Egypte wacht al zevenduizend jaar op de grote klap Mevr.drs. M. Ietswaart en dr. LA. El-Sheikh
In het programme staat aangekondigd dat dr. J.J.G. Janssen van de Rijksuniversiteit Leiden zou spreken. Hij is echter gevraagd voor een delegatie naar Bagdad om to pleiten voor vrijlating van gijzelaars. Mede dankzij de Hollandse besluitvaardigheid is die delegatie overigens nooit vertrokken. Mevrouw drs. Mirjam Ietswaart, werkzaam bij Fokker als informatieanalist, bijt nu in zijn plaats de spits af. Zij heeft een jaar in Egypte gewoond.
Om iets over de Islam in Egypte to kunnen vertellen, wil zij eerst kort ingaan op een aantal centrale punten van de Islam in het algemeen. De Islam beinvloedt alle sectoren van het dagelijks leven. Het omvat het religieuze, het wereldlijke, de eredienst en het gedrag ten opzichte van anderen. De Islam heeft regels voor de eredienst, maar ook bijvoorbeeld voor familie- en eigendomsrecht en voor de inrichting van de economie. De Sharia, het geheel van de islamitische wetten en leefregels, speelt de centrale rol in de Islam. De Sharia is onder andere
gebaseerd op de Koran, en op overleveringen over de leefwijze en uitspraken van de profeet Mohammed. Tot in de tiende eeuw was de Sharia onderhevig aan wijzigingen en toevoegingen door schriftgeleerden. Daarna is door de schriftgeleerden besloten de Sharia niet meer to
onderwerpen aan wijzigingen. 'De deur van de Igtihad', de interpretatie, 'werd gesloten'. De moslim heeft vijf plichten, de vijf zuilen van de Islam, namelijk het credo uitspreken, vijf maal daags bidden, eenmaal in het leven een bedevaart naar Mekka maken, een maandlang vasten tussen zonsopgang en zonsondergang (Ramadan) en als vijfde plicht het betalen van armenbelasting.
37
Islam in Egypte Welke rol speelt de Islam in Egypte en houdt iedereen zich aan die vijf plichten? In de Egyptische grondwet staat, dat de Sharia de belangrijkste bron is
voor het recht. Dit betekent echter niet dat de Sharia letterlijk in praktijk wordt gebracht. Onder het huidige regime loopt een extremistische moslim meer kans de doodstraf to krijgen dan iemand die zich weinig aan de Islam gelegen laat liggen. Wanneer een moslim echter zich bekeert tot een ander geloof of zich, na moslim to zijn geweest, tot atheist verklaart, valt hi j in de meeste gevallen buiten de sociale
gemeenschap waarin hij leeft en dat kan rampzalig zijn in een zo sociaal georienteerde cultuur als de Egyptisch-Arabische. In Egypte is het sociaal gezien niet, zoals in Saoudi-Arabie, verplicht
voor een moslim om vijf keer per dag to bidden. De groep die dagelijks vijf maal gehoor geeft aan de gebedsoproep vanaf de minaretten is in Egypte in de minderheid. De een kruipt even achter zijn toonbank en de ander sluit zich aan bi j de gelovigen in de moskee. Verder gaat het leven gewoon door.
Ramadan is feest in Egypte. Naast preken en koranlezingen zijn er veel shows en films op televisie. Ten teken dat de zon onder is, buldert het kanon op de Citadel, en iedereen mag gaan eten. Egyptenaren staan bekend als grote eters en ti jdens de Ramadan eet men nog meer dan anders. De kranten spelen in op deze eetwoede met vermanende be-
richten dat de vastenmaand een ti jd is van inkeer en niet om eens extra veel to eten. Men trekt zich er echter weinig van aan. Men komt wat later op het werk en doet het wat rustiger aan. Voor de economie is het geen zegen. Het gaat economisch toch al niet florissant in Egypte en tijdens de Ramadan daalt de bedrijvigheid tot een dieptepunt.
De Islam in Egypte oogt nogal nonchalant, gemakkelijk, maar langzaam begint dat beeld to verdwijnen. Er zijn steeds meer gesluierde vrouwen op straat to zien. Op de campus van de universiteit is het 'open' gesluierd lopen een rage. De spreekster put uit een persoonlijke ervaring van de zich wijzigende atmosfeer. Een groep studenten zat op hun kamer naar popmuziek to luisteren. Een meisje van een andere kamer kwam binnen, pakte de radio en zei dat ze naar koranreciet ging luisteren. Niemand durfde er iets van to zeggen. De beter opgeleide jongeren in Egypte zijn vaak of verwesterd 617 islamitisch. Het islamitische in gedrag en kleding is dan juist een manier
38
om zich tegen de Westerse invloed of to zetten, om een eigen identiteit en cultuur to benadrukken.
Binnen de Islam, onder moslims, zijn verschillende stromingen to onderkennen. De twee hoofdstromen zijn de sunnitische en de shi'itische Islam. De sunnitische moslims zijn in de meerderheid. In Egypte zijn bijna alle moslims sunnitisch. Maar ook onder deze sunnitische moslims zijn nog vele verschillen waar to nemen in wijze van interpretatie van de Islam. Bekijken we het spectrum van zeer liberaal tot militant extremistisch. Liberale, modernistische moslims vinden dat de Islam met de ti jd mee moet gaan. Zij vinden dat veranderingen in de islamitische wet (de Sharia) aangebracht moeten worden, door deze opnieuw open to stellen voor interpretatie (de eerder genoemde 'deur van de Igtihad'). Zij willen een islamitisch antwoord op de hegemonie van het Westen. Wat orthodoxer zijn de moslims aan de Azhar-universiteit, waar de schriftgeleerden, de Ulama, worden opgeleid. De Azhar is het oudste en belangrijkste theologische instituut van de sunnitisch islamitische wereld en geniet een groot aanzien. Mannen uit de hele islamitische wereld komen naar die universiteit om schriftgeleerde to worden. In Egypte zijn drie topposities op godsdienstig gebied: de rector van de Azhar-universiteit, die sinds 1961 onder staatstoezicht staat, de moefti
die landsadvocaat van het islamitische recht is en de minister van godsdienstzaken. Het zijn alti jd schriftgeleerden van de Azhar die deze functies bezetten.
Er zijn ook meer radicale groepen die kritisch staan tegen over de regering en huidige gang van zaken op islamitisch gebied. De moslimbroeders vormen een van die groepen. Zij zijn als politieke partij ver-
boden, maar hebben wel veel zetels in het parlement als lid van een van de oppositiepartijen. Hoewel deze groepering niet heel groot is in aantal, is zij toch machtig. Zij hebben een uitgebreide infra-structuur van scholen, moskeeen, clubhuizen, kleine industriele ondernemingen en liefdadigheidsinstituten. De relatie met de overheid is wisselend geweest. Nasser heeft hen aanvankelijk alle ruimte gegeven totdat zij in zijn ogen een bedreiging gingen vormen. Gevangenisstraf of executie werd geen uitzondering. Sadat heeft hen oogluikend toegelaten, zij mochten zelfs hun eigen blad weer uitgeven.
Binnen de organisatie van moslimbroeders bestaat een gematigde vleugel van onder Sadat rijk geworden handelaren, en een radicale vleugel. 39
De gematigden Man een politiek voor van een geleidelijke verdere islamisering van de maatschappij. De radicalen geloven in de noodzaak van een islamitische revolutie om de maatschappij to hervormen.
De extremisten onder de moslims zijn veruit in de minderheid, ondanks de indruk die soms gewekt wordt door de grote aandacht die hun uitspraken en handelingen krijgen in de Westerse pers. Aan het uiterste van het islamitische spectrum in Egypte staan groepen
zoals de Jihad-beweging, een heel kleine, maar zeer militante groep, die op sommige punten we] eens wordt vergeleken met de Rote Armee Fraktion. Leden uit deze groep hebben waarschijnlijk de moord op Sadat gepleegd. De regering is niet gesteld op deze groepen, die de huidige regering on- of zelfs anti-islamitisch noemen. Zij propageren de revolutie om een islamitische staat to kunnen instellen. Deze groepen vinden hun aanhang vooral onder hoog opgeleide jongeren met weinig uitzicht op werk.
Het woord fundamentalist heeft mevrouw Ietswaart bewust niet gebruikt, omdat het een nogal vage aanduiding is. Een fundamentalist wil terug naar de fundamenten van de Islam, maar dat laat nogal wat ruimte over over de wijze waarop, en de mate waarin! Een hele aparte groep vormen de Soefi's, de mystici, die veel aanhang hebben in de volkswijken. Soefisme en volks(bij)geloof staan dicht bij elkaar. Soefi's zijn, als mystici, niet politiek actief.
Ondanks alle genoemde groepen zijn de meeste Egyptenaren niet in een van deze groepen onder to brengen. Je loopt grote kans een bevreemde blik to krijgen wanneer je een Egyptenaar aanspreekt en zegt: Ben jij nou modernist of behoor je tot de Jihad-beweging? Het gros van de Egyptische moslims is gematigd, bevindt zich in het midden van het 'spectrum'. Tien procent van de bevolking is Koptisch, christen dus. Daarnaast zijn er nog een handjevol Anglicanen en Presbiterianen. Hoewel de moslims de christenen en ook de joden niet als ongelovigen beschouwen, is de relatie de laatste jaren verslechterd. Af en toe horen we over rellen
tussen christenen en moslims. De regering keurt het af, maar lijkt er weinig aan to kunnen doen. Economische aspecten
Mevrouw Ietswaart gaat vervolgens wat dieper in op enkele economische aspecten van de Islam in Egypte. Zowel het socialisme als het 40
kapitalisme hebben gefaald de Egyptische massa uit het slop to trekken. Daarom vindt de islamisering van de economie veel weerklank. Interessant zijn de islamitische banken en beleggingsmaatschappijen. Een belangrijke islamitische leerstelling is dat rente, riba, verboden is. Maar er bestaat verschil van mening over het begrip riba. Gematigde
kringen interpreteren het als woekerrente, gewone rente zou dan mogen. Anderen zeggen dat alle rente bedoeld wordt.
Een andere leerstelling is dat de mens slechts rentmeester van Gods bezit is. De Islam respecteert weliswaar persoonlijk eigendom maar het dient ten gunste to komen van de hele maatschappij. Vrije handel wordt aangemoedigd, maar monopolies zijn niet toegestaan. De zakat, de verplichte aalmoes, waarborgt een rechtvaardige verdeling van inkomen (wanneer iedereen zich aan zijn verplichte percentage zou houden). Het islamitische systeem, zo zeggen moslims, verenigt de goede zijden van het socialisme en kapitalisme in zich, zonder de zwakke kanten van deze systemen to hebben.
Tot 1989 hebben islamitische beleggingsmaatschappijen grote populariteit genoten. Deze maatschappijen beweerden het geld van spaarders to beleggen met inachtneming van de islamitische economische leerstellingen. De eerste islamitische beleggingsmaatschappijen verschenen in 1974. In 1988 waren er meer dan 100. Het bleef een typisch Egyptisch verschijnsel, omdat het voortkwam uit de specifieke sociaal-economische structuur en de financiele situatie van Egypte. In 1988 liep het bi j deze maatschappijen ondergebrachte spaargeld in de mil jarden
dollars, waardoor de macht van deze maatschappijen steeds groter werd. Het succes lag in de hoogte van de uitgekeerde rente, 24% bij een inflatie van 30% en een bankrente van 13%. Later bleek dat die hoge rente in de meeste gevallen van het ingelegde kapitaal betaald werd. Veel Egyptische 'Golfarbeiders' hebben al hun geld in deze fondsen belegd en verloren.
Toen men de integriteit van de eigenaars aan de orde stelde, vroeg men zich publiekelijk of waarom de regering niet ingreep. Maar de regering kon niets doen omdat het geld op priverekeningen in het buitenland stond. Een andere reden vormde de overheidscorruptie. Ten derde was het moeilijk de maatschappijen aan to pakken omdat zij een deel van hun populariteit dankten aan hun islamitische imago. Bi j een
grote controle, na het aannemen van een bepaalde wet, bleken de meeste van deze maatschappijen malafide to zijn of volstrekt onpro-
41
fessioneel. De eigenaren zitten nu in de gevangenis en de regering probeert bet geld terug to halen.
De aarzeling van de overheid om rigoreus op to treden tegen deze maatschappijen kwam voort uit bet feit dat zij in haar economisch beleid moet balanceren tussen enerzijds de Westerse geldschieters zon-
der welke Egypte geen dag kan leven en die niet graag een verdere islamisering zien en anderzijds een groot deel van de bevolking en de moslimbroeders die juist een islamisering van de maatschappij voorstaan.
De aanhoudende economische malaise vormt een voedingsbodem voor radicalisering. De populariteit van de Islam is geen voorbijgaand verschijnsel. Na bet kolonialisme, socialisme en kapitalisme is Egypte op zoek naar een eigen identiteit ten opzichte van bet Westen. Het staat vast dat de Islam een belangrijke rol zal spelen in die eigen identiteit. Zevenduizend jaar
Dr. Ibrahim El-Sheikh, de in Egypte geboren docent Internationale Communicatie en Arabisch en Islam aan de Universiteit van Amsterdam, zet de sociaal-economische veranderingen in een perspectief. Hij is grieperig en op deze gure novemberavond zou hij dan ook liever aan
de boord van de Nijl zitten dan in een zaaltje in Utrecht onder de 'drugs' van een of andere multinational.
Het verhaal van Egypte begint meer dan zevenduizend jaar geleden: zevenduizend jaar van eenheid in ellende en glorie. Met ups en downs maar nu in een diep moeras. E1-Sheikh somt een aantal gegevens op om to illustreren hoe bet met zijn geboorteland gesteld is. In 1952 telde Egypte 19 miljoen inwoners, nu 57 miljoen en ieder acht maanden komt er een miljoen bij. De spreker heeft met een aantal collega's een rekensom gemaakt op de computer en stelt: Als Egypte bet welvaartspijl van Italie wil bereiken, de economische bronnen op volle toeren draaien, dan mogen er niet meer dan vijftien miljoen mensen wonen.
Een ander voorbeeld. Cairo biedt nu onderdak aan ruim vijftien miljoen mensen, de voorzieningen zijn slechts berekend op drie a vier miljoen mensen. Door overbelasting zijn grote delen van de infrastructuur kapot. De bevolking in Egypte is geen revolutionaire bevolking. Er is altijd een vorm van onderdrukking geweest, bet centrale gezag was en is 42
alles overheersend. Het resultaat is duidelijk: economische en sociale malaise en groter wordende tegenstellingen. Dr. E1-Sheikh houdt ervan de zaken scherp voor to stellen wanneer hi j zegt dat Egypte vijfentwintig- tot dertigduizend miljonairs kent. Zij en hun omvangrijke verwantenkring vertegenwoordigen 10% van de bevolking. De resterende 90% leeft onder het bestaansminimum. Egypte is een arm land, dat is duidelijk. Toch kent het land een enorme intellectuele reserve van opgeleid kader, professoren en specialisten. Het probleem is dat velen van hen naar het westen geemigreerd zijn. In London bijvoorbeeld werken ongeveer 4.280 Egyptische specialisten. In Nederland werken drie zeer bekwame Egyptische hartchirurgen. Alles bij elkaar wonen en werken er zo'n 41 mil joen geschoolde en ongeschoolde Egyptenaren in het buitenland die samen goed zijn voor mil jarden dollars. De bevolkingsgroei noopt het land om veel voedsel en consumptiegoederen to importeren. Egypte kan niet voorzien in de eigen behoefte, hoewel de voedselproduktie in de Nijldelta een van de meest efficiente ter wereld is. De inflatie is groot. Onder Faroek was de Egyptische pond nog tien gulden waard, nu nog maar 65 cent. De produktiviteit van de gemiddelde ambtenaar is terugelopen tot 27 minuten per dag. De rest van de dag staan ze elkaar in de weg. Het salaris wat men voor het werk krijgt is ook niet meer waard. Hier is ook sprake van een verkapte werkloosheid omdat afgestudeerden per decreet een baan krijgen. Het gevolg is dat in een kamer voor een persoon en een bureau zes mensen met zes bureaus zitten. Ik heb het zelf ook meegemaakt als journalist. Ik begon in 1960 als jongen van twintig, eerst als omroeper bij de radio en later bij de televisie. Ik kreeg een mooie kamer. Toen het decretensysteem begon, had ik na vijf jaar negen mensen op mijn kamer. Dat waren assistenten van mij, maar ze assisteerden mij helemaal niet. Ze zaten de hele dag to Token en uit hun neus to eten. Ik baalde ervan om als jongen van 22 drie secretaresses to hebben. Het lijkt wel leuk, maar het werkt niet.
Ik klom op tot politiek commentator met als gevolg dat ik mijn stukken vijf keer moest laten lezen om toestemming to krijgen het uit to zenden. De controleurs doen niets, alleen een beetje strepen met een rood potlood. Op een dag ben ik weggegaan, niet om eerdergenoem-
de maar om persoonlijke redenen. Maar ik ben hier niet om over mijzelf to praten.
43
Ondanks de armoede, de tegenstellingen, de verstikkende bureaucratie en de enorme overbevolking op de universiteiten (meer dan 300.000 studenten) heeft Egypte vele briljante mensen, bijvoorbeeld mensen met talenknobbels. Er lopen mensen op straat die nooit onderwijs hebben gehad en vloeiend Engels, Frans en Duits praten met de toeristen. De spreker noemt het aanleg. Hi j wil daarmee aantonen dat de moge-
lijkheden aanwezig zijn maar dat het de regering is die er geen gebruik of misbruik van maakt. In zijn proefschrift heeft hij de Fransman Jacques Berg aangehaald, die van de Egyptenaren zei dat zij door de eeuwen heen geleerd hebben om alle ellende en armoede to zien als een noodtoestand. Het gaat voorbij.
De economie in Egypte is geen economie meer, het is gewoon plakwerk. Er is door de miljonairs en ook door het regime zelf misbruik van de economie gemaakt. Met leningen houdt de regering de subsidies op voedsel en olie in stand. De staatsschuld is momenteel 50 mil jard dollar.
De meerderheid van politici denkt in de jaren van hun functioneren soms drie, soms vijf jaar - hun kostje to moeten verdienen voor de rest van hun leven. Het ministerie van Binnenlandse Zaken is het meest gehate ministerie. De minister is de tweede man van het land. De vorige minister van Binnenlandse Zaken, Zaki Badr, heeft eens voor het oog van de televisiecamera's een parlementslid zwaar beledigd, het had geen consequenties. Hi j heeft duizenden mensen laten martelen.
Het Westen; Europa en de Verenigde Staten, zijn mede schuldig. Zij hebben het regime in het zadel gehouden. Moebarak komt over als een goed mens en een gematigd politicus, het is een harde werker, maar hij volgt het Westen als een 'jaknikker'. Moebarak is integer maar in een arm land is het niet voldoende als de president integer is. Hi j moet een persoon zijn met charisma, en dat heeft Moebarak niet. Perspectief De oplossing is dat de economie op een wetenschappelijke manier aangepakt gaat worden. Er moet bezuinigd worden, de bevolkingsexplosie moet aan banden gelegd. Het kan en de Islam is er niet tegen. Vanuit wetenschappelijk oogpunt vindt de spreker dat je pessimistisch zou moeten zijn. Toch is hij gevoelsmatig optimistisch. Een cultuur als de Egyptische draagt een factor van innovatie in zich om zich door een
44
crisis heen to slaan. Men heeft alti jd de inventiviteit gehad om to overleven.
De intellectuelen kunnen een belangrijke factor zijn in de redding van Egypte. Ze werken nu nog in het buitenland omdat ze in Egypte niet meer dan 200 pond kunnen verdienen. De regering zal hen meer moeten gaan betalen. Het moet mogelijk zijn. De vrouw in Egypte heeft niet haar juiste positie gekregen. De Islam is niet tegen emancipatie. De vrouw kan hoge posities innemen, er zijn voorbeelden uit het verleden. In feite is het in de Islam verboden om met vier vrouwen to trouwen. Er staat weliswaar geschreven dat mannen met meer vrouwen mogen trouwen, op voorwaarde dat hij rechtvaardig jegens hen is. Maar er staat ook geschreven dat niemand 100%
rechtvaardig kan zijn naar twee vrouwen. Het is wel mogelijk om vrouwen een gelijk bedrag aan geld geven, maar niet dezelfde hoeveelheid liefde. De verkeerde interpretatie van de huwelijksregels is een van de oorzaken van de bevolkingsexplosie. Er moet een revolutie komen, dat hoeft niet bloedig. Het kan, ik zie het aankomen. Saddam Hoessein, ik steun zijn annexatie van Koeweit niet en ik weet dat hij fout zit, is de enige persoon in de geschiedenis van de mensheid, die kon bewijzen dat nee tegen een grote mogendheid mogelijk is. En op de enige manier die mogelijk lijkt: door misdadig to zijn. Er lijkt geen andere mogelijkheid voor de Derde Wereld om tegen de ziekelijk onrechtvaardige wereld-economische orde in to gaan. Saddam Hoessein heeft de eerste stap gezet. De verandering die hij heeft ingezet is niet meer terug to draaien. Het Westen moet nu wakker worden, de wereldorde herzien en een rechtvaardig systeem zoeken. Het kan, het moet mogelijk zijn.
Na enkele vragen uit het publiek raken de twee sprekers in discussie over verkiezingen, geboortebeperking en democratie. Men is het duidelijk met elkaar oneens. Voor EI-Sheikh is een democratisch stelsel de oplossing, mevrouw Ietswaart ziet meer in een goedwillende 'dictator'. E1-Sheikh ziet een rol weggelegd voor de media om op een zachte manier de massa om to krijgen en de huidige machthebbers en ook de radicale groeperingen to isoleren. Hi j wil niet werken met angst en onderdrukking.
45
