luik 8 januari 2008, J.T. 2008, 128. -Arbrb. Luik 9 april 2008, J.L.M.B. 2008, afl. 26, 1157. -Arbrb. Hoei 23 april 2008, T.B.B.R. 2008, 421, noot.
-Kh. Hasselt 23 januari 2008, A.R. 07/2202, onuitg. -Kh. Hasselt 6 februari 2008, A.R. 07/2606, onuitg. -Kh. Turnhout. 13 februari 2008. T.B.B.R. 2008.4, 234-236. -Kh. Hasselt 12 maart 2008, A.R. 08/0118, onuitg. -Kh. Bergen 1 april 2008, J.L.M.B. 2008, 1155. -Kh. Bergen 22 april 2008, J.L.M.B. 2008, 1158, noot. -Kh. Bergen 10 juni 2008, J.T. 2008, 476.
-Voorz. Rb. Brussel 28 februari 2008, Auteurs en Media 2008, 114. -Voorz. Rb. Brussel 7 mei 2008, J.T. 2008, 371.
-Voorz. Rb. Gent 16 september 2008, A.R. 08/479/C, onuitg.
-Voorz. Kh. Turnhout 1 februari 2008, A.R. C/06/51, onuitg. -Voorz. Kh. Turnhout 13 februari 2008, A/08/241, onuitg.
-Pol. Brugge 22 januari 2008, nr. 2008/1048. -Pol. Brugge 24 januari 2008, R.W. 2008-09, 38. -Pol. Brugge, 4ebis Kamer, 8 februari 2008, A.R. nr. 2005/A/336. -Pol. Brugge, 4ebis Kamer, 8 februari 2008, A.R. nr. 2007/A/102. -Pol. Brugge 12 februari 2008, NjW 2008, 178, noot S. VOET. -Pol. Brugge (derde kamer) 20 februari 2008, A.R. 2006/A.R./614 (V.A. t/ B.-V.G.M. – C.M.), onuitg. -Pol. Brugge 22 februari 2008, R.W. 2008-09, 36.
-Vred. Izegem 30 januari 2008, A.R. 07A390, onuitg. -Vred. Brussel (vierde kamer) 8 februari 2008, J.T. 2008, 290. -Vred. Merelbeke 4 maart 2008, A.R. 2008/A/133, onuitg. -Vred. Overijse-Zaventem 21 mei 2008, R.W. 2008-09, 302.
RECHTSLEER:
-ALLEMEERSCH, B., “Geen rechtsplegingvergoeding voor procedures op eenzijdig verzoekschrift?”, R.W. 2008-09, afl. 21, 872-876 en http://www.rwe.be (consultatie op 9 feb. 2009). -BAETENS-SPETSCHINSKY, M. en MAES, B., “Cassatieprocedure en rechtsplegingvergoeding”, R.A.B.G. 2008, afl. 17, 1074-1077. -BEIRNAERT, K., “Erelonen en kosten strafpleiters verhaalbaar via rechtsplegingvergoeding?”, Juristenkrant 2008, afl. 163, 12-13.
-BOONE, R. en MORIAU, I., “Particulieren grootste dupe van wet op de verhaalbaarheid”, Juristenkrant 2008, afl. 172, 2-3. -BOONE, R. en MORIAU, I., “Wacht met aanpassen van wet op de verhaalbaarheid [Interview met Stefaan Voet]”, Juristenkrant 2008, afl. 166, 9. -BOULARBAH, H., “Appel et répétibilité des frais et honoraires de première instance”, J.T. 2008, afl. 6313, 374-376 en http://jt.larcier.be (consultatie op 4 juni 2008). -BOULARBAH, H., “Répétibilité: encore et toujours …” te raadplegen op http://www.procedurecivile.be/index.php?id=11&tx_ttnews[pointer]=1&tx_ttnews[ttnews]=54&tx_ttn ews[backPid]=1&cHash=e2f8a49fa9 (consultatie op 30 oktober 2008). -BOULARBAH, H., “Répétiblité et droit transitoire (Mise à jour 18 janvier 2008)”, te raadplegen op http://www.procedurecivile.be/index.php?id=11&tx_ttnews[pointer]=2&tx_ttnews[tt_news]= 47&tx_ttnews[backPid]=1&cHash=bdbbf6bb78 (consultatie op 25 oktober 2008). -BOULARBAH, H., “Requête unilatérale et indemnité de procédure”, J.T. 2008, afl. 6313, 367-368 en http://jt.larcier.be (consultatie op 4 juni 2008). -BREMS, E., “Het gerecht als goktent? Het recht van toegang tot de rechter en het verhalen van de kosten van de verdediging op de verliezende procespartij”, in F. EVERS en P. LEFRANC (eds.), De verhaalbaarheid van de kosten van verdediging: en wat met de toegang tot de rechter?, Brugge, die Keure, 2005, 3-10. -CAPRASSE, O. en HENRY, F., “La répétibilité des frais de conseils dans l’arbitrage national et international”, J.T. 2008, afl. 6323, 561-568 en http://jt.larcier.be (consultatie op 20 oktober 2008). -CLIJMANS, N., “Rechtsplegingvergoeding en verhaalbaarheid van de erelonen en de kosten verbonden aan de bijstand van de advocaat”, R.A.B.G. 2007, afl. 18, 1234-1237. -DAEMEN, G., “Het standpunt van de rechtsbijstandverzekeraar”, R.D.J.P. 1997, 10. -DE CONINCK, B. en TAELMAN, P., “Quid pro quo omtrent de nietigheden en de sancties?”, in TAELMAN, P. en VAN ORSHOVEN, P. (ed.), De wet van 26 april 2007 tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met het oog op het bestrijden van de gerechtelijke achterstand. Doorgelicht (tweede, licht gewijzigde editie), Brugge, die Keure, 2008, 140-152. -DE CONINCK, B. en VAN DROOGHENBROECK, J., “Indemnité de procédure et répartition des dépens”, J.T. 2008, afl. 6324, 581-584 en http://jt.larcier.be (consultatie op 22 oktober 2008). -DE CONINCK, B. en VAN DROOGHENBROECK, J., “La loi du 21 avril 2007 sur la répétibilité des frais et honoraires d’avocat”, J.T. 2008, afl. 6295, 37-60 en http://jt.larcier.be (consultatie op 1 juli 2008). -DESSARD, D., “Transactions commerciales et honoraires d’avocat: un conflit de lois”, J.T. 2008, afl. 6304, 213-214 en http://jt.larcier.be (consultatie op 26 maart 2008). -DHAENENS, D., “Winnende partij kan deel van kosten en ereloon van advocaat recupereren”, Vastgoed info 2007, afl. 20, 5-7. -DIRIX, E., “Verhaalbaarheid proceskosten en rechtscultuur”, R.W. 2008-09, afl. 1, 41-42 en http://www.rwe.be (consultatie op 10 september 2008).
-EUROMEX, Richtlijn Rechtsbijstand 24 december 2007. -HOFSTRÖSSLER, P.,“Betaalt de verliezer alles?”, Informatieblad Nederlandse Orde van Advocaten te Brussel – permanente vorming 2004-2005, afl. 1, 742. -K.B.C. VRIENDENKRING WESTHOEK, 19 mei 2008 i.v.m. de wet van 21 april 2007 m.b.t. de verhaalbaarheid van de kosten en erelonen van advocaten. -KORKMAZER, F., “Het bos en de bomen in de procedures ingesteld tegen de Wet Verhaalbaarheid Erelonen en haar uitvoeringsbesluit”, Ad Rem 2008, afl. 3, 41-45. -LAENENS, J., “Gerechtskosten en de procedure op eenzijdig verzoekschrift” (noot onder Rb. Kortrijk 27 mei 1977), R.W. 1979-80, 1710. -LAMBERS, J, en SPITS, J., “Rechtsplegingvergoeding”, Res. Jur. Imm. 2008, afl. 3, 289-295. -LAMINE, L., SCHOENAERTS, B. en VAES, C., Het tergend en roekeloos geding, Antwerpen, Intersentia, 2003, p. 186-187. -LAMON, H., “De puntjes op de komma”, De standaard 28 februari 2008, 23. -LAMON, H., Het verhaal van de verhaalbaarheid: het is wachten op het grondwettelijk hof, Studieavonden 2008-2009 i.s.m. C.B.R., 16 oktober 2008, 26. -LAMON, H., “Rechtsplegingvergoeding is geen ereloon”, Ad Rem 2008, afl. 1, 43-44. -LAMON, H., “Rechtsplegingvergoeding is niet strijdig met grondwet”, Juristenkrant 2008, afl. 180, 3. -LAMON, H., “Verhaalbaarheid: enkele opwarmertjes in afwachting van het Grote Oordeel”, Juristenkrant 2008, afl. 175, 8. -LAMON, H., “Verhaalbaarheid advocatenkosten. Wet van 21 april 2007”, NjW 2007, afl. 163, 434442. -LEFRANC, P. en EVERS, F., “Leidt de verhaalbaarheid van de advocatenkosten tot een meer toegankelijke justitie ?”, TvMR 2007, afl. 4, 7-10. -LEFRANC, P. en EVERS, F., “Verhaalbaarheid erelonen leidt niet tot goedkopere en meer toegankelijke justitie”, Juristenkrant 2008, afl. 161, 14-15. -LINDEMANS, J., “De toepasselijkheid van de Wet Verhaalbaarheid Erelonen op ‘hangende’ geschillen”, R.W. 2007-08, afl. 33, 1387-1391 en http://www.rwe.be (consultatie op 16 april 2008). -MAROT, J., “La loi du 21 avril 2007 relative à la répétibilité (partielle) des honoraires et frais d’avocat”, T.Pol. 2007, afl. 4, 175-196. -MARY, G., “La répétibilité des frais et honoraires d’avocat”, J.T. 2007, (2), 8. -MICHIELS, O., “La répétibilité en procédure pénale des honoraires et des frais d’avocat telle qu’elle est organisée par la loi du 21 avril 2007” (noot onder Cass. 28 maart 2007), J.L.M.B. 2007, afl. 30, 1259-1267 en http://jlmbi.larcier.be (consultatie op 3 oktober 2007) -MOSSELMANS, S., “Tussenvorderingen”, A.P.R. 2007, 23-24.
-PIRE, V., “La loi du 21 avril 2007 relative à la répétibilité des frais et honoraires d’avocat (M.B., 31 mai 2007, p. 29541) et l’arrêté royal du 26 octobre 2007 portant application de la loi du 21 avril 2007 (M.B. 9 novembre 2007, p. 56834)”, R.E.D.C. 2006, afl. 4, 299-300. -PUTS, A. en VERFAILLIE, G., “De beoordeling van het onderscheidend vermogen van een merk en de rechtsplegingvergoeding in intellectuele eigendomsgeschillen”, T.B.H. 2008, afl. 5, 430-432 en http://www.rdc-tbh.be (consultatie op 3 maart 2009). -RAMBOER, I., “Verhaalbaarheid advocatenkosten. Een vergiftigd nieuwjaarsgeschenk”, Verz. W. 2008.2, 34-35. -SAMOY, I. en SAGAERT, V., “De verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat: praktische knelpunten” in X., (eds.), Recht in beweging, Verslagboek 15de V.R.G.-Alumnidag 2008, Antwerpen, Maklu, 2008, 25-55. -SAMOY, I. en SAGAERT, V., “De wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat”, R.W. 2007-08, afl. 17, 674-698 en http://www.rwe.be (consultatie op 21 december 2007). -SAMOY, I. en SAGAERT, V., “Eerste praktische knelpunten van de Wet Verhaalbaarheid” in VLAAMSE CONFERENTIE DER BALIE VAN GENT, Actualia Gerechtelijk Recht, Brussel, Larcier, 2008, 41-84. -SCHEERS, D., Het verzoekschrift, Antwerpen, Kluwer, 1997, 18-19. -TAELMAN, P. en VOET, S., “De verhaalbaarheid van de advocatenhonoraria: analyse van een aantal knelpunten na één jaar toepassing” in P. VAN ORSHOVEN (ed.), De procesrechtwetten van 2007 - Les lois de procédure de 2007... revisited!, Brugge, Die Keure, 2009, 65 p. -TOLLENAERE, V., “Verhaalbaarheid van de erelonen en de kosten verbonden aan de bijstand van een advocaat”, T.V.W. 2007, afl. 3, 310-311. -VANDEN BRANDEN, J., “[Ook in fiscale geschillen] Verhaalbaarheid erelonen nu bij wet geregeld”, Fisc. Act. 2007, afl. 37, 7-13 en http://www.monkey.be (consultatie op 1 september 2008). -VAN DEN HOUT, E., « Retroactiviteit in de wet op de verhaalbaarheid van erelonen en kosten verbonden aan de bijstand van een advocaat », T. Verz. 2008, afl. 3, 328-329. -VANDERHAEGHEN, A., “Rechtsplegingvergoeding”, NjW 2008, afl. 189, 747. -VAN DROOGHENBROECK, J., “Pas d’indemnité de procédure devant la Cour de cassation”, J.T. 2008, afl. 6321, 530-531 en http://jt.larcier.be (consultatie op 3 oktober 2008). -VAN HIEL, I, “Arbeidshof verlaagt rechtsplegingvergoeding onder minimumbedrag”, Juristenkrant 2009, afl. 189, 4. -VAN SCHOUBROECK, C., “Vergoeding van verkeersongevallen ongeacht aansprakelijkheid”, in Gandaius (ed.), Aansprakelijkheid, aansprakelijkheidsverzekering en andere vergoedingssystemen, XXXIIIste Postuniversitaire cyclus Willy Delva, Mechelen, Kluwer, 2007, 527-529. -VAN SCHOUBROECK, C., “Verhaalbaarheid van kosten en erelonen raadslieden ook voor verzekeraars?”, in Liber Amicorum Jean-Luc Fagnart, Louvain-la-Neuve, Anthemis, 2008, 323-345.
-VAN VOLSEM, F., “De wet verhaalbaarheid erelonen en de strafrechter: de regeling doorstaat (voorlopig?) de toetsing door het Grondwettelijk Hof en het Hof van Cassatie werkt ondertussen (sommige) onduidelijkheden m.b.t. de rechtsplegingvergoeding weg”, R.A.B.G. 2009, afl. 7, 446-460. -VERHOEST, F., “Vandeurzen opent met ‘komma’ doos van Pandora”, De Standaard 28 februari 2008, 13. -VOET, S., “Enkele praktische knelpunten bij de toepassing van de wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van advocaten”, R.W. 2007-08, afl. 27, 1129-1134 en http://www.rwe.be (consultatie op 10 maart 2008). -X., “[Heeft de belastingplichtige recht op rechtsplegingvergoeding en/of een schadevergoeding?], Fisc. Koer. 2008, afl. 6, 424-426 en http://www.monkey.be (consultatie op 1 september 2008). -X., “Rechtsplegingvergoeding” (noot onder Pol. Brugge), NjW 2008, afl. 177, 178-180. -X., “[Rechtsplegingvergoedingen]”, R.W. 2007-08, afl. 41, 1733 en http://www.rwe.be (consultatie op 18 juni 2008). -X., “Val in donker station kost bejaarde 5.000 euro”, Het Nieuwsblad, 26 februari 2008, 3.
