Elzas-Vogezen Zwarte Woud
3
Kaart en toeristische sites
Les microrégions du guide : (voir la carte à l'intérieur de la couverture ci-contre) De regio’s in deze gids: n et ses (ZieMarseille de kaart aan deenvirons binnenzijde van het omslag) p. xx ∑ Aix et la Ste-Victoire p. xx ± Salon-de-Provence et ses environs p. xx n De regio rond Straatsburg en deet middelhoge Vogezen blz. 85 ∏ Arles la Camargue p. xx ∑ Colmar en de van de Elzas blz. 173 ∫ Les Alpilles et wijngaarden la Montagnette p. xx ± Mulhouse enenvirons de Elzasser Jura blz. 239 æ Nîmes et ses p. xx ∏ De zuidelijke blz. 277 ø Avignon et leVogezen Comtat Venaissin p. xx ∫ e regioetrond Saverne √D Orange la Drôme provençale p. xx de noordelijke Vogezen ≈ en Vaison-la-Romaine et le mont Ventoux blz. 343 p. xx æ Uitstapjes naar het Zwarte Woud blz. 409 ∆ Le Luberon p. xx
Elzas-Vogezen Titre du guide Sous titre du guide
GV__ALSACE_Microrégions du guide_FRA32883FRA00_70x70 Zwarte Woud
5
Saverne Straatsburg 1
6
Colmar Gérardmer 4
2
Freiburg im Breisgau
Mulhouse 3
6
Sommaire Inhoud 1/ DE REIS VOORBEREIDEN Reistips..................................................... 10 NAAR DE ELZAS EN DE VOGEZEN
2/ ELZAS-VOGEZEN ONDER DE LOEP ELZAS-VOGEZEN VANDAAG
Met de auto............................................ 14 Met de trein............................................ 14 Met het vliegtuig.................................. 14
Portretten...............................................34 Economie en bedrijvigheid..............37 Enkele beroemdheden uit de Elzas.........................................39
VOOR HET VERTREK
TRADITIES EN LEVENSKUNST
Het weer.................................................. 16 Nuttige adressen.................................. 16 Overnachten.......................................... 17 Uit eten.................................................... 18
Folklore en feesten..............................42 Rond kerst............................................43 Gastronomie..........................................44 Wijn, bier en sterkedrank..................46
WAT IS ER TE DOEN?
GESCHIEDENIS
Rubrieken in alfabetische volgorde.............................................20
Elzas, het begin.....................................48 Oorlog na oorlog.................................50 Een industrieel verleden...................55 Europa......................................................56
MET HET GEZIN
Bezienswaardigheden en activiteiten ..................................26 MEMO
Evenementen........................................28 Leestips....................................................30
KUNST EN ARCHITECTUUR
Religieuze bouwkunst.......................58 Burgerlijke bouwkunst.......................59 ABC van de architectuur.................... 61 Traditionele woningbouw................64 Kastelen, vestingen en de Maginotlinie......................................66 De Maginotlinie.................................68 Figuratieve kunst.................................72 NATUUR EN LANDSCHAP
Het landschap....................................... 74 Natuurlijke rijkdommen....................78 Een buitengewone fauna.................79 Milieu........................................................80
7
3/ STEDEN EN BEZIENSWAARDIGHEDEN n D E REGIO ROND STRAATSBURG EN DE MIDDELHOGE VOGEZEN
Straatsburg.............................................88 Haguenau............................................. 116 Pfaffenhoffen.......................................124 Het noordelijke Rijndal....................126 Molsheim..............................................133 Le Struthof............................................140 Rosheim.................................................143 Obernai..................................................145 Mont Sainte-Odile.............................150 Le Hohwald..........................................153 Andlau....................................................159 Sélestat..................................................162 Château du Haut-Kœnigsbourg...169 ∑ COLMAR EN DE WIJNGAARDEN VAN DE ELZAS
Colmar....................................................176 Route des Vins.....................................188 Ribeauvillé........................................... 200 Riquewihr............................................. 206 Kaysersberg.......................................... 211 Turckheim.............................................216 Eguisheim.............................................218 Rouffach............................................... 222 Guebwiller........................................... 225 Église de Murbach............................ 229 Soultz-Haut-Rhin................................231 Thann......................................................233 ± M ULHOUSE EN DE ELZASSER JURA
Mulhouse............................................. 240 Écomusée d’Alsace........................... 256 Ensisheim............................................. 258 Neuf-Brisach........................................ 260 Het zuidelijke Rijndal........................263 Altkirch...................................................269 De Sundgau.........................................272
∏ DE ZUIDELIJKE VOGEZEN
Parc Naturel Régional des Ballons des Vosges.............. 280 Vallée de la Thur................................ 290 Munster................................................. 294 Massif du Petit Ballon.......................302 Val d’Orbey.......................................... 304 Gérardmer........................................... 309 Route des Crêtes................................318 Saint-Dié-des-Vosges.......................326 Col d’Urbeis en Val de Villé.............331 Sainte-Marie-aux-Mines..................336 ∫ D E REGIO ROND SAVERNE EN DE NOORDELIJKE VOGEZEN
Massif du Donon............................... 346 Wangenbourg.....................................350 Marmoutier..........................................352 Saverne..................................................355 Parc Naturel Régional des Vosges du Nord..................... 364 Neuwiller-lès-Saverne..................... 380 Bouxwiller............................................ 382 La Petite-Pierre.................................. 386 Niederbronn-les-Bains.....................393 Bitche..................................................... 396 Wissembourg..................................... 400 æ UITSTAPJES NAAR HET ZWARTE WOUD
Baden-Baden.......................................412 Badische Weinstraße........................420 Europa-Park......................................... 434 Freiburg im Breisgau.........................439 Woordenlijst..................................... 448 Register............................................... 460 Kaarten en plattegronden......... 469
14
DE REIS VOORBEREIDEN
Naar de Elzas en de Vogezen Met de auto GROTE VERKEERSADERS
De A4 of Autoroute de l’Est loopt van Parijs naar Straatsburg via Verdun, Metz en Saverne met aansluitend de A352 tot Obernai. De A31 Luxembourg-Dijon loopt door de Vogezen en gaat via de A6 naar Lyon. De A35 verbindt Obernai, Colmar, Mulhouse en Basel. De A36 gaat van Besançon naar Mulhouse en door naar Karlsruhe. Verkeersinformatie: t 08 92 68 10 77 - www.autoroutes.fr Tolwegen: Parijs-Straatsburg: € 37,40 Lyon-Straatsburg: € 29,20 Bordeaux-Straatsburg: € 53,00 Nantes-Straatsburg: € 73,30 MICHELINKAARTEN
Kaart van Frankrijk: kaart 721 Overzichtskaart 516 (Alsace, Lorraine) Kaart van de departementen 314 (Haute-Saône, Vosges) en 315 (Bas-Rhin, Haut-Rhin, Territoire de Belfort). Zoomkaart 131 (Forêt-Noire, Alsace) Online: w ww.ViaMichelin.fr
Met de trein INLICHTINGEN EN RESERVERINGEN IN FRANKRIJK
t 36 35 (€ 0,34 per minuut) www.voyages-sncf.com.
TGV
De TGV Est-Européen rijdt vanuit Parijs naar Straatsburg (2.20 uur), en naar Colmar en Mulhouse (3 uur). De TGV Rhin-Rhône rijdt tussen Mulhouse en Dijon. Mulhouse ligt 2.40 uur van Parijs, 2.50 uur van Lyon, 4 uur van Lille en 4.39 uur van Marseille. Straatsburg ligt 2 uur van Dijon en 3.15 uur van Lyon. EUROCITY-TREINEN
3 à 4 keer per dag rijden vanuit Brussel de Vauban- en Iris-treinen naar Basel, via Luxemburg (3 uur), Straatsburg, Colmar en Mulhouse (6 uur). T www.voyages-sncf.com www.b-europe.com www.sncb-europe.com REGIONALE INTERCITYTREINEN
TER-treinen vanuit de grote steden bedienen de hele regio. Enkele voorbeelden van trajecten: van Straatsburg naar Mulhouse 1 uur, naar Colmar 40 min., naar Sainte-Marie-aux-Mines 1.12 uur. T www.ter-sncf.com
Met het vliegtuig Vanaf Schiphol en Zaventem gaan vluchten (vaak via Parijs) naar Straatsburg (Aéroport International), Basel-Mulhouse (EuroAirport) en Metz-NancyLorraine. LUCHTVAARTMAATSCHAPPIJEN
Air France – in Nederland:
15
NAAR DE ELZAS EN DE VOGEZEN
t 020 6545720 - www.airfrance.nl in België: t 070 222466 www.airfrance.be KLM - in Nederland: t 020 4747747 - www.klm.nl in België t 070 225335 www.klm.be Brussels Airlines – Vluchten tussen Brussel en Straatsburg. www.brusselsairlines.com LUCHTHAVENS
Aéroport Strasbourg International – 67960 Entzheim t 03 88 64 67 67 - www.strasbourg. aeroport.fr - Iedere 20 of 40 minuten rijdt een pendelbus of -tram
naar het stadscentrum - € 4,90 enkeltje, € 9 retour - Treinverbinding (4 x per uur) naar het treinstation in 9 minuten, voor € 2,90. Flughaven Karlsruhe / BadenBaden – Ongeveer 40 km ten noordoosten van Straatsburg. Voornamelijk budgetmaatschappijen, vluchten naar diverse steden in Europa. t (07229) 66 20 00 www.badenairpark.de. Aéroport de Bâle-MulhouseFribourg (EuroAirport) – t 03 89 90 31 11 - www.euroairport.com. Pendelbus nr 11 (www.distribus. com) om de 30 minuten naar station Saint Louis (5 min.) - € 1.
Colmar
Gérardmer
Mulhouse
Saverne
Straatsburg
AFSTAND
Caen
690
667
708
687
725
Colmar
-
54
45
87
74
Dijon
254
237
221
308
335
Gérardmer
54
-
86
114
118
Lille
555
512
581
482
520
Limoges
652
631
620
736
733
Lyon
414
392
381
497
494
Marseille
725
703
692
809
805
Metz
206
163
233
124
163
Mulhouse
45
86
-
128
116
Nancy
148
106
175
112
156
Nantes
823
779
819
825
864
Parijs
452
430
470
450
488
Saverne
87
114
128
-
50
Straatsburg
74
118
116
50
-
Toulouse
866
845
834
950
947
16
DE REIS VOORBEREIDEN
Voor het vertrek Het weer INFORMATIE
Infolijn Météo France – t 32 50. Weerbericht departementen – t 0 899 71 02 gevolgd door het nummer van het departement (€ 0,34 per minuut) - www.meteo.fr. KLIMAAT
De Elzas heeft een landklimaat: lange, koude winters en vaak warme zomers. Het regent of sneeuwt vaak fors: onweersbuien ’s zomers, dikke pakken sneeuw ’s winters. Het reliëf zorg voor microklimaten met eigen weersomstandigheden. Daardoor is Colmar de op één na droogste stad van Frankrijk. De beste periode om deze regio te bezoeken is zonder meer de lente, met veel licht en rustige omstandigheden vanaf april.
Nuttige adressen REGIONALE TOERISTISCHE ORGANISATIES
Elzas – 20A rue Berthe-Molly 68005 Colmar - t 03 89 24 73 50 www.tourisme-alsace.com. Lotharingen – Abbaye des Prémontrés - BP 97 - 54704 Pont- àMousson Cedex - t 03 83 80 01 80 www.tourisme-lorraine.fr. DEPARTEMENTALE TOERISTISCHE ORGANISATIES
Bas-Rhin – Agence de Dévelop pement Touristique du Bas-Rhin 4 rue Bartisch - 67100 Strasbourg -
t 03 88 15 45 88 www.tourisme67.com. Haut-Rhin – Agence de Dévelop pement Touristique de HauteAlsace - 1 rue Schlumberger BP 60337 - 68000 Colmar t 03 89 20 10 68 www.haute-alsacetourisme.com. Vosges – Av. du Gén.-de-Gaulle BP 80018 - 88001 Épinal Cedex t 03 29 82 45 03 www.tourismevosges.fr. MAISONS DE PAYS
Maison de l’Alsace – 39 av. des Champs-Élysées - 75008 Paris t 01 53 83 10 10 www.maison-alsace.com. Het Huis van de Elzas heeft documentatie over de Elzas en de Vogezen, inlichtingen over rondritten en verblijfsmogelijkheden. Espace Vosges – Maison du Tourisme - Aire de LorraineSandaucourt-la-Trelle - A 31 88170 Sandaucourt - t 03 29 94 66 60. TOERISTENBUREAU
T De adresssen van de toeristenbureaus vindt u terug aan het begin van elk hoofdstuk onder ‘Inlichtingen’. Online: www.tourisme.fr. WEBSITES
www.tourisme-alsace.com (ook in het Nederlands) www.massif-des-vosges.com www.musees-alsace.org www.alsace-culture.com www.region-alsace.eu
17
VOOR HET VERTREK
TOERISME VOOR MENSEN MET EEN BEPERKING
Het symbooltje j geeft aan dat de bezienswaardigheden ook toegankelijk zijn voor mensen met een lichamelijke beperking.
Toeristische locaties Controleer welke locaties het label Tourisme et Handicap hebben. Ga naar www.entreprises.gouv.fr/ marques-nationales-tourisme/ presentation-tourisme-et-handicap, en klik daar op het blauwe logo ‘Tourisme et Handicap’. Association Tourisme et Handicaps – 43 rue Marx-Dormoy 75018 Paris - t 01 44 11 10 41 www.tourisme-handicaps.org. Association des Paralysés de France – www.apf.asso.fr
Openbaar vervoer – De gids
Mobilité réduite is gratis beschikbaar op de stations en in SNCF-winkels. SNCF Accès Plus – t 0 890 640 650 (€ 0,11 per minuut, 7.00-22.00 u). Gratis dienstverlening om het reizen voor personen met een beperking te vergemakkelijken. Reserveer 48 uur voor vertrek. Beschikbaar op 350 stations in Frankrijk. Online: www.accessibilite.sncf.com. Vliegtuig – De dienst Saphir van Air France verleent mensen met een lichamelijke beperking assistentie t 09 69 36 72 77 - www.airfrance.fr.
Overnachten In het adresboekje aan het einde van elke beschrijving van een stad, regio of bezienswaardigheid vindt u onze selectie van overnachtingsadressen. De aangeduide prijzen zijn de minimum- en maximumprijs voor een tweepersoonskamer in het hoogseizoen. ONZE SELECTIE
De etablissementen zijn ingedeeld volgens de volgende prijscatego-
rieën: goedkoop, doorsneeprijzen, wat meer luxe en pure verwennerij (T tabel blz. 19). Zie ook Le Guide Michelin France en Le Guide Camping Michelin France. VAN TEVOREN PLANNEN
Reserveringscentrales
Fédération Nationale des Services de Réservation LoisirsAccueil – www.loisirs-accueil.fr. Fédération Nationale Clévacances France – 54 bd de l’Embouchure - CS 22361 - 31022 Toulouse Cedex - t 05 61 13 55 66 www.clevacances.com.
Woningverhuur www.abritel.fr; www.1000gites. com; www.homelidays.com; www.a-gites.com; www.pour-lesvacances.com; www.vacances. explorimmo.com; www. fr.lastminute.com; www.terres-devacances.com.
Vakantie op het platteland
Fédération des Stations Vertes de Vacances et Villages de Neige – BP 71698 - 21016 Dijon Cedex - t 03 80 54 10 50 - www. stationverte.com. De Elzas telt elf bestemmingen van goede kwaliteit die geschikt zijn voor gezinnen. Bienvenue à la Ferme – De gids Bienvenue à la ferme bevat een overzicht van boerderijherbergen, boerencampings, vakantieboerderijen en dergelijke, en wordt uitgegeven door Les Chambres d’Agriculture (service Agriculture et Tourisme - 9 av. George-V 75008 Paris - t 01 53 57 11 50). Hij is te koop in de boekhandel. U kunt adressen ook opzoeken via www. bienvenue-a-la-ferme.com. Er is een speciale uitgave voor de Vogezen die u gratis kunt aanvragen bij de Chambre d’Agriculture des Vosges (Relais Agriculture et Tourisme - 17 rue André-Vitu - La Colombière - BP 598 - 88026 Épinal Cedex - t 03 29 29 23 55 - http://
84
85
meer adressen
De regio rond Straatsburg en de middelhoge Vogezen n Michelinkaart 315 – Bas-Rhin (67)
Ñ STRAATSBURG/STRASBOURG aaa
88
Ten noorden van Straatsburg:
Ñ HAGUENAU a
116
Ñ PFAFFENHOFFEN 124 Van de noordgrens naar Marckolsheim, 68 km ten zuiden van Straatsburg:
Ñ HET NOORDELIJKE RIJNDAL a
126
Ten westen en zuidwesten van Straatsburg:
Ñ MOLSHEIM a
133
Ñ LE STRUTHOFΛ 140 Ñ ROSHEIM a
143
Ñ OBERNAI aa
145
Ñ MONT SAINTE-ODILE aa
150
Ñ LE HOHWALD aa
153
Ñ ANDLAU a
159
Ñ SÉLESTAT a
162
Ñ CHÂTEAU DU HAUT-KŒNIGSBOURG aa
169
De Cathédrale Notre-Dame en de rue Mercière in Straatsburg B. Rieger/hemis.fr
61
10
MOSE LL E
N4
D
0
rn Zo
D9
5
4
D6 04
D 13
10 km
4
00
D1
D
3
13
5
A4
D 25
04
D 10
BA S -R H I N
Buswiller
19
A 4
D 243
Surbourg
Walbourg
D 250
A 35
Zorn
29
Gambsheim
Offendorf
D
7
Soufflenheim
D 1063
Lauterbourg
KARLSRUHE
Mothern
Sessenheim
5
A3
Esch
D 28
D2
DUITSLAND
D4
Seltz
Réserve Naturelle du Delta de la Sauer
Munchhausen
Noordelijk Rijndal
Betschdorf
Hatten
D 263
Forêt de Haguenau Gros Chêne
Haguenau
D9
Morsbronnles-Bains
Cimetière Juif d’Ettendorf
Pfaffenhoffen
M O S EL LE
3
STRAATSBURG EN DE MIDDELHOGE VOGEZEN
D 26
METZ
NANCY
0
A4
34
73
D1
D
36
KARLSRUHE
A5
D 27
RF
A 35
GV_ALSACE VOSGES_Strasbourg et Vosges moyennes_FRA30137FRA01-02_172x102+102
86
ROND STRAATSBURG EN DE MIDDELHOGE VOGEZEN
BADEN-BADEN F
D 422
Schirmeck
Le Struthof
D
Mur Païen
752
4
D 20
Ottrott
Klingenthal
Rosheim
Heiligenberg
Obernai
A 352
Altorf
Molsheim
D 21
35
D
Eschau
A
STRAATSBURG
Bief de Strasbourg
36
D 108
3
9
N5
9
28
N1 5
M
gne
D1
Marckolsheim
42
COLMAR
2
Volerie des Aigles
Kintzheim
Sélestat
Chçt. de Ramstein
D
H AU T- RH I N
des Ballons des Vosges
B
des singes
Haut-Koenigsbourg
9
N5
Parc Naturel Régional
4
Chât. de Frankenbourg
1
D2
88
68
D 420
N 159
D 23
988 Mont Ste-Odile Erstein Neuntelstein 764 Neuviller971 Chât. de Landsberg Bief de Gerstheim la-Roche Gertwiller Vallon du Ban Fouday Osthouse Le Hohwald Barr de la Roche Chât. Haut-Andlau Musée Noordelijk 1100 en Spesbourg St-Blaise-la-Roche D 425 Oberlin Rijndal 857 Benfeld Andlau Mittelbergheim 960 Espace Apicole de Grande Bellevue Col de la Colroy-la-Roche D5 Charbonnière Col du Kreuzweg Epfig STRAATSBURG 768 Champ du Feu IN Saales RH Obernai D N 42 Ebersmunster 39 4 RIJ D Haguenau Chât. d’Ortenbourg
La Chatte Pendue
Wisches
Signal de Grendelbruch
Urmatt
Mutzig
3
0
N8
13
D4
36
D 46
FRIBOURG-EN-BRISGAU
Andere plaats
Interessant
Een omweg waard
De reis waard
33
28
Passen en uitzichten tot Le Champ du Feu
Ten noorden van Le Hohwald
Dal van de Bruche
Le Grand Ried
Van Gambsheim naar Lauterbourg
Plaats van vertrek
Verdedigingswerk langs de Maginotlinie
Pfaffenhoffen
A
D
392
718
Col du Donon
0 142
Niederhaslach
5
che
Bru
Ill
Avolsheim
A3
3
68
D 99
D4
44 8
D
D
NANCY
5
22
87
FREUDENSTADT
4
88
ROND STRAATSBURG EN DE MIDDELHOGE VOGEZEN
Straatsburg/Strasbourg aaa 271.782 inwoners (agglomeratie: 427.245 inwoners) – Bas-Rhin (67) Straatsburg is een van de twee ‘hoofdsteden’ van Europa. Hier zetelen het Europese Parlement en de Raad van Europa; een echte hoofdstad, maar op mensenmaat. De stad speelt al sinds de middeleeuwen een voorhoederol en is in onze tijd de uitdaging om schoonheid en milieubescherming te combineren succesvol aangegaan. Straatsburg ligt midden in de Elzas. Hier vindt u alle regionale, gastronomische specialiteiten: ganzenlever, wijn, chocolade en brandewijn trekken fijnproevers uit de hele wereld.
y ADRESBOEKJE: BLZ. 108 i INLICHTINGEN Toeristenbureau – 17 place de la Cathédrale - 67082 Straatsburg - t 03 88 52 28 28 - www.otstrasbourg.fr - 9.00-19.00 u - 2de bureau: place de la Gare. Rondleidingen – t 03 88 52 28 20 - www.ot-strasbourg.fr - inlichtingen bij het toeristenbureau - € 6,80 (tot 18 jaar € 3,40) - de stad ontdekken (1.30 uur) onder leiding van een door het Franse ministerie van Cultuur en Communicatie erkende gids (zie ook Adresboekje, blz. 108). Strasbourg Pass –De ‘Strasbourg Pass’ en de ‘Strasbourg Pass Junior’ (3 jaar geldig) geven recht op gratis entrees en 50% korting op rondleidingen. Te koop bij de balie van het toeristenbureau - place de la Cathédrale en place de la Gare - € 14 (kinderen € 7). Ñ LIGGING Regiokaart B2-3 (blz. 86-87) – Michelinkaart 315 K5. De internationale luchthaven van Straatsburg ligt 10 km van het centrum. De TGV rijdt in 2.20 uur van Parijs naar Straatsburg. õ PARKEREN Parkeerterreinen in het centrum en aan de rand van de stad. Neem de tram of de fiets voor verplaatsingen binnen de stad. w AANRADERS De kathedraal en het plein, La Petite France, het Palais Rohan en zijn musea. De kerstmarkt geniet grote faam. > PLANNING Om de grootste rijkdommen van Straatsburg te zien, zijn zeker drie dagen nodig. De moeite waard zijn onder meer de kathedraal en de wijk eromheen met een bezoek aan het Palais Rohan, La Petite France en het Musée d’Art Moderne et Contemporain, de Europese wijk en de Orangerie; een boottochtje op de Ill en een bezoek aan het Musée Alsacien. / MET KINDEREN Genieten van het uitzicht vanaf de spits van de kathedraal of het schouwspel van de astronomische klok (voor 12.00 u aanwezig zijn), le Vaisseau, het Musée du Chocolat in Geispolsheim en Natura Parc in Ostwald.
89
Van vissersdorp tot Europees centrum ‘STAD DER WEGEN’
Vanaf 12 v.Chr. verandert het vissers- en jagersdorp, dat aan het Romeinse militaire kamp Argentoratum grenst, in korte tijd in een welvarende stad en een verkeersknooppunt, Strateburgum genoemd: ‘stad der wegen’. De strategische ligging betekent ook dat de stad te maken krijgt met diverse invasies uit het oosten en talloze malen wordt verwoest, platgebrand, geplunderd en weer opgebouwd. Gelukkig is de stad in de loop van de geschiedenis ook het toneel van verzoeningen. In 842 zweren twee zonen van Lodewijk de Vrome en hun soldaten elkaar trouw in de zogenoemde Serment de Strasbourg. Het document blijft beroemd omdat het, voor zover bekend, de eerste officiële tekst bevat die zowel in een Romaanse als in een Germaanse taal is geschreven. BEROEMDHEDEN IN STRAATSBURG
Straatsburg, een vrijstad in het keizerrijk, is in de 15de en 16de eeuw de bakermat van een invloedrijk humanisme, met onder anderen Gutenberg, en een ingrijpende religieuze hervorming, met Calvijn. In 1725 trouwt Lodewijk XV met Maria Leszczyńska in de Notre-Dame. In 1770 wordt Marie-Antoinette, op weg van Wenen om de latere Lodewijk XVI te huwen, in de kathedraal opgewacht door Louis de Rohan. De stad is getuige van grote artistieke producten: concerten van Mozart, Goethe studeert aan de vermaarde universiteit, er verrijzen herenhuizen naar Parijs’ model en het prestigieuze Palais Rohan wordt gebouwd. FRANS?
In 1870 wordt de stad ingenomen door de Duitsers, na een lange belegering en zware bombardementen. De nieuwe hoofdstad van het Reichsland ElzasLotharingen blijft groeien. De bouwstijl wordt beïnvloed door de Pruisische architectuur, vaak massief maar met een neobarokke uitstraling. De volgende twee oorlogen wordt de grensstad heen en weer geslingerd tussen twee nationaliteiten: de stad wordt in 1918 opnieuw Frans en kent, net zoals alle steden in de Elzas- en Moezelstreek, een nieuwe Duitse periode tussen 1940 en 1944. De stad wordt op 23 november 1944 door generaal Leclerc bevrijd. OP DE EERSTE PLAATS EUROPEES
Al voor het einde van het laatste wereldconflict groeide het idee dat een definitieve verzoening tussen de oorlogvoerende mogendheden moest leiden tot het aanwijzen van een symboolstad: Straatsburg, gelegen aan een grote rivier, ooit vol militaire bolwerken, nu een verbindingsroute bij uitstek: de Rijn. De Raad van Europa, waarvan nu 47 landen lid zijn, is op 5 mei 1949 opgericht. Dit raadgevende orgaan adviseert regeringen, werkt conventies uit die bindend zijn voor de ondertekenende landen en harmoniseert de nationale wetgevingen op allerlei terreinen die van gemeenschappelijk belang zijn. De bekendste is het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (1950). De Raad van Europa staat los van het Europees Parlement, samengesteld uit afgevaardigden die sinds 1979 bij algemene verkiezingen worden gekozen door de burgers van elke lidstaat. Het heeft adviserende, budgettaire, en controlerende bevoegdheden. De overige organen van de Europese Unie bevinden zich in Luxemburg en Brussel.
330
DE ZUIDELIJKE VOGEZEN
De Col de Prayé, op de bergkam van de Vogezen, vormde vroeger de grens met Duitsland. De weg leidt naar de Col du Donon, het eindpunt van de route (blz. 346).
y SAINT-DIÉ-DES-VOSGES: ADRESBOEKJE OVERNACHTEN DOORSNEEPRIJZEN
Le Régal – 189 rue d’Épinal t 03 29 56 61 41 - www.leregal.fr õ - 39 kamers € 65 - : € 7,50 - restaurant € 26,50/48, lunchmenu € 17 (gesl. za lunch, ma lunch, zo-avond en 1-15 aug., 20-31 dec.). Aan de rand van de stad, tussen bossen en geurige zagerijen, wordt u hartelijk en correct verwelkomd. Comfortabele kamers (klassiek of heel ‘eigentijds’ in de nieuwe vleugel). Het restaurant staat goed bekend (arrangement, logies en maaltijd € 68). De kinderen kunnen in het park spelen of naar de zwanen en wallaby’s kijken. Chambre d’hôte Le Bout du Chemin – 6 rue d’Hadremont 88580 Saulcy-sur-Meurthe t 03 29 50 90 13 - bourg.
[email protected] - õ - ; 5 kamers € 50/60 :. Dit adres ligt vlak bij St-Dié. De kamers hebben een eigen terras, met uitzicht op de reeën en de eekhoorns. De zitkamer met open haard en p iano en de veranda die uitkomt op het park zijn twee extra troeven. Er zijn diverse restaurants in het dorp. WAT MEER LUXE
Ibis – 5 quai Jeanne-d’Arc t 03 29 42 24 22 - www.ibishotel. com - 58 kamers € 64/84 - : € 9. De kamers van dit hotel aan de oevers van de Meurthe zijn weliswaar klein, maar ingericht volgens de hedendaagse stijl van de hotelketen. Vraag een kamer met uitzicht op de rivier. Bistro-restaurant in biercaféstijl (veel houtwerk) met kleine kaart.
UIT ETEN DOORSNEEPRIJZEN
Voyageurs – 22 rue d’Hellieule t 03 29 56 21 56 - www.restaurantdes-voyageurs.fr - gesl. 2 weken begin aug., 1 week in jan., zo-avond en ma - € 25/38, lunchmenu € 20. In de gele eetzaal worden traditionele gerechten geserveerd (zelfgemaakte desserts, verse producten). Wijnen uit de Elzas. Pisciculture Ste-Odile – 27 rue Ste-Odile - 88480 ÉtivalClairefontaine - t 03 29 41 40 83 wo-zo 9.00-13.00 en 15.00-19.00 u - gesl. half jan-eind feb. Viskwekerij met forellen, snoeken, palingen, rivierkreeften enz. Op het menu: terrine van forel met mirabellen, forelmousse met kruiden, forelfilets en gerookte paling. WINKELEN
Papeteries Clairefontaine – 19 rue de l’Abbaye - 88480 ÉtivalClairefontaine - t 03 29 42 42 42 www.clairefontaine.com - vraag inlichtingen over openingstijden gesl. 15 juli-1 sept. Snuif de geuren van vroeger op en bekijk het productieproces van papier (rond leiding 1.30-2 uur). EVENEMENTEN
Internationaal Festival van de Geografie – 1ste za en zo van okt. t 03 29 42 22 22 - www.fig.saintdie-des-vosges.fr. Aflossing van de wacht van de prinsen van Salm – Sommige zo ochtenden in juli-aug. in Senones t 03 29 57 91 03 www.paysdesabbayes.com.
331
Maison du Val de Villé, Musée d’Arts et Traditions Populaires, het klaslokaal Christophe Dumoulin/Maison du Val de Villé
Col d’Urbeis en Val de Villé a Vosges (88) en Bas-Rhin (67) De Col d’Urbeis, tussen Sélestat en St-Dié-des-Vosges, is een absoluut wandelparadijs. De pas ligt op het kruispunt tussen de valleien van de Fave en de Giessen. De Club Vosgien zet voortdurend nieuwe routes uit en onderhoudt honderden kilometers wandelpaden. Een unieke kans om u te goed te doen aan allerlei wilde vruchten, zoals blauwe bosbessen en frambozen. Vergeet de kersen niet, en ook niet een bezoek aan de kirschstokers van het Villédal.
y ADRESBOEKJE: BLZ. 334 i INLICHTINGEN Toeristenbureau van Val de Villé – 14 place du Marché - 67220 Villé t 03 88 57 11 69 - www.ot-valdeville.fr - juli-aug.: ma-za 9.00-12.30 en 13.3019.00, zo, feestd. 10.00-13.00 u; juni en sept.: 9.00-12.00 en 14.00-18.00 u; rest v.h. jaar: dag. behalve zo, feestd. 10.00-12.00 u (vanaf 9.30 u feb.-mei, okt. en dec.) en 14.00-17.00 u. Ñ LIGGING Regiokaart C1 (blz. 278-279) – Michelinkaart 315 H7. De Col d’Urbeis ligt tussen St-Dié-des-Vosges en Sélestat, op de grens van het departement Bas-Rhin. w AANRADER Maison du Val de Villé in Albé.
4
332
DE ZUIDELIJKE VOGEZEN
Rondritten Detailkaart hieronder a FAVEDAL EN GIESSENDAL Ñ Route van 22 km vanuit Provenchères-sur-Fave, in blauw aangegeven op de kaart hieronder. Reken op ongeveer 45 min.
Provenchères-sur-Fave B1
Stadje aan de voet van de Ormont, aan beide kanten van de rivier. Volg vanuit Provenchères de weg door het Favedal, die na veel bochten door de bossen voert en uitkomt bij de Col d’Urbeis (602 m), met uitzicht op het ingezonken stuk van het Vogezenmassief. Wat verderop bevindt zich aan de rechterkant, onder aan de weg, een voormalige mijn waar grijs, zilverhoudend koper ontgonnen werd. Bij het binnenrijden van het oude mijnstadje Urbeis met zijn grote boerderijen verrijzen na 2 km de ruïnes van het Château de Bilstein. Rijd het dal van de Giessen in, de rivier van Urbeis. Laat in de bebouwde kom van Fouchy de weg naar de Col de Fouchy (blz. 334) rechts liggen; als u tenminste niet naar Ste-Marie of le Haut-Kœnigsbourg wilt.
GV ALSACE VOSGES GV LORRAINE_Au
Villé C1
In 1944 kreeg de stad het zwaar te verduren. Er zijn slechts enkele fraaie huizen uit de 16de en 18de eeuw bewaard die prachtig rond de place du Marché staan, waar elke woensdagochtend een kleine markt is. ’s Zomers is hier een ambachtelijke markt (do 17.00-20.00 u) waar u kunt genieten van de plaatselijke specialiteiten.
D 992
D9
92
Co
MEURTHEE T- M O S E L L E D4
LUNÉVILLE
D
A
2
39
VOS G E S Senones
24
Moyenmoutier
D4
Jardins de Callunes
ÉtivalClairefontaine
D8
St-Dié-des-Vosges N
Fave
59 5
the
D 420
4
ÉPINAL
Camp Celtique de la Bure
D 32
D 41
ÉPINAL
Ban-de-Sapt
ur Me
Het prachtige dorpje tussen de wijngaarden is genoemd naar de beek die erdoorheen loopt. Albé is beroemd om de wijnhuizen ‘met galerijen’, waar de stal en de kelder naast elkaar liggen. Het kleine, interessante MaisonMusée du Val de Villé ligt aan beide zijden van een grote lindeboom 4 place du Tilleul - t 03 88 57 08 42 www. maisonduvaldeville.com - juliaug.: di-vr 10.00-12.00 en 14.00-18.00 u (wo 20.00 u afh. van het programma), za, zo, feestd. 14.00-18.00 u; april-juni, sept.-okt. en dec.: do-zo, feestd. 14.0018.00 u - gesl. paaszondag, 25 dec. € 3,35 (tot 12 jaar gratis) - audiogids. Elk vertrek van deze voormalige Vogezische boerderij (1709) laat tot in het kleinste detail het leven van de
9
a Albé C1
COLMAR
333
COL D’URBEIS EN VAL DE VILLÉ
inwoners van de Villévallei zien, van de 18de tot het begin van de 20ste eeuw. Het bezoek gaat verder in het museum (1878) aan de andere kant van het plein, waar tijdelijke tentoonstellingen worden gehouden. ROUTE VAN DE COL DE STEIGE
Ñ Route van 19 km tussen de Col d’Urbeis en de regio Hohwald, in oranje aangegeven op de kaart hieronder. Reken op ongeveer 2 uur. Neem op de Col d’Urbeis (zie hiernaast) de D214.
a Le Climont C1
z 1.30 uur lopen heen en terug. Aan de noordrand van Climont, 300 m voorbij de kerk, ziet u een klein houten bordje boven u dat het begin van het pad aangeeft dat uitkomt op een kruispunt, links van de D214. Dit steile, smalle pad is op veel plaatsen overgroeid met planten (volg de bewegwijzering: gele kruisen) en komt uit op een dwarsliggende bosweg. Ga hier linksaf. Neem op het kruispunt dicht bij de top het pad rechts omhoog. Het pad loopt naar de voet van de Tour Euting, helemaal boven aan de bosrijke top van Le Climont (966 m), waar u een schitterend uitzicht hebt. De uitkijktoren is du in 1897 gebouwd door de Club Vosgien van Straatsburg. Boven de SGES_Au-delà PNR_FRA34590FRA01-02_(48+102)x95mm ingang ziet u een afbeelding van de voorzitter in die tijd, Jules Euting. Vanaf
NE_Au-delà du PNR_FRA34590FRA01-02_(48+102)x95mm STRASBOURG 0 142
BUITEN HET PARC NATUREL RÉGIONAL 6 5
D
D 392
Col de Prayé
Schirmeck
785
2 D4
0
Le Struthof D
D 4265 km
4
1 D2
STRASBOURG
92
D3
13
4
D
42
6
D4
22
0
21
D 85 D4
Le Champ de Feu
25
5
D 62
39
Col d'Urbeis
D 39
24
5 4
8 Parc Naturel Régional des Ballons des Vosges Lièpvre
Col de Ste-Marie
Ste-Marieaux-Mines
pv Lie
te ret
5
A3
9 N5
Sélestat
59
D4
H AU T- R H I N
Ill
N
59
N 159
772 COLMAR
FREIBURG IM BREISGAU
Col de Fouchy D
ssen
D4
Fouchy
603
Provenchères-s-Fave
3
D 20
Villé
Gie
D 15
602
Albé D 1422
D4
Le Climont
RHIN
3
42 0
Col de la Charbonnière
534 966
N
D 214
STRASBOURG
D 1420
4
08
42
Col de Steige
D 35
960
D1
D
D
42
24
4
D
he
Bru c
D4
es
e
Col du Donon
D3
718
334
DE ZUIDELIJKE VOGEZEN
de toren (78 treden) hebt u fraai uitzichta op de Vogezen: links de Bruchevallei, in het noorden de Donon, en rechts de Champ du Feu met zijn toren. Keer terug naar de D214 en rijd naar de Col de Steige (534 m), met een mooi uitzicht naar het zuidwesten op Le Climont. De route gaat vervolgens verder naar de Col de la Charbonnière en daarna de Champ du Feuaa (zie Le Hohwald, blz. 153), Andlau, de Mont Ste-Odile en de regio rond Obernai.
a ROUTE VAN DE COL DE FOUCHY C1 Ñ Route van 13 km vanuit Fouchy, in paars aangegeven op de kaart (blz. 333). Reken op ongeveer 30 min. Sla in Fouchy rechts af de D155 op. De Route du Col de Fouchy verbindt het dal van de Urbeis met dat van de Liepvrette. Vervolgens loopt de route omhoog tot het Noirceuxdalletje en dat van Froide-Fontaine en daarna kunt u doorrijden naar Ste-Marie-aux-Mines of Haut-Kœnigsbourg. De route begint bij het Welchedorp Fouchy, vroeger beroemd om zijn kunstnijverheid. De weg slingert tussen herberg-boerderijen en chambres d’hôtes. door. Dit is het vertrekpunt van heel wat wandelroutes. In de bossen liggen kleine open velden, waar schapen, geiten en ezels grazen. De Col de Fouchy biedt een prachtig uitzicht op de Champ du Feu – te herkennen aan zijn toren – en de bergen van Le Hohwald. De weg volgt het ravijn van Pierreuse-Goutte en daalt af naar de Liepvrettevallei in Lièpvre. Als u de D459 naar Ste-Marie-aux-Mines (zie blz. 336) neemt, volgt u de rivier stroomopwaarts.
y COL D’URBEIS: ADRESBOEKJE T Zie ook het adresboekje van Ste-Marie-aux-M. en Le Hohwald. OVERNACHTEN DOORSNEEPRIJZEN
Hôtel La Bonne Franquette – 6 place du Marché - 67220 Villé t 03 88 57 14 25 - www.hotelbonne-franquette.com - gesl. 1ste week juli, voorjaars- en najaarsvakantie - 9 kamers € 57/62 - : € 8 restaurant € 20/42. De herberg op een pleintje in het centrum heeft nette kamers met rustiek meubilair. De plaatselijke clientèle houdt van de kleine, traditionele gerechten die zonder veel poes pas geserveerd worden. Redelijke prijzen. WAT MEER LUXE
La Romance – 17 rue de NeuveÉglise - 67220 Dieffenbach-au-
Val - 4 km ten zuidoosten van Villé via de D697 - t 03 88 85 67 09 www.la-romance.net - 5 kamers € 95/105. Aan het eind van een privéweg die langs het bos loopt vindt u een mooi maison d’hôte. Het vakwerkhuis ademt rust uit. Verzorgde, vrolijk gekleurde kamers. Bij mooi weer wordt het ontbijt buiten in de tuin geserveerd. UIT ETEN GOEDKOOP
Pfister – 9 place Charles-deGaulle - 67220 Villé - t 03 88 57 17 56 - www.patisserie-restaurantpfister.fr - dag. behalve ma 7.30 u18.30 u; gesl. 10 dagen eind jan. Bij dit plaatselijk bekende adres kunt u op het terras of op de patio genieten van heerlijk gebak,
335
COL D’URBEIS EN VAL DE VILLÉ
pasteitjes of een van de vele salades. Wellicht koopt u meteen een mooi blik met koekjes of gesuikerde vruchten. SPORT EN ONTSPANNING
De Club Vosgien heeft door de Val de Villé zo’n 350 km aan bewegwijzerde routes uitgezet. Elke 1ste zondag en donderdag van de maand zijn er wandeltochten of thematische tochten. Daarnaast zijn ook andere activiteiten mogelijk: mountainbiken (7 thematische routes), tochten te paard of met een ezel. Inlichtingen bij het toeristenbureau van Villé en de Compagnie des Accompagnateurs de Montagne (www.rando-emotion-vosges.com). Het toeristenbureau heeft ook kaarten van routes om het historisch erfgoed te ontdekken: Albé en zijn wijngaarden, Fouchy en Le Pays Welche, Urbeis tijdens de periode van de mijnbouw, enzovoort. WINKELEN
G.E. Massenez – 1 zone industrielle du Haechy - 67220 Dieffenbachau-Val - t 03 88 85 62 86 - http:// massenez.com - ma-vr 9.00-12.00 en 14.00-18.00 u - gesl. feestd. Deze brandewijn staat symbool voor de kunst van het Franse destilleren, die al sinds 1870 van vader op zoon wordt doorgegeven. Naast de onvermijdelijke eaux de vie
met frambozen en Poire Williams bevestigen oude likeuren en vruchten in brandewijn de reputatie van het al dikwijls bekroonde huis. Distillerie Artisanale Nusbaumer – 23 Grand’Rue 67220 Steige - t 03 88 57 16 53 www.jos-nusbaumer.com - ma-vr 9.00-12.00 en 14.00-18.30, za en zo 10.00-12.00 en 14.00-18.00 u; nov.Pasen: ma-za 10.00-12.00 en 14.0018.00 u - gesl. laatste week van jan. en de zo van jan. tot Pasen. De producten zijn uitgestald in een waar museum, dat met name een collectie voorwerpen van privéstokers en een prachtige toonbank bevat. Brandewijn van kirsch, peer en framboos, die bekroond is met een gouden medaille op het Concours Général Agricole. Ferme Humbert – 83 rue Principale - 67220 Urbeis - t 03 88 57 06 00 - www.biofermehumbert. com - ma-za 16.30-18.30 u. Biologische boerderij waar u terechtkunt voor melkproducten, eieren, rundvlees, kalfsvlees, fruit en groente. U kunt de boerderij en het melken bekijken (16.30 u). Confitures du Climont – La Sal cée - 14 rte de Climont - t 03 88 97 72 01 - www.confituresduclimont. com - di-za: 10.00-12.00 en 14.0018.00 u. In deze zaak hangt de heerlijke geur van de verschillende soorten jam, siroop, gelei en dergelijke die hier worden gemaakt en verkocht.
4
400
DE REGIO ROND SAVERNE EN DE NOORDELIJKE VOGEZEN
Wissembourg aa 7803 inwoners – Bas-Rhin (67) Ondanks zijn uiterst beladen verleden vol belegeringen, rampen en oorlogen (veldslag bij Wissembourg in 1870) is Wissembourg er op wonderlijke wijze in geslaagd intact te blijven. Kuieren over de stadswal en door ‘Petite Venise’ of het historische stadsgedeelte is echt aan te raden. Meer dan zeventig huizen zijn gebouwd vóór 1700. De opvallende Église St-Pierre-et-St-Paul is de op één na grootste gotische kerk van de Elzas (na de kathedraal van Straatsburg).
y ADRESBOEKJE: BLZ. 405 i INLICHTINGEN Toeristenbureau – 11 place de la République - 67160 Wissembourg t 03 88 94 10 11 - www.ot-wissembourg.fr - mei-okt.: ma-za 10.00-12.30 en 14.00-18.00, zo, feestd. 14.00-17.30 u; rest v.h. jaar: ma-za behalve feestd. 10.00-12.00 en 14.00-17.30 u - gesl. 1 mei. Rondleidingen –Het toeristenbureau van Wissembourg organiseert heel het jaar door diverse stadswandelingen en tochten door de omgeving (Route des Villages Pittoresques, Route des Châteaux Forts, du Parc Naturel du Palatinat en du ‘Pays de Bade’ met de route door het Zwarte Woud) - t 03 88 94 10 11 www.ot-wissembourg.fr. Ñ LIGGING Regiokaart C2 (blz. 344-345) – Michelinkaart 315 L2. Wissembourg is een grensstad, gelegen tussen het Hochwald in het westen en het Mundatwald in het noorden. õ PARKEREN Parkeerterreinen: rue Bannacker, place de la Foire en rue de la République. w AANRADERS De Église St-Pierre-et-St-Paul en het fresco van de H. Christophorus, de wijk Petite Venise, de wijngaarden van Cleebourg. > PLANNING Reken op een halve dag voor een tocht door de stad. Verken daarna het omringende platteland, liefst te voet. Tal van activiteiten met Pinksteren.
Wandelen Plattegrond (blz. 401) a DE OUDE STAD Reken op 1.40 uur. Vertrek vanaf de place de la République.
Hôtel de Ville B (H) Het stadhuis met fronton, torentje en uurwerk is tussen 1741 en 1752 uit roze zandsteen opgetrokken naar een ontwerp van Massol. Het verving het voormalige Rathaus, dat bij de stadsbrand van 25 januari 1677 verloren was gegaan.
401
WISSEMBOURG
DE STAD VAN DE BOEMAN
De legendarische Hans Trapp (von Drodt of von Trotha), de Elzasser ‘boeman’, werd hier geboren. Aan het einde van de middeleeuwen terroriseerde hij de inwoners van Wissembourg vanuit zijn adelaarsnest in Berwartstein. Ouders dreigden met zijn toorn als kinderen niet braaf waren. Neem de rue du Marché-aux-Poissons naar de Lauter. Aan het eind van de straat heeft u een mooi uitzicht op bloemperken (op de voorgrond) en op de koorsluiting van de Église St-Pierre-et-St-Paul (op de achtergrond).
Maison du Sel B
Dit voormalige ziekenhuis (1448), slachthuis en zoutpakhuis is gemakkelijk te herkennen aan de dakvensters met een luifel en balkon. Volg de quai Anselman.
Maison Schaaf of À l’Ancienne Couronne A
Oud patriciërshuis (1491) dat tot in 1603 een herberg was en aan het eind van de 18de eeuw eigendom werd van de familie Bartholdi, totdat Auguste Schaaf, zeer geïnteresseerd in de plaatselijke geschiedenis, het in de 20ste eeuw aankocht. VERSION ANGLAISE EXISTENTE***** *****ATTENTION
GV_LORRAINE_WISSEMBOURG_FRA24176FRA00_95x90 GV_ALSACE_WISSEMBOURG_FRA24176FRA00_95x90 A
B
e
la D 534
WISSEMBOURG 3 4
300 m
7 BITCHE NIEDERBRONN-LES-BAINS, D77
es Rte d
A
J
s Vosge
Lauter Av.
D 264
0
D 77
11
B
de
la
5
Rue
Pl. du Marchéaux-Choux
Vau b
an
Bd
St-Pierre- 3 St-Paul Cl em Sous-Préfecture en 5 ce Grange Dîmière au
Paix
Maison Volgelsberger Q. Anselman Pl. de la Maison Schaaf Foire Maison du Sel 2 Holzapfel 1 R. Nationale H R. B 8 annac Pl. de la ker République Anc. Hôpital 8 Schlupf R. de l’Ordre 9 10 Teutonique
Le Bruch
de
Musée Westercamp
R.
St-Jean
Fg de Bitche 6
64
R. d
Promenade des Remparts
la Poudrière
PIRMASENS
Boulevard
D2
4
KARLSRUHE, LANDAU
l’Europe
de
D 33
Gar e
HAGUENAU D 263 LAUTERBOURG D3
OVERNACHTEN Cygne (Hostellerie du)......................... 2 M. et Mme Klein (Chambre d’hôte). 4 Moulin de la Walk (Au)......................... 6 Moulin des Sept Fontaines (Ferme-Auberge)................................ 7 UIT ETEN Ange (L’).................................................. 10 Carrousel Bleu (Le)................................ 1
Mirabelle (La)......................................... Petit Dominicain (Au)......................... Pfaffenschlick (Auberge du)............ Pont M (Au)............................................
11 8 3 9
STRAATNAMEN Chapitre (R. du)..................................... 3 Sous-Préfecture (Av. de la)................ 5 Stanislas (R.) .......................................... 8
Vertaling Bep Fontijn, Harrie Nelissen, Karin Snoep Eindredactie Jaap Verschoor Opmaak Theo Scholten, Asterisk*, Amsterdam Omslagfoto Shutterstock, Sergey Dzyuba Oorspronkelijke titel Alsace Vosges Oorspronkelijke uitgever Michelin, Parijs Uitgevers Philippe Orain (Michelin, Parijs) Lieven Defour (Lannoo, Tielt) Eindredactie Irène Lainey, Catherine Girard, Sandrine Lépinay Redactie Mélanie Cornière, Marie Delbès, Laurent Gontier, Anath Klipper, Annabelle Lebarbé, Sophie Pothier, Jérôme Saglio, François Sichet, Julie Wood Grafisch ontwerp Christelle Le Déan Omslagontwerp Keppie&Keppie, Varsenare Cartografie Stéphane Anton, Michèle Cana, Denis Rasse Met dank aan Didier Broussard, Marie Simonet Till Palme (Deutsche Zentrale für Tourismus)
© Michelin, Nederlandse tekst Uitgeverij Lannoo, nv, Tielt, 2015 © Cartografie: Michelin
Het redactieteam heeft de grootste zorg besteed aan de samenstelling en de controle van deze gids. Maar omdat de gegevens voortdurend gewijzigd worden, moet de praktische in formatie (prijzen, adressen, bezoekuren, telefoonnummers, bezienswaardigheden, internet adressen) worden beschouwd als een aanwijzing. Het is dan ook best mogelijk dat bepaalde info bij het verschijnen van deze gids niet helemaal correct of volledig is. Wij kunnen daar niet verantwoordelijk voor worden gesteld. Deze gids bestaat voor en door u; u bewijst ons dan ook een grote dienst door eventuele te kortkomingen of vergissingen te melden. Aarzel niet om ons uw opmerkingen en suggesties over de inhoud van deze gids mee te delen. Bij een eerstvolgende bijgewerkte editie zullen wij daar rekening mee houden.
Contactadres De Groene Reisgids Uitgeverij Lannoo Kasteelstraat 97 B-8700 Tielt
[email protected]
De Groene Reisgids Uitgeverij Terra Lannoo bv Papiermolen 14-24 NL-3994 DK Houten
[email protected]
www.lannoo.com D/2015/45/103 - NUR 512 ISBN 978 94 014 2189 8 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
