Een wereldtaal. Een wereldtaal [Perfect Service b.v.] Pag 1

Een wereldtaal

Een wereldtaal [Perfect Service b.v.] Pag 1


Marc van Oostendorp

Een wereldtaal Geschiedenis van het

Esperanto

A athenaeum—polak & van gennep amsterdam 2004


© 2004 Marc van Oostendorp Athenaeum—Polak & Van Gennep, Singel 262, 1016 ac Amsterdam Omslag Brigitte Slangen Omslagillustratie Demonstratie van socialistische esperantisten voor de beurs in Amsterdam, zomer 1931. Privé-collectie isbn 90 253 3682 5 / nur 680, 616 www.boekboek.nl www.klassieken.nl


inhoud

Inleiding 7 1 De tijd is daar! 11 Het leven van Lejzer Zamenhof 2 De Esperantogeneratie 68 Propaganda, verbreiding en ideologie 3 Bedroefd om een wereld die jouw taal vergat 127 Driehonderd vijftig jaar schaven aan woorden en zinnen 4 Als het Esperanto gedood kon worden Wereldtaal in de eenentwintigste eeuw 177 Bibliografische aantekeningen en verantwoording 201 Register 209



inleiding

Op de Nieuwe Binnenweg in Rotterdam is een Kaapverdische kapper gevestigd en een Hollandse tandenborstelwinkel, er wordt pizza, roti en kebab geserveerd, en er praten mensen met elkaar in het Berbers, Grieks en Engels. En in het Esperanto: de wereldEsperantovereniging, de grootste organisatie van esperantisten ter wereld, heeft hier haar hoofdkantoor. Er werken ongeveer tien mensen, uit bijna evenveel landen, en ze gebruiken er het Esperanto om te vragen waar de nietmachine ligt. De vereniging heeft bovendien in het souterrain een boekwinkeltje, en vanaf de straat is een bescheiden etalage te zien. Een enkele keer staat er iemand te gluren naar de vertaling van Asterix die daar ligt uitgestald, maar de meeste mensen lopen het gebouw voorbij als een van de vele exotica in deze straat omdat ze het beschouwen. Voor esperantisten uit de hele wereld is de Nieuwe Binnenweg een straat die ze graag gaan bezoeken. Als ze in de buurt van Rotterdam zijn, trekken ze naar het kantoor om in de bibliotheek rond te kijken, boeken te kopen en te praten met de esperantisten die er werken. Wat is de aantrekkingskracht van die boeken, en van de taal waarin die boeken geschreven zijn? Waarom zijn er nog steeds mensen die die taal leren, ongeveer 125 jaar nadat hij bedacht is? Waarom zijn er op de Nieuwe Binnenweg zelfs nog mensen te vinden die hard werken voor die taal, tegen een laag salaris? Het feit dat je esperantist bent geldt bij romantische afspraakjes noch bij sollicitatiegesprekken als een warme aanbeveling. Veel mensen zien de noodzaak van het Esperanto ook niet in: we hebben het Engels toch al? Ook veel esperantisten geven toe dat de strijd hopeloos lijkt. 7


Het Esperanto heeft zolang het bestaat meer tegenwerking dan steun ondervonden. De wensen die de aanhangers ooit gekoesterd hebben, lijken geen van alle te zijn uitgekomen.Toch bestaat er nog steeds een beweging, die ook nog een hoofdkantoor kan financieren. Hoe is dat mogelijk? En hoe lang kan dat nog doorgaan? Hoe meer je je in de geschiedenis van het Esperanto verdiept, hoe opmerkelijker ze wordt. De taal heeft in de loop van de negentiende en de twintigste eeuw voor tienduizenden mensen veel betekend: enkelen hebben hun fascinatie voor de taal zelfs met de dood moeten bekopen, omdat ze onderdaan waren van een dictatoriaal regime dat elke vorm van internationalisme met groot wantrouwen bezag. Bovendien vormen de idealen die aan het Esperanto verbonden worden een staalkaart van de ideologieën die de twintigste eeuw in Europa hebben beheerst: van orthodox katholicisme tot anarchisme, van verlicht jodendom tot nationaal-socialisme. In het Nederlands is nauwelijks geschreven over de geschiedenis van de Esperanto-beweging. Er is zelfs maar één taal waarin daarover wel uitgebreid geschreven is: het Esperanto zelf. Vooral de aanhangers van de taal hebben haar interessant genoeg gevonden om erover te schrijven – en dat deden ze dan in hun eigen taal, al was het maar om te laten zien dat je daar ook serieuze geschiedschrijving in kon bedrijven. In de meeste andere talen bestaan hooguit wat brochures die de esperantisten voor propaganda-doeleinden hebben samengesteld. Dat maakt de geschiedenis ontoegankelijk voor niet-esperantisten. Het gat dat daardoor ontstond heb ik willen vullen. Maar ik wil met dit boek niet volledig zijn, of elk detail uitputtend van het Esperanto bespreken. Er valt veel wetenschappelijk onderzoek te doen naar het Esperanto, maar daarvoor is dit niet de plaats. De manier waarop de taal zich ontwikkeld heeft, waarop de woordenschat en de grammatica zich aan nieuwe omstandigheden hebben aangepast, komt bijvoorbeeld helemaal niet aan de orde: ik schrijf hier meer over de sprekers van de taal, hun idealen en hun teleurstellingen, dan over de vorm van het lidwoord en de manier waarop woorden voor nieuwe begrippen werden bedacht, zoals computer. 8


Dit boek is daarmee een parade geworden van dichters, grammaticaschrijvers, drammers, consciëntieuze organisatoren, priegelaars, gelovigen en andere aardige mensen. Lejzer Zamenhof, de man die de wereldtaal bedacht, had al die functies en kwaliteiten in zich: met hem begint deze geschiedenis. Daarna komen in afzonderlijke hoofdstukken eerst de belangrijkste mensen die bij de beweging betrokken waren aan de orde – de ideologen, de leraren en bestuurders – en daarna de mensen die zich vooral met de taal bemoeid hebben – de dichters, de woordenboekmakers en de bedenkers van alternatieve talen. In het laatste hoofdstuk probeer ik de balans op te maken van de merkwaardige geschiedenis. Daarvoor sprak ik met moderne esperantisten, degenen die zich ook aan het eind van de eenentwintigste eeuw nog voor de taal en de beweging inzetten. Dit boek is geen verdediging van het Esperanto. Voor een verdediging lijkt het al te laat, hoewel er in de erfenis van Zamenhof en de zijnen misschien toch wel wat waardevols zit. Ben ik zelf esperantist? Ik heb de taal geleerd toen ik, aan het begin van de jaren tachtig, in de brugklas zat. Ik vond in de openbare bibliotheek een boekje dat was uitgegeven door de Federatie van arbeiders-esperantisten in het Nederlandse taalgebied en dat ging over de beweging: hoe dichters in landen waar de taal verboden was in de gevangenis stiekem Esperanto-gedichten schreven en die uit hun hoofd leerden, hoe mensen op congressen relativerend over de taal spraken maar er toch van zeiden te houden, hoe natuurvrienden en vakbondsmannen over grenzen heen met elkaar konden communiceren en hoe die taal, anders dan alle andere vreemde talen, een deel van jezelf kon worden. Achter in het boekje stond het adres van de arbeiders-esperantisten. Toen ik daar een kaartje naartoe gestuurd had, kreeg ik een aanbod om gratis de nieuwe schriftelijke cursus te volgen en een ringbandje met een paars kaftje met op de achterflap ‘Atomenergio? Ne dankon!’ De meeste van mijn familieleden, leraren en klasgenoten vonden dat ik mijn tijd verdeed met die taal. Ik deed er ook niet veel mee, behalve dat ik correspondeerde met een leeftijdsgenote in Boedapest. Maar omdat we elkaar over het IJzeren Gordijn heen niet veel te vertellen hadden, bloedde die correspondentie snel 9


dood. Ik las wel – in veel openbare bibliotheken was toen nog een plankje Esperanto-boeken te vinden, en sommige hadden zelfs een abonnement op enkele tijdschriften. Ik had ook een wereldontvanger waarmee ik soms naar Esperanto-uitzendingen van de Poolse wereldomroep luisterde. Ik was geïnteresseerd in de idealen, maar ik weet niet zeker of ik er ook echt in geloofde. Ik heb nog nooit iemand ertoe willen overreden om ook Esperanto te gaan leren. Wat me vooral aantrok was de gedachte dat het Esperanto een vreemde taal was die je je eenvoudig eigen kon maken: een taal waarin je betrekkelijk snel kon leren spreken en zelfs denken, zonder dat moedertaalsprekers het beter wisten. Het Frans, Duits en Engels zouden nooit mijn eigen taal worden, maar het Esperanto, beloofden de esperantisten, kon dat wel. Bovendien was het een aantrekkelijke gedachte dat er er een nieuwe wereld geopend werd die vol interessante mensen was, maar die bijna niemand kende – de wereld van de esperantisten. Zoals de wereld van de mensen op de Nieuwe Binnenweg in Rotterdam.

10


1 De tijd is daar! Het leven van Lejzer Zamenhof

In de aantekeningen die de oogarts Lejzer Zamenhof vlak voor zijn dood in 1917 maakte, kwamen de twee zaken die hem zijn leven lang het meest hadden geïnteresseerd samen. Als eerste de taal: elk woord dat hij schreef had hij zelf verzonnen, de meeste al toen hij als leerling van de middelbare school de eerste aanzetten voor zijn eigen taal maakte. In de tweede plaats kwam de godsdienst, Zamenhofs andere grote interesse. ‘Mijn moeder,’ schreef hij, ‘was een vrome gelovige, mijn vader was een atheïst. Als kind geloofde ik in God en de onsterfelijkheid van de ziel op de manier waarop mijn moeders geloof dat voorschreef. Ik weet niet precies hoe oud ik was toen ik mijn geloof verloor. Maar ik weet nog wel dat ik de hoogste graad van ongeloof bereikte rond de leeftijd van vijftien of zestien jaar.’ In 1887 had Zamenhof voor het eerst van zich doen spreken, in een brochure over zijn taal, die hij publiceerde onder het pseudoniem dr. Esperanto. Aan het begin van zijn aantekeningen uit 1917 noteerde Zamenhof dat hij verwachtte dat sommigen zich zouden verbazen over zijn onderwerpskeuze. Hij had nooit eerder over zijn geloof geschreven. Was hij een man zonder principes die zich aan het eind van zijn leven ineens bekeerde? Nee, vond hijzelf. Hij had zijn hele leven al nagedacht over dit soort onderwerpen en hoewel hij ‘verschillende wetenschappelijke en filosofische werken’ gelezen had, was zijn mening nooit ingrijpend veranderd. Hij had na de kortstondige crisis tijdens zijn puberteit altijd in God geloofd, al had hij dat geloof nooit in het openbaar beleden. Wie de verzamelde correspondentie en artikelen van Zamenhof leest, die aan het eind van de twintigste eeuw zorgvuldig zijn uit11


gegeven door de Japanse esperantist Kanzi Itô, constateert dat hij de waarheid sprak. Voor anderen mag het Esperanto misschien al snel een symbool van het socialisme zijn geworden, en daarmee verbonden zijn geraakt aan vrijdenkerij en atheïsme, voor de maker zelf hield zijn vinding veel meer verband met zijn worsteling met de joodse godsdienst en de identiteit die aan die godsdienst verbonden was. Er is veel geschreven over Zamenhof, vooral in zijn eigen taal. De bronnen waaruit voor al die geschriften geput kon worden zijn echter beperkt: vrijwel alle leden van de familie Zamenhof werden tijdens de Tweede Wereldoorlog vermoord. De familiearchieven zijn in die tijd grotendeels verwoest. Toch zijn er veel feiten bekend. Lejzer Ludwik Zamenhof werd op 15 december 1859 geboren in een joods gezin in Bialystok – een stad die nu in Polen ligt, maar toen gerekend werd tot het Litouwse deel van het Russische rijk. Zamenhof zelf sprak later over Litouwen als zijn ‘geliefde vaderland’ en hij heeft er nooit blijk van gegeven dat hij het lastig vond een Russische, Poolse, Litouwse en joodse identiteit te combineren. De jaren zestig van de negentiende eeuw waren roerig en bloedig: de Polen en Litouwers kwamen bijvoorbeeld in 1863 in opstand tegen de tsaristische overheersing, maar deze revolte werd door het bewind neergeslagen. Bialystok was een multiculturele stad waar Russen, Polen, Litouwers, Duitsers en joden samenleefden. De laatsten vormden de meerderheid: van de zestienduizend inwoners van de stad waren er elfduizend joods. Toch werden de joden door alle andere groepen met minachting en soms regelrechte vijandigheid bejegend, al was er in die tijd nog weinig sprake van lichamelijk geweld. Dat kwam pas later, aan het eind van de negentiende eeuw. Een jood kon op verschillende manieren reageren op die vijandigheden: hij kon zich terugtrekken in zijn geloof, hij kon dromen van een uittocht naar Palestina, of hij kon proberen zich in ieder geval in zijn openbare optreden zoveel mogelijk te conformeren. Lejzers vader, Mordechai Mark Zamenhof (1837-1907), koos voor het laatste. Zoals in zijn kringen gebruikelijk was, had hij twee namen – een joodse en een christelijke – met dezelfde initiaal, M. 12


Zijn kinderen kregen ook zo’n dubbele naam; zo noemde hij zijn oudste zoon Lejzer Ludwik. Mordechai Zamenhof had (net als zijn vader) belangstelling voor wetenschap en voor vreemde talen. Hij richtte op tweeëntwintigjarige leeftijd een schooltje op, gaf later onder andere enkele aardrijkskundige leerboeken en een Russische lijst met spreekwoorden (een proverbarium) uit, doceerde Duits aan een school in Warschau en werkte een tijdje voor de tsaristische censuur. Volgens zijn zoon was hij atheïst, en dat past goed in het beeld van een man die op wilde gaan in de moderne westerse maatschappij. Mordechais vier kinderen mochten allen doen waar hijzelf waarschijnlijk ooit van gedroomd had: eerst naar het gymnasium en daarna een nuttig vak studeren, zoals medicijnen. Mordechai Zamenhof was dan wel atheïst, maar dat maakte hem niet minder joods. In veel variëteiten van het jodendom is het geloof minder belangrijk dan in het christendom: je hoeft niet steeds te belijden dat je in God gelooft, als je je leven maar joods inricht. Dat deed Mordechai. Hij was zijn hele leven actief in de synagoge, onder andere als voorzanger. Zijn zoons werden besneden en kregen waarschijnlijk ook les in de talmoed. Ook in zijn gedrag was Mordechai niet overdreven recht in de leer, hoewel hij zich wel aan de regels hield. Op zaterdag werd er niet gewerkt, maar het huiselijk leven ging door op de manier waarop dat op weekdagen gebeurde. Het is niet bekend of in huize Zamenhof wel eens varkensvlees gegeten werd, maar met de spijswet die voorschrijft dat melkproducten en vlees strikt gescheiden moeten worden werd vrijwel zeker af en toe de hand gelicht. De gezinsleden profiteerden zoveel mogelijk van de voordelen die de multiculturele samenleving in hun stad te bieden had. Integratie betekende voor hen zeker niet dat ze alleen nog maar de landstaal zouden spreken. Alle leden van Mordechais gezin waren veeltalig en iedereen schakelde moeiteloos over van de ene taal op de andere. Men sprak behalve Russisch ook Jiddisch en later zou zoon Lejzer het Oude Testament vanuit het Hebreeuws rechtstreeks in het Esperanto vertalen: kennelijk had hij die taal minstens even goed geleerd als het Latijn en het Grieks, die hem op het gymnasium onderwezen waren. 13


Welke taal men nu precies met elkaar sprak, weten we niet zeker, maar we kunnen het afleiden uit de vorm van het Esperanto. Dat komt doordat Zamenhof zijn taal zo eenvoudig mogelijk wilde maken. Dat betekende onder andere dat de woorden in de ‘logische’ volgorde werden gezet; dat is voor de meeste mensen de volgorde van hun moedertaal. Zo vinden we in Zamenhofs teksten herhaaldelijk zinswendingen als een leuk om te lezen boek. Hoewel waarschijnlijk iedereen onmiddellijk snapt wat er bedoeld wordt kun je zoiets in de meeste westerse talen niet zo zeggen – je zegt een leuk boek om te lezen. In het Russisch kan de volgorde die Zamenhof gebruikte wél. Omdat er vrij veel van dit soort Russische eigenaardigheden in zijn teksten te vinden zijn, is het waarschijnlijk dat Zamenhof vaak in die taal dacht. En inderdaad heeft hij zelf verklaard dat thuis het meest Russisch gesproken werd. Hij moet bovendien tijdens zijn studie en in zijn praktijk als arts ook regelmatig Russisch hebben gepraat. Maar dat hij waarschijnlijk ook veel Jiddisch sprak, vermeldde hij meestal niet. Toch kun je dat ook uit zijn taal afleiden: de verzameling medeklinkers van het Esperanto is precies gelijk aan die van het Litouwse Jiddisch van die tijd, inclusief klanken als tsj, zj en ch. Bovendien ontwierp Lejzer in zijn jonge jaren een systeem om het Jiddisch met Latijnse letters te schrijven in plaats van met Hebreeuwse. In dat systeem bedacht Zamenhof voor die uitzonderlijke klanken eenzelfde spellingsoplossing als later voor het Esperanto. Die klanken lagen hem kennelijk goed in de mond. Mordechai was dus geen atheïst in de zin dat hij zich aan de bijbel en de joodse tradities niets gelegen liet liggen. Wel voelde hij zich in zijn jonge jaren, zijn jaren in Bialystok, sterk aangetrokken tot de haskala, de joodse vorm van de Verlichting. Die hield in dat de joden wel wilden assimileren, maar niet tot elke prijs. In het openbare leven namen joden van de haskala deel aan de westerse beschaving, maar in hun privé-leven wensten ze aan hun eigen leefregels en wetten vast te houden. Die regels verwaterden echter steeds meer. Lejzer Zamenhof was in het openbare leven tot aan zijn dood nog veel minder joods dan zijn vader, die op zijn beurt alweer minder ‘streng’ was geweest dan zijn ouders. Met de syna14


goge heeft Lejzer Zamenhof zich, anders dan zijn vader, nooit bemoeid. Over Zamenhofs moeder, Rozalia Sofer, is, behalve dat ze een gelovige vrouw was, bijna niets bekend. Volgens sommige door esperantisten geschreven biografieën was ze buitengewoon lief en hartelijk, maar het is niet duidelijk op welke informatie die mededeling gebaseerd is. Dezelfde biografen gaan ervan uit dat Zamenhof zijn idealisme ‘van zijn moeder had’ en zijn praktische zin ‘van zijn vader’ (en daarmee volgen ze een bekend biografisch patroon: ‘Vom Vater hab ich die Statur, des Lebens ernstes Führen,/ vom Mütterchen die Frohnatur, die Lust zu fabulieren’). Nu werd Zamenhofs leven inderdaad bepaald door een voortdurende strijd tussen hooggestemde idealen en alledaags geploeter. Het is aantrekkelijk om die twee kanten van zijn karakter op zijn ouders te projecteren, maar ook over het idealisme van zijn moeder is welbeschouwd niets bekend. Het is onduidelijk of ze ooit de taal van haar zoon geleerd heeft. Toen Lejzer dertien jaar oud was, verhuisde het gezin naar Warschau, waarschijnlijk omdat Mordechai daar een betere betrekking kon krijgen. Maar al vóór die verhuizing kreeg Lejzer volgens de overlevering het idee dat de verhoudingen tussen de verschillende volkeren in het tsaristische Rusland zo slecht waren dat er een radicale oplossing moest komen – dat hij moest streven naar een vrijplaats waar verschillen in taal, cultuur en religie er niet toe deden. In de eerste plaats zou het daarbij gaan om de taal. De joden hadden in het tsaristische Rusland een bijzonder taalprobleem. Dat kwam niet doordat ze geen vreemde talen spraken, integendeel: ze spraken elke taal die hun situatie vereiste. Het probleem was volgens Lejzer alleen dat ze geen éígen taal hadden. Nationale taal en nationaal gevoel lagen in het Europa van het eind van de negentiende eeuw dicht bij elkaar. Elk ‘volk van naam’ had zijn eigen nationale taal, die gekoesterd werd en die uitdrukking gaf aan de diepste gevoelens van dat volk, in de vorm van literatuur, maar ook in volksrijmpjes, sprookjes en spreekwoorden. Alleen de joden hadden geen echte eigen gemeenschappelijke taal, en konden dus nauwelijks als een trots volk gelden. Ze gebruikten welis15


waar het Hebreeuws en het Jiddisch, maar met beide talen was iets mis. Het Hebreeuws was een dode taal, waarin de gemiddelde Oost-Europese jood alleen enkele zinsnedes uit de Tenach kon citeren (hoewel rond die tijd ook her en der de eerste pogingen werden gedaan om moderne literatuur in die taal te schrijven). Het Jiddisch werd door de meeste mensen – ook door de meeste joden – niet als een volwaardige taal gezien, maar als een verbasterd Duits. Geen enkel jood beheerste bovendien béíde talen. Dat was het probleem van de geassimileerde joden: ze moesten integreren op andermans voorwaarden. Ze spraken Pools, Russisch of Duits, terwijl de overige sprekers van die talen hen nooit zouden erkennen als gelijken. Hoe ze ook zouden studeren, ze zouden altijd een raar accent blijven houden, dat hen zou onderscheiden van hun medeburgers. Hoeveel makkelijker zou het zijn geweest als er een taal was zonder rechtmatige ‘eigenaar’. Niet alleen de joden zouden die dan kunnen gebruiken als een eigen taal, maar ook alle andere mensen, en zo zou een ideale eenheidscultuur ontstaan: niet gericht op de eigenaardigheden van een bepaald volk, maar universeel. Het is niet duidelijk hoe het jongetje van twaalf in het negentiende-eeuwse Bialystok precies dacht, maar uit latere brieven en opmerkingen van Zamenhof blijkt dat hij ongeveer deze redenering moet hebben gevolgd. Niet de tamelijk abstracte problemen van de internationale handel en de diplomatie zetten hem ertoe aan over een nieuwe taal na te denken. Het was zijn eigen ervaring als taalbeluste jood in het woelige negentiende-eeuwse Russische rijk. In Warschau bezocht Lejzer het gymnasium. Hij dacht een tijdje dat het Grieks en het Latijn misschien de oplossing konden bieden voor het talenprobleem waar hij over piekerde: die waren ooit als omgangstaal in het internationale verkeer gebruikt, ze hadden inmiddels geen moedertaalsprekers meer, en misschien konden zij daarom wel de ‘neutrale’ basis bieden voor een ideale maatschappij. Maar na enig nadenken vond hij de klassieke talen te ingewikkeld, met hun gecompliceerde verbuigingen en vervoegingen, hun eindeloze rijtjes uitzonderingen en hun achterhaalde idioom. Zamenhof kon zich bovendien nauwelijks voorstellen dat dit soort 16


dode talen nog gebruikt kon worden in een tijd van technische vooruitgang: hoe zou je ooit in het Latijn een treinkaartje kunnen kopen? Eenzelfde bezwaar formuleerde hij later ook tegen het Hebreeuws, dat hij waarschijnlijk in die tijd ook aan het leren was. Dat die taal ooit weer tot leven zou komen, dat het de officiële taal én de omgangstaal van Israël zou worden, hield hij voor een utopie. Er moest dus een nieuwe taal komen, en Lejzer Zamenhof zou die gaan maken. Het is niet verwonderlijk dat kinderen een eigen taal ontwerpen: ze bedenken bijvoorbeeld hun eigen land en geven dat land ook een eigen taal. Wie veel vreemde talen leert, en daar enthousiast over is, komt allicht op het idee eens te bezien of hij niet zelf een grammatica zou kunnen opstellen, en een woordenlijst, en of het niet eenvoudiger kan dan in de talen die op school worden aangeboden, met hun complexe systemen van grammaticaal geslacht en onregelmatige werkwoorden. Zamenhof bedacht zijn taal niet voor een eigen land, maar vond dat ze door alle mensen geleerd moest kunnen worden, en dus zo gemakkelijk mogelijk moest zijn. Hoe bereik je dat? Een paar maatregelen liggen erg voor de hand. Je vereenvoudigt de spelling: elke klank schrijf je altijd op dezelfde manier, elke letter spreek je altijd op dezelfde manier uit. Je staat geen onregelmatige werkwoorden toe. Je zet de woorden in de meest ‘logische’ volgorde achter elkaar. De woorden die een heleboel (westerse) talen al gemeenschappelijk hebben, neem je over. Maar dan? Voor een schooljongen was het grootste probleem bij het leren van talen: woordjes stampen. Het leren van talen stond voor hem gelijk aan het leren van eindeloze lijsten moeilijk uit elkaar te houden termen. Daar wilde Lezjer in zijn eigen taal iets aan doen. Hoe minder woordjes je hoefde te leren, des te makkelijker de taal zou zijn. Volgens de overlevering hij vond de oplossing toen hij een keer langs een portierslogement kwam – een sjwejtsarskaja in het Russisch – en vlak daarna langs een snoepwinkel – een konditorskaja. Ineens viel het Lejzer op dat het achtervoegsel -skaja gebruikt werd om in het Russisch een plaats aan te duiden waar iets gebeurt, ongeveer zoals het Nederlandse achtervoegsel -erij dat doet in woorden als bakkerij, drogisterij, eterij en 17


proeverij. Als zo’n systeem regelmatig is, kun je daarmee het aantal woorden dat je moet leren enorm verkleinen. Als je de werkwoorden bakken en eten hebt geleerd, krijg je het traditionele woord bakkerij en de nieuwvorming eterij er gratis bij. Je hoeft maar één achtervoegsel te leren om het aantal woorden in je woordenschat te vermeerderen. Veel vernuft stopte Lejzer Zamenhof in de manier waarop woorden werden gemaakt. Hij bedacht een vernuftig systeem van volkomen regelmatige vooren achtervoegsels. Zo kan in het Esperanto van een mannelijk zelfstandig naamwoord altijd automatisch een vrouwelijk zelfstandig naamwoord worden afgeleid met behulp van het achtervoegsel -in-: ‘man’ is viro, ‘vrouw’ virino, ‘vader’ is patro, ‘moeder’ patrino, ‘chauffeur’ sôforo, ‘chauffeuse’ sôforino. Als het achtervoegsel -ul- werd toegevoegd aan een bijvoeglijk naamwoord leverde dit altijd een persoonsaanduiding op: juna is ‘jong’, junulo ‘jongere’, bela ‘mooi’, belulo ‘mooie jongen’, bona ‘goed’, bonulo ‘goedzak’. Je kunt achtervoegsels natuurlijk ook combineren en zo junulino, belulino en bonulino vormen. Het idee achter dit systeem was dat het geheugen zo min mogelijk belast zou worden: door een minimaal aantal elementen plus een paar eenvoudige regels te onthouden kun je een maximaal aantal woorden leren. Lejzer is zijn systeem enthousiast gaan uitwerken en allerlei vooren achtervoegsels is gaan bedenken. In zijn eindexamenjaar had hij een eerste versie van zijn taal klaar. Hij had de grammatica opgeschreven, een woordenlijst samengesteld, wat gedichtjes geschreven en wat teksten vertaald. Ter gelegenheid van zijn negentiende verjaardag hield hij een feestje in zijn eigen kamer bij zijn ouders thuis. Hij had een paar vrienden uitgenodigd die de beginselen van de taal, de lingwe uniwersala, geleerd hadden. De jongens aten door moeder Rozalia gebakken taart en wijdden de nieuwe taal die de wereld zou veroveren op deze manier plechtig in. Van die allervroegste taal is weinig meer over, behalve het refrein van het lied dat de schoolvrienden zongen en dat Zamenhof zich later nog herinnerde:

18


Malamikete de las nacjes Kadó, kadó, jam temp’ está! La tot’ homoze in familje Konunigare so debá. Vijandschap tussen de naties Val, val, de tijd is daar! De gehele mensheid moet zich In een familie verenigen. Zamenhof vertelde later dat er in dat kamertje in Warschau scholieren van verschillende etnische achtergronden bij elkaar kwamen. Dat is opmerkelijk omdat het niet gebruikelijk was dat joodse en niet-joodse kinderen met elkaar omgingen. In een gemiddelde schoolklas zat maar een handjevol joodse leerlingen, die weinig optrokken met hun christelijke klasgenootjes en meestal op elkaar waren aangewezen. Kennelijk was er in Lejzers klas al een ‘muur gevallen’ en had in ieder geval een heel klein deel van de mensheid zich al verenigd rond Lezjers taal: de tijd was daar. Bij het feestje waren ook Lejzers broers en zussen aanwezig: Fania, Augusta, Felix, Henrik en Leon (als we hun christelijke namen gebruiken). Toen hij een jaar oud was, had Lejzer nog een zus gekregen, Sara, maar die was op tienjarige leeftijd overleden. Zijn jongste broertje, Alexander, was een baby en zijn jongste zusje, Ida, was nog niet geboren toen het eerste liedje gezongen werd in de nieuwe taal. De familie Zamenhof was hecht en de oudste zoon Lejzer werd door de familieleden serieus genomen, ook in zijn ambities om de wereld te verbeteren. Zamenhofs oudste broers zouden later allemaal zijn taal leren en erin publiceren. Bovendien zouden ze alledrie net als Lejzer een medisch beroep kiezen. Felix werd apotheker, Henrik huidarts en Leon keel-, neus- en oorarts. Ook zouden ze alledrie, net als hun broer, hun oudere zussen en hun moeder, rond hun zestigste overlijden aan een hartaanval. Alexander, de jongste broer, studeerde ook medicijnen – een van de weinige studies die openstonden voor joden – en bouwde een praktijk op als huisarts. In 1914 werd hij gemobiliseerd voor het Russische leger. 19


Twee jaar later pleegde hij waarschijnlijk zelfmoord. Het is niet duidelijk waarom hij dat deed, we weten alleen dat hij weinig met de oorlog ophad. Over Lejzers zussen weten we helaas bijna niets, zoals de meeste vrouwenfiguren in zijn omgeving schimmen zijn gebleven. Augusta was onderwijzeres. Het allerjongste kind, Ida, heeft in de jaren twintig en dertig van de twintigste eeuw als een pleegmoeder gezorgd voor Zamenhofs volwassen kinderen, toen allebei hun ouders gestorven waren. De taal van het eerste liedje dat de scholieren zongen is voor een moderne esperantist wel te begrijpen, maar dan op de manier waarop de taal van Karel ende Elegast te begrijpen is voor een moderne Nederlander: het ziet er in de eerste plaats anders uit. Het eerste vers (malamikete de las nacjes, ‘vijandschap tussen de naties’) zou in het moderne Esperanto luiden: malamikeco de la nacioj. (In malamikeco zit het voorvoegsel mal- dat van de stam amiko ‘vriend’ het tegenovergestelde maakt, en het achtervoegsel – eco, dat ‘eigenschap’ betekent.) Nadat ze eindexamen gedaan hadden, waren zijn klasgenootjes de taal van Zamenhof waarschijnlijk snel weer vergeten. ‘Toen ze de spot van de volwassenen tegenkwamen,’ zou de bedenker van de lingwe later enigszins bitter schrijven over zijn allerleerste volgelingen, ‘verloochenden ze de taal zo snel als ze konden en bleef ik alleen over.’ Niet alleen de eerste sprekers van de taal verdwenen uit het zicht, ook de manuscripten van de grammatica en het woordenboek zijn verdwenen, zoek geraakt of, volgens Lejzers eigen versie van de geschiedenis, weggegooid door zijn bezorgde vader, die vond dat zijn zoon zich met serieuzere zaken moest bezighouden. Als dit klopt, heeft Mordechai Zamenhof niet begrepen dat de taal niet alleen op papier stond, maar allang in het hoofd van zijn zoon zat. De ‘serieuzere zaken’ bestonden vooral uit een studie medicijnen in Moskou. We weten niet precies hoe Zamenhof daar leefde, maar wel dat hij zich ook in die verre stad met andere dingen bezighield dan alleen zijn studie. Hij raakte betrokken bij joodse studentengroepen die discussieerden over het lot van de joden en de 20


manieren om dat lot te verbeteren. Uit deze tijd stamt een schets van een grammatica van het Jiddisch, dat Lejzer net als veel mensen in die tijd jargon noemde. In een begeleidende tekst legde hij uit waarom hij het nodig vond zo’n grammatica te schrijven: ‘Voor miljoenen van onze broeders is het jargon en de literatuur in het jargon het enig verkrijgbare geestelijke voedsel, en zal dat nog lang blijven. Daarom is het niet overbodig ervoor te zorgen dat dit voedsel min of meer verteerbaar is, dat de letterkunde in het jargon onze massa’s – nu we niet meer zonder kunnen – laat wennen aan humaniteit en systematiek, dat we er maar niet een beetje in schrijven ‘‘zoals we het leuk vinden’’, maar eenvormig, puur en correct, volgens de ware regels van onze taal. Ja, volgens de regels van de grammatica van het jargon. Want niet alleen de taal van de Hottentotten of van de Australische wilden heeft een grammatica, maar – hoe vreemd dat ook moge klinken voor veel joden – ook de taal van de joden heeft zijn afgebakende en strenge grammatica.’ Zamenhof was hiermee een van de eersten die althans een poging deden een serieuze grammaticale schets van het Jiddisch te maken. De toon van dit fragment zou Lejzer zijn leven lang blijven aanslaan als hij over ‘de joden’ schreef: zij waren voor hem vooral arme stakkers om wie je je als intellectuele volksgenoot moest bekommeren. Je moest die arme sloebers voorgaan op de weg naar een betere wereld, je moest proberen het leven iets draaglijker voor ze te maken. Lejzer identificeerde zich niet met ‘de joden’: hoewel hij aan het begin van de begeleidende tekst schreef dat hij het Jiddisch beminde, hield hij toch steeds een zekere afstand. Voor een negentiende-eeuwse student waren alleen zogenoemde cultuurtalen als het Russisch en het Duits echte talen. Behalve deze proeve van een grammatica schreef Lejzer ook enkele gedichten in het Jiddisch, vooral om te laten zien dat de taal ook kon dienen om elegante literatuur in te schrijven. Hij schreef vijf vierregelige versjes, één in ieder soort ritme dat in die tijd gebruikelijk was. In de zogenoemde jambische maat (pa-dam pa-dam) schreef hij: 21


Af jeder lo’s‘en zingt ihr, majne brider, Vi betlers nehmt ihr alc ba fremde lajt, – Genug majn folk! Vu zamen dajne lider? Ver eu‘h a men’c, ‘steu uf, es i’z ‘seun cajt! In elke taal zingen jullie, mijn broeders, Als bedelaars pakken jullie alles van vreemde lui, – Genoeg, mijn volk! Waar zijn jullie liederen? Wees toch een mens, sta op, de tijd is daar! Dit liedje betoogt op het eerste gezicht het tegenovergestelde van het oer-Esperantoliedje dat Zamenhof in zijn gymnasiumtijd had geschreven: was nu ineens niet meer ‘de tijd daar’ voor een taal voor alle mensen, maar voor een taal die alleen de joden kon dienen? Er is alleen een tegenspraak als je ervan uitgaat dat het Esperanto bedoeld was als de enige taal voor alle mensen, maar Zamenhof heeft het Esperanto nooit alleen maar zo bedoeld. Hij was opgegroeid in een omgeving waarin meertaligheid volkomen vanzelf sprak. Iedereen gebruikte verschillende talen in verschillende situaties. Zijn eigen lingwe uniwersala was geconstrueerd voor de gelegenheden waarin men over taalgrenzen heen moest spreken. Voor eigen gebruik van de joden moest misschien de eigen taal, het Jiddisch, verder gepolijst worden. Toch zei Zamenhof later herhaaldelijk dat hij altijd heeft getwijfeld tussen zijn werk voor het ‘eigen’ arme volk, en dat voor de hele wereld. In zijn studentenjaren gaf hij het eerste duidelijk voorrang; of hij in Moskou ook aan zijn eigen taal gewerkt heeft, is onduidelijk. De eerste nieuwe (door Zamenhof zelf nooit gepubliceerde) proeven van de eigen taal op papier dateren pas van 1881, toen hij na zijn studie alweer terug was in Warschau. De jonge Zamenhof was kennelijk zeer gehecht aan de kreet De tijd is daar! uit zijn Jiddische gedichtje. In het oer-Esperantoliedje kwam het ook al voor ( jam temp’ está!). Er hing voor Lejzer van alles in de lucht. Alle vernieuwingen konden bovendien niets anders zijn dan verbeteringen, voor de mensheid en voor het joodse volk – en als jonge geleerde kon hij daaraan bijdragen. 22


Dat optimisme werd nog sterker toen hij na twee jaar terugkwam in Warschau om daar zijn studie voort te zetten, waarschijnlijk omdat zijn vader een verblijf in Moskou niet langer kon betalen. Het was 1881, een rampzalig jaar voor Rusland, waarin tsaar Alexander ii werd vermoord en tsaar Alexander iii aan de macht kwam. De afkeer van de joden begon ernstige vormen aan te nemen. Het antisemitisme werd door de nieuwe tsaar min of meer oogluikend toegestaan, en er gingen geruchten dat de joden de vorige tsaar hadden omgebracht. In heel het Russische rijk vonden pogroms plaats. Hoewel Warschau lange tijd gespaard bleef, barstte daar op eerste kerstdag ook het geweld los. Binnen twee dagen werden honderden joodse winkels en woonhuizen kort en klein geslagen. Zamenhof schreef in het Russisch een verslag over het geweld voor het Russisch-joodse weekblad Rassvet (Dageraad); dat is een van zijn vroegste bewaard gebleven publicaties. In het artikel beschrijft hij hoe de volkswoede was ontstaan. Tijdens een overvolle nachtmis had iemand ‘brand! brand!’ geroepen. Volgens Zamenhof ging het om een beproefde zakkenrollerstruc: terwijl op deze manier de aandacht werd afgeleid door een handlanger, haalden dieven de zakken van de kerkgangers leeg. In de paniek die er ontstond, raakten deze keer echter veel mensen gewond en werden anderen doodgedrukt. Zonder aanwijsbare reden kregen de joden de schuld. ‘Dieven,’ schreef Zamenhof, ‘behoren tot geen enkele godsdienst.’ Maar daar dachten de inwoners van Warschau anders over. In reactie op dit soort geweld ontstond er onder de joden meer aanhang voor het zionisme – de overtuiging dat de joden ergens op de wereld, in Palestina of elders, een eigen land moeten krijgen. In januari en februari 1882, vlak na de pogroms, schreef Lejzer in Rassvet een serie artikelen onder de titel ‘Wat moeten we nu doen?’. In die artikelen gaf hij alle hoop op assimilatie op. Er was maar één oplossing: de joden moesten hun eigen land krijgen, dat ze naar eigen believen konden inrichten omdat ze er zelf de meerderheid zouden vormen. Nu waren er mensen die meenden dat Palestina dit land zou kunnen zijn, maar Zamenhof was het niet met hen eens. Dat land behoorde indertijd aan het Ottomaan23


se Rijk en dat zou het volgens Zamenhof nooit zomaar aan de joden afstaan. Bovendien was het te vol van heiligdommen voor christenen én voor moslims. Zulk gebied onder exclusief joods bestuur plaatsen zou kunnen zorgen voor godsdienststrijd. En dan: hoe sterk was nu eigenlijk de band van de gemiddelde jood met Palestina? Nee, de toekomst lag in Amerika. De joden zouden daar, aan de Mississippi , flinke stukken onbewoond land kunnen kopen. Als er maar genoeg joden zouden komen wonen, met allemaal hun eigen lapje grond, zouden ze op den duur hun eigen staat kunnen stichten. Net als de mormonen dat in 1846 hadden gedaan, met hun eigen staat Utah. ‘Tot ziens, mijn volk, in een eigen stulp op de vrije oevers van de Mississippi!’ schreef Zamenhof. Minder dan twee maanden later kwam hij in Rassvet van dit standpunt terug. Er was, vond hij, in de tussentijd veel gebeurd: ‘Het volk heeft zich uitgesproken, heeft de Egyptische vleespotten stukgeslagen, en een reisstok in de hand genomen.’ De tijd was daar, het joodse volk had zich in beweging gezet. En voor sommigen moest het nieuwe vaderland in het oude Palestina gevonden worden. Er was nu geen tijd meer voor discussie over wat nu precies de beste oplossing zou zijn; voor je het wist was het beslissende moment alweer voorbij. Dus legde Zamenhof zich bij het meerderheidsstandpunt neer: Palestina zou het nieuwe land van de joden worden. Zo groot was de urgentie dat Zamenhof al snel een zionistische jongerenbeweging oprichtte, met de Hebreeuwse naam Sjeerit-Jisrael (Israëls overblijfsel), een uitdrukking die gebruikt werd door de profeten in zinnen als ‘voorzeker zal Ik Israëls overblijfsel vergaderen’ (Micha 2:12). Sjeerit-Jisrael was de eerste zionistische beweging in Warschau, en een jongerenafdeling van de grote en invloedrijke beweging Chibat-Zion (Liefde voor Zion). De activiteiten van die beweging waren door het tsaristische regime min of meer verboden. Toch lukte het Zamenhof en zijn medeorganisatoren binnen enkele jaren enkele honderden leden te werven in Warschau. Intussen moet Zamenhof ook nog aan zijn eigen taal gewerkt hebben. In ieder geval zijn er tussen zijn papieren later stukken gevonden die uit deze tijd stammen en waarin Esperanto-achtige 24


taal staat. Het gaat daarbij voornamelijk om fragmentjes van vertalingen: Duitse literatuur (Schiller, Heine), Jiddische volksverhaaltjes en stukjes uit de bijbel. In de loop van de tijd, tussen het verjaardagsfeestje in 1878 en het eerste geschrift over het Esperanto in 1887, veranderde er veel aan de taal en waarschijnlijk is dat voor een belangrijk deel in de jaren na Zamenhofs studententijd gebeurd. Zijn methode was daarbij niet om een grammatica en een woordenboek te schrijven, maar om te proberen in de taal te denken, de woorden op zijn tong te proeven en teksten die hij waardeerde om te zetten in zijn eigen taal. Maar veel meer schreef Zamenhof toen nog in het Russisch en het Jiddisch – over zionistische onderwerpen. Er is één door Zamenhof zelf in de taal uit zijn studententijd geschreven gedicht uit deze periode overgeleverd – een duidelijk door Heinrich Heine geïnspireerd gedicht dat in bewerkte vorm en in de definitieve versie van de taal ook in het eerste boekje over het Esperanto terecht zou komen. Taal van 1882 [...] Igno mo santé il korde Vivi mo volé Sej dil gavaj mo malporda Esti koj poté Oh! Plejhota! Ej la sorto Tropi mol volé Nuk e tuj rompó ma forto, Dum mo es speré!

Taal van 1887 [...] Fajron sentas mi interne Vivi ankaû mi deziras Io pelas min eterne Se mi al gajuloj iras Se ne placâs al la sorto Mia peno kaj laboro Venu tuj al mi la morto, En espero – sen doloro!

Vertaling (van de versie ’87) Vuur voel ik van binnen Leven wil ook ik Iets drijft me eeuwig Als ik naar de vrolijke mensen ga Als het lot niet houdt van Mijn gezwoeg en gewerk Laat de dood dan meteen komen, Terwijl ik hoop heb, zonder pijn!

In een brief schreef Zamenhof later dat hij zich ‘soms in gezelschap probeerde te verstrooien’, ‘maar ik voelde me een buitenstaander, droomde weg en liep soms heen, en luchtte van tijd tot tijd mijn hart met een vers in de door mij uitgewerkte taal’. Dit gedicht moet wel een voorbeeld van zo’n vers zijn: het was af en toe eenzaam om aan een taal te werken waardoor later alle mensen elkaar zouden kunnen begrijpen. In december 1884 ontmoette Zamenhof de dochter van een joodse zakenman die in dezelfde zionistische kringen in Warschau ver25


keerde, Klara Kejla Silbernik. Een maand later studeerde hij af en met een algemeen artsendiploma trok hij naar het Litouwse Veisiejai, een vredig stadje in een idyllische omgeving met ongeveer vijftienhonderd inwoners, van wie de helft joods, om daar zijn eerste praktijk op te zetten. Hij verdiende er goed, maar vertrok er vier maanden later weer, gedesillusioneerd: hij zou nooit een goede huisarts worden. Hij kon zijn gevoel slecht scheiden van zijn werk, en trok het zich te veel aan als patiënten stierven. Dus reisde hij terug naar Warschau, om daar om de hand van Klara te vragen. Die werd hem, de slappeling die zijn carrière zo slecht was begonnen, door Klara’s vader geweigerd. ‘Die man,’ zei Silbernik tegen zijn dochter, ‘zal nooit in staat zijn in jullie levensonderhoud te voorzien.’ Dat mocht dan waar zijn, zag inderdaad Zamenhof een leven vol financiële problemen tegemoet, maar hij had inmiddels wel genoeg gespaard om zijn specialisatie tot oogarts zelf te betalen, eerst in het joodse hospitaal van Warschau, en in mei 1886 tijdens een speciale cursus in Wenen. Toen hij terugkwam was hij kennelijk voldoende gespecialiseerd. Hij begon een praktijk in Warschau en Silbernik had inmiddels voldoende vertrouwen in hem om toe te stemmen in een huwelijk met zijn dochter Klara. Dat was in 1887. Lejzer Zamenhof moet dat jaar het gevoel hebben gehad dat de tijd nu echt daar was, want vlak voor zijn huwelijk had hij de helft van de bruidsschat al uitgegeven aan een uitgave in eigen beheer van zijn eerste boek: het in het Russisch geschreven Internationale taal.Voorwoord en volledig leerboek. Daarin stelde hij zijn taal voor in de vorm die ze, als we afzien van een paar minimale wijzigingen, sindsdien behouden heeft. Enkele maanden later verschenen ook vertalingen in het Pools, het Frans, het Duits en het Engels. Behalve de Engelse tekst waren ze allemaal door Zamenhof zelf samengesteld. Toen gebeurde er een wonder. Op de een of andere manier lukte het de achtentwintigjarige oogarts uit Warschau om zijn onooglijke brochure met kracht de wereld in te slingeren. Binnen een halfjaar was de belangstelling voor de taal al zo groot, ook uit andere landen als Duitsland, dat Zamenhof een geheel in het Esperanto geschreven boekje kon uitgeven: het Dua libro. ‘Tweede 26


boek’ bevatte onder andere een sprookje van Andersen, een studentenlied, een nieuwe vertaling van Heine, enkele ‘volkswijsheden’ (restu tajloro cê cia laboro, ‘blijf kleermaker bij je werk’, dat wil zeggen ‘schoenmaker, blijf bij je leest’) en allerlei korte tekstjes. Binnen enkele jaren waren er al in ettelijke Europese landen clubs van mensen die de taal hadden geleerd, correspondeerde Zamenhof al uitgebreid in zijn taal, begonnen anderen dan hijzelf in de taal gedichten en verhalen te schrijven en boeken te vertalen. Er waren na een jaar misschien maar honderd mensen die zich in de nieuwe taal konden uitdrukken, maar het mirakel is in dat eerste jaar gebeurd: mensen begonnen een taal te leren die vrijwel niemand sprak. Het idee hing daadwerkelijk in de lucht. Lejzer Zamenhof was lang niet de enige die had bedacht dat de wereld vooruit kon worden geholpen met een van de grond af opgebouwde taal. Hij leefde in een tijdperk waarin een groot geloof in technische vooruitgang bestond, en waarin bovendien de taalkunde in hoog aanzien stond als de menswetenschap die het meest leek op een echte natuurwetenschap. De techniek had gezorgd voor nieuwe taalproblemen: door het snellere vervoer konden mensen makkelijker taalgrenzen overschrijden. Dat je die problemen ook weer op een technische manier kon oplossen, door een taal te maken, was een gedachte waar meer mensen op kwamen. In 1879, een jaar na Lejzers verjaardagsfeestje, had de katholieke priester Johann Martin Schleyer bijvoorbeeld een taal gepubliceerd, het Volapük, die in sommige kringen een groot maar kortstondig succes was. Rond 1887 begon de beweging rond deze taal alweer uit elkaar te vallen en sommige teleurgestelde volapükisten wendden zich nu tot het Esperanto. De schepper van het Esperanto had zelf overigens nog hooggespannener verwachtingen van zijn werk dan de meeste van zijn lezers. Hij verwachtte dat zijn taal in korte tijd door grote groepen mensen geleerd zou worden. Uit het hele boekje Internationale taal spreekt de merkwaardige mengeling van nuchtere analyse en groot idealisme die Zamenhof zijn hele leven zou kenmerken. De nuchterheid bleek uit het feit dat hij goed had overdacht wat het feitelijke probleem zou zijn voor de invoering van zijn taal. 27


Iedereen zou begrijpen wat voor voordelen het had als de internationale taal gemakkelijk te leren zou zijn, niemand in het voordeel stelde, als ze logisch in elkaar zat en ook nog mooi klonk. Daar waren de eerdere pogingen ook op gericht geweest. Maar Schleyer en alle andere taalmakers hadden niet zo goed als Lejzer Zamenhof begrepen dat mensen die taal ook moesten leren, en dat ze die taal alleen zouden leren als ze inzagen dat dit voldoende nut zou hebben. Zamenhof zag dat probleem wel en schreef in Internationale taal: ‘Als we, om zo te zeggen, in de ziel van ieder van de onverschilligen zouden kunnen kruipen zouden we zeker het volgende zien: principieel heeft niemand iets tegen de invoering van een internationale taal; integendeel, iedereen zou haar met plezier aanvaarden, maar iedereen zou tegelijkertijd verlangen dat het op een mooie morgen zonder de minste moeite of opoffering zijnerzijds zomaar het geval zou zijn dat de meerderheid van de intelligentsia die taal zou kennen; het is duidelijk dat op dat moment zelfs de meest onverschillige persoon zich zou haasten haar te leren.’ Zamenhof had een methode bedacht om deze vicieuze cirkel te doorbreken. In zijn brochure waren acht bonnen opgenomen met daarop een belofte. Je kon een bon ondertekenen en naar de auteur opsturen: ‘Ik, ondergetekende, beloof de internationale taal te leren die door dr. Esperanto is voorgesteld, als is aangetoond dat tien miljoen mensen in het openbaar dezelfde belofte doen.’ Zamenhof zou zelf een lijst opstellen van alle mensen die de bon invulden. Pas als de lijst klaar was, hoefde je de taal te leren; je had dan meteen tien miljoen mensen om mee te praten. Er zit iets in die gedachte van de intentieverklaringen. Tien miljoen is ook een redelijk getal: wanneer er ooit zoveel mensen waren gevonden die de taal leerden, zou de wereld er nu anders hebben uitgezien. Zij hadden met elkaar de taal genoeg gewicht kunnen geven om ook anderen over de streep te trekken. Zo waren er dan binnen korte tijd, laten we zeggen, vijftig miljoen sprekers geweest. Dat aantal had dan weer nieuwe mensen ertoe overgehaald om de relatief lichte barrière te nemen. Dan was de sneeuwbal misschien gaan rollen, en was de taal van internationale topontmoetingen nu wellicht een heel andere geweest. Als het 28


Esperanto moest doorbreken als wereldtaal, kon het niet anders dan op de manier die Zamenhof had bedacht. Aan de andere kant: als die tien miljoen mensen er binnen korte tijd waren gekomen, had Zamenhof ook in zijn eentje en in zijn vrije tijd een lijst moeten maken met zo’n beetje de omvang van een telefoonboek van heel Nederland. Om te beginnen had hij bovendien minstens anderhalf miljoen exemplaren van zijn in eigen beheer uitgegeven boekje moeten verkopen, als we ervan uitgaan dat de meeste bonnen in elk boekje zouden worden verstuurd en er aan voorbijgaan dat Zamenhof mensen ook uitnodigde de bon in te sturen als ze wilden laten blijken dat ze juist niets in het hele project zagen. Het is moeilijk in te zien hoe hij zich heeft voorgesteld die hele organisatie in de avonduren te voltooien. In ieder geval was het Esperanto vergeleken met veel andere kunsttalen een snel succes. Dat had vooral met het praktische inzicht van Zamenhof te maken. Veel eerdere ontwerpers van een nieuwe taal hadden die aan de tekentafel ontworpen. Ze stelden een grammatica en een woordenboek samen, en verwachtten dat op basis daarvan de sprekers zouden toestromen. Nog steeds worden er, aan het begin van de eenentwintigste eeuw, uit plezier of idealisme talen gemaakt en nog steeds gebeurt dat heel vaak op deze manier. De taal wordt gereduceerd tot een verzameling regeltjes en een lijstje woorden, met een vertaling van ieder van die woorden in de moedertaal van de maker. Maar een taal is meer dan een aantal regels en een aantal woorden. Een taal is een manier waarop een individu zich kan uitdrukken, een manier waarop mensen elkaar kunnen herkennen en met elkaar in contact kunnen treden. De wetenschap is die waarheid pas in de tweede helft van de twintigste eeuw onder ogen gaan zien, maar Zamenhof zag het intuïtief al eerder. Misschien kwam dat doordat hij al als kind aan die taal begon te denken, dus op een moment dat hij nog niet bedorven was door het negentiendeeeuwse wetenschappelijke beeld van taal als iets wat vooral op papier bestaat. Bovendien had hij nooit taalkunde gestudeerd, voorzover we weten ook niet als bijvak tijdens zijn medicijnenstudie. De enige taalkundige kennis die hij had was praktische kennis van 29


een handjevol talen. De meeste daarvan had hij bovendien niet op school geleerd, maar thuis of op straat. Je zou aan de andere kant kunnen zeggen dat Zamenhof was grootgebracht met het Hebreeuws en de studie van de dode letter van die taal in de Tenach. Vermoedelijk heeft die studie een rol gespeeld in de manier waarop hij naar het Esperanto keek. Maar tegelijkertijd zag hij het Hebreeuws duidelijk niet als een taal als alle andere. De mogelijkheid dat mensen ooit Hebreeuws zouden gebruiken in hun leven van alledag vond hij immers absurd. Een taal die alleen op papier bestond was niet echt. Internationale taal bevat dan ook nauwelijks een grammatica. Het boekje heeft een verzameling van zestien ‘grammaticaregels’, maar die lijken eerder bedoeld als een parodie op de bestaande grammatica’s van andere talen (‘de hele grammatica past op een blaadje papier, zo weinig heb je nodig voor een heuse taal’ zou de slogan kunnen zijn) dan een serieuze poging tot beschrijving van alle regels die schrijvers en sprekers hanteren. De grammatica wordt dan ook nergens in het werk van Zamenhof echt uitgelegd; hij wordt getoond aan de hand van enkele voorbeeldteksten en vertalingen. Die teksten zijn zo transparant dat er een heleboel uit valt af te leiden. En de lezer wordt uitgenodigd zelf ook creatief te worden met de nieuwe taal. Een nog vernuftiger idee van Zamenhof was dat hij onmiddellijk afstand deed van zijn auteursrecht. De meeste makers van talen hebben de neiging hun eigen taal als hun onvervreemdbaar intellectueel eigendom te beschouwen. Zij hebben de taal gemaakt, hoe zou iemand anders het ooit beter weten dan zij? Zamenhof had de tegenwoordigheid van geest om het geheel anders te zien. Hij presenteerde zich niet als de auteur, maar als de initiator van zijn taal. Hij deed nadrukkelijk afstand van zijn rechten: het was de bedoeling dat hij van het toneel zou verdwijnen en dat de taal zou toebehoren aan iedereen die haar wilde gebruiken. Misschien moest er een officiële taalregulerende instantie komen, maar daar hoefde Zamenhof niet per se bemoeienis mee te hebben. Een taal behoorde immers niet aan een enkel individu, en een taal kon alleen een taal zijn als ze gedragen werd door een groep mensen. Ook dat is een inzicht dat in de wetenschap bijna een 30


eeuw later pas zou doordringen, en dat Lejzer Zamenhof dus eigenlijk alleen kon krijgen door niet al te goed op de hoogte te zijn van het wetenschappelijke gemeengoed van zijn tijd, maar door zijn gezond verstand te gebruiken, en zijn juiste intuïtie over de manier waarop taal werkt. Er is niet heel veel talent voor nodig om een taal als het Esperanto te maken – het vereist vooral doorzettingsvermogen, de kracht om bij een eenmaal aanvaard idee te blijven, te accepteren dat hetgeen je tot dan toe hebt bedacht een echte taal is, waaraan je niet naar hartelust kunt veranderen wat je niet aanstaat. Hoe maak je een taal met een eenvoudige grammatica? Je neemt de beschrijving van een bestaande taal en streept alles door wat je overbodig en hopeloos ingewikkeld lijkt. Vervolgens probeer je een tijdje uit of je inderdaad niets hebt weggegooid wat toch ergens zijn nut kan hebben. Zamenhof vergeleek zichzelf, om zijn eigen door al te enthousiaste aanhangers hogelijk geprezen oorspronkelijkheid te relativeren, eens met een ontwerper van kanalen. Niemand zegt dat zo’n ontwerper bijzonder knap is omdat hij vermeden heeft om alle meanders die er in natuurlijke rivieren zitten te imiteren.Wie zichzelf moeite wil besparen, trekt automatisch een rechte lijn van a naar b en maakt daarmee zonder moeite de ideale route voor iedere binnenvaartschipper. Zo is het ook met talen: wie een nieuwe taal wil maken zal wel gek zijn als hij alle kronkels en onregelmatigheden die in de loop van de eeuwen in andere talen geslopen zijn zou overnemen. Ook voor het maken van een woordenschat bleek meer geduld nodig dan scherp inzicht. Zamenhofs uitgangspunt waren waarschijnlijk het Latijn en de Romaanse talen, met name het Frans. Dat was niet erg opmerkelijk, want het Latijn was al ooit een internationale taal geweest en het Frans werd veel gebruikt in de diplomatie. Bovendien gelden Romaanse talen als het Frans en het Italiaans onder veel Europeanen als ‘mooi’ en ‘welluidend’. Dat zijn aardige eigenschappen voor een taal die de pretentie heeft een wereldtaal te worden. In de loop van de tijd kwamen er ook woorden uit andere talen bij – uit Germaanse talen als het Duits, het Engels en het Jiddisch, en uit Slavische talen als het Russisch en het Pools. Maar Zamen31


hof nam alleen zijn toevlucht tot die andere talen als er een probleem was met de Romaanse woorden. Het woord anno voor ‘jaar’ was bijvoorbeeld onbruikbaar, want dubbele medeklinkers wilde hij liever niet gebruiken. Dus zou het woord vereenvoudigd moeten worden tot ano; maar dat had op zijn beurt al een andere betekenis gekregen, namelijk lid (van een organisatie; afgeleid van het Franse achtervoegsel -ain). Er moest dus een geheel nieuw woord gevonden worden voor ‘jaar’; dat werd het uit het Duits afkomstige jaro. Doordat Zamenhof vanaf het vroegste begin in zijn taal probeerde te denken en te dichten, ontwikkelde hij een intuïtie over welke woorden wel en welke niet in zijn systeem zouden passen. Zijn talent zat vooral in het feit dat hij zijn taal serieus nam. Om zelf op de achtergrond te blijven gebruikte Lejzer Zamenhof een pseudoniem. In het eerste boekje gaf hij zijn taal geen naam, behalve dan la internacia lingvo, de internationale taal. Zichzelf noemde hij doktoro Esperanto. Dat hij de taal niet van één persoon wilde laten zijn, was niet de enige reden waarom Lejzer Zamenhof voor dat pseudoniem koos. Ook zijn zionistische, en later zijn meer religieus getinte opstellen had hij altijd onder een andere naam gepubliceerd. Er zat misschien ook een element van de tijdgeest in; het was in de negentiende eeuw min of meer gebruikelijk om stukjes in kranten en tijdschriften, maar ook pamfletten en brochures, te ondertekenen met initialen of een pseudoniem. Maar Zamenhof had nog meer redenen. Zo wilde hij zijn joodse afkomst niet al te veel benadrukken; niet iedereen zou een taal willen leren die door een jood gemaakt was. Verder was zijn onderneming in het tsaristische Rusland ook politiek niet helemaal zonder risico’s. Het bedenken van een taal voor internationaal gebruik zou makkelijk als een poging tot opstand kunnen worden uitgelegd. De belangrijkste reden voor het gebruiken van een pseudoniem was dat hij net een medische praktijk was begonnen, die slecht liep. Hij voorzag dat veel mensen hem maar een wereldvreemde dromer zouden vinden en liever een andere arts zouden nemen, die wat minder bezig was met wereldtalen en wat meer met zijn patiënten. Het pseudoniem Esperanto was een betekenisvol woord in de nieuwe taal. Het betekent: degene die hoopt. (Het was ook een 32


woordspeling op de naam Zamenhof. Die naam komt etymologisch mogelijk van het Duitse Samenhafer (haverzaad), maar het tweede deel klonk als hoff – , hoop. Zamenhof hield van dat soort woordspelingen.) Al snel ging de naam over van de persoon op de taal. Waarschijnlijk begon men te praten over de taal van Esperanto en daarna over de taal Esperanto. Al in 1889 werd de naam Esperanto vrij algemeen voor de taal gebruikt en had Zamenhof zijn masker afgezet. In dat jaar verscheen ook het tijdschrift La esperantisto (De esperantist), dat in Neurenberg werd uitgegeven door een voormalige aanhanger van het Volapük. In 1890 ontstonden al plannen voor een wereldwijde bond van esperantisten. Het zou nog vele jaren duren voor die bond er kwam. Dat lag voor een deel aan het karakter van de meeste esperantisten. Een beweging voor zoiets merkwaardigs als een internationale taal, een beweging die vereist dat je eerst die taal gaat leren voordat je erbij kunt horen, trekt zeker in het begin vooral een publiek van betweters en eigenzinnigen – het soort mensen dat zich nauwelijks laat organiseren. Maar voor een niet onbelangrijk deel lag dat gebrek aan structuur ook aan het karakter van Lejzer Zamenhof. Zodra er sprake was van enige organisatie, begon hij zich met de nieuwe plannen te bemoeien en schreef hij alvast de statuten voor een vereniging. Die waren vaak gebaseerd op niet al te realistische veronderstellingen – zoals op de gedachte dat er binnen korte tijd tienduizenden leden zouden komen die ieder een bepaald bedrag zouden afstaan zodat de vereniging een aardig startkapitaal zou hebben. Lejzer Zamenhof was zelf ook een beetje een betweter. Hij was ongetwijfeld intelligent en werklustig, maar wie zijn werk leest ontkomt niet aan de indruk dat hij in het dagelijks leven onvoldoende werd tegengesproken. Hij maakte in de avonduren de prachtigste plannen voor de mensheid, en probeerde zichzelf daarbij ook te beperken tot de meest praktische stappen, maar dat was hem beter gelukt als de mensen met wie hij samenwerkte niet over de hele wereld verspreid hadden gezeten, maar dichter in de buurt, in Warschau, zodat ze af en toe bij hem langs hadden kunnen gaan en hem duidelijk hadden kunnen maken dat hij over be33


paalde aspecten beter nog even kon nadenken, of ze aan anderen moest overlaten. Voor de joodse zaak en het zionisme was inmiddels veel minder tijd. Het was in de negentiger jaren ook wat rustiger geworden in het Russische rijk en de problemen voor de joden waren wat minder acuut. Tijdens de rest van zijn leven zou Zamenhof bij grotere onrust nog wel zijn zorg uitspreken over het lot van zijn volk, maar weinig concrete politieke of organisatorische stappen ondernemen. Vanaf nu had hij zijn handen vol aan de verbetering van de wereld. Uit zijn wereldtaal was het joodse element zelfs zorgvuldig weggesneden. Terwijl Zamenhof eerdere versies van zijn taal had uitgeprobeerd op Jiddische verhaaltjes en brokjes uit het Oude Testament, begon de lijst met voorbeeldtekstjes in Internationale taal met een gebed uit het Nieuwe Testament, het Patro nia (onzevader). Wel bevatte de lijst een stukje uit het bijbelboek Genesis en een gedicht van de (joodse) dichter Heine. patro nia Patro nia, kiu estas en la cîelo, sankta estu Via nomo, venu regêco Via, estu volo Via kiel en la cîelo tiel ankaû sur la tero. Panon nian cxiutagan donu al ni hodiaû kaj pardonu al ni sûldojn niajn kiel ni ankaû pardonas al niaj sûldantoj; ne konduku nin en tenton, sed liberigu nin de la malvera, câr Via estas la regado, la forto kaj la gloro eterne. Amen! Vader onze, die is in de hemel, heilig zij Uw naam, kome koninkrijk Uw, zij wil Uw zoals in de hemel zo ook op de aarde. Brood ons dagelijks geef aan ons heden

34


en vergeef al onze schulden ons zoals wij ook vergeven aan onze schuldenaren, niet leid ons in verzoeking, maar verlos ons van het onware, want Uw is het heersen, de kracht en de glorie, eeuwig. Amen!

Terwijl zijn taal in de jaren na 1887 zich verbazingwekkend snel verspreidde, was Zamenhof in zijn persoonlijke leven minder gelukkig. In 1888 verloor vader Mordechai zijn baan – hij werkte in die tijd bij de tsaristische censuur, voor teksten in het Hebreeuws. In het tijdschrift Hacefira (Morgenrood) had hij een artikel goedgekeurd van een zekere dr. J. Frenkel, over de wijnteelt. In dat artikel wees Frenkel terloops op het schadelijke effect van alcohol en deze waarschuwing schoot de baas van Mordechai Zamenhof in het verkeerde keelgat. Volgens Frenkel veroorzaakte drankgebruik soms ‘waanzin bij de drinkebroer en het verlies van alle verstand’. Volgens Mordechais baas moest die opmerking worden beschouwd als een belediging van de tsaar, over wie het verhaal ging dat hij wel van een glaasje hield. Vader Zamenhof verloor zijn baan en kwam zonder geld te zitten, terwijl hij nog een gezin te onderhouden had: zijn jongste dochter Ida was op dat moment negen jaar oud. Dus wendde hij zich tot zijn oudste zoon, die hem een fors deel van het restant van de bruidsschat leende, het enige kapitaal dat er op dat moment in de familie was. Zelf had Lejzer inmiddels ook al een kind gekregen, Adam. Een tweede kind, Zofia, kwam in 1889. Geld om dat gezin te onderhouden had Lejzer nauwelijks, want zijn artsenpraktijk liep nog altijd slecht. Aan het eind van de jaren tachtig en het begin van de jaren negentig probeerde hij wanhopig in Warschau en in Cherson, bij de Zwarte Zee, een praktijk op te zetten. Die pogingen mislukten, misschien omdat Zamenhof niet hard genoeg was voor het leven dat een oogarts leidde, misschien ook omdat hij zoveel tijd aan andere dingen besteedde. Hij bleef – waarschijnlijk in de avonduren, en wie weet ook op de vrije zaterdag – bezig met de organisatie van de prille Esperantobeweging. Hij had een klein inkomen uit de uitgave van zijn boeken, maar 35


dat was lang niet toereikend om het gezin te kunnen voeden. Omdat er nog lang geen organisatie was, was huize Zamenhof het centrale kantoor van de snel groeiende Esperantobeweging. Het aantal van tien miljoen werd nooit gehaald, maar na een paar jaar moeten er toch al honderden esperantisten geweest zijn. Lejzer hield hun namen en adressen zo goed mogelijk bij, onderhield een lijst met publicaties in zijn taal, en beantwoordde vragen over grammaticale kwesties. Hoewel Zamenhof in het begin had gehoopt onmiddellijk afstand te kunnen doen van zijn taal en die aan een gemeenschap van sprekers te kunnen overdoen, werd al snel duidelijk dat deze hoop ijdel was. Zeker in de eerste periode waren er mensen nodig die voldoende tijd en geld wilden opofferen om de zaak draaiende te houden. En er was niemand wie de zaak zozeer ter harte ging als Lejzer Zamenhof zelf. Het moet een vreemd gevoel zijn voor het eerst een brief van een onbekende te krijgen in een taal die je zelf hebt bedacht. Zamenhof stuurde zijn boekje rond met een begeleidend schrijven aan allerlei vooraanstaande intellectuelen van zijn tijd, zoals de schrijver Lev Tolstoj en J. M. Schleyer, de bedenker van het Volapük. Voorzover bekend antwoordden deze mensen niet en al helemaal niet in de nieuwe taal. Wel moeten er al snel brieven gekomen zijn van minder prominente lezers van de eerste brochures, die gesteld waren in een al dan niet correcte versie van de nieuwe taal. Uit de eerste jaren zijn vooral brieven bewaard van Zamenhof aan een zekere Wladimir Majnov, een Russische sympathisant, die ondernemend genoeg was om Zamenhofs taal op allerlei manieren te propageren en bijvoorbeeld een brief over de nieuwe taal schreef aan Max Müller, die aan het eind van de negentiende eeuw internationaal een zeer beroemde en (vanwege zijn populairwetenschappelijke werk) ook breed gelezen taalkundige was. Nog vreemder moet het gevoel geweest zijn met iemand te converseren in je eigen taal. Het is helaas niet helemaal duidelijk wie er voor het eerst met Zamenhof in het Esperanto sprak; waarschijnlijk was dat een van zijn broers. Je vraagt je af waar ze het dan precies over hebben gehad en of Zamenhof in het begin nog 36


een Russisch of Jiddisch accent had. Misschien had hij aanvankelijk ook moeite zijn broer te verstaan: luistervaardigheid kun je niet in je eentje oefenen. Veel werd er nog niet in de taal gesproken, de eerste vijftien jaar. Het Esperanto was daardoor alleen al een unicum in de taalgeschiedenis. Andere talen werden eerst duizenden jaren gesproken voordat iemand erin begon te schrijven. Het Esperanto was een taal die eerst vrij uitgebreid in schriftelijke vorm werd gebruikt, voordat mensen erin begonnen te spreken. En geschreven werd er: niet alleen brieven, en artikelen in het tijdschrift La esperantisto, maar ook gedichten en (in mindere mate) verhalen. Er werd vooral ook heel veel vertaald: al in 1892 meldde Lejzer in een artikel dat er vertalingen beschikbaar waren van werk van Aesopus, Lucianus, Goethe, Heine, Byron, Dickens, Longfellow, Lesage, Lamennais, Andersen, Goldoni, Poesjkin, Lermontov, Krylov, K. R. Nadson, Mickiewicz, Sienkiewicz en Prus. Die nadruk op literatuur was vrij uitzonderlijk onder degenen die kunsttalen bedachten om de wereld vooruit te helpen. Zowel eerdere als latere taalmakers – er zijn er enkele honderden geweest – waren drukker bezig met het bedenken van woorden en grammaticaregels dan met het vertalen van gedichten. Het was geen slechte keuze van Zamenhof om het anders te doen. In de eerste plaats was – en is – een groot bezwaar van veel mensen tegen het Esperanto dat de taal ‘geen cultuur’ heeft. Je zou er geen diepe en rijke gedachten mee kunnen uitdrukken. Met de literaire vertalingen lieten Zamenhof en zijn volgelingen zien dat dat onzin was. (Al was dat bewijs natuurlijk alleen geleverd voor de mensen die de taal al zo goed hadden geleerd dat ze het origineel konden vergelijken met de vertaling.) In de tweede plaats kon de taal zelf zo op allerlei manieren worden uitgeprobeerd. In het dagelijkse leven werd ze nog niet of nauwelijks gebruikt, je kon er geen brood mee kopen of een vergadering in leiden. Slechts uiterst zelden deed zich een situatie voor waarin iemand een woede-uitbarsting in de taal kreeg, of gaven twee mensen zich over aan een oppervlakkige flirt. De literatuur gaf kunstmatige versies van dat soort situaties, zodat de kunstmatige taal er kon groeien, en kon laten zien dat ze, in ieder geval in 37


theorie, ook in dat soort situaties gebruikt kon worden. Vooral in het allereerste begin was er ook een grote groep mensen die zelf nauwelijks schreven, maar druk bezig waren zich zorgen te maken of alle details van de taal wel klopten. Er was bijvoorbeeld een man die het onhandig vond dat het woord voor ‘en’ kaj was (uit het Grieks) in plaats van et, ed of e (uit de Romaanse talen). Hij stuurde Zamenhof een brief waarin hij meldde dat hij de taal graag wilde leren, maar dan wel op voorwaarde dat dit vermaledijde kaj geschrapt zou worden. Anderen hadden weer kritiek op allerlei andere punten: de een vond dat de spelling niet deugde, een ander meende dat het heel onhandig was dat er een naamvalsverschil werd gemaakt in de grammatica, en weer iemand vond dat de klemtoon in sommige woorden verkeerd lag. Iedereen zal het goed bedoeld hebben, en sommige mensen hadden misschien gelijk, maar als je de stukken uit die eerste periode leest is het maar goed dat Zamenhof de grootste stijfkop van allemaal was en dat uiteindelijk de meeste esperantisten bereid waren hem te volgen. Als de zaken net iets anders hadden gelegen was de beweging misschien al in deze tijd volkomen uit elkaar gevallen in honderden groepjes met ieder hun eigen ideale taaltje. Een enkele keer aarzelde Zamenhof. Wist hij het allemaal echt zoveel beter dan de soms toch tamelijk geleerde correspondenten die op veranderingen aandrongen? En waren die veranderingen niet zo weinig ingrijpend dat hij ze zonder veel schade zou kunnen doorvoeren? In 1894, Zamenhof was toen vijfendertig en zijn taal zeven jaar oud, raakte hij in een crisis. Moe van alle kritiek besloot hij een en ander op een rijtje te zetten en een nieuw voorstel te doen voor de taal. In een uitgebreid, tweedelig artikel in La esperantisto gaf hij de nieuwe opzet: een lange lijst met punten waarop de taal veranderd kon worden. Over die lijst mocht gestemd worden. Het was vermoedelijk voor het eerst in de wereldgeschiedenis dat een taalgemeenschap democratisch mocht beslissen of ze over zou gaan op een nieuw dialect. Tegelijkertijd werd de stemming ook een beetje gemanipuleerd. Er werd gesuggereerd dat er nu eens en voor altijd gestemd zou worden. Hierna moesten de mensen niet langer zeuren. Bovendien was het een kwestie van alles of 38


niets: je accepteerde het hele pakket aan wijzigingen of je accepteerde het helemaal niet. Hoewel er wel wat suggesties waren van een tussenweg (of zelfs om nog verdere stappen te zetten dan in Zamenhofs voorstellen) was het duidelijk dat je alleen kon kiezen tussen het ‘oude’ en het ‘nieuwe’ Esperanto. Ook voor de nieuwe taal maakte Lejzer Zamenhof weer een literair specimen. En ook in dit geval betrof het weer het onzevader. patro nue Patro nue, kvu esten in cielo, sankte estan tue nomo, venan regito tue, estan volo tuem kom in cielo, sik anku sur tero. Pano nue omnedie donan al nu hodiu e pardonan al nu debi nue, kom nu anku pardonen al nue debenti; ne kondukan nu in tento, sed liberigan nu de malbono.

Er werd met grote meerderheid van stemmen gekozen voor het oude Esperanto. De mensen wensten geen veranderingen meer. Alle wijzigingen waren cosmetisch geweest, ze hadden de taal nauwelijks makkelijker gemaakt, en alleen mooier als daarbij de bestaande talen als het Italiaans, het Latijn en het Frans als de maat van absolute schoonheid genomen werden. De oude en de nieuwe taal waren allebei ongeveer even goed. Was het oude Esperanto van Lejzer dus volmaakt? In één opzicht zeker. Moderne taalkundigen die bestuderen hoe volwassenen een tweede taal verwerven naast hun moedertaal, beginnen te ontdekken dat in een bepaald stadium van dit gecompliceerde verwervingsproces alle mensen aan hun tweede taal min of meer dezelfde grammatica toekennen, onafhankelijk van de grammatica van hun eigen moedertaal én van de taal die ze aan het leren zijn. Die grammatica is heel sterk vereenvoudigd: ze bevat geen uitzonderingen, geen sterke werkwoorden, geen onregelmatige verbuigingen van zelfstandig naamwoorden, enzovoort. Zamenhofs taal leek aan die eisen te voldoen, en dat gold ook voor alle verbeterde versies. 39


Talen worden wel vergeleken met kerstbomen. De grammatica vormt de stam, de takken en de naalden. De woordenschat vormt de verzameling ballen en het engelenhaar. Je kunt natuurlijk je zilveren ballen vervangen door gouden en dat mooier vinden. Maar het heeft weinig zin te beweren dat je boom daar gezonder of ‘perfecter’ van wordt. Zo zijn vrijwel alle talen die in de loop van de tijd bedacht zijn voor internationaal gebruik in essentie hetzelfde. Alleen de ballen hangen er wat anders bij. Het was veelzeggend dat er bij de stemming over het ‘oude’ en het ‘nieuwe’ Esperanto een niet onbelangrijke groep van mensen was die een blanco stem inleverde, waarover Lejzer Zamenhof zelf vrijelijk mocht beschikken. Langzaam maar zeker begon in de boezem van de beweging een verering van de ‘geniale’ maker van de taal te ontstaan. Her en der dook al voorzichtig de aanspreektitel majstro (maestro, meester) op, een titel die Lejzer zelf van de hand wees, maar sommige volgelingen desondanks tot diep in de twintigste eeuw devoot zouden blijven gebruiken. Wat de majstro deed was welgedaan. Bovendien had men diep ontzag voor zijn messianistische opofferingsgezindheid voor de goede zaak, die in de verhalen over hem terugkeerden als had hij steeds blijmoediger een steeds groter lijden gedragen. De vooraanstaande dichter, lexicograaf, grammaticus en essayist Gaston Waringhien schreef nog in 1980 over Zamenhof: ‘Maar zijn belangrijkste karaktertrekken waren de wilskracht waarmee hij alles voor zijn idealen opofferde, en de geduldige koppigheid waarmee hij alle obstakels om tot zijn doel te geraken uit de weg ruimde. En die wilskracht en dat geduld putte hij uit zijn werkelijk grenzeloze liefde, die hem ertoe aanzette met alle krachten van lichaam en geest wat troost te brengen aan die lichamelijk en moreel verblinde mensheid, in vervulling van het bijbelse orakel: ‘‘Troost, troost mijn volk!’’ ’ De gelijkstelling van lichamelijke en morele blindheid (overdag bestreed Lejzer als oogarts de ene, ’s avonds als esperantist de andere) is een gemeenplaats in de vele liefdesbetuigingen die zijn volgelingen later aan de majstro brachten. Zamenhof gaf zelf niet veel aanleiding tot die persoonsverheer40


lijking, maar hij deed ook niet veel om haar tegen te gaan. Zeker het beeld van de man die veel geleden had voor de beweging werd door hem niet tegengesproken: hij had zijn leven geofferd voor het ideaal, en altijd heel hard gewerkt om het van de grond te tillen. Dat dit ideaal hem ‘heilig’ was, wilde hij ook wel met zoveel woorden verklaren. Lejzer had zichzelf gegeven aan de mensheid. Op een bepaalde manier was dit ook waar: de hoeveelheid werk die Zamenhof in zijn betrekkelijk korte leven en onder betrekkelijk moeilijke omstandigheden verzette is verbazingwekkend. De Esperantobeweging had in die jaren wat sektarische trekken, zoals andere sociale bewegingen uit die tijd dat ook hadden: de structuur van sommige clubs van vegetariërs en geheelonthouders, vakbonden en linkse politieke partijen uit die tijd lijkt wel wat op die van de Esperantobeweging. Het waren allemaal groepen die niet alleen de wereld wilden veranderen, maar die vaak ook paradoxaal genoeg meenden dat de door hen voorgestelde veranderingen onafwendbaar waren. Men stapte fier de toekomst in en dan was het prettig dat er een grote man was die de veranderingen leidde. De verering van de esperantisten gold al snel ook de taal zelf. Veel van de gedichten die de eerste esperantisten schreven waren lyrische lofdichten op de bijna mystieke eigenschappen van de taal. Bovendien raakten er allerlei symbolen in gebruik. De esperantisten begonnen groene vijfpuntige sterretjes op hun revers te dragen: een ster omdat sterren ons naar de toekomst leiden, vijfpuntig om de vijf continenten te symboliseren en groen omdat groen ‘de kleur van de hoop’ is. Diezelfde ster werd ook afgebeeld op ‘Esperantovlaggen’, waar ze in de witte linkerbovenhoek stonden in een overigens groene vlag. Esperantisten spraken elkaar niet aan met sinjoro en sinjorino, maar met een eigen aanspreektitel, samideano, wat zoveel betekent als ‘geestverwant’ (sam ‘zelfde’, ide ‘idee’, -ano ‘aanhanger’, ‘aanhanger van dezelfde idee’). Er kwam ook een hymne, die staande gezongen werd aan het begin en aan het eind van bijeenkomsten van esperantisten, op een marsmelodie en met de tekst van een gedicht van Zamenhof, La espero (De hoop): 41


En la mondon venis nova sento, Tra la mondo iras forta voko. Per flugiloj de facila vento Nun de loko flugu gî al loko. Ne al glavo sangon soifanta ˆ i altiras homan familion. G Al la mond’ eterne militanta ˆ i promesas sanktan harmonion. G Een nieuw gevoel is in de wereld gekomen, Door de wereld gaat een luide roep. Op de vleugels van wind in de rug Vliege hij nu van plaats tot plaats. Niet naar een bloeddorstig zwaard Trekt hij de menselijke familie. Aan de eeuwig strijdende wereld Belooft hij de heilige harmonie. Op het eerste gezicht is het misschien enigszins paradoxaal dat een beweging voor internationale communicatie zich het soort symbolen toe-eigende die we nu met negentiende-eeuws nationalisme associëren: een vlag, een volkslied, een vaderlijke leidersfiguur. Maar je zou ook kunnen zeggen dat dit nu eenmaal de manier was waarop niet alleen naties, maar allerlei groepen mensen in die tijd hun onderlinge verbondenheid toonden. De tekst van La espero verschilt in toon niet veel van die van de Internationale, dat trouwens ook op een marsmelodie gezet is. Aan het eind van grote esperantistencongressen wordt La espero overigens nog steeds aangeheven, ongeveer op de manier waarop sociaal-democraten soms ook nog de Internationale zingen – meer uit nostalgie dan uit oprechte hoop. De mengeling van utopisme en pragmatisme die we bij zoveel esperantisten uit de begintijd vinden is ook kenmerkend voor een schrijver als Lev Tolstoj. Het is niet vreemd dat de esperantisten zich in de schrijver herkenden, en hem van de waarde van hun taal probeerden te overtuigen. Volgens de overlevering stuurde Lejzer Zamenhof zelf in 1889 een woordenboekje Russisch-Esperanto en 42


een adreslijst naar de schrijver, maar reageerde hij daar niet op. Pas toen een tijdje later de enthousiaste Russische esperantist Majnov een leerboek naar Tolstoj had gestuurd volgde er een reactie. En pas vele jaren later liet hij zijn mening afdrukken: ‘Nadat ik zes jaar geleden een Esperantogrammatica, een woordenboek en wat in die taal geschreven artikelen kreeg, kon ik die taal, na me er niet meer dan twee uur mee te hebben beziggehouden, zo niet schrijven, dan toch minstens vrijelijk lezen.’ Een jaar nadat deze opmerkingen, die sindsdien in heel veel voorlichting van de esperantisten hebben gefigureerd, verschenen in enkele kranten in Odessa, publiceerde Tolstoj twee artikelen in La esperantisto – waarschijnlijk door esperantisten vertaald uit het Russisch. Het ene behandelde de zin van rationele overwegingen in de godsdienst; het tweede ging over een Nederlandse actie om te weigeren belasting te betalen. Beide artikelen hadden een desastreuze invloed op de uitgave van La esperantisto: het blad werd in Rusland verboden, terwijl de overgrote meerderheid van de abonnees daar nu juist woonde. De persoonsverheerlijking van Lejzer Zamenhof en de utopische, bijna religieuze, hoop op betere tijden werden overigens niet door alle esperantisten gedeeld. Er stonden al snel ook mensen op die weinig wilden weten van de hooggespannen verwachtingen van de samideanoj. Zij werden eerder voortgedreven door een aan de Verlichting ontleende vooruitgangsgedachte: de mens was in staat zijn eigen lot te bepalen en al zijn instrumenten steeds efficiënter en beter maken. De taal was een instrument voor communicatie, maar de bestaande talen waren steeds minder handige instrumenten geworden in de door stoomtrein en telegrafie steeds kleiner wordende wereld. Het Esperanto, ontdaan van onregelmatigheden en andere historische ballast, was een veel beter communicatiemiddel voor de moderne tijd. Door de esperantisten wordt deze pragmatische houding over het algemeen toegeschreven aan enkele Franse jongeren die zich vanaf het begin van de jaren negentig begonnen te roeren en geïnspireerd werden door een cartesiaans rationalisme. In werkelijkheid liepen bij vrijwel alle esperantisten, net als bij Zamenhof zelf, 43


pragmatisme en utopisme door elkaar. De actiefste en enthousiastste onder de Franse jongeren was in ieder geval Louis de Beaufront. Ook Beaufront – volgens de Parijse krant Le journal des débats ‘de apostel in Frankrijk van het Esperanto’ – was minstens voor een deel religieus geïnspireerd in zijn enthousiasme. Hij was ook de bedenker van de groene vijfpuntige ster – al had hij daar voor een deel nu juist weer een puur praktische bedoeling mee: door op elk boek hetzelfde symbool af te drukken zouden Esperantoboeken herkenbaarder worden. De groene ster werd het logo van de taal. Beaufront had méér praktische ideeën. Zo bewerkstelligde hij de uitgave van het eerste Esperantotijdschrift dat niet in het Esperanto werd uitgegeven (maar in het Frans), L’espérantiste, en dat dus beter gebruikt kon worden in voor propaganda-doeleinden dan de blaadjes die door de te overtuigen nieuwelingen niet gelezen konden worden. Tegelijkertijd werd Beaufront door de esperantisten steeds meer als de ‘tweede man’ gezien, Zamenhofs plaatsvervanger in het westen. In vergelijking met Franse jongeren als Louis de Beaufront gold Lejzer Zamenhof als een oude heer, al was hij nog geen veertig. Hij zag er dan ook op jonge leeftijd nogal ouwelijk uit: zijn rossige haar werd snel grijs, voorzover het niet uitviel. Hij was ook sterk bijziend en had daarom altijd een bril nodig. In de loop van de jaren negentig begon de beweging een duidelijke structuur te krijgen – er werden verenigingen opgericht, er kwamen steeds meer tijdschriften, men schreef en vertaalde boeken in het Esperanto. Ondertussen richtte Zamenhof zich op zijn werk en op zijn gezin. Zijn praktijk in Warschau liep inmiddels redelijk goed. Als joods arts moest hij zich beperken tot joodse patiënten, die over het algemeen tamelijk armlastig waren. Om het hoofd boven water te houden moest hij er zeer veel aannemen: Zamenhof zag tussen de dertig en veertig patiënten per dag. Dat betekende overigens niet dat hij de beweging met rust liet. Er is waarschijnlijk geen dag in zijn leven geweest dat Lejzer Zamenhof niet aan zijn taal dacht. Zo probeerde hij in deze jaren onder andere nog steeds een goede vereniging van de grond te krijgen, cor44


respondeerde hij met allerlei esperantisten over van alles en nog wat, vertaalde hij Hamlet via het Duits uit het Engels (Cû esti aû ne esti – tiel staras nun la demando – ‘te zijn of niet te zijn – dat is de vraag’) en schreef hij een lang essay ‘Essentie en toekomst van de idee van een internationale taal’. Dat opstel wordt door veel esperantisten nog steeds gezien als de basis van hun ideologie. Het begint zo: ‘Alle ideeën die ooit een belangrijke rol spelen in de geschiedenis van de mensheid treft hetzelfde lot: wanneer ze verschijnen treden tijdgenoten ze niet alleen met een opmerkelijk koppig wantrouwen, maar zelfs met een soort onverklaarbare vijandelijkheid tegemoet: de pioniers van deze ideeën moeten veel strijden en veel lijden; men beschouwt ze als kinderlijk dwaze waanzinnigen of uiteindelijk zelfs als zeer schadelijke mensen.’ Na deze inleiding legt Zamenhof uit waarom het volgens hem ‘onontkoombaar’ is dat er een internationale taal komt, dat die taal een kunsttaal moet zijn en dat dan uiteindelijk uit alle kunsttalen voor het Esperanto gekozen zal worden. Idealisme was in zijn ogen niet nodig om tot de overtuiging te komen dat zijn taal de toekomst had. Hij meende niet dat de wereld een paradijs zou worden als iedereen dezelfde taal zou spreken, of dat het lot van de arme joden zou verbeteren als ze hun eigen taal zouden hebben. Zijn essay suggereert eerder een onontkoombare logica, ongeveer op de manier waarop het marxisme dat deed voor de loop van de sociale geschiedenis: het kan lang duren of het kan kort duren – de auteur sluit niet uit dat hij het moment zelf nooit zal meemaken – maar er komt een dag waarop in het internationale verkeer alleen nog Esperanto wordt gebruikt. De lezer van het essay kan zich dan afvragen waarom hij gegeven die onontkoombaarheid eigenlijk veel zou strijden en lijden en de kans zou lopen als een kinderlijk dwaze waanzinnige te worden afgeschilderd. Het antwoord van Lejzer Zamenhof was dat strijd wel degelijk nodig was: als er niet gestreden en geleden werd, gebeurde er niets, maar als er wel voldoende mensen waren die de moed hadden om de spot en hoon en tegenwerking van hun tijdgenoten te weerstaan, zou alles goed komen. Zamenhofs opstel zou uiteindelijk verschijnen in de door hem45


zelf samengestelde Fundamentele bloemlezing, die verscheen bij de beroemde Parijse uitgever Hachette, met wie hij in 1901 op voorspraak van enkele Franse esperantisten een contract sloot. De uitgever, die kennelijk wel brood zag in de taal van de toekomst, zou het exclusieve recht krijgen de boeken van Zamenhof zelf uit te geven, alsmede de door hem gecorrigeerde en geredigeerde boeken in het Esperanto, en Zamenhof zou voor elk gepubliceerd boek een percentage krijgen. De Fundamentele bloemlezing was bedoeld als een model voor alle esperantisten. Het boek bevatte teksten in allerlei genres: verhalen, gedichten, beschouwingen over wetenschap en techniek, vertalingen uit allerlei talen. Zamenhof had zelf veel geschreven, maar hij nam ook werk van anderen op, dat hij eigenhandig corrigeerde. Zamenhof wilde met zijn bloemlezing onder andere eenheid smeden in de taal. Als iedere schrijver zich in zijn stijl zou laten beïnvloeden door zijn moedertaal was er nog geen eenheid en ontstond er mogelijk zelfs verwarring. Er moest een ‘internationale stijl’ ontstaan en daarvoor was het goed als elke lezer, elke schrijver en elke uitgever eerst hetzelfde boek zou lezen: de Fundamentele bloemlezing. Het idee dat een boek de basis van eenheid zou moeten zijn was bij Zamenhof diep geworteld. Op zijn aandringen verklaarden de esperantisten een ander boekje, het Fundament van het Esperanto, enkele jaren later tot het onaantastbare fundament van de taal. Het boekje bevate de essentie van de eerste uitgaven: de zestienregelige grammatica, een woordenlijst, en een verzameling voorbeeldzinnetjes. Niet iedereen was enthousiast over het fundament. ‘Tweede man’ Louis de Beaufront vond dat Zamenhof veel te lankmoedig was geweest tijdens de correctie en schreef aan een kennis: ‘O wee, driemaal, honderdmaal o wee! Met dit model mag je alles doen. [...] Als Zamenhof de auteur was van het Esperanto, dan was ik, dankzij wat men mijn te grote strengheid, dogmatisme, enz. noemt, zijn ware conservator.’ Er wordt wel gezegd dat Zamenhof het idee dat uitgerekend een boek de basis van de eenheid in de gemeenschap zou moeten zijn, had ontleend aan het jodendom. Ook voor de joden in de 46


diaspora wordt de identiteit immers in haar geheel bepaald door één enkel boek. Maar het was vooral ook een vernuftig idee, dat waarschijnlijk inderdaad gewerkt heeft: de kans is groot dat de taal binnen betrekkelijk korte tijd uiteengevallen zou zijn in dialecten als er niet een boek had bestaan dat voor eenheid zorgde. Dankzij het contract met de uitgever werd zijn taal voor Zamenhof voor het eerst een bescheiden bron van inkomsten. Dat zijn volgelingen niet alleen met blinde bewondering naar hem opkeken, bleek uit het feit dat na verloop van tijd de roddel de ronde deed dat Zamenhof alle rechten op uitgaven in zijn taal had verkwanseld. Terwijl hij anderen aanspoorde tot grote offers werd de majstro zelf slapende rijk van zijn uitvinding. Hij had de toekomstige wereldtaal in handen en zou die nu gaan uitbuiten. In een artikel in het tijdschrift L’espérantiste (1903) reageerde Zamenhof verontwaardigd: ‘Tot nu toe zijn de resultaten als volgt: ik had in 1902 veel meer werk dan in de voorafgaande jaren (want met de groei van het aantal esperantisten neemt ook het aantal correspondenten toe, van wie velen mij met veel te veel werk belasten [...]); maar aan inkomsten had ik dit jaar ondanks de grote vooruitgang in onze beweging rechtuit minder dan in de voorafgaande jaren.’ De financiële toestand van de familie Zamenhof was waarschijnlijk nooit erg eenvoudig. Een jaar nadat dit artikel geschreven werd zou de situatie nog lastiger worden, want toen Adam zestien was en Zofia vijftien werd er ineens nog een kind geboren: Lidia. Toch waren de kansen aan het keren: de blijdschap die Lejzer Zamenhof uitte over de geboorte van zijn dochter lijkt dan ook oprecht en nauwelijks gemengd met financiële zorgen over een nieuwe mond die gevoed moet worden. Lidia zou later haar vaders oogappel worden en degene die haar hele leven het duidelijkst in dienst van zijn idealen zou stellen. Sterker, waar Lejzer zelf er een artsenpraktijk en een gezin op nahield, zou het leven van zijn jongste dochter vrijwel geheel gewijd zijn aan het Esperanto. Er was voor haar slechts één ander ding van belang in haar leven – haar godsdienst. Ook die fascinatie had ze met haar vader gemeen. 47


Zijn werk mocht dan eindelijk voldoende inkomsten opleveren, zijn gezin mocht dan kennelijk in vreugde en voorspoed samenleven en het Esperanto leek een glorievolle toekomst tegemoet te gaan, Lejzer Zamenhof was nog altijd niet tevreden. Er was nog een onderdeel van de cultuur dat volgens hem de vriendschappelijke verhoudingen tussen de mensen in de weg stond: de godsdienst. Zoals iedere bevolkingsgroep zijn eigen taal had, zo had ook iedere bevolkingsgroep zijn eigen godsdienst. Zoals men elkaar zijn taal niet gunde, zo gunde men elkaar ook zijn godsdienst niet. En dus bedacht Lejzer Zamenhof een ‘Esperanto van de godsdienst’. Ook nu begonnen de gedachten van Zamenhof bij de arme, niet-intellectuele Oost-Europese joden. Lange tijd had zijn werk voor het Esperanto hem afgehouden van het zoeken naar een oplossing voor hun problemen, maar in 1901 was de tijd daar om actie te ondernemen. Hij wilde een brochure schrijven. De in het Russisch geschreven brochure kreeg de titel Hillelisme. Project voor de oplossing van het joodse vraagstuk en was gericht aan de joodse intelligentsia van Rusland. De geadresseerden hebben haar overigens nooit kunnen zien omdat de uitgever zijn bedrijf moest sluiten op het moment dat Hillelisme zou verschijnen. Zamenhof probeerde te achterhalen wat dat eigenlijk is, een volk, en als roodharige kwam hij tot de conclusie dat je de joden eigenlijk nauwelijks nog een volk mocht noemen: ‘Als miljoenen mensen, verspreid over de hele wereld, rossige haren hebben, delen ze dit ene gemeenschappelijke teken; kunnen we hen dankzij deze gemeenschappelijkheid een volk noemen? Het is duidelijk van niet. Als ze vanwege deze rossige haren worden blootgesteld aan de spot van de massa, aan hetzelfde wantrouwen of aan vervolging, gebaseerd op vooroordeel, dan hebben ze al heel veel met elkaar gemeen: noemen we ze daarom een volk? Het is duidelijk van niet.’ Een gewoon volk woont op een gemeenschappelijke grond, heeft een gemeenschappelijke taal, gemeenschappelijke gebruiken en een gemeenschappelijke godsdienst. Aan de joden was dit alles in de loop van de tijd ontnomen, met uitzondering van de godsdienst. Het was daarom afgelopen met het joodse volk; ook in het 48


zionisme zag Zamenhof inmiddels weinig meer. De joden hadden te weinig met elkaar gemeen om nog in één land te kunnen gaan wonen. De joodse godsdienst bestond uit ingewikkelde leefregels en rituelen die alleen een volk in een gezamelijk land zou kunnen handhaven. Zo’n ingewikkeld systeem zou op den duur onhoudbaar blijken in de diaspora. Daarom pleitte Zamenhof ervoor om een vereenvoudigd jodendom in te richten, dat ontdaan zou zijn van alle franje. Alle gebruiken uit het klassieke jodendom zouden in de vereenvoudigde versie niet langer verplicht worden gesteld; men zou zich concentreren op de kern. Deze kern noemde Lejzer het hillelisme, naar Rabbi Hillel, een farizeïsche geleerde die rond het begin van de christelijke jaartelling leefde en over wie in de talmoed de volgende anekdote wordt verteld. Een niet-joodse man gaat naar Hillel en zegt: ‘Als jij me de hele Wet kunt uitleggen terwijl ik op één been sta, zal ik me bekeren.’ Op één been staand, antwoordde Hillel: ‘Wat gij niet wilt dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet. Dit is de hele Wet, de rest is commentaar.’ Het leek Lejzer een goed idee het jodendom volgens deze kernleer opnieuw in te richten. Naast de wijsheid van Hillel waren er twee andere pijlers. In de eerste plaats werd het bestaan van een ‘kracht die we God noemen’ erkend. In de tweede plaats werd gesteld dat ‘God zijn wetten in ieders geweten heeft gelegd; volg daarom altijd je geweten.’ Aan het eind van de brochure kwam Lejzer nog even terug op het onderwerp taal: het zou bovendien handig zijn als de hillelisten een gemeenschappelijke, gemakkelijk te leren taal zouden hebben. Zoals het Esperanto. In 1907 hield een journalist van de Engelse Jewish Chronicle een interview met Lejzer Zamenhof, die toen in Cambridge verbleef. Over het hillelisme zei Zamenhof in dat interview onder andere: ‘Het historische feit dat andere naties en groeperingen slechts een korte periode hebben geleden en vervolgens ofwel hun positie terugkregen, ofwel verdwenen zijn, terwijl wij tweeduizend jaar lijden en voor onszelf geen rustig gebied waar dan ook ter wereld kunnen vinden – dat feit laat zien dat de oorzaak van ons lijden niet extern, maar intern is. Ons eindeloze buitenstaanderschap wordt veroorzaakt doordat het jodendom overal zijn nationale 49


karakteristieken behoudt, terwijl de Hebreeuwse natie feitelijk tweeduizend jaar geleden is opgehouden als natie te bestaan en het jodendom welbegrepen een idee, een geloof is. Het pseudo-nationale Palestijnse karakter dat ons geloof beetje bij beetje heeft aangenomen heeft het volgende veroorzaakt: dat men ons overal en altijd als vreemden ziet, en dat we daarom zonder thuis en zonder land zijn. Daarom is het om het Hebreeuwse vraagstuk op te lossen nodig onze godsdienst te hervormen, maar niet om hem weg te gooien. Het jodendom is eeuwig als godsdienstig idee.’ Al snel moet Zamenhof het idee gekregen hebben dat het hillelisme bovendien nog een ander voordeel had: een jodendom dat ontdaan was van alle ‘pseudo-nationale’ franje kon uitstekend dienstdoen als universele godsdienst en zo helpen godsdiensttwisten op te lossen. Ook de christenen van goede wil zouden immers de pijlers van het hillelisme kunnen onderschrijven. Om de joodse wortels van zijn nieuwe project toe te dekken, herdoopte hij zijn religieuze ideaal in homaranisme, een echt Esperantowoord: homarano betekent ‘lid van de mensheid’ (homo betekent ‘mens’, homaro ‘mensheid’). Hij richtte een nieuwe brochure aan de esperantisten, maar anoniem, omdat hij zijn religieuze ideeën niet wilde opleggen aan zijn samideanoj. Volgens de nieuwe brochure moesten de meningsverschillen tussen christenen en joden worden opgelost. Het zou het beste zijn als iedereen dezelfde godsdienst zou aannemen. Het christendom was, met al zijn tierelantijnen van een heilige Drievuldigheid en zo meer, voor altijd onacceptabel voor de joden. De honderden gedetailleerde leefregels van het jodendom konden nooit door de christenen worden aangenomen. (Het verschil van inzicht over de bijdrage van Jezus aan de verlosssing van de mensheid vond Zamenhof kennelijk minder belangrijk.) Dus bleef er alleen een kern over. Die kern zou iedereen in het openbare leven moeten belijden; als iemand er religieuze extra’s op na wilde houden (ouwels eten; melk en vlees scheiden; niet roeien op zondag; geen licht ontsteken op zaterdag), moest hij dat vooral in de eigen kring doen, maar het niet opleggen aan anderen. Zelf bleek Lejzer, vlak voor zijn dood, ook een eigen godsbeeld te hebben, dat hij beschouwde als een privé-aangelegenheid. Zoals ook iedereen in ei50


gen kring elke taal moest blijven spreken die hij wilde, zolang hij maar in het verkeer tussen verschillende bevolkingsgroepen een ‘neutrale’ taal gebruikte, zoals het Esperanto, moest ook iedereen thuis zijn eigen godsdienst kunnen blijven belijden, naast de ene, algemene godsdienst. Aan het begin van de eenentwintigste eeuw onderschrijven veel mensen de gedachte dat er, ondanks alle culturele verschillen, een gemeenschappelijke morele basis voor alle mensen moet zijn: de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens bijvoorbeeld. Zelfs te midden van zijn trouwste aanhangers onder de esperantisten heeft Lejzer Zamenhof voor zijn homaranisme echter weinig aanhang gevonden. Als we het Esperanto een matig succes noemen, dan was het homaranisme een jammerlijke mislukking. Al snel had Lejzer veel te weinig tijd om zich nog met zijn wereldgodsdienst bezig te houden. De wereldtaalkwestie raakte in het midden van het eerste decennium van de twintigste eeuw ineens in een stroomversnelling. Allereerst was er in 1905 voor de eerste keer in de geschiedenis een heus Esperantocongres, gehouden in Boulogne-sur-Mer, en georganiseerd door enkele jonge Franse esperantisten. Tot die tijd was het Esperanto voor bijna alle aanhangers vrijwel exclusief een geschreven taal. Lokale clubs kwamen natuurlijk wel eens bij elkaar en af en toe reisde er een esperantist naar het buitenland om daar een andere esperantist te ontmoeten. Maar op grote schaal was de taal nog nooit gesproken en de tijd was daar om dat nu eens te laten gebeuren. De organisatie was vooral in handen van Alfred Michaux, een levenslustige en sportieve advocaat die de tegenstellingen onder de Franse esperantisten zo goed en zo kwaad als het ging wist te bedwingen. Zoals dat vaker voorkomt in bewegingen die het beste met de wereld voorhebben, besteedden veel Franse esperantisten vooral veel tijd aan het bestrijden van elkaar. Voorafgaand aan het congres in Boulogne-sur-Mer wisten ze de gelederen desalniettemin redelijk gesloten te houden, en het was een succes: in totaal namen er bijna zevenhonderd esperantisten uit zo’n twintig landen aan deel. Als we de ooggetuigenverslagen mogen geloven voelden zij zich alsof het Pinksteren was en zojuist de Heilige Geest over 51


hen was uitgestort. Op moderne Esperantocongressen ontstaan wel eens misverstanden, vooral onder mensen die de taal nog nooit eerder met buitenlanders hebben gesproken, maar daar was de eerste keer, volgens de rapporten, geen sprake van. Lejzer Zamenhof deelde in het enthousiasme. Hoewel hij eerst niet had willen komen omdat hij te ziek en te oud zou zijn, had hij uiteindelijk de reis vanuit Warschau toch ondernomen, en tijdens een tussenstop in Parijs een Légion d’Honneur van de Franse regering ontvangen.Vervolgens had hij bedongen dat er hem tijdens het congres niet al te veel lof zou worden toegezwaaid, want het Esperanto moest loskomen van zijn persoon; maar toch noemde men hem allerwegen majstro, en riep men Vivu Zamenhof! als men hem zag. Wie niet naar Boulogne-sur-Mer kwam, was de tweede man van de beweging, Louis de Beaufront. Hij was bang dat de sfeer er te zweverig zou zijn en moest niet hebben van hillelisme of homaranisme. Volgens hem was het Esperanto niets meer dan een taal; een zeer goede, handige taal weliswaar, waarvoor hij had gestreden, die hij altijd zo zuiver, logisch, precies en klassiek mogelijk had willen houden, maar toch vooral in de eerste plaats: een instrument. Ook sommige andere Franse esperantisten, zelfs sommige organisatoren, moeten af en toe kromme tenen hebben gekregen van de religieuze sfeer die er heerste tijdens het congres. Het werd er niet beter op toen Zamenhof aan het eind van een toespraak (‘En nu begint voor de eerste keer de droom van millennia waarheid te worden; in een kleine Franse kustplaats komen mensen uit de meest uiteenlopende landen en naties samen en ontmoeten ze elkaar zonder stom en doof te zijn’) een zelfgemaakt gebed begon voor te lezen: Al Vi, ho potenca senkorpa mistero, Fortego, la mondon reganta, Al Vi, granda fonto de l’amo kaj vero Kaj fonto de vivo konstanta, Al Vi, kiun cîuj malsame prezentas, Sed cîuj egale en koro Vin sentas, 52


Al Vi, kiu kreas, al Vi, kiu regâs, Hodiaû ni preâ. Tot U, o machtig lichaamloos mysterie, Kracht, die de wereld regeert, Tot U, grote bron van liefde en waarheid En bron van constant leven, Tot U, die allen anders weergeven, Maar allen voelen u gelijk in het hart, Tot U, die schept, tot U, die heerst, Bidden wij heden. Bij de meeste congresgangers ging alles wat Lejzer zei erin als Gods woord in een ouderling, maar veel van de intellectuele Franse leiders van de beweging vonden dit waarschijnlijk kletskoek. Er zat hen bovendien nog iets anders dwars. ‘Ik heb me meer dan zevenhonderd krantenartikelen laten voorlezen die iets te maken hadden met het Esperanto en die na het congres in Boulogne-surMer verschenen zijn,’ schreef de oogchirurg Émile Javal na afloop van het congres aan Lejzer. ‘Slechts één meldde dat dr. Zamenhof een jood is. We hebben een bewonderenswaardige discipline nodig gehad om uw oorsprong verborgen te houden voor het publiek. [...] We moeten deze zaak verder verbergen zolang de grote slag nog niet gewonnen is.’ Met name in Frankrijk lieten veel mensen zich door de uitgang -of in de naam misleiden tot de gedachte dat Zamenhof een echt Russische naam was (zoals Romanov en Stroganof ). Elke verwijzing naar religie zou mogelijk tot een pijnlijke onthulling kunnen leiden over de ware achtergrond van de majstro. Javal was overigens zelf ook joods. Toch konden de organisatoren, anders dan Beaufront, in ieder geval nog genieten van het congres. Ze boekten bovendien een succesje: de zogenoemde Declaratie van Boulogne werd aangenomen, waarin de congresgangers verklaarden dat het Esperanto alléén een taal was, en een esperantist alléén een spreker van die taal. Iedereen mocht zelf weten voor welk doel hij haar gebruikte: om de wereldvrede te vestigen, om handel te drijven of alleen voor zijn plezier. 53


Over de precieze inhoud van die declaratie zou de komende jaren – het congres werd een evenement dat jaarlijks in een ander Europees land georganiseerd zou worden – achter de schermen veel onenigheid ontstaan. Zamenhof ontwikkelde het begrip ‘de interne idee van het Esperanto’, volgens welke het Esperanto méér was dan een taal; het was ook een ideologie en een ideaal, van gelijkwaardige communicatie tussen mensen van verschillende nationaliteiten. ‘Want alles,’ zei hij in 1907 toen het congres in Cambridge werd gehouden, ‘wat dient ter verbroedering van de volkeren en ter verbreking van de vijandelijke muren tussen de volkeren, behoort – zolang het geen inbreuk maakt op de eigen aangelegenheden van de volkeren – tot de groene banier. In de diepte van uw harten voelt u allemaal die groene banier; u voelt allen dat hij meer is dan een eenvoudig teken van de taal.’ Het vermoeden lijkt gerechtvaardigd dat Zamenhof vooral de Franse intellectuelen die zich al tien jaar voor de taal inzetten nogal tegengevallen was toen ze hem na vele jaren voor het eerst enkele dagen in het echt meemaakten. Misschien speelde op de achtergrond bij sommigen een zeker antisemitisme een rol – Frankrijk trilde in die jaren nog na van de affaire-Dreyfus –, maar waarschijnlijk viel ook de persoon van Lejzer Zamenhof tegen. Hij sprak erg voorzichtig en bovendien had hij geen imponerend stemgeluid. Hij was in taalzaken geneigd allerlei constructies goed te keuren die volgens een man als Beaufront echt fout waren. Ook in onderlinge ruzies probeerde Zamenhof steeds de lieve vrede te bewaren in plaats van keuzes te maken. Hij zag er wat provinciaals uit en had natuurlijk ook vrijwel zijn gehele leven gewoond in de joodse wijken van Warschau – een intellectuele omgeving die niet te vergelijken was met het Parijs van die tijd. Beaufront schreef aan Alfred Michaux: ‘Het gevaar komt nu van Zamenhof, zijn homaranisme. [...] Ik wil hem niet kleineren als ik je zeg dat hij op de maan leeft [...].’ Een laatste factor in de irritatie was dat Zamenhof zich in de ogen van veel Fransen te veel inliet met Émile Javal, de al eerder genoemde joodse oogspecialist die Zamenhof had gewaarschuwd zijn joodse afkomst niet te veel op de voorgrond te stellen, en die zich onder andere had ingezet voor de totstandkoming van een 54


Centraal Kantoor voor de Esperantobeweging in Parijs, een organisatie waar allerlei administratieve taken konden worden uitgevoerd. Tot ergernis van de andere Fransen had Javal veel invloed op Zamenhof, en probeerde hij die in te zetten om een spellinghervorming door te voeren. Zamenhof ging daar overigens niet op in, maar dat hij naar Javal wilde luisteren over die hervorming, was in de ogen van de anderen, die zich fel tegen elke wijziging verzetten, al ergerniswekkend genoeg. Zamenhof had misschien ooit de aanzet gegeven tot het Esperanto, maar hoe ingewikkeld was dat nu precies geweest? Hij was een majstro van niks. In de eerste helft van de twintigste eeuw begon de vraag of er een internationale taal moest komen ook intellectuelen buiten de Esperantobeweging te interesseren. Zo heeft vrijwel elke bekende taalkundige uit de periode voor de Tweede Wereldoorlog wel eens iets over de kwestie gezegd. Zowel staten als bedrijven begonnen zich voorzichtig internationaal te organiseren, en daarbij deed zich de vraag voor welke taal het meest geschikt zou zijn. Het Frans gold nog als de taal van de diplomatie, maar het Duits en het Russisch, en vooral het Engels, waren sterk in opkomst in het internationale verkeer, en het zag er niet naar uit dat een van de grootmachten zich ooit zou schikken in een oplossing waarin de taal van een andere grootmacht zou worden uitverkoren. Bovendien was de taalkunde in de negentiende eeuw enorm opgebloeid en sterk wetenschappelijk geworden; het idee dat je die kennis nu kon inzetten om te bepalen wat precies de beste oplossing voor een groot praktisch probleem was, moet voor veel taalkundigen aantrekkelijk geweest zijn. Ook wiskundigen en logici waren al een tijdje geïnteresseerd in dit soort problemen: waren de wiskunde en de logica niet ook vormen van taal? En waren het zelfs geen superieure vormen, die allerlei soorten dubbelzinnigheid en misverstanden uitsloten? En zou de internationale communicatie niet gebaat zijn bij een menselijke taal die beter aansloot bij de logica? De Fransman Louis Couturat was een geleerde die onder andere enkele handschriften van de zeventiende-eeuwse logicus en taalmaker Leibniz had uitgegeven. Bovendien had hij samen met 55


een zekere Leau een vuistdikke Histoire de la Langue Universelle uitgegeven, een geleerd werk waarin vrijwel alle kunsttaalplannen die er tot die tijd waren gemaakt waren gedocumenteerd en beschreven. Hij sprak goed Esperanto en was actief in de Esperantobeweging. Het leek Couturat een goed idee als er een internationale commissie van deskundigen zou komen die eens en voor altijd zou bepalen welke taal er nu precies internationaal moest worden. Na vele jaren van inspanning had hij in 1907 eindelijk een commissie van ongeveer twaalf geleerden bij elkaar, onder wie twee van de beroemdste taalkundigen uit die tijd, de Deen Otto Jespersen en de Pool Jean Baudouin de Courtenay. De leden van deze commissie zouden samen de toekomst van de mensheid bepalen omdat ze haar gemeenschappelijke taal zouden vaststellen, maar het gezelschap kwam nooit voltallig bij elkaar omdat iedereen het te druk had met ander werk. Het Esperanto was op dat moment weliswaar de belangrijkste kunsttaal, dat wil zeggen de taal met de meeste aanhang, maar er waren ook alternatieven. Zo waren uit het Volapük nog enkele dochtertalen voortgekomen, waarvan de belangrijkste Idiom Neutral heette. De beroemde wiskundige Peano had ook een eigen taal gemaakt, waarin hij sommige van zijn werken publiceerde (tot ergernis van zijn vakgenoten) en die hij Latino sine flexione noemde, Latijn zonder vervoegingen en verbuigingen. Peano was zelf lid van Couturats commissie, maar Zamenhof moest zich laten vertegenwoordigen, en stuurde zijn tweede man, Louis de Beaufront. Een belangrijke reden om uitgerekend hem te sturen is misschien geweest dat Beaufront zich inzake de zuiverheid van de taal al jarenlang als roomser dan de paus had laten kennen. Couturat stond op zijn beurt bekend als een gematigde voorstander van hervormingen in het Esperanto, en ook van een invloedrijk commissielid als Otto Jespersen was wel duidelijk dat hij, als eminent taalgeleerde, niet de taal van een amateur als Lejzer Zamenhof eerst zou willen herzien voor hij hem kon accepteren. Beaufront zou tegenover deze mannen als geen ander de zuiverheid van het Esperanto kunnen garanderen. Zamenhof wist alleen niet dat Couturat inmiddels contact had 56


gehad met Beaufront en met mensen als Alfred Michaux en dat de heren waren overeengekomen dat ze wél bepaalde veranderingen zouden doorvoeren in de spelling en in de structuur van de taal. Het is niet duidelijk wat Beaufront kan hebben bewogen zijn extreme conservatisme ineens op te geven en in te stemmen met het soort radicale veranderingen waartegen hij zich jarenlang met hart en ziel had verzet. Misschien was hij onder de indruk van de eruditie van Couturat en de andere commissieleden. Misschien was hij echt overtuigd geraakt door hun argumenten. Misschien heeft Couturat hem ook op de juiste manier weten te bespelen. Van Beaufront is bekend dat hij behoorlijk ijdel was, en daarnaast blijkt hij een fantast geweest te zijn. Zo beweerde hij dat hij een markies was, dat hij bij de beroemdste taalkundigen uit zijn tijd gestudeerd had en dat hij ooit bezig was geweest met een eigen kunsttaal, Adjuvanto, die hij had opgegeven toen hij het Esperanto was tegengekomen. De eerste twee dingen waren aantoonbaar onjuist, en over het derde bestaan twijfels: alle voorbeelden die Beaufront ooit van zijn Adjuvanto liet zien doen wel heel sterk denken aan het Esperanto, en Zamenhof schreef eens dat Beaufronts taal in een tijd dat het Volapük in bloei was geweest waarschijnlijk Adjuvük geheten zou hebben. Beaufront (‘mooi voorhoofd’) heette zelfs eigenlijk geen Beaufront, maar Chevreux, naar zijn moeder. Hij was een buitenechtelijk kind en bovendien vroegtijdig kaal. Zijn ergernis over het slappe gedrag van Zamenhof heeft mogelijk een rol gespeeld bij zijn ommezwaai. Beaufront had er genoeg van om in de schaduw te staan van iemand die niet krachtig genoeg optrad tegen allerlei problemen, die zweverige praatjes verkocht en door de esperantisten als een halfgod werd vereerd. Zolang Lejzer Zamenhof leefde zou Beaufront echter altijd de tweede man zijn, want de maker van de taal kon hij nooit overtreffen. Tenzij hij de taal zo ingrijpend zou verbeteren dat er een nieuwe taal zou ontstaan. Uit de correspondentie die er tussen de verschillende Franse hoofdrolspelers in de commissie gevoerd is ontstaat de indruk dat Couturat Beaufront bepaalde veranderingen in de mond heeft ge57


legd: was het Adjuvanto niet een beter systeem geweest dan dat Esperanto? Kon een taalgevoelige persoon als Beaufront niet zó enkele mogelijke verbeteringen van het oorspronkelijke Esperanto uit zijn mouw schudden? Zo groeide langzaam maar zeker een compromis tussen een radicale vernieuwing en een klassiek Esperanto, een plan dat voor de buitenwereld aan Beaufront kon worden toegeschreven. Ook sommige van de plannen tot hervorming die Zamenhof zelf in 1894 had voorgesteld (maar waarbij hij volgens mensen als Couturat natuurlijk weer te slap was geweest om zijn zin door te zetten) werden in het nieuwe ontwerp doorgevoerd. Zo zou het plan waarschijnlijk ook voor de majstro acceptabel worden. Het gezamenlijke plan werd uiteindelijk door Beaufront opgesteld in een brochure, die verscheen onder het pseudoniem Ido – een Esperantowoord dat ‘nakomeling’ betekent. Toen de onderhandelingen in de commissie op een bepaald moment vast dreigden te lopen, omdat men het Esperanto wel als de beste aller wereldtalen wilde accepteren, maar niet zonder meer, haalde Couturat ineens de brochure van ‘Ido’ tevoorschijn. Het was in eerste instantie helemaal niet de bedoeling dat de taal ook Ido zou heten; de naam zou Esperanto blijven, of Reformita Esperanto of iets dergelijks. De taal kreeg pas achteraf de naam van de maker, net als dat bij het Esperanto was gebeurd. Hiermee was aan de belangrijkste bezwaren tegemoetgekomen en de tijd was daar: de hooggeplaatste commissie besloot het hervormde Esperanto te accepteren als dé wereldtaal voor de verenigde mensheid. Deze onverwachte wending kwam voor Lejzer Zamenhof als een slag in het gezicht. Ineens werd hij door een groepje zelfbenoemde deskundigen voor een voldongen feit geplaatst. Zelf was hij waarschijnlijk steeds minder in hervormingen gaan zien. Hij had nu al bijna twintig jaar brieven gekregen van mensen die steeds weer andere verbeteringen in de taal wilden doorvoeren en hij was bang dat er binnen korte tijd elke paar maanden weer een nieuwe verandering zouden moeten worden aangebracht, totdat uiteindelijk de taal uiteen zou vallen in steeds meer en steeds volmaaktere variëteiten. 58


Tegelijkertijd was Zamenhof gaan inzien dat het klassieke Esperanto in ieder geval in de kleine gemeenschap van de esperantisten was gaan werken zonder dat de onvolkomendheden die de briefschrijvers, en nu ook de deskundigen, signaleerden de communicatie in de weg zaten. Hij had vastgesteld dat je een taal niet op de tekentafel kunt ontwerpen: je kunt hooguit wat aanzetten geven, waarna de taalgemeenschap de taal zelf moet maken. En hij had geleerd dat die taalgemeenschap conservatief was, en zelfs inert. Het waren niet de geleerden die beslisten hoe de taal eruitzag, maar de sprekers van de taal. Wie twee teksten in het Esperanto en het Ido met elkaar vergelijkt wordt getroffen door de overeenkomsten: de talen lijken evenveel op elkaar als, pakweg, twee dialecten van het Nederlands. Als esperantisten en idisten de moeite zouden nemen zouden ze elkaar dan ook zonder problemen kunnen verstaan. Dat valt te zien aan de vergelijking tussen het onzevader in het Esperanto (op blz. xx) en de vertaling in het Ido. patro nia Patro nia, qua esas in la cielo, tua nomo santigesez; tua regno advenez; tua volo facesez quale en la cielo, tale anke sur la tero. Donez a ni cadie l’omnidiala pano, e pardonez a ni nia ofensi, quale anke ni pardonas a nia ofensanti; e ne duktez ni aden la tento, ma liberigez ni de malajo. Nam tua esas la regno, la povo e la glorio eterne. Amen!

Een opvallend kenmerk van de Esperantobeweging is dat het nooit een beweging is geweest van intellectuelen. Esperantisten waren weliswaar lieden die verder keken dan hun neus lang was, en die bereid waren in de boeken te duiken om een taal te leren; ook hebben in de voorhoede van de Esperantobeweging altijd wel mensen gestaan met een, soms ruime, intellectuele bagage. Maar de doorsnee-esperantist leest nog steeds waarschijnlijk niet meer essay- of dichtbundels, of taalwetenschappelijke traktaten dan de 59


gemiddelde Nederlander of Vlaming. Met geleerden die hun kwamen vertellen hoe het moest hadden de aanhangers van Zamenhof niet veel op. De waarheden van Couturat, Beaufront en Jespersen konden hun gestolen worden. Zamenhof voelde zich door de commissie bedrogen. Aan het commissielid Boirac (die niet aanwezig was geweest toen het fatale voorstel was aangenomen) schreef hij: ‘Alles was van tevoren voorbereid en de veronderstelde wetenschappers begrijpen zelfs niet dat ze marionetten zijn in de handen van kundige poppenspelers. We moeten ons sterk houden, want het hele sluwe bouwwerk zal weldra omvallen – daar twijfel ik geen moment aan.’ Zamenhof reageerde daarom allesbehalve enthousiast op de voorstellen. Hij vond het belangrijker om de eenheid in de beweging te bewaren dan om in te gaan op de grillen van de commissieleden. Hij weigerde zich achter de hervormingsvoorstellen op te stellen. Dit schoot de commissieleden, en vooral Beaufront, in het verkeerde keelgat. Het lijkt net alsof jaren van frustratie over de majstro en het uitblijven van een doorbraak in de acceptatie van het Esperanto ineens een uitweg zochten. Het werd oorlog onder de strijders voor de wereldvrede. Als Zamenhof het niet goedvond dat de wetenschappelijk verantwoorde verbeteringen in ‘zijn’ taal werden doorgevoerd zou de taal van Ido een eigen leven gaan leiden. Beaufront had naar zijn eigen idee vrijwel eigenhandig de hele Esperantobeweging opgebouwd en het zou hem geen moeite kosten de overgrote meerderheid van de esperantisten mee te krijgen. Couturat en vooral hijzelf waren bovendien veel betere leiders, veel betere majstri, dan Lejzer Zamenhof. Beaufront vergiste zich. De idisten scheidden zich met enkele honderden af en vormden een eigen beweging. Vooral in hun eigen tijdschriften gingen ze soms flink tekeer tegen de esperantisten en tegen Zamenhof. Allerlei verwijten werden ingezet in een propagandaoorlog – bijvoorbeeld over Zamenhof als geldbeluste, onbuigzame dictator –, zoals omgekeerd sommige Esperantoblaadjes het niet beneden hun waardigheid achtten om Beaufront voor judas, dief en leugenaar uit te maken. De idisten bleken echter weinig succesvol: ze wisten slechts weinig esperantisten ertoe te overreden zich bij hen aan te sluiten. (Het aantal idisten dat niet 60


eerst esperantist geweest was, viel al helemaal te verwaarlozen.) Ze kregen ook algauw te maken met allerlei interne twisten. Veel van de liefhebbers die zich bij hen aansloten waren precies de mensen die geïnteresseerd waren in geknutsel en gepruts aan de taal. Dat waren ook precies de mensen die niet geneigd waren zich bij de autoriteit van Zamenhof, Beaufront of een commissie van deskundigen neer te leggen, en al snel kwamen er steeds nieuwe verbeteringen. De Ido-beweging bestaat overigens nog steeds, al heeft ze wereldwijd niet meer dan enkele honderden leden. Het zijn vooral mensen die ooit Esperanto hebben geleerd, maar om de een of andere reden teleurgesteld zijn geraakt in de taal en de beweging. Omgekeerd spreken de meeste esperantisten nog steeds met bitterheid over het Ido; toen enkele jaren geleden de belangrijke Belgische Ido-dichter Andréas Juste overleed werd het de redacteur van een belangrijk Esperantotijdschrift verboden hier aandacht aan te besteden. De esperantisten zeggen dat het Ido-schisma de dood van Lejzer Zamenhof, tien jaar later, vervroegd heeft. Inderdaad moet 1907 niet het gelukkigste jaar in zijn leven zijn geweest, en hij zal zich sommige van de aanvallen van mensen die vroeger zo belangrijk waren geweest voor de opbouw van de vereniging persoonlijk hebben aangetrokken; het was ook nog eens het jaar waarin zijn vader Mordechai stierf. Er zijn ook wel aanwijzingen dat Lejzer de volgende jaren probeerde de Ido-beweging de wind uit de zeilen te nemen, onder andere door voor te stellen alsnog enkele wijzigingen in de taal door te voeren. Die voorstellen werden niet overgenomen: het Esperanto is altijd gelijk gebleven aan de taal uit het eerste boekje van 1887. Toch is er weinig reden om te veronderstellen dat de volgende jaren voor Lejzer Zamenhof inderdaad door deze kwestie werden bedorven. Het ging goed met de Esperantobeweging en met Zamenhof zelf. In Frankrijk, tot dan toe de bakermat van de beweging, waren allerlei problemen, niet alleen doordat het Ido-schisma daar de grootste gevolgen had, maar ook doordat de overgebleven leiders van de Esperantobeweging elkaar op leven en dood 61


bevochten, onder andere over de vraag of ze in hun woordenboeken wel de juiste woorden opnamen. Daar stond tegenover dat de beweging elders – van de Verenigde Staten tot aan Japan, van Madeira tot aan Zuid-Afrika – juist begon te groeien. De beweging werd nu eindelijk goed georganiseerd: in 1908 richtte de Zwitserse jongeling Hector Hodler de wereld-Esperantovereniging (Universala Esperanto-Asocio) op en er ontstond een ‘Akademio’, die zorg zou dragen voor het beheer en de verdere ontwikkeling van de taal. Al die organisatorische lasten, die Zamenhof zwaar vielen en die hem altijd veel tijd kostten, werden nu van zijn schouders genomen. Hij kon zich meer richten op de dingen die hem na aan het hart lagen, zoals zijn gezin en zijn familie – op zondag kwamen zijn broers en zussen met hun kinderen vrijwel altijd op bezoek – en de leukere aspecten van zijn werk als oogarts. Het enige wat hem tegenzat was zijn gezondheid, al is niet helemaal duidelijk wat de klachten precies waren. Hij had last van zijn hart en misschien van zijn longen; hij had te veel gerookt, en was mogelijk bovendien structureel overwerkt. Gelukkig stonden zijn financiën het hem inmiddels toe om elke zomer een paar weken in Duitse kuuroorden als Bad Nauheim en Bad Neuenahr door te brengen. Bovendien kon het gezin naar een ruimer appartement in Warschau verhuizen, waar Lejzer een grote studeerkamer kreeg, die hij vulde met de Esperantoboeken en -parafernalia die hij van over de hele wereld kreeg toegestuurd. Behalve een wereldtaal en een wereldgodsdienst had Lejzer ooit ook een eigen typemachine ontworpen, waarboven hij een plaatje met de tekst ‘Laten we werken en hopen’ (Ni laboru kaj esperu) had bevestigd. Op die tikmachine begon hij uit alle macht te schrijven en te vertalen. Binnen tien jaar lukte het Zamenhof om het hele Oude Testament vanuit het Hebreeuws te vertalen. Dat moet een monnikenwerk geweest zijn, maar het gaf hem de mogelijkheid zijn twee grootste liefdes – taal en religie – te combineren. Een bijbelvertaling geldt al sinds Luther als dé toetssteen voor een taal: een taal is pas een taal als de bijbel erin gedrukt is. En een taal waarin je kunt uitdrukken wat er in de bijbel staat, daarin kun je volgens deze opvatting uiteindelijk alles uitdrukken. Het feit dat er een 62


bijbelvertaling was betekende dat niemand meer kon beweren dat het Esperanto geen serieuze taal was. (Er bestaat tot op heden geen integrale vertaling van de bijbel in het Ido of een andere kunsttaal.) Het is wel duidelijk dat het maken van die vertaling voor Lejzer zelf niet alleen een taalkundige oefening was. Hij voltooide haar uiteindelijk vlak voor zijn dood, en dus vlak voordat hij zijn laatste aantekeningen zou maken voor het opstel waarin hij zijn godsgeloof zou toelichten. Ook was hij nog steeds bezig met zijn plannen voor een eigen, homaranistische godsdienst, en dat zou er zeker een worden waarin de wijsheid van de bijbel geëerbiedigd zou worden – al zou dan ook niet elke leefregel meer absoluut en onaantastbaar zijn. Het interessante van Zamenhofs vertaling van het Oude Testament is voor de moderne lezer dat hij is ingegeven door de joodse traditie, in plaats van de christelijke. De vertaling is daardoor in sommige opzichten moderner dan andere vertalingen die in die tijd in westerse talen gemaakt zijn. Dat kon je bijvoorbeeld zien aan de naam van God. In de Tenach, de ‘joodse bijbel’, wordt God (onder andere) aangeduid met de vier letters jhvh. Omdat die naam als te heilig werd beschouwd om voor te lezen, zeggen vrome joden Adonai (de Heer) als ze de bijbel voorlezen en die vier letters tegenkomen. Dat heeft lange tijd het misverstand opgeleverd dat er in vertalingen dan ook ‘Heer’ (of ‘Here’) zou moeten staan. Lejzer Zamenhof vond het platvloers om te spreken over la Sinjoro of Sinjoro Dio en gaf de voorkeur aan een vertaling van de oorspronkelijke naam Jahveh: la Eternulo (de Eeuwige). Pas later zou die oplossing tamelijk wijdverbreid raken in andere westerse vertalingen. Overigens heeft Lejzer zijn complete vertaling nooit in boekvorm gezien. Door de jaren heen verschenen er in de Esperantobladen wel delen van bijbelboeken, maar zijn laatste vertalingen heeft hij zelfs helemaal niet gedrukt in handen gehad. Samen met een vertaling van het Nieuwe Testament werd Lejzers werk – op sommige punten enigszins aangepast door de christelijke uitgevers – uiteindelijk in 1926 uitgegeven door de British and Foreign Bible Society in Londen. 63


In 1909 kwam Lejzer Zamenhof kortstondig terug bij een oude liefde: de grammatica van het Jiddisch. In het tijdschrift Leben un vishenshaft (Leven en wetenschap) publiceerde hij een artikel in het Jiddisch, dat waarschijnlijk een bewerking was van de manuscripten die hij had geschreven toen hij als student in de jaren zeventig en tachtig had geprobeerd door te dringen in de structuur van de taal. De eerste zin van dat artikel luidt: H’lib hejs dem azoj genantn j’argon (Ik houd vurig van het zogenaamde jargon). In het artikel pleit Zamenhof ervoor het Jiddisch grammaticaal te vereenvoudigen, zodat de taal gemakkelijker te leren zal zijn. Ook geeft hij argumenten voor het gebruik van het Latijnse alfabet in plaats van het (nog steeds gebruikelijke) Hebreeuwse schrift: ‘Het is belachelijk en dom aan het Hebreeuwse alfabet vast te houden als we weten dat het Jiddisch tot de Germaanse talen behoort.’ In de jaren dertig reisde Lejzers dochter Lidia naar Israël, waar ze het oorspronkelijke negentiende-eeuwse manuscript van haar vader schonk aan de Nationale en Universitaire bibliotheek in Jeruzalem. Het is Zamenhofs oudste bewaard gebleven manuscript. Behalve het Oude Testament vertaalde Zamenhof in die jaren ook klassiekers uit de Europese literatuur: Iphigenie auf Tauris van Goethe, Die Räuber van Schiller, George Dandin van Molière, de sprookjes van Andersen, Der Rabbi von Bacherach van Heine, Das Gymnasium van Sjolem Aleichem en de roman Martha van de Poolse schrijfster Eliza Orzeszkowa. De laatste vertaling werd de basis voor een Japanse vertaling van hetzelfde boek, dat later de aanzet gaf tot een nieuwe bloei van de Japanse vrouwenbeweging. Hij publiceerde bovendien nog enkele ‘eigen’ boekjes en brochures, waarvan twee vooral over de taal gingen. Lingvaj respondoj (Taalantwoorden) was een bundeling van honderden taaladviezen die Lejzer in brieven en in een tijdschrift had gegeven naar aanleiding van vragen van esperantisten. Esperanta Proverbaro (Esperantoproverbarium) gaf een uitgebreide verzameling ‘spreekwoorden’ en ‘volkswijsheden’ in het Esperanto; het boek was een eerbetoon aan vader Mordechai Zamenhof, die bij zijn leven immers een Russisch proverbarium had uitgegeven. In Lejzers verzameld werk zijn bovendien nog tientallen brieven en briefjes te vinden die hij aan allerlei esperantisten stuurde over allerlei on64


derwerpen – zoals taalvragen, jubilea van verenigingen, geldproblemen en verjaardagen. Hoe weinig talent hij er ook voor had, ook voor organisatorische kwesties bleef Zamenhof zich interesseren. Zo bemoeide hij zich met de structuur van de congressen – die in onder andere Barcelona, Antwerpen, Dresden en Washington werden gehouden en die Lejzer altijd bijwoonde en opende met een toespraak die tot zijn spijt steevast zeer bejubeld werd – en had hij grootse plannen voor de opzet van een congres waar ook het homaranisme nu eens een vaste structuur zou moeten krijgen. Net als bij al zijn eerdere organisatorische plannen kwam van dit alles weinig terecht. In de zomer van 1914 reisden Lejzer en Klara Zamenhof dwars door Duitsland naar het Esperantocongres (dat in dat jaar zou worden gehouden in Parijs), op het moment dat Duitsland de oorlog verklaarde aan Frankrijk. In Keulen werden de twee op 1 augustus aangehouden; naar het westen mocht niemand meer reizen en naar Rusland ook niet. Het lukte het echtpaar in Warschau te komen, maar dat kon alleen via een enorme omweg door Denemarken, Zweden en Finland; al hun bagage hadden ze in Keulen moeten achterlaten. Er begon een periode van dreigend geweld, en vooral van ziekte en verwarring. Zamenhof voelde zich al in de jaren voorafgaand aan de oorlog niet gezond, hij was vaak moe en had pijn in zijn borst. Warschau werd door de Russen als een strategisch belangrijke stad beschouwd die onder geen beding aan de Duitsers mocht worden overgeleverd; Russische soldaten namen daarom bezit van de stad. Ze konden niet verhinderen dat de Duitsers tot vlak bij de rand van Warschau kwamen, maar wisten ze daarna (in november 1914) weer te verjagen. Zamenhof werd in deze maanden zo ziek dat hij zijn praktijk grotendeels moest overlaten aan zijn zoon Adam, die inmiddels ook arts was. Van zijn schrijftafel was Lejzer Zamenhof ondertussen niet weg te slaan; hij bleef corresponderen, en werken aan zijn bijbelvertaling en de brochure Na de Grote Oorlog. Oproep aan de diplomaten. Het was de bedoeling dat de tekst van deze brochure in 65


grote Engelse en Franse kranten zou worden afgedrukt. In deze brochure, die hij waarschijnlijk eind 1914 voltooide, richtte de oogdokter uit Warschau zich tot de diplomaten die na de oorlog, de vreselijkste en meest vernietigende tot dan toe, het puin in Europa zouden moeten ruimen, en het continent opnieuw zouden moeten inrichten. Zamenhof pleitte ervoor het niet eenvoudigweg te laten bij het ‘toekennen van stukje grond x aan bevolkingsgroep a, en van stukje grond y aan groep b’, maar de zaak principiëler en grondiger aan te pakken. Eerst en vooral zou men de leidraad moeten volgen dat elk land moreel en materieel aan alle inwoners van dat land behoorde: Polen was niet alleen een land van de Polen, maar van alle inwoners van dat land (en daarom waren landsnamen als ‘Polen’ ook minder geschikt). Nog beter zou het eigenlijk zijn om een Verenigde Staten van Europa op te richten, ‘maar daarvoor is het nu nog te vroeg’. Lejzer Zamenhof bleef zijn hele leven op zijn eigen manier een realist. In 1915 drongen de Duitsers opnieuw Polen binnen, en deze keer lukte het hen wel om ook Warschau te bezetten. De bezetting was relatief vriendelijk, want de Duitsers wilden de Polen graag te vriend houden, maar inmiddels kwamen uit heel Europa voortdurend berichten over jonge esperantisten die het leven lieten aan een van de vele oorlogsfronten. Ook Lejzers broer Alexander stierf in het leger – vrijwel zeker pleegde hij zelfmoord, al zijn de omstandigheden nooit opgehelderd. Bovendien werd de financiële situatie van de familie Zamenhof, net als die van de meeste Polen, veel moeilijker. Het was onmogelijk om geld uit het buitenland te krijgen, wat betekende dat Zamenhof nog maar weinig had aan zijn auteursrechten. In een wanhoopspoging bood hij die rechten een aantal malen te koop aan in de Esperanto-pers, maar de situatie was inmiddels zo onoverzichtelijk dat hij geen enkel serieus aanbod kreeg. Pas in het voorjaar van 1917 werd de toestand beter. De tsaar van Rusland trad af en tegelijk leken de Duitsers de oorlog te verliezen. Zamenhof voelde zich lichamelijk wat beter, en begon weer plannen te maken. In een Esperantoblaadje zette hij een advertentie waarin hij een uitgever zocht voor een ambitieus plan om allerlei werken uit de wereldliteratuur in vertaling uit te bren66


gen. Aan een joodse esperantist met het plan om een aparte Hebreeuwse Esperantobond op te richten schreef hij een bemoedigend briefje, al zei hij er meteen bij dat hijzelf zich helaas niet met joodse zaken kon inlaten omdat hij had besloten zich geheel te wijden aan algemeen menselijke zaken. Zijn gezondheidsproblemen en de oorlog hadden hem misschien nog wat filosofischer gemaakt dan hij al was. Hij was meer over God en godsdienst gaan nadenken. Hij had dan wel een neutraal-menselijke taal en een neutraal-menselijke godsdienst ontworpen, maar dat wilde niet zeggen dat hij niet ook een éígen taal en, vooral, een éígen godsbeeld had – een beeld dat hij te danken had aan zijn ‘atheïstische’ vader en zijn gelovige moeder. De tijd was daar om daarover te schrijven, al wist hij zeker dat ook dit weer geen gemakkelijk onderwerp zou zijn: ‘Ik heb niemand om me heen die genoegen zou kunnen scheppen in mijn gelovigheid; integendeel, voor mijn hele omgeving word ik alleen maar een belachelijke of minstens gênante, rare snuiter, en als ik het werk aan dit artikel heb beëindigd moet ik waarschijnlijk voor altijd ophouden te praten over onaangename onderwerpen die uit de mode zijn.’ Lejzer Zamenhof was zevenenvijftig jaar oud toen hij dit schreef, in zijn zelfbedachte taal die ook al nooit écht in de mode was gekomen. Hij zou een paar dagen later aan een hartaanval sterven in zijn eigen huis. Met Lejzers kinderen Adam, Zofia en Lidia liep het niet goed af: ze werden alledrie tijdens de Tweede Wereldoorlog opgesloten in het getto van Warschau en van daaruit naar Treblinka gebracht en vergast. Lejzers vrouw Klara bleef dat lot bespaard; zij stierf in 1924 aan kanker. De meeste broers en zussen van Lejzer overleden in de jaren dertig. De enige zus die wat langer leefde, Ida, werd ook in Treblinka omgebracht. Alleen Lejzers schoondochter Wanda, de vrouw van Adam, wist op miraculeuze wijze te ontsnappen uit het getto, en ook haar zoontje Ludwik mee te nemen. Deze Ludwik leeft nog steeds, en heeft kinderen en kleinkinderen; hij zendt elk jaar zijn hartelijke groeten naar de grote Esperantocongressen, die nog steeds gehouden worden. Hij spreekt de taal, maar laat zich verder nauwelijks met de beweging in. 67


2 De Esperantogeneratie Propaganda, verbreiding en ideologie

Er is maar één echte generatie van ideologisch gedreven esperantisten geweest: de generatie die onmiddellijk na Lejzer Zamenhof kwam. Bijna alle leiders, ideologen, pedagogen en propagandisten van de Esperantobeweging werden geboren in de vijfentwintig jaar die volgden op de publicatie van het eerste boekje van Lejzer Zamenhof in 1887. Zij leerden de taal aan het begin van de twintigste eeuw, en behaalden hun grootste successen in de jaren twintig en dertig, de bloeiperiode van het Esperanto. Nadat de laatste vertegenwoordiger van deze generatie in 1987 gestorven was – het jaar dat het Esperanto honderd jaar bestond – bleef de Esperantobeweging achter in een ideologisch vacuüm dat niet meer is opgevuld. Voor deze generatie opstond was er natuurlijk wel voorbereidend werk gedaan, en niet alleen door Lejzer Zamenhof. Binnen twintig jaar na het verschijnen van het eerste boekje waren er in elk Europees land wel esperantisten te vinden. Dat gold ook voor Nederland. In 1899 werd het Esperanto voor het eerst genoemd in het tijdschrift De Amsterdammer (dat later De Groene Amsterdammer zou heten). De naam dook op in een recensie van een boekje van een Fransman, L. Bollack, die een nieuwe taal bedacht had, de Langue Bleue (Blauwe taal). De recensent vergeleek in zijn artikel deze blauwe taal met het Esperanto en het Volapük. Die laatste twee veronderstelde hij kennelijk bekend bij zijn lezers (de vergelijking viel overigens ongunstig uit voor de blauwe taal). Toch waren op dat moment in Nederland nog geen actieve esperantisten naar buiten getreden. Pas twee jaar later, in 1901, verscheen in Nederland het eerste echte leerboek in het Esperanto, geschreven door de Friese Multatuli-vereerder Dreves Uitterdijk. 68


Binnen enkele jaren na het verschijnen van dit eerste boek kwam de beweging tot bloei. Ze had, zeker in de beginjaren, heel duidelijke banden met de arbeidersbeweging. Een van de eerste propagandisten, de jonge Haagse boekhouder J. L. Bruijn, was in de zomer van 1906 een paar dagen in een ‘vrijzinnig-communistische kolonie’ in België geweest, waar hij een Esperantoles had meegemaakt. Al snel kreeg Bruijn een rubriek in het linkse Volksdagblad, waarin hij propaganda mocht maken voor zijn taal. Vanaf dat moment ging het snel. Er werden clubs opgericht met namen als de ‘Algemene Haagse Arbeiders Esperanto-Club’ en de ‘Eerste Amsterdamse Esperantisten-Vereniging’, en vanaf 1908 verschenen er ook blaadjes als Frateco (Broederschap) en Laborista Esperantisto (Arbeiders-Esperantist). In 1911 gingen de Haagse en de Amsterdamse vereniging samen als de Nederlandse Federatie van Arbeiders-Esperantisten (fle). Een eigenaardigheid van deze federatie was dat ze geen keuze maakte tussen het communisme, de sociaal-democratie, het anarchisme en alle andere sociale stromingen die de arbeidersklasse wilden verheffen maar meestal vooral elkaar naar het leven stonden. Iedere vooruitstrevende arbeider moest zich bij de federatie kunnen aansluiten. De liefde van esperantisten voor het socialisme was trouwens niet altijd wederzijds. De socialistenleider Willem van Ravesteyn noemde het Esperanto een ‘burgerlijke dwaasheid’ en een ‘gevaarlijk spelletje’, en er waren meer socialistische leiders die bijzonder sceptisch stonden tegenover de wereldtaal, die de arbeiders enkel zou kunnen afleiden van de klassenstrijd. In Nederland heeft de nadruk altijd gelegen op de arbeidersesperantisten, al zijn er ook actieve katholieken, protestanten en liberalen geweest. De oudste landelijke vereniging, opgericht in 1905, was neutraal: La estonto estas nia (De toekomst is aan ons). In andere landen was de band met de arbeidersbeweging nog minder sterk. De idealen die met het Esperanto konden worden uitgedrukt waren niet per se socialistisch of ‘links’. Ook orthodoxe katholieken gebruikten het Esperanto voor hun werk aan een betere wereld, en waarom zouden pragmatici niet idealistisch zijn in hun streven naar een efficiëntere communicatie? Onder de christelijke esperantisten zijn overigens altijd meer 69


katholieken dan protestanten geweest. Dat is ook niet verwonderlijk, omdat het katholicisme de pretentie heeft een wereldgodsdienst te zijn, die bovendien in het verleden al een wereldtaal gebruikt heeft, het Latijn. Protestantse kerken zijn vaak meer lokaal gebonden en zijn bovendien ontstaan uit de gedachte dat kerkdiensten in de volkstaal gehouden moesten worden. De katholieke beweging krijgt van paus Johannes Paulus ii ook twee keer per jaar een steuntje in de rug tijdens zijn zegen ‘Urbi et orbi’, die hij niet alleen in het Italiaans, Pools, Nederlands en nog zo’n vijfenvijftig talen uitspreekt, maar ook in het Esperanto. Vrome katholieke esperantisten beweren dat de paus de taal tijdens zijn jeugd in Polen geleerd heeft, maar daar zijn geen bewijzen voor. De Esperantobeweging was aan het begin van de twintigste eeuw een jongerenbeweging. Sommige van de leidende figuren waren nauwelijks twintig toen ze een belangrijke rol gingen spelen. Een van hen was de Zwitser Edmond Privat (1889-1962), die als middelbaar scholier in zijn vrije tijd een aantal nieuwe kunsttalen had geleerd en op zijn zestiende naar het eerste Esperantocongres in Boulogne-sur-Mer was gegaan. Daar had hij de leidende figuren in de Esperantobeweging ervan overtuigd dat een jaar later het volgende wereldcongres in Genève, zijn woonplaats, gehouden moest worden. Nog eens een jaar later, na zijn eindexamen, besloot Privat de groten van deze wereld hoogstpersoonlijk te overtuigen van het belang van het Esperanto, dat hij de beste oplossing vond van de problemen van internationale communicatie. Hij vertrok naar Cambridge om Engels te studeren, maar besteedde al snel een belangrijk deel van zijn tijd aan het Esperanto, en leerde veel beroemde esperantisten kennen, onder wie Zamenhof, die in 1907 aanwezig was bij een Esperantocongres in Cambridge. Dat Privat enigszins voorlijk was had er misschien mee te maken dat hij geboren werd in een onderwijzersfamilie: zijn ouders en een aantal ooms en tantes werkten in een schooltje dat gevestigd was in hetzelfde gebouw waar Edmond Privat geboren werd en waar hij tijdens zijn jeugd woonde. Bovendien was de familie Privat geïnteresseerd in moderne pedagogische ideeën: de kinderen werden uitgenodigd om zelf scheikundeproefjes te nemen en 70


leerden de natuur kennen tijdens gezamenlijke wandelingen door het bos. Als heel klein kind had hij tussen veel oudere kinderen in de klas gezeten om te leren lezen en schrijven, en die voorsprong had hij behouden. Privat had bovendien grote contactuele gaven. De Parijse firma Hachette was in die tijd de belangrijkste uitgever van het werk van Zamenhof en andere esperantisten. De directie van Hachette was ambitieus en probeerde op allerlei manieren de vleugels uit te slaan. Daarom zocht ze contact met Amerikaanse uitgevers van Engelse leerboeken. Als zeventienjarige jongen bood Privat aan om tegen reiskostenvergoeding een aantal van die Amerikaanse uitgevers te bezoeken. Hachette nam het aanbod aan, en zo reisde Privat met de boot naar New York. Via de draadloze telegraaf – die dat jaar net geïntrodudeerd was – stuurde hij vol bravoure alvast wat persberichten naar de Amerikaanse persagentschappen Associated Press en United Press, om te laten weten dat er een jonge pionier van een nieuwe wereldtaal aan kwam, die de Amerikaanse president wilde bezoeken om hem de oplossing voor alle taalproblemen aan te reiken. Zijn bravoure veroverde Amerika. Onmiddellijk na aankomst kreeg Privat aanvragen voor interviews van verschillende journalisten. Via de Zwitserse ambassade had hij bovendien binnen een paar maanden een ontmoeting geregeld met Theodore Roosevelt – Privat schreef in zijn memoires dat de president iemand was die wel gecharmeerd was van ondernemende jongelingen. Roosevelt zag er tijdens het onderhoud in het Witte Huis volgens Privat ‘zeker Nederlands uit, zoals zijn naam aangeeft, met brede schouders, blonde, strak gekamde haren met een scheiding, een lorgnet met een ketting, en een grote mond met mooie tanden, goud en wit [...]. Hij stelde veel vragen over de beweging en gaf voorbeelden van taalproblemen in zijn eigen carrière, wanneer hij met vreemdelingen moest praten’. De jonge pionier en de man met de scheiding hebben waarschijnlijk maar een paar minuten met elkaar gepraat. Aan het eind van het gesprek vertelde Roosevelt dat ook vice-president Fairbanks geïnteresseerd was geraakt in Privat, en dat die hem uitnodigde om die middag met een aantal senatoren te lunchen. Toen 71


Privat het Witte Huis verliet, op weg naar het Capitool, werd hij belaagd door een horde journalisten. Al waren de meesten van hen waren vooral geïnteresseerd in de vraag of de president nog iets gezegd had over de anti-kartelwetten die op dat moment het onderwerp van politieke controverse waren, toch verschenen er in veel kranten de volgende dag berichtjes over de jonge idealist die met de president had gepraat over een wereldtaal. Van die berichten kon Privat gebruikmaken om tijdens de rest van zijn verblijf in zijn levensonderhoud te voorzien: vrijwel overal waar hij kwam kon hij een lezing houden als de Europeaan die met de president gesproken had over de nieuwe wereldtaal. Een keer sprak hij zelfs voor het parlement van de staat Ohio, dat overwoog om het Esperanto-onderwijs op de openbare scholen toe te staan. De portretfoto’s uit die tijd tonen een een knappe jongeman met donkere krullen en donkere ogen. Hij had de overtuigingskracht die het aannemelijk maakte dat uitgerekend hij de Amerikaanse president zou uitleggen wat verstandig beleid was. Op de middelbare school had Edmond Privat een klasgenoot die ook al op jonge leeftijd een grote dadendrang vertoonde: Hector Hodler (1887-1920). Hodler was geboren als de zoon van Ferdinand Hodler, de bekende Zwitserse symbolistische schilder, en Augustine Dupin. Ferdinand beeldde zijn zoon regelmatig af op zijn schilderijen. Behalve schildersmodel werd Hector de eerste beroepsesperantist uit de geschiedenis (hoewel het maar de vraag is of hij zich zonder de financiële hulp van zijn vader had kunnen redden). In 1908, toen hij eenentwintig was en zijn vriend Edmond Privat in Amerika zat, richtte hij de Universala Esperanto-Asocio (wereld-Esperantovereniging, uea) op, de eerste internationale Esperanto-organisatie, en nog steeds de grootste Esperantovereniging ter wereld. Bovendien redigeerde hij vanaf die tijd het tijdschrift Esperanto, dat hij al snel tot het huisblad van zijn snelgroeiende vereniging maakte. Dat de uea succesvol was terwijl in de voorafgaande twintig jaar alle eerdere pogingen om een internationale organisatie op te richten mislukten, had te maken met de grote dadendrang van de jonge Hector, en met zijn goede ideeën. Hij was ervan overtuigd dat niemand lid wordt van een vereniging die niet nuttig voor hem 72


is. Het beste wat de meeste verenigingen hun leden kunnen bieden is het contact met andere leden. Hodler stelde daarom een systeem van contactpersonen in. In elke stad zou een lid de rol van contactpersoon van de uea moeten vervullen. Esperantisten van buiten de stad konden zich tot die contactpersoon richten als ze informatie over de stad wilden hebben, of haar wilden bezoeken. De contactpersoon kon zijn mede-esperantist dan helpen een slaapplaats te vinden, hem rondleiden door de stad, of bijstaan in geval van nood. Wie lid werd van de vereniging werd daarmee lid van een grote familie, met overal behulpzame neven en nichten. Dat idee sloeg aan, zodat de vereniging binnen korte tijd zo groot was dat Hodler door zijn werk ervoor volledig in beslag werd genomen. Op den duur nam de vereniging bovendien het ‘Centrale Kantoor’ over, het door Émile Javal, de vertrouweling van Zamenhof, opgerichte hoofdkantoor van de Esperantobeweging dat enkele jaren een onafhankelijk bestaan had geleid in Parijs. Op dit Centrale Kantoor werden sinds de oprichting veel administratieve taken voor de Esperantobeweging verricht, en werden bovendien de contacten met de niet-esperantistische buitenwereld onderhouden. Het kantoor was daarmee het administratieve hart van de beweging; dat het nu een onderdeel werd van de uea bevestigde de centrale rol die deze vereniging was gaan spelen. Ook de katholieke pastoor András Cseh (1895-1979) (spreek uit: óndraas tsjè) was al op jonge leeftijd een beroemdheid in de Esperantobeweging, al woonde hij in een wat afgelegener gebied van Europa dan Edmond Privat en Hector Hodler, en waren zijn mogelijkheden daardoor wat beperkter. Cseh werd in Transsylvanië geboren als zoon van Hongaarse katholieken. Zijn voorouders waren ooit uit Tsjechië naar deze uithoek van de Oostenrijk-Hongaarse dubbelmonarchie gekomen. András’ ouders behoorden tot de middenklasse, en ze hadden niet genoeg geld om hun zoon te laten studeren. Omdat hij een getalenteerde jongeman was, liet de katholieke kerk hem een priesteropleiding volgen. Toen Cseh zestien was had hij in een trein een affiche gelezen 73


waarop voor een paar cent een Esperantocursus werd aangeboden. De cursus was weliswaar armzalig – hij bestond uit een Esperantotijdschrift en een heel klein boekje met een uiterst beknopte grammatica en een woordenlijstje, een zogenoemd ‘sleuteltje’ – maar zorgde voor een ommezwaai in Csehs leven. Hij begon al snel propaganda te maken voor de taal die hij ontdekt had, en haar ook aan klasgenootjes te onderwijzen. In het tijdschrift had hij twintig advertentietjes gevonden waarin penvrienden werden gevraagd. Naar eigen zeggen schreef hij ze alle twintig aan. Bovendien raakte hij al snel bekend met enkele bekende Hongaarse Esperantodichters en -propagandisten, en werd hij dankzij zijn charme de spil van een eigen groep. Binnen enkele jaren werd hij een van de belangrijkste esperantisten in Midden-Europa, en in de loop van de jaren zou hij uitgroeien tot de belangrijkste Esperantopedagoog. Een derde lid van de ‘Esperantogeneratie’, de groep jongeren op wie de Esperantobeweging in de eerste jaren steunde, was Lidia Zamenhof (1904-1942), de jongste dochter van Lejzer. Zij zou tijdens haar korte leven de wereld rondtrekken om de mensen volgens de methode van András Cseh vertrouwd te maken met de taal van haar vader. Lidia heeft haar vader nooit goed gekend. Hij stierf toen zij dertien jaar oud was. Volgens haar was zijn typemachine zijn liefste bezit: ‘Ze stond op een eikenhouten tafeltje bij het raam in onze eetkamer. ’s Avonds werd ze naar het licht van de lamp die boven de tafel hing geduwd. Overdag werkte ze een paar uur, maar haar werkelijke leven begon ’s avonds. Het gekletter van de hamers was bijna een slaapliedje voor me; ik miste het soms als het er niet was.’ Lidia leerde de taal in 1913, toen ze negen was, volgens de overlevering binnen zes weken, en bezocht daarna met haar ouders het wereld-Esperantocongres in Zwitserland. Daarmee drong ze eindelijk binnen in de taal van haar vader, en van de buitenlandse gasten die regelmatig over de vloer kwamen om zulke onbegrijpelijke dingen tegen elkaar te zeggen dat Lidia een keer de kamer uit rende terwijl ze riep: ‘Ik begrijp niks van wat jullie zeggen!’ Na de dood van haar vader ging Lidia zich steeds meer in het 74


Esperanto verdiepen, begon ze voorzichtig lessen te verzorgen, en zou ze zich steeds meer gaan manifesteren tijdens wereldcongressen en andere bijeenkomsten, net als de andere kinderen van Zamenhof, en ook zijn broers. De familie zou na Lejzer Zamenhofs dood zijn symbolische, monarchale rol overnemen. In de tijd rond de Eerste Wereldoorlog waren Edmond Privat András, Cseh en Lidia Zamenhof nog erg jong, en speelden ze nog geen rol in de beweging. Ze spraken het Esperanto nog vooral voor hun plezier. András Cseh en zijn vrienden gebruikten het Esperanto soms als een geheimtaal, om in openbare gelegenheden ongestoord met elkaar te kunnen praten. Dat viel niet altijd in goede aarde bij de omstanders. Toen Cseh in 1915 een keer met een vriend in een restaurant in Boedapest zat te eten, dachten mensen aan naburige tafeltjes dat de mannen Italiaans tegen elkaar aan het praten waren. Daar werden ze heel erg kwaad om, want Italië stond sinds kort aan de geallieerde, dat wil vanuit Hongaars standpunt zeggen: de vijandelijke zijde. De disgenoot was rustig opgestaan om de verontwaardigde gasten toe te spreken: ‘Mijne dames en heren, ik maak u erop opmerkzaam dat mijn vriend hier géén Italiaan is, en dat we geen Italiaans met elkaar spreken.’ ‘Maar waar komt hij dan vandaan?’ vroeg iemand. ‘Uit Spanje,’ zei Csehs vriend. ‘Doet Spanje ook mee aan de oorlog?’ ‘Nee’, zei iemand anders. ‘Spanje is neutraal.’ Cseh zou later schrijven dat er op dat moment een applaus was opgegaan en dat hij, als ongewilde representant van het moedige Spaanse volk, ineens het middelpunt van warme sympathie en aandacht was. Er zijn meer esperantisten geweest die het Esperanto als geheimtaal gebruikten, en daarbij pretendeerden Italiaans of Spaans te spreken, maar András Cseh was wel bijzonder dol op dit soort toneelstukjes. In de Esperantobeweging zou hij bekend worden als de bedenker van een lesmethode die veel theatrale elementen heeft: de methode-Cseh. Hierbij wordt vanaf het eerste moment gebruikgemaakt van het Esperanto. De leraar staat voor een klas met een aantal speelgoeddieren en andere voorwerpen, waarover hij in het Esperanto vertelt (‘Dit is een hond’). Hij stelt ook vra75


gen (‘Welke kleur heeft de hond?’), die de leerlingen geacht worden in koor te beantwoorden (‘De hond is bruin’). De methode-Cseh sloot goed aan bij de nieuwe kijk op onderwijs die aan het begin van de twintigste eeuw opgang maakte. Ze leek sterk op wat in het vreemdetalenonderwijs wel de ‘directe methode’ genoemd is: je leert een vreemde taal door haar vanaf het eerste moment zoveel mogelijk te gebruiken. Aan het begin van de twintigste eeuw was deze methode tamelijk vernieuwend: vreemde talen leerde men vooral door uitgebreide en abstracte beschouwingen over zinsontleding door te nemen, lange woordenlijsten uit het hoofd te leren, en rijtjes naamvallen te stampen. Dat was ook de methode die in veel Esperantoleerboeken in die tijd gehanteerd werd, behalve dat de beschouwingen over zinsontleding niet zo uitgebreid waren, en de rijtjes naamvallen uiterst kort. Het begin van de twintigste eeuw was een periode waarin veel mensen de oude onderwijsstructuren wilden aanpassen en vernieuwen; het was de tijd van onderwijsvernieuwers als Maria Montessori, Rudolf Steiner en Céléstin Freinet. Eliezer Ben-Yehuda, de man die het Hebreeuws in diezelfde tijd nieuw leven aan het inblazen was, had ook een methode ontwikkeld om joodse kinderen Hebreeuws te laten leren zonder in de klas hun moedertaal te gebruiken. Ook in het Esperanto-onderwijs was András Cseh niet de eerste met zijn rechtstreekse aanpak. Cseh vertelde zelf later eens het verhaal van de Roemeense propagandist Henrik Fischer, die een politieman in een café hoorde vertellen dat een paar dagen eerder een man zonder taal was opgedoken in de stad. De man was op straat aangetroffen en hij verstond geen enkele van de talen die de politie op hem had uitgeprobeerd. Omdat de agenten niet wisten wat ze met hem aan moesten, hadden ze hem opgesloten, in afwachting of iemand hem zou komen ophalen. Fischer zag zijn kans schoon voor een propagandastunt. ‘Ik weet hoe ik uw probleem moet oplossen,’ zei hij tegen de politieman in het café. Hij vertelde over de nieuwe taal, en over het idee van het Esperantosleuteltje. Als hij de man zonder taal nou eens zou opzoeken met een stapel sleuteltjes onder zijn arm, zodat die 76


er een kon uitpikken in een taal die hij verstond? Fischer werd naar de cel van de man geleid, maar het experiment mislukte jammerlijk, want de man zonder taal herkende geen enkel sleuteltje. ‘Misschien is het een marsmannetje,’ zei de politieman, maar Fischer hield vol dat ook marsmannetjes baat zouden hebben bij de taal van Lejzer Zamenhof. Zijn nieuwe voorstel was dat hij een cursus zou geven aan de man zonder taal en tegelijkertijd aan een politieagent. Die cursus sloeg aan; na een paar weken kon de detective de man zonder taal verhoren. Hij bleek afkomstig te zijn uit een uithoek van het Russische rijk, en onderweg zijn paspoort verloren te hebben. Edmond Privat had inmiddels zijn tweede Amerikaanse president bezocht. Met evenveel flair als bij Theodore Roosevelt was hij in 1913 op Woodrow Wilson afgestapt, en ook die had hem welwillend ontvangen. Tot veel dadendrang heeft al deze welwillendheid van de Amerikaanse presidenten overigens nooit geleid, zoals ook Privats andere pogingen uit die tijd zonder tastbaar resultaat bleven. Tijdens hetzelfde bezoek aan de Verenigde Staten ging Privat ook langs bij de multimiljonair en mecenas Andrew Carnegie. Die sprak volgens Privat liever dan dat hij luisterde, en toonde ook geen echte belangstelling voor problemen van internationale communicatie: de zakenman meende dat het Engels de wereldtaal zou worden. (Hoewel het Frans in die tijd nog een grote rol speelde in het internationale diplomatieke verkeer, hoefde je geen profeet te zijn om te zien dat het Engels steeds meer invloed zou krijgen. Volgens een bekend verhaal werd aan het eind van de negentiende eeuw aan Bismarck gevraagd wat volgens hem beslissend zou zijn voor de loop van komende eeuw. Ook Bismarck zou toen al gezegd hebben: het feit dat Amerika Engels spreekt.) Niet lang nadat Privat was teruggekeerd van zijn tweede reis naar Amerika brak de Eerste Wereldoorlog uit. Die had overigens minder nadelige gevolgen voor de Esperantobeweging dan de Tweede zou hebben. Dat kwam onder andere doordat de beweging in de periode 1914-1917 nog jong was, en gedragen werd door jonge mensen. De esperantisten hadden nog genoeg veer77


kracht om de nadelige gevolgen van de oorlog – de economische problemen, de nationalistische propaganda, het verlies van mensen – het hoofd te bieden. Edmond Privat werkte inmiddels voor verschillende Europese kranten zoals de Franse Le Temps, de Zwitserse Journal de Genève en de Britse Daily News. Als Zwitser (en werknemer van in ieder geval één Zwitserse krant) kon hij vrijelijk in Europa rondreizen en zo bijvoorbeeld Praag bezoeken, waar hij – dat lag nu eenmaal in zijn aard – bevriend raakte met de toekomstige president van Tsjechoslowakije, Tomás Masaryk. Ook in Hongarije, Slowakije, Rusland, Polen en het latere Joegoslavië legde Privat allerlei contacten met hooggeplaatste personen die de Esperantobeweging later nog goed van pas zouden komen. Omdat het voor Franse en Britse journalisten moeilijk was om die landen binnen te komen vestigde Privat binnen korte tijd een goede naam als journalist, al zorgde hij ook voor controverse. Hij nam stevig stelling vóór de onafhankelijkheid van Polen, een onderwerp dat bij sommige Franse lezers nogal gevoelig lag. De gedachte dat Polen ooit een onafhankelijk land zou kunnen zijn werd in die tijd als een hersenspinsel beschouwd. Bovendien getuigde het van gebrek aan verantwoordelijkheidsgevoel om over dat soort dingen te praten, omdat je daarmee het machtige tsaristische Rusland voor het hoofd zou kunnen stoten en zo de internationale verhoudingen op scherp zou zetten. Voor Edmond Privat was het Esperanto maar één van de nobele ideeën die zijn belangstelling trokken. Op latere leeftijd zou hij bevriend raken met Gandhi en Nehru en op die manier betrokken worden bij de strijd tegen het Britse koloniale bewind in India. Hij publiceerde enkele boeken in verschillende talen; in het Esperanto waren dat onder andere biografieën van Lejzer Zamenhof en Mahatma Gandhi, een dichtbundel, een geschiedenisboek over de vroege Esperantobeweging, en een boekje over manieren om gevoelens uit te drukken in het Esperanto. Hoewel Edmond Privat een universitair geschoold historicus was liet hij zich in zijn historisch werk over de beweging eerder leiden door idealisme dan door academische waarheidszin. De toon van die boeken is zelfs behoorlijk dweperig. In zijn Vivo de 78


Zamenhof (Leven van Zamenhof, 1920) schreef hij over de dood van de hoofdpersoon: ‘De lente kwam. Hij dacht veel en hij schreef gehaast. Een nieuwe mensheid moest zich organiseren... Maar wat een afmattende slapeloosheid! Hoe martelend dat verplichte almaar zitten! Hoe pijnlijk het kloppen van het hart! [...] Uitrusten, slapen, zelfs voor maar een paar minuten! Op een dag mocht het even van de dokter. Het was 14 april 1917. Hij strekte zich uit op een canapé. Zijn vrouw bracht de dokter naar de deur. Onderwijl voelde hij zich goed. Eindelijk wat rust, waar hij zo naar gesmacht had...! Maar hij begon al te stikken. Hij wilde roepen. De stem stokte in zijn keel. Daar kwam zijn vrouw al aanrennen. Ze hielp hem op te zitten. Ach! Het hart, dat zo luid had geklopt voor de mensheid, was al opgehouden met kloppen. Reeds was de bevrijdende rust gekomen.’ Privat was een idealist die zich wilde inzetten voor democratie en gelijkberechtiging van alle volkeren, tegelijk een intellectueel en een dweper, een ideoloog en behept met een enorme dadendrang. Bovendien was Privat een van de eerste echte retorische talenten van de beweging, iemand die een zaal met esperantisten in vervoering wist te brengen met zijn redes. Zeker na de dood van zijn ex-klasgenoot Hector Hodler, in 1920, gold hij enkele decennia als een van de grote leiders van de wereld-Esperantovereniging, die hij ook geruime tijd als bestuurslid diende. András Cseh ontwikkelde zijn cursus naar eigen zeggen in deze zelfde periode, vlak na de Eerste Wereldoorlog. Grote delen van Europa lagen in puin en in Midden-Europa heerste grote armoede. Nadat hij al enkele jaren lang min of meer voor de grap Esperanto had gebruikt werd Cseh bij het zien van de wanorde en de ellende gegrepen door het ideaal dat met de taal verbonden was. Er moest een einde komen aan de verschrikkingen van de oorlog, de mensen moesten leren met elkaar te praten op basis van gelijkwaardigheid. Terwijl hij zijn ouders onder armoedige omstandigheden hielp verhuizen van de ene Roemeense stad naar de andere, zwoer hij, zoals hij later vertelde, een heilige en enigszins pathetische eed, die ontleend was aan een gedicht van Zamenhof: ‘Ik 79


zweer te werken, ik zweer te vechten om de mensheid te herenigen.’ Op een dag kwamer er mensen uit zijn parochie vragen of András Cseh geen cursus kon geven. Hij kon dat na zijn eed moeilijk weigeren. Het was alleen onmogelijk om in de naoorlogse chaos aan studieboeken te komen, en zo bleef er weinig anders over dan zelf een cursus in elkaar te zetten. Het idealisme hing in de lucht. De Grote Oorlog was net achter de rug, en Lejzer Zamenhof was overleden, maar de jaren rond 1920 waren voor de esperantisten hoopvol. De strijd met de aanhangers van het Ido was beslecht in het voordeel van het Esperanto. Er waren nog wel idisten, maar het was hun niet gelukt om meer dan een paar honderd esperantisten te laten overlopen, en naarmate de tijd verstreek was dat gevaar van ledenverlies steeds kleiner geworden. Esperantisten bezagen idisten inmiddels met evenveel neerbuigende verbazing als waarmee de rest van de wereld de esperantisten bejegende: waarom zou men zich met dergelijke beuzelarijen bezighouden? Bovendien begon ook de buitenwereld het belang van internationale samenwerking in te zien. Toen in 1919 de Volkenbond werd opgericht vestigden veel esperantisten hun hoop op die organisatie: als al die landen in vrede met elkaar wilden communiceren, kon dat toch alleen maar in een wereldtaal? Bovendien hadden ideeën over een internationale diplomatieke organisatie waar de verschillende volkeren elkaar konden ontmoeten en met elkaar konden debatteren van oudsher een belangrijke rol gespeeld in de Esperantobeweging. Lejzer Zamenhof had dat ideaal vlak voor zijn dood nog eens uiteengezet in een gesprek met Edmond Privat, die voor zijn journalistieke werk in Polen was en ook even in Warschau langs kon komen. Ook Hector Hodler, de oprichter van de wereld-Esperantovereniging, had in een serie artikelen die tijdens de Tweede Wereldoorlog in het tijdschrift Esperanto verschenen, gepleit tegen de ‘interstatelijke anarchie’. Vanwege deze reeks artikelen mocht het tijdschrift in 1916 overigens Frankrijk niet binnenkomen, omdat het met al zijn pacifistische praatjes wel eens de bereidheid om aan het front te vechten zou kunnen doen verminderen. 80


Het zag er voor de beweging goed uit bij de Volkenbond. De bond was gevestigd in Genève en dat was ook de stad waar Edmond Privat, met zijn uitzonderlijke contactuele gaven, woonde en werkte, onder meer als privaatdocent Engels aan de universiteit en als tolk Engels-Frans bij de Volkenbond. Binnen enkele jaren had Privat zich binnen die organisatie opgewerkt tot vice-vertegenwoordiger van Perzië, omdat hij bevriend was geraakt met prins Arfa, de diplomatieke hoofdvertegenwoordiger van dat land bij de Volkenbond. Als voorwaarde had Privat gesteld dat hij namens Perzië het Esperanto op de agenda van de internationale organisatie mocht zetten. Uiteindelijk werd er in 1921 een voorstel in stemming gebracht om het Esperanto als werktaal binnen de Volkenbond te accepteren (dit gebeurde overigens niet eens op voorspraak van de Perzische delegatie). Dit voorstel was vanaf het begin betrekkelijk kansloos. Frankrijk, dat een taalpolitiek voerde die gebaseerd was op de gedachte dat het Frans voor altijd de enige taal van het beschaafde verkeer tussen redelijke mensen zou zijn, voerde felle oppositie tegen de invoering van de kunstmatige concurrent. De argumenten die de Franse afgevaardigen gebruikten zijn achteraf interessant. Een van hen wees erop dat het ongewenst was dat niet-intellectuelen zich zouden mengen in het internationale debat, en dat een eenvoudige taal daarom helemaal niet nodig was. In een emotionele toespraak vroeg een ander om ‘respect’ voor de Franse taal, ‘met haar geschiedenis en schoonheid’, ‘die gebruikt wordt door zeer grote schrijvers, die bekend is in de hele wereld, die een bewonderenswaardig middel is om ideeën te verbreiden’. Weer een ander deelde mee dat ‘het doel van deze propaganda [voor het Esperanto] minder is om de taalkundige verhoudingen tussen de volkeren te vereenvoudigen dan om bij kinderen en volwassenen de gedachtevorming te onderdrukken dat de nationale cultuur een bestaansrecht heeft. Die groepen hebben vooral de Latijnse geest en bovenal de Franse esprit als doelwit genomen. [...] Het Esperanto wordt zo een instrument van een systematisch internationalisme, een vijand van de nationale talen en van alle originele gedachten die zij uitdrukken’. Volgens de Duitse historicus en esperantist Ulrich Lins ge81


bruikte de Franse regering ook allerlei andere tactieken om het veronderstelde gevaar van het Esperanto af te wenden. Fransen die officiële posten bekleedden weigerden voortaan deel te nemen aan bijeenkomsten waar het Esperanto werd gebruikt. De minister van Onderwijs verbood het om klaslokalen van openbare scholen nog langer open te stellen voor Esperantolessen. Ook gaf de overheid vanuit een verdeel-en-heersgedachte financiële steun aan de Idobeweging, op dat moment ondanks alle tegenslagen nog de belangrijkste rivaal van het Esperanto, en bovendien taalkundig een ‘verfransing’ van de taal van Zamenhof. Het Ido beleefde hierdoor in Frankrijk weer een bescheiden opleving. Men probeerde zelfs Privat persoonlijk te treffen: tot het eind van 1921 werd het hem op allerlei manieren onmogelijk gemaakt Frankrijk te bezoeken. Of zo’n felle campagne nodig was, is achteraf moeilijk na te gaan, maar ze was in ieder geval succesvol. Voorstanders van het Esperanto die even fel van leer wensten te trekken als de Fransen waren er nauwelijks. Hoewel sommige Britse diplomaten zich behoorlijk gunstig over het Esperanto uitlieten, is uit later onderzoek gebleken dat ook de Britse regering achter de schermen een lobby voerde tegen de taal. Het was een tijd waarin taalpolitiek nog een werkelijk onderwerp was en de grote koloniale machten er nog voor streden dat hun taal de wereldtaal zou worden. Omdat aan de andere kant veel niet-westerse landen wel iets zagen in het Esperanto moest er een compromis worden gezocht. Men kwam overeen dat de Japanse diplomaat Inazô Nitobe, een vice-secretaris-generaal van de Volkenbond, de zaak zou onderzoeken. Anders dan veel landen die door Nitobe om hun mening werden gevraagd, en die vervolgens nooit antwoord gaven, nam de Japanner zelf zijn onderzoek wel serieus. Hij bezocht zelfs het wereldcongres van esperantisten dat in 1921 in Praag werd gehouden. Uiteindelijk schreef hij een positief rapport over het Esperanto. Dat rapport werd ook vrijwel letterlijk overgenomen door de Volkenbond, maar onder Franse druk op een dusdanige manier geformuleerd dat de voorgestelde maatregelen – om bijvoorbeeld het Esperanto in te voeren op scholen – nooit tot uitvoering konden worden gebracht. 82


Als de Esperantobeweging ooit dicht bij een doorbraak is geweest was het op dat moment. Sindsdien hebben dan ook veel esperantisten gefantaseerd over hoe de wereld eruit zou hebben gezien als alles in de vroege jaren twintig net een beetje anders was gelopen. Wel werd in 1924, als doekje voor het bloeden en op initiatief van alweer de Perzische delegatie waar Edmond Privat in zat een resolutie aangenomen, waarin het Esperanto als ‘klare taal’ in de telegrafie werd erkend. Inmiddels had de Esperantobeweging op alle continenten voet aan de grond gekregen. In zijn rapport merkte Nitobe op dat het Esperanto in Europa weliswaar tegen veel vooroordelen en vijandigheid aanliep, maar dat het in het Verre Oosten op brede acceptatie kon rekenen. Inderdaad was het Esperanto in Azië vrij snel verbreid geraakt. Al in de eerste helft van de twintigste eeuw waren er in landen als China, Japan en Korea nationale Esperantoorganisaties te vinden. Vaak ging het hierbij om groepen met een revolutionair karakter, die bijvoorbeeld tegelijk met het Esperanto ook het anarchisme of het communisme predikten. In veel gevallen ging het pleidooi voor al deze wereldverbeteringen in China en Japan gepaard met voorstellen voor vereenvoudiging van het schrift: in plaats van Chinese karakters kon men beter het Latijnse alfabet gebruiken. Bij een dergelijk, door esperantisten geïnitieerd, project voor spellinghervorming was ook Mao Tse-Toeng betrokken. Een interessante vrouw uit de beginperiode was de Japanse journaliste Hasegawa Teru (1912-1946), die ook wel Verda Majo (Groene Mei) werd genoemd. Zij was lid van de ‘proletarische’ Esperantobeweging, maar verliet haar land in 1937 omdat ze met een Chinese esperantist getrouwd was. Dit was voor een Japanse vrouw een hele stap want nadat Japan China was binnengevallen, waren de twee landen in een felle oorlog verwikkeld. Verda Majo werd al snel ingezet in de Chinese propaganda tegen het agressieve Japanse regime. Ze schreef pamfletten in het Esperanto en in het Japans, en werkte mee aan de Japanstalige uitzendingen van de Chinese zender Radio Hankou. Dit alles wekte in Japan zoveel schandaal dat haar vader een brief kreeg waarin hem werd opgedragen zelfmoord te plegen vanwege de schande die zijn dochter 83


over zijn gezin had uitgeroepen; hij gaf hieraan overigens geen gehoor. Het Esperanto was voor Verda Majo een belangrijk onderdeel van haar idealisme. Ze gold als een van de belangrijkste Aziatische auteurs in de nieuwe taal, en schreef: ‘Ik ben een banale vrouw. Ik geloof en voel echter dat ik iets veel belangrijkers kan doen dan wanneer ik in Japan blijf. Omdat ik esperantiste ben.’ Verda Majo stierf op vijfendertigjarige leeftijd, vermoedelijk vanwege een fout tijdens een operatie. Haar Chinese echtgenoot stierf enkele maanden later aan een longaandoening. In Azië was de interesse voor het Esperanto ook na de tijd van Verda Majo lange tijd verbonden met revolutionaire ideeën. De laatst overgebleven communistische regimes in Azië – die van China en Noord-Korea – zijn het Esperanto nog steeds goed gezind. Beide publiceren ook een Esperantotalige versie van websites over belangrijke gebeurtenissen, zoals congressen van de communistische partij. Radio Beijing zendt al heel lang dagelijks een informatiebulletin uit in het Esperanto, en tot enkele jaren geleden kwamen er uit China fraai gedrukte tijdschriften en boeken in het Esperanto. China is dan ook tot op de dag van vandaag een van de weinige landen op de wereld, zo niet het enige, waar mensen Esperanto leren uit carrièreoverwegingen. De taal biedt kennelijk nog steeds voor een selecte groep een aantrekkelijk alternatief voor het ‘imperialistische’ Engels. Ook in Japan is er nog steeds een kern van actieve esperantisten, al is deze nooit groter geworden dan die in Europa. In Amerika wordt de noodzaak van een wereldtaal te weinig gevoeld om het idee van het Esperanto te kunnen laten aanslaan. In Noord-Amerika had men het Engels en in Midden- en ZuidAmerika het Spaans als internationale taal. In de Verenigde Staten bracht de communistenjacht in de jaren vijftig bovendien gevoelige klappen toe aan de opkomende beweging. In Afrika begint pas de afgelopen tien jaar voorzichtig een zelfstandige beweging te ontstaan, nadat enkele Europese esperantisten sinds de jaren zestig heel veel tijd en middelen hebben geïnvesteerd in hulp aan lokale esperantisten. Hoewel er bij de Volkenbond uiteindelijk weinig succes werd 84


geboekt, nam de belangstelling onder de bevolking van grote delen van Europa toe. Er werden ook allerlei activiteiten ontplooid door generatiegenoten van Edmond Privat, Hector Hodler, Lidia Zamenhof en András Cseh, die lieten zien dat het een zeker nut had om de nieuwe taal te leren. Zo richtte de Duitser Teo Jung (1892-1978) in 1920 het tijdschrift Esperanto Triumfonta (het Esperanto dat zal triomferen) op, een maandblad dat snel een weekblad zou worden (het enige echte Esperantoweekblad), en zo een groot effect op de interne communicatie van de beweging had. Omdat er bij elk succesverhaal van een Esperantogebeurtenis meteen een oproep aan de lezer verscheen om zich nóg meer in te spannen had het blad naar verluidtt een groot enthousiasmerend effect op de lezers. Een andere grote stap voorwaarts aan het begin van de jaren twintig was de oprichting van het socialistische alternatief voor de wereld-Esperantovereniging uea, de Sennacieca Asocio Tutmonda, (wereldwijde natieloosheidsvereniging, sat). De aanhangers van deze vereniging verweten Hodler – die een jaar eerder op drieëndertigjarige leeftijd overleden was – dat zijn organisatie politiek neutraal was, terwijl politieke neutraliteit in tijden van klassenstrijd alleen maar kon worden uitgelegd als een reactionaire daad. Het was nu zaak om de kant van de arbeiders te kiezen. De oprichter van de sat, de Fransman Eugène Adam (18791947), was geboren in een boerengezin in Normandië en was als als negentienjarige naar Parijs gegaan om daar als timmerman te werken.Terwijl hij tijdens de Eerste Wereldoorlog als frontsoldaat diende had hij Esperanto geleerd en was hij in aanraking gekomen met anarchistische en socialistische ideeën. Op die manier was hij zowel zijn katholieke vroomheid als zijn vurige nationalisme kwijtgeraakt. Adam was in de daaropvolgende jaren steeds meer tot de overtuiging gekomen dat de arbeidersstrijd en de strijd voor het Esperanto met elkaar verbonden waren. Hij radicaliseerde, en wilde gaandeweg alle banden met zijn nationale identiteit verbreken. Een echte esperantist hoorde bij geen enkel land, die behoorde ‘natieloos’ te zijn, vandaar de naam van de vereniging. De wereldEsperantovereniging, die nauwe contacten onderhield met landelijke Esperantoverenigingen en zich niet over politieke kwesties 85


uitliet, maakte dit nog niet duidelijk genoeg. Daarom richtte Adam tijdens het congres in Praag – het congres dat Nitobe als observator namens de Volkenbond had bijgewoond – zijn eigen vereniging sat op. Hoewel de aanhangers van de sat grote problemen hadden met de politieke afzijdigheid van de wereld-Esperantovereniging, was hun eigen club in een bepaald opzicht ook politiek neutraal. Alle leden steunden de klassenstrijd, maar over de manier waarop een betere wereld zou worden ingericht, en hoe ze zou worden bereikt, liepen de meningen sterk uiteen. Communisten, anarchisten en sociaal-democraten konden allemaal lid worden van de sat: eerst maar eens het Esperanto invoeren, daarna zouden ze verder zien. Daarnaast had Adam een eigen leer bedacht, het sennaciisme ‘anationalisme’, dat het opheffen van de nationale staat als een belangrijke stap in de ontwikkeling van de arbeidersklasse zag. Ook dat anationalisme was niet meer dan een van de stromingen binnen de vereniging. Leden van de sat hoefden Adams politieke ideologie niet te accepteren, en velen deden dat ook niet. Het kwam als een volslagen verrassing toen Adam zichzelf vervolgens om het leven bracht. In mei 1922 stuurde een zekere E. Lanti, als nieuwe redacteur van het ‘Natieloze tijdschrift’, een persbericht de Esperantowereld in, dat door verschillende tijdschriften werd overgenomen. Edmond Privat citeerde in het ueatijdschrift Esperanto de afscheidsbrief die Eugène Adam geschreven had: ‘Men zwijge over mijn dood. [...] Als jullie je op de een of andere manier mij willen herinneren, laat dat dan alleen zijn door onvermoeibare propaganda voor onze natieloze taal.’ Privat wist niet dat Lanti dezelfde persoon was als Adam en dat hij zich helemaal niet om het leven had gebracht. Het pseudoniem kwam voort uit een bijnaam die vrienden hem hadden gegeven: l’anti, omdat hij ‘altijd overal tegen was’. Maar gaandeweg was Lanti uitgegroeid tot tot een nieuwe, anationale persoonlijkheid voor Adam. De laatste was misschien een katholieke jongen uit Normandië, maar de eerste was een wereldburger die gaandeweg alleen nog maar Esperanto sprak. Net als András Cseh hield Eugène Adam bovendien van mystificaties en gebruikte hij het Esperanto om in een alternatieve, deels zelfbedachte wereld te kunnen leven. 86


Voor mensen als Edmond Privat was Lanti in politiek opzicht veel te radicaal; Privat was lid van de Zwitserse sociaal-democratische partij en stond ver af van de utopische gedachten die veel leden van de sat nastreefden. Bovendien was Privat ook te sterk geïnteresseerd in de machtigen der aarde om zich erg aangetrokken te voelen tot de non-conformistische levensstijl van Lanti, die jarenlang samenleefde met een bewonderaarster, hoewel hij nog met een andere vrouw getrouwd was. Omgekeerd moet Privat, die ook nog eens waarderend schreef over de verlangens van Polen om een eigen natie op te richten, in de ogen van Lanti veel te burgerlijk en nationaal denkend geweest zijn. Tegelijkertijd waren de twee mannen, die in die tijd de belangrijkste ideologen van de beweging werden, door elkaar gefascineerd. Nadat Privat een autobiografische schets schreef onder de naam Karlo (de gefingeerde naam van de hoofdpersoon), begon Lanti een soortgelijk boek onder de naam Fredo. Hij heeft het nooit voltooid. Het manuscript beschrijft alleen de jeugd van de auteur en gaat niet in op zijn leven in de Esperantobeweging.Wel beschrijft Lanti onder andere de manier waarop hij van zijn katholieke geloof is gevallen, als een eerste stap op weg naar het onafhankelijk denken. Nadat hij als puber al is begonnen te twijfelen besluit de hoofdpersoon, Fredo, de bijbel zelf maar eens te lezen. Nadat hij net een bijzonder bloeddorstige passage uit het Oude Testament gelezen heeft (Exodus 32:27-34), raakt hij tijdens een wandeling in gesprek met een student. De stijl waarin hij die gebeurtenis beschrijft is kenmerkend voor de mythische manier waarop Lanti over zijn eigen leven nadacht: ‘ – Als er inderdaad zo’n God bestaat, die de opdracht geeft vrouwen en kinderen af te slachten, is het een angstwekkend monster, en helemaal niet bewonderenswaardig, merkte Fredo op. En hij bladerde om andere rood aangestreepte alinea’s te vinden, waar men over soortgelijke wreedheden kon lezen, die door de Heer waren opgedragen, of over Zijn woede-uitbarstingen, dreigementen, donderslagen enzovoort. De raven uit de hoofdtoren van de kasteelruïne vlogen onophoudelijk rond en krasten luider dan gewoonlijk. Het was heel warm en de hemel raakte bedekt met grijze en zwarte wolken. Iets 87


later klonk in de verte een donderslag en tekende een bliksemschicht zigzag het firmament. – Nou, het gaat snel regenen, zei de student; het is beter naar huis terug te gaan. God is waarschijnlijk toornig omdat jij Hem niet aardig vindt. [...] Maar ik wil de gelegenheid niet voorbij laten gaan om je te zeggen dat het naar mijn mening wijzer zou zijn als je geen tijd zou verliezen met het lezen in de bijbel of in boeken over godsdienstgeschiedenis.’ Ook in Roemenië, waar András Cseh inmiddels als kapelaan werkte, werden de omstandigheden voor het Esperanto in de jaren twintig gunstiger. Er werden congressen georganiseerd waar honderden mensen naartoe kwamen om met elkaar in en over de wereldtaal te praten. Tegelijk werd de sfeer in de buitenwereld grimmiger en nationalistischer. Tijdens een congres in 1925 hield Henrik Fischer – de man die ooit een verdwaalde reiziger uit een politiecel had gered met een sleuteltje – een lezing. Aan het eind daarvan vertelde hij een onschuldige anekdote over een Roemeens ezeltje dat zomaar Griekse, Bulgaarse en Albanese ezeltjes kon verstaan, terwijl zijn baasje niks begreep van de baasjes van de andere ezeltjes, omdat de ezeltjes met hun gebalk een gemeenschappelijke taal hadden en de baasjes niet. Iemand in de zaal zag een paar mensen na die anekdote wegsluipen en vervolgens op straat smoezen met een paar jongens met karwatsen: wie werden hier precies met ezels vergeleken? Fischer kon nog net via een achterdeurtje wegsluipen. Vanwege dit opkomende nationalisme, en vooral ook omdat hij nauwelijks of geen Roemeens sprak, begon Cseh zich steeds minder op zijn plaats te voelen in zijn baan als kapelaan. Hij was bovendien reislustig en zijn methode van lesgeven bood goede mogelijkheden om aan die behoefte toe te geven. Hij hoefde de taal van zijn leerlingen niet te kunnen begrijpen: iedereen kon Esperanto leren van András Cseh. Hij vroeg verlof van zijn bisschop en ging op reis. Edmond Privat, met wie Cseh inmiddels een goede relatie had opgebouwd, hielp hem bij de organisatie van die tocht. In het tijdschrift Esperanto plaatste Privat een advertentie waarin lokale groepen werden opgeroepen om Cseh voor een tijdje bij 88


zich uit te nodigen. Zo’n groep moest het treinkaartje betalen vanaf de vorige plaats waar András verbleven had, en zorgen voor kost en inwoning. Cseh en Privat probeerden allebei hun idealen een zo concreet mogelijke vorm te geven. Ze waren bovendien allebei sociaal betrokken zonder ideologisch erg zwaar op de hand te zijn, en ook zonder in hun dagelijks leven veel arbeiders over de vloer te hebben. Binnen de Esperantobeweging werden ze allebei tot de ‘neutralen’ gerekend, degenen die zich vooral in wilden zetten voor het Esperanto en voor het internationale begrip dat die taal in hun ogen zou brengen. De inspiratiebron van Lidia Zamenhof lag veel dichter bij die van haar vader dan bij die van haar prominente generatiegenoten: in de godsdienst. Zij begon zich in de loop van de jaren twintig steeds meer aangetrokken te voelen tot het geloof van de Bahá’i, een vredelievend en monotheïstisch (op de islam gebaseerd) genootschap dat in de negentiende eeuw was gesticht door de Pers Bahá’ulláh. Dit geloof heeft nog steeds over de hele wereld aanhangers, die daarom beweren dat hun geloof de ‘kleinste wereldgodsdienst’ is. Lidia vond veel in dit geloof wat ze herkende van thuis: de overtuiging dat alle mensen en alle monotheïstische godsdiensten in de kern gelijk zijn, en een groot verlangen naar vrede. Bovendien had Bahá’ulláh ervoor gepleit naar een wereldtaal te zoeken, en niet lang voor zijn dood in 1892 zelfs bekendgemaakt dat die taal inmiddels al bestond, zonder daarbij te vermelden waarop hij doelde. Het lag voor de hand om te denken dat het Esperanto, dat net bekend begon te worden toen Bahá’ulláh zijn uitspraak deed, wel eens die taal zou kunnen zijn. Bahá’ulláhs zoon, ‘Abdu’l-Bahá, die na zijn vaders dood de leiding over de sekte had overgenomen, had zijn volgelingen dan ook opgeroepen om het Esperanto ernstig te bestuderen. De Bahá’i hadden het Esperanto in Perzië, waar ze nogal veel aanhang hadden, binnen enkele jaren dan ook redelijk populair gemaakt. Omgekeerd had Lejzer Zamenhof een paar jaar voor zijn dood gezegd dat hij de Bahá’i-beweging ‘heel interessant’ vond, en dat hij veel overeenkomsten zag tussen dat geloof en de ideologie van het esperantis89


me, al waren dat misschien vooral beleefdheidsfrasen voor zijn interviewer, die een aanhanger was van het Bahá’i-geloof. Voor Lidia Zamenhof was er nog een aantrekkelijk aspect aan haar nieuwe levensovertuiging: ze voelde zich persoonlijk aangetrokken door Martha Root, een van de missionarissen voor Bahá’ulláhs geloof. Toen Lidia haar in 1925 voor de eerste keer ontmoette, was Root drieënvijftig jaar oud; net iets jonger dan Lidia’s moeder geweest zou zijn als ze niet een jaar eerder was gestorven. Martha Root was een Amerikaanse die zich aan het begin van de eeuw tot het Bahá’i-geloof bekeerd had, en die in 1912 bovendien Esperanto had geleerd. In 1914 had ze haar baan als redacteur bij een krant opgezegd en was ze de wereld rond gaan trekken. Ze voorzag in haar onderhoud door af en toe over haar reizen en haar geloof te schrijven voor haar oude werkgever en voor lokale kranten in de plaatsen die ze bezocht, door lezingen te geven en door Esperantolessen te verzorgen. Root was een eigenzinnige vrouw, die zich er weinig van aantrok of ze er wel ‘vrouwelijk’ genoeg uitzag en of ze zich wel ‘vrouwelijk’ genoeg gedroeg. Dat was wellicht aantrekkelijk voor Lidia Zamenhof, die in Esperantokringen ook vaak werd bespot om haar uiterlijk, dat door sommigen als ‘potig’ werd beschreven. De vrouwen ontmoetten elkaar op een Esperantocongres waar Martha Root een bijeenkomst had georganiseerd voor Bahá’iesperantisten. Lidia Zamenhof en haar zuster Zofia kwamen er een tijdje bij zitten, zoals de leden van de familie Zamenhof tijdens Esperantobijeenkomsten altijd zoveel mogelijk groepen en groepjes bezochten om niemand voor het hoofd te stoten. Root merkte op dat Lidia iets treurigs had, zoals ze schreef aan een vriendin, en ze wilde haar daarom graag ‘de vreugde van het geloof geven’. Ze was een ontvankelijke ziel tegengekomen en Root ging vervolgens door roeien en ruiten om die vreugde van het geloof over te dragen. Binnen enkele maanden, in april 1926, had ze zichzelf in Warschau uitgenodigd om te komen spreken bij de onthulling van een monument ter ere van Lejzer Zamenhof, en het dan meteen maar zo geregeld dat ze bij de familie kon blijven logeren. 90


Lidia Zamenhof gaf zich niet onmiddellijk over aan het nieuwe geloof, maar uiteindelijk won de sterke persoonlijkheid van Root het toch. ‘Het lijkt mij dat het Esperanto slechts een school is waar toekomstige Bahá’i zichzelf in opvoeden. De Bahá’i-beweging is een stap voorwaarts, ze is groter,’ schreef Zamenhof aan haar vertrouwelinge. Root kon tevreden zijn: ze had een zieltje gewonnen; ze zou Lidia’s opmerking bovendien vrijwel onmiddellijk publiceren in het tijdschrift Heroldo de Esperanto (Heraut van het Esperanto). Lidia Zamenhof kon ook tevreden zijn: ze had een vriendin voor het leven gevonden. Nadat Martha Root weer vertrokken was begon Lidia Zamenhof zich eenzaam te voelen, en te twijfelen. ‘Er was niemand bij me om me aan God te herinneren als ik Hem begon te vergeten,’ schreef ze later. Om zekerheid te krijgen over de waarachtigheid van haar nieuwe levensbeschouwing wilde ze daarom de kleinzoon van de in 1921 overleden ’Abdu’l-Bahá, de jonge Shoghi Effendi, opzoeken in diens tempel in Haifa in Palestina. Als een kersverse Bahá’i moest ze daarvoor echter eerst toestemming hebben van dezelfde Shoghi Effendi, maar hij weigerde die, zonder opgave van redenen, te verlenen. Desondanks zou Lidia Zamenhof zich vanaf dat moment voor alle belangrijke beslissingen in haar leven wenden tot haar raadsman in Haifa, en gehoorzaam zijn raadgevingen opvolgen, hoe slecht ze haar ook uitkwamen. Dat is opmerkelijk, omdat Zamenhof verder helemaal niet de indruk wekt een zwakke of volgzame persoonlijkheid te zijn geweest, integendeel. Ze weerstond moeiteloos de kritiek die haar familieleden of andere esperantisten hadden op haar excentrieke geloofskeuze, die volgens hen het Esperanto in gevaar zou kunnen brengen. Toch heeft ze zich altijd laten leiden door deze raadsman, die vanuit het verre Palestina toch nauwelijks moet hebben kunnen inschatten wat haar situatie als vrouw alleen in Europa en Amerika was. Net als Martha Root reisde András Cseh inmiddels over het continent. Vanuit heel Europa toonden groepen belangstelling voor zijn Esperantocursussen. Zo trok Cseh door Roemenië, Hongarije, Duitsland, Groot-Brittannië en Denemarken. Overal waar hij kwam gaf hij les. Vaak waren zijn cursussen zo opgezet dat er elke 91


avond een les was. Zo hadden de leerlingen geen tijd tussen twee lessen door iets te vergeten. Alleen in Nederland zou Cseh deze methode niet vol kunnen houden: daar konden de cursussen hooguit een keer in de week worden gehouden. De Nederlanders waren allemaal lid van zoveel verenigingen dat ze zich onmogelijk een hele week elke avond konden vrijmaken. In 1927 kwam Cseh uiteindelijk terecht in Zweden. Hier zou hij een paar jaar blijven, al zou hij ondertussen ook uitstapjes maken naar onder meer de Baltische landen. Op foto’s die uit deze jaren zijn overgeleverd staat de jonge pastoor – Cseh was in rang opgeklommen – bijna altijd tussen een groep aantrekkelijke jonge vrouwen. Hij was een knappe en ietwat vaderlijke man, en zijn cursussen waren heel populair bij de dames.Veel van hen stuurden hem brieven, gedichtjes en foto’s van zichzelf, die hij tientallen jaren bewaarde in een kastje. Een aantal malen in zijn leven zou Cseh volgens zijn biograaf, de Nederlandse esperantist Ed Borsboom, zelfs regelrecht gestalkt zijn. (Borsboom introduceert het werkwoord stalki zelfs speciaal in de taal voor de levensbeschrijving die hij in 2003 publiceerde; het woord bestond eerder nog niet in het Esperanto.) Zo was er in de jaren dertig enige tijd sprake van ene Margarete Saxl, die de methode-Cseh had aangepast om hem te kunnen gebruiken voor groepen kinderen. Gaandeweg begon ze Cseh te overladen met brieven: elke paar dagen lag er weer een dikke brief in de bus, vol vragen om raad en ontboezemingen uit Saxls persoonlijk leven. Nadat Csehs naaste medewerkster Julia Isbrucker de correspondentie had overgenomen begon het stalki: ze dook bij allerlei gelegenheden op waar Cseh sprak, om luidkeels haar beklag te doen over de misdragingen die hij volgens haar zou hebben begaan. Ook in Nederland trokken Csehs cursussen veel belangstelling: of ze nu plaatsvonden in Utrecht of in Dordrecht, in Leeuwarden of in Arnhem, overal sprak Cseh voor een zaal met minstens honderd belangstellenden. Het Esperanto was modern en progressief, en steeds meer esperantisten zagen zichzelf ook als zodanig. In 1929 had de Nederlandse esperantiste Julia Isbrucker haar goede vriend Cseh ertoe overgehaald zich in Nederland te vestigen en hier zijn cursussen te komen geven. Isbrucker was een da92


me uit de gegoede middenklasse, getrouwd met Jan Isbrucker, een ingenieur die zelf ook esperantist was. Het echtpaar had besloten zich in te zetten voor de verbetering van de wereld in het algemeen en de invoering van het Esperanto in het bijzonder. Ze hadden allebei een groot organisatorisch talent – Julia zat onder andere in het bestuur van de Bond van Vegetarische Esperantisten en Jan was jarenlang de drijvende kracht achter de Akademio de Esperanto, een taaladviesinstelling die gemodelleerd was naar de Académie française en soortgelijke organisaties voor andere talen. De rest van hun leven zou het echtpaar met de pastoor uit Transsylvanië samenwerken. Het was Julia’s idee om een internationaal instituut op te zetten dat de cursussen volgens de methode-Cseh zou stimuleren, verbreiden en organiseren. Opmerkelijk genoeg werd dit idee met weinig enthousiasme ontvangen. De Esperantobeweging had aan het begin van de jaren dertig een centralistische structuur gekregen. Het hoofdkantoor van de wereld-Esperantobeweging was gevestigd in Genève, en in hetzelfde pand bevond zich het secretariaat van het Internationaal Centraal Comité van de Esperantobeweging, dat geleid werd door de jonge en energieke Duitser Robert Kreuz. Dat Centraal Comité bestond uit een handjevol personen die in ieder geval zichzelf als de ‘regering’ van de Esperantowereld beschouwden, die vaderlijk besloten wat goed was voor het esperantistenvolkje, en in de praktijk van alledag had Kreuz het als voorzitter wat dat betreft voor het zeggen. Kreuz reageerde dan ook als door een adder gebeten toen hij hoorde van de plannen van de Isbruckers. Volgens hem mocht een dergelijk instituut ‘volgens de wetten van het Esperantobestuur’ alleen onder leiding van het Internationaal Centraal Comité worden opgericht, en moesten eventuele inkomsten van het werk van zo’n instituut ook naar dat Comité vloeien. Omdat het niet goed mogelijk was om het Esperantopubliek te bereiken zonder goedkeuring van het Comité moest er nog heel wat geschipperd worden voordat het instituut uiteindelijk kon worden opgericht. In sommige opzichten was Kreuz overigens wel wat verlichter dan de Isbruckers. Toen in 1937 een contactpersoon voor de uea in Nederlands-Indië moest worden aangewezen vond Jan Isbruc93


ker dat die rol alleen door een Europeaan kon worden vervuld, terwijl Kreuz beargumenteerde dat ook ‘inlanders’ voor die functie in aanmerking moesten komen. Julia Isbrucker bleef zelf ook niet altijd vrij van de paternalistische en centralistische trekjes waar ze bij Kreuz op stootte, en sprak haar medewerkers soms streng toe als zij de methode-Cseh niet helemaal zuiver toepasten en hun manier van lesgeven aanpasten als de omstandigheden daarom vroegen. Een van die medewerkers was Gyula Baghy, een Hongaarse dichter, die tot zijn schande soms zelf verhaaltjes bedacht om aan zijn cursisten te vertellen, in plaats van zich te houden aan het voorgeschreven materiaal. Het instituut dat Julia had opgericht werd al snel succesvol. Het had de tijdgeest ook mee. In het voorjaar van 1930 had András Cseh een cursus gegeven in Arnhem. Die cursus had grote indruk gemaakt op burgemeester S. J. R. de Monchy, die vervolgens het idee lanceerde om een landgoed aan de rand van de stad ter beschikking te stellen van het nieuwe instituut. In november van hetzelfde jaar was de zaak rond en in de zomer van 1931 werd het gebouw officieel geopend, met onder meer een toespraakje van De Monchy in het Esperanto en een loterij waarbij zes moderne automobielen de hoofdprijzen waren. De gemeente nam de zorg voor het park en de buitenkant van het gebouw op zich; het instituut hoefde geen huur te betalen en alleen zelf het interieur te verzorgen. Het geld dat hiervoor nodig was kon verdiend worden door kamers te verhuren aan cursisten, die van heinde en verre naar Arnhem trokken om les te krijgen van András Cseh. Die gaf bovendien populaire cursussen voor toekomstig cursusleiders die met zijn lesmethode de wereld in wilden trekken. Het Arnhemse Esperantohuis moet een statig gebouw geweest zijn, met een eigen salon, een restaurant, een terras, een groot cursuslokaal voor een paar honderd mensen en heel veel hotelkamers, met balkons die uitzagen op een meertje. Cseh had zelf ook een kamer, en zou er tot aan de oorlog elke zomer een paar maanden verblijven. De rest van het jaar woonde hij in Den Haag, waar ook de Isbruckers woonden. Zij hadden een pand gekocht in de Riouwstraat, een statig gebouw in een straat in een sjieke Haagse 94


wijk. In dat pand werden het kantoor, de bibliotheek en het Internationale Esperanto-Instituut gevestigd – ze zitten er nog steeds, al is het gebouw de laatste twintig jaar wat minder goed onderhouden. Cseh kreeg er ook een appartementje, waar hij tot aan zijn pensionering zou blijven wonen. Een ander succes was de oprichting van het tijdschrift La praktiko (De praktijk), dat binnen korte tijd ongeveer dertienhonderd abonnees had in Nederland alleen – veel meer dan het ongeveer tegelijkertijd opgerichte tijdschrift Onze Taal, dat over het Nederlands ging. Cseh was de redacteur van het tijdschrift en schreef het tientallen jaren lang voor een belangrijk gedeelte vol. Lidia Zamenhof was een van de eerste Esperantoleraren die het vak van Cseh leerden. Zij had al enige tijd op eigen houtje lesgegeven op wat traditionelere manieren, maar had tijdens wereldcongressen eens een les van Cseh bijgewoond en was daardoor steeds meer in zijn methode van doceren geïnteresseerd geraakt. Zamenhof deed niet wat er van haar verwacht werd. De meeste vrouwen van haar generatie werden moeder en huisvrouw, maar uit niets blijkt dat Zamenhof dat ook maar een seconde overwogen heeft. Gegeven die neiging tot zelfstandigheid had het misschien voor de hand gelegen dat ze was gaan studeren – medicijnen, zoals veel van haar familieleden hadden gedaan, of rechten, zoals haar moeder graag wilde, en waarvoor ze ook haar eerste tentamens al had gehaald. Maar Lidia Zamenhof had besloten om haar leven te wijden aan de taal van haar vader, en aan haar nieuwe Bahá’i-geloof. In 1930 had ze eindelijk van haar geestelijk leidsman toestemming gekregen de tempels in Palestina te bezoeken, en in de zomer kon ze nu ook de methode leren kennen die haar in het komende decennium in staat zou stellen door heel Europa te trekken om overal de taal van haar vader te onderwijzen. Omdat Cseh zich inmiddels min of meer permanent in Nederland gevestigd had, en er niet vaak meer op uittrok om les te geven, werd Lidia de bekendste en meest gewilde Cseh-docent in Europa. Ze had natuurlijk ook haar achternaam mee: het was wel chic om Esperanto te leren van een heuse Zamenhof. Bovendien moet ze een indrukwekkende persoon geweest zijn. Op foto’s ziet 95


ze er kordaat uit, en hoewel ze wat verlegen was, was ze van alle prominente esperantisten in die tijd misschien wel degene die het duidelijkst een idealistisch verlangen naar een betere, vreedzame wereld toonde.Veel vrouwelijke studenten werden bovendien aangetrokken door haar zelfstandigheid en haar onversneden feministische ideeën. Tijdens een wereldcongres hield ze eens een lezing waarin ze aankondigde dat de tijd waarin de man de vrouw overheerste snel ten einde zou komen. ‘Vrouwen moeten opstaan, ze willen opstaan, ze staan al op! Niet om de mannen ten val te brengen, niet om de heersersscepter uit hun handen te rukken en voor zichzelf de soevereiniteit over de wereld te grijpen, [...] zelfs de fanatiekste feminist wil dat niet.Vrouwen willen alleen gelijkheid!’ Om die gelijkheid te bereiken moest Zamenhof vechten. De tijden waren bovendien economisch moeilijk, vooral in Polen, en daarom moest ze wel reizen als ze als Esperantolerares haar geld wilde verdienen. In de zomer van 1932 vertrok ze naar Zweden, waar ze maar net succesvol genoeg was om in haar levensonderhoud te kunnen voorzien, en daarna naar Frankrijk, waar ze vaak meer dan honderd vijftig studenten in een klaslokaal had zitten en bijna vier jaar zou rondreizen. Tussendoor schreef ze verhalen en vertaalde ze romans uit het Pools in het Esperanto. Inmiddels deden zich in deze zelfde, veelbewogen, periode een aantal drama’s voor in het persoonlijk leven van András Cseh. Zijn moeder kwam te overlijden, en verder kreeg hij in 1933 een boze brief van de bisschop van Haarlem, J. Aengenent. Deze bisschop was op de een of andere manier ter ore gekomen dat Cseh zich vooral met de propaganda van het Esperanto bezighield. Nu was dat op zichzelf misschien nog niet zo erg, want al sinds het begin van de twintigste eeuw bestond er een bloeiende katholieke Esperantobeweging in Nederland. Den Haag, waar Cseh woonde, had zelfs een aparte club van katholieke esperantisten, die een eigen tijdschriftje uitgaf, Mara stelo (Sterre der zee). Deze beweging was ook nog een tamelijk conservatieve hoeder van de katholieke waarden – ze zag alleen het Esperanto als een mogelijke opvolger van het Latijn als eenheidstaal van de heilige katholieke moederkerk – en kon dus nauwelijks als een gevaar voor die kerk gelden. 96


Cseh was echter nooit nauw betrokken geraakt bij deze katholieke beweging. Hij had juist geprobeerd om zijn cursus aan alle gezindten aan te bieden, en werkte nu samen met de niet-katholieke familie Isbrucker. In het verzuilde Nederland wekte dit grote irritatie bij de bisschop, die Cseh per brief maande zijn heilloze werkzaamheden onder niet-gelovigen zo snel mogelijk te staken. Als pastoor werd hij niet betaald om andersdenkenden te vermaken. Er volgde een uitgebreide, deels kerkrechtelijke, correspondentie, waarvan de uitkomst was dat Aengenent verordonneerde dat Cseh zijn Esperantoactiviteiten moest staken, of anders het bisdom Haarlem, waar Den Haag toen nog onder viel, zo snel mogelijk moest verlaten. Toen Cseh vervolgens bij de bisschop van Utrecht aanklopte om te vragen of hij dan niet formeel in Arnhem mocht verblijven, werd hem dat ook ontzegd, onder verwijzing naar het Haarlemse vonnis. Uiteindelijk zag Cseh, die voor alles bij het Internationale Esperanto-Instituut van Julia Isbrucker wilde werken, maar één oplossing: hij legde het priesterambt neer, al zou hij tot aan zijn dood katholiek blijven. András Cseh begon zich steeds meer in Nederland en vooral in Den Haag thuis te voelen en hij wilde dan ook niet emigreren. In 1939 kreeg hij zelfs een Nederlands paspoort, dankzij tussenkomst van een ex-leerling van hem, de succesvolle sociaal-democratische parlementariër Willem Drees. In de loop van de jaren twintig en dertig bemoeide Drees zich actief met de Esperantobeweging, zoals hij zich ook inzette voor het steno, de manier om op spreeksnelheid te kunnen schrijven. Altijd als de Esperantobeweging een beroep op hem deed schreef Drees een paar regels om de taal aan te bevelen bij de rode familie. Het Esperanto en het steno waren in de ogen van Drees, en van veel andere sociaal-democraten van die tijd, allebei idealen met een grote praktische toepasbaarheid. Het Esperanto was een betere oplossing voor de problemen van internationale communicatie dan de bestaande talen, en het steno een betere manier van schrijven dan de bestaande schriftsoorten. Steno was makkelijker te leren en sneller te gebruiken, en bovendien kon een goede stenoschrijver alle mogelijke talen op een uniforme manier opschrijven. De idealen achter het steno werden overigens vrij snel vergeten omdat het systeem binnen korte tijd 97


vooral praktisch ingang vond en op secretaresseopleidingen werd aangeboden. Generaties secretaresses hebben geleerd om in steno te notuleren zonder daar een ideaal aan te verbinden; pas de komst van de dictafoons en de tekstverwerker heeft de kennis van het steno teruggedrongen. Ook Willem Drees heeft het steno een tijdje in de praktijk gebruikt, omdat hij als stenograaf bij de Tweede Kamer werkte. Met het Esperanto was hij minder actief; wel hield hij nog in de jaren vijftig en zestig af en toe een toespraak in die taal als er een internationaal congres van esperantisten in Nederland gehouden werd. In 1965 zou hij nog aanwezig zijn bij Csehs zeventigste verjaardagsfeestje. In het rijtje van steno en Esperanto hoort nog minstens een derde woord op -o: klavarskribo. Dit notatiesysteem voor (piano)muziek was aan het eind van de jaren twintig ontwikkeld door de Nederlandse ingenieur Cornelis Pot (1895-1977), een esperantist. Het woord klavarskribo (klavierschrift) is, met Esperanto zelf, het enige woord dat het Nederlands uit het Esperanto geleend heeft. Pot vond het bestaande muziekschrift te moeilijk, terwijl het tegelijkertijd niet adequaat was. Het klavarskribo is een vereenvoudigde weergave van de ordening van alle toetsen op een pianoklavier. De noten worden op dat klavier aangetekend, en dat moet het klavarskribo gemakkelijker te leren maken dan het bestaande notenschrift. Omdat de muziekwereld niet zo enthousiast reageerde als Pot had verondersteld, begon hij na een tijdje zelf schriftelijke cursussen uit te geven. De gevestigde muziekleraren wezen er graag op dat je een muziekinstrument niet met een schriftelijke cursus kunt leren bespelen, en al helemaal niet ‘binnen drie maanden’, zoals Pot in zijn advertenties beloofde. Het klavarskribo kent in Nederland nog steeds een zekere aanhang. Er is een Klavarvereniging Nederland, en elk jaar verschijnen er nieuwe muziekuitgaven in deze notatie. Volgens de vereniging zijn er momenteel in Nederland ongeveer vijfduizend mensen die het klavarskribo gebruiken. Dat zijn er meer dan het aantal actieve esperantisten in Nederland. 98


In de jaren dertig was de Esperantobeweging in Nederland nog bijzonder sterk. De Esperantoverenigingen binnen de verschillende maatschappelijke zuilen hadden samen enkele tienduizenden leden. Volgens de Duitse esperantist en journalist Teo Jung waren er in het midden van de jaren dertig, toen hij vanuit Duitsland naar Nederland vluchtte, in Den Haag alleen al tussen de drie- en zesduizend mensen die de taal spraken. Esperantisten hebben altijd de neiging gehad hun aantallen een beetje te overdrijven, maar groot was de beweging in die tijd wel. In een stad als Rotterdam waren vier ‘Esperantohuizen’ waar de esperantisten tijdens clubavonden bij elkaar kwamen, waarin bibliotheekjes en boekwinkeltjes gevestigd waren en waar de administratie van de groeiende beweging werd gedaan. In heel Nederland waren in totaal dertien van dat soort gebouwen. De vara en de kro verzorgden uitzendingen in het Esperanto. Geregeld werden er nationale en internationale bijeenkomsten in Nederland gehouden. De tijden waren economisch en politiek allesbehalve rooskleurig, maar er was genoeg ruimte om te werken aan een betere wereld. Drie groepen waren het succesvolst: de katholieken, de neutralen en de arbeiders-esperantisten. De laatsten hadden de meeste leden en wisten het meest tot stand te brengen binnen hun zuil. In 1936 verscheen een jubileumboek om het vijfentwintigjarig bestaan van de arbeidersesperantistenbeweging te vieren. Dat was een bijzonder fraai uitgegeven boekje – zoals alle boekjes van de Nederlandse socialistische esperantisten er verzorgd uitzagen, onder meer dankzij de goede contacten die er bestonden met drukkerij Dico in Amsterdam, die tegen heel lage kosten opmaak, zetén drukwerk verzorgde. De directeur van Dico, P. J. Pestman ging er prat op dat hij zijn medewerkers nu veel betere werkomstandigheden kon bieden dan hij zelf als jong zettertje gekend had: een beter loon, een kortere werkweek en meer vrije dagen. ‘Veertien dagen vakantie met een week loontoeslag is, in afwijking van vele andere drukkerijen, nog steeds regel,’ schreef Pestman trots. ‘De werkplaatsen zijn ruim, met veel licht en lucht. De leiding heerst niet, doch leidt en geeft iederen medewerker een zekere individuele vrijheid van werken.’ In zijn wereldbeeld paste ook het Esperanto, en hij had zijn personeel zelfs in werktijd op Esperantoles 99


laten gaan zodat er minder fouten in het drukwerk gemaakt werden. Een redacteur van Laborista Esperantisto (Arbeiders-esperantist) was hiervoor een aantal malen naar de drukkerij gekomen, maar volgens Pestman mocht ‘van die bereidwilligheid slechts een bescheiden gebruik worden gemaakt, omdat de redacteur-bestuurder met allerlei ander werk voor de Federatie [van ArbeidersEsperantisten] was overbelast’. Aan de inhoud van het jubileumboekje hadden de esperantisten net zoveel zorg besteed als aan de vormgeving. Er stond een uitgebreid overzicht in van de ontwikkeling van de arbeidersbeweging tussen 1911 en 1936 (een van de zeldzame gedrukte bronnen over de geschiedenis van de Nederlandse Esperantobeweging), felicitaties van Esperantoverenigingen van over de hele wereld, en van enkele bekende esperantisten, zoals Zofia Zamenhof en sat-leider Lanti, en van bekende personen uit de socialistische beweging als Willem Drees, dominee Schermerhorn (‘oud-redakteur van ‘‘De wapens neder’’ ’), de Antwerpse burgemeester Cam. Huysmans, senator en voorzitter van de Algemene Nederlandsche Diamantbewerkersbond Henri Polak, de voorzitter van de Internationale Vegetaristen-Unie C. J. van Borrendam, en de schrijver en onderwijzer Theo Thijssen. Het jubileumboek was voor een belangrijk deel volgeschreven door de huisschilder Frits Faulhaber, die lange tijd voorzitter van en een van de drijvende krachten achter de Federatie van Arbeiders-Esperantisten was. Bovendien was hij redacteur van het tijdschrift La progresanto (De gevorderde) dat de federatie uitgaf, en had hij een dik Nederlandstalig boek met een Esperantotitel geschreven over de didactiek van de Esperantogrammatica voor arbeiders-cursusleiders, Tra la labirinto de la gramatiko (Door het grammaticalabyrint), dat in de wandeling Tra la la genoemd werd. Faulhaber besteedde al zijn vrije tijd aan het Esperanto. ‘Wij hebben geleerd,’ zei hij in een interview in het jubileumboekje, ‘om al die zogenaamde ‘‘verloren ogenblikken’’, de tijd, doorgebracht in spoor of tram, ja, elke 5 minuten, dat we ergens moeten wachten, ten nutte te maken.’ En: ‘De Zaterdagen en Zondagen zijn mooie dagen, want dan kan je een boel doen!’ Niet alleen de arbeiders-esperantisten boekten in die tijd grote 100


successen in Nederland. Julia Isbrucker stapte begin 1935 op de hoofdredacteur van de Haagsche Post af met een stapel boeken in het Esperanto. Die was daar kennelijk zo van onder de indruk dat hij binnen enkele weken András Cseh uitnodigde om een wekelijkse column in zijn blad te publiceren – in het Esperanto. Dat heeft Cseh een jaar lang gedaan. De wereldwijde vereniging voor arbeiders-esperantisten, de sat van de onconventionele Lanti, was inmiddels in woelig vaarwater geraakt. Binnen de vereniging waren vanaf de oprichting afdelingen geweest voor de verschillende politieke overtuigingen, zoals een anarchistische en een communistische fractie. De laatste was verreweg de best georganiseerde, en werd bovendien steeds meer gedomineerd door esperantisten uit de SovjetUnie, die de hele vereniging meer en meer tot een propagandamachine voor het stalinisme probeerden om te vormen. Lanti en de andere niet-communistische leiders verzetten zich daartegen, en uiteindelijk was een afsplitsing van de communistische fractie in een geheel eigen, volkomen op de Sovjet-Unie gerichte vereniging het resultaat. Veel succes had die afsplitsing echter niet, want in het westen voelden echte communisten zich nooit erg aangetrokken tot het in hun ogen te zachtmoedige Esperanto. Kameraadschappelijk ging het er niet aan toe bij die scheuring. Er circuleerden versjes als ‘Al Lantistoj-etburgôj en sat/Trafu proleta piedbat’’ (‘Laat de Lantisten-kleinburgers in sat/Maar getroffen worden door een proletarische oplawaai’). Lanti werd zelf steeds radicaler in zijn ‘anationalisme’. Wie het nationalisme afwees, vond hij, moest ook alle nationale symbolen afwijzen, zoals het gebruik van een ‘nationale taal’. Dus probeerden hij en zijn aanhangers steeds minder Frans te gebruiken en alleen nog in het Esperanto te schrijven, te praten en te denken. Lanti week hierin af van de communis opinio onder de meeste esperantisten. Het was niet Zamenhofs bedoeling geweest dat het Esperanto andere talen zoals het Frans of het Russisch zou vervangen. Hij wilde dat mensen zijn taal naast hun eigen taal zouden gebruiken. De meeste esperantisten bleven ook aan deze gedachte vasthouden, maar Lanti meende dat het gebruik van ‘nationale’ 101


talen ook ‘nationaal’ denken in de hand zou werken. Ook met zijn echtgenote sprak Lanti bij voorkeur Esperanto. Deze vrouw, Ellen Kate Limouzin, was een tante van de schrijver George Orwell. In zijn beroemde boek 1984 laat Orwell de overheid een huiveringwekkende, bedachte taal introduceren, Newspeak. Het doel van die taal was, schreef Orwell in een appendix bij zijn roman, ‘...niet alleen om in een uitdrukkingsmiddel te voorzien voor de wereldbeschouwing en mentale gewoontes die geëigend waren voor de aanhangers van IngSoc [het Engelse socialistische gedachtegoed dat staatsideologie geworden is in het boek], maar om alle andere manieren van denken onmogelijk te maken. Het was de bedoeling dat als Newspeak eenmaal geheel geaccepteerd was, en Oldspeak vergeten, een ketterse gedachte – dat wil zeggen, een gedachte die afweek van de principes van IngSoc – letterlijk ondenkbaar was, in ieder geval in zover het denken van woorden afhangt.’ Naar verluidtt baseerde Orwell Newspeak voor een deel op het Esperanto, omdat hij zich ergerde aan het taalfanatisme van zijn tante en haar echtgenoot. Overigens lijkt Newspeak in de vorm maar weinig op het Esperanto, en veel meer op het Basic English, een sterk vereenvoudigde vorm van het Engels die was voorgesteld door de Britse taalkundige C.K.Ogden. In ieder geval is het idee dat je door de keuze van de ‘juiste’ taal ook de ‘juiste’ gedachtewereld kunt kiezen duidelijk verwant aan de visie van Lanti. Ook in de neutrale tegenhanger van de sat, de wereld-Esperantovereniging uea, ontstond in de jaren dertig gerommel. Door financieel wanbeheer en door de economische malaise in heel de westerse wereld was de vereniging in ernstige financiële problemen geraakt. Het leven in Genève, waar het hoofdkantoor gevestigd was, was bovendien veel duurder geworden dan elders in Europa. Het gevolg daarvan was dat de salarissen van de medewerkers in geen verhouding stonden tot wat de leden aan contributie konden opbrengen. Vervolgens ontstonden er ook nog ernstige bestuurscrises.Voor een deel hadden deze te maken met een verschil in inzicht over de te volgen koers. Sommige jongere esperantisten wilden af van de 102


‘ouderwetse’ ideologie van mensen als András Cseh en Edmond Privat, die puur internationale organisatievormen voorstonden: iedere wereldburger kon rechtstreeks lid worden van de vereniging, die geen landelijke afdelingen had. De jongeren zochten het juist in nationalere organisatieverbanden, waarbij men lid werd van een landelijke vereniging en zo indirect van de overkoepelende internationale, en het lukte hun uiteindelijk de oude garde uit het bestuur te werken. Hiermee waren de moeilijkheden nog niet opgelost, bijvoorbeeld omdat de financiële problemen steeds nijpender werden. Een deel van het bestuur zocht een oplossing in een verhuizing van het hoofdkantoor naar Londen, waar het leven in ieder geval wat goedkoper was dan in Zwitserland. Een groep (Zwitserse) esperantisten die zeggenschap had over het hoofdkantoor verzette zich hier heftig tegen, en het gevolg was een scheuring: een groot deel van het bestuur en van de nieuwe leden ging over in een nieuwe organisatie (de Internationale Esperantobond), die zich zou vestigen in Londen, terwijl een sterk uitgedunde uea in Zwitserland achterbleef. De twee verenigingen zouden elkaar ongeveer tien jaar zwart blijven maken, hoewel dit niet verhinderde dat ze tijdens de Tweede Wereldoorlog gezamelijk optrokken om esperantisten in moeilijkheden te hulp te schieten. Voor een deel hadden de problemen in deze verenigingen te maken met interculturele miscommunicatie. Ook als een Fransman en een Japanner dezelfde taal spreken gebruiken ze die taal nog niet op dezelfde manier: ironie, onderkoelde woede, dramatische toespraken en achterkameroverleg worden nu eenmaal niet in elke cultuur op dezelfde manier geïnterpreteerd. Daar komt nog eens bij dat de leden en zelfs de bestuursleden van de verenigingen elkaar sporadisch zagen, en veel communicatie schriftelijk plaatsvond. Als je elkaar niet ziet kan een vuurtje snel oplaaien. Niet gehinderd door dit soort organisatorische perikelen vertrok Lidia Zamenhof in november 1937 naar de Verenigde Staten. De reis was voorbereid door Lidia’s ‘spirituele moeder’ Martha Root en goedgekeurd door haar ‘spirituele vader’ Shoghi Effendi. In Amerika moest ze zowel over het geloof als over het Esperanto 103


spreken. Dit had nogal wat voeten in de aarde, want vooral de Amerikaanse esperantisten waren sceptisch over het welslagen van deze onderneming. Het Esperanto was in de Verenigde Staten lang niet zo’n succes als in Europa, en de Amerikanen betwijfelden daarom of Zamenhof wel genoeg geld zou kunnen verdienen met haar cursussen en lezingen. Daar kwam bij dat met name de esperantisten kritisch waren over het feit dat ze haar Esperantowerk liet samengaan met lezingen over het Bahá’i-geloof. Esperantisten werden toch al als een stelletje excentriekelingen gezien, en dat beeld kon door de combinatie met die onbekende godsdienst alleen maar verslechteren. Toen Zamenhof aankwam in New York had ze eerst problemen met de douane, die de samenstelling van haar bagage – een verzameling gekleurde papiertjes en rubberen speelgoeddieren, de standaarduitrusting van een docent volgens de methode van Cseh – nogal verdacht vond. Daarna hadden wat journalisten haar opgewacht in haar hotel. Het was alweer dertig jaar geleden dat de jonge Edmond Privat zijn opwachting had gemaakt in New York, en inmiddels was het nieuwtje voor de Amerikaanse pers er wel vanaf, dus de grote kranten gaven geen acte de présence. Bovendien was de toon van de Amerikaanse journalistiek inmiddels sterk veranderd. Tot haar verbijstering vroegen de reporters Zamenhof weinig over haar idealen, en in plaats daarvan allerlei persoonlijke details. Hoe oud was ze? Hoe lang? Had ze minnaars? (‘No have time fora such phoolishnessck.’) Hoeveel woog ze? Op die laatste vraag keek ze nogal verbaasd. De journalist riep: ‘Laat me raden!’ en liet haar opstaan. ‘Vijftig kilo,’ zei hij toen. Dit was slechts de eerste in een serie van verbazingwekkende belevenissen. ‘Je kunt hier twee keer per dag ijs eten,’ schreef ze aan haar familie. ‘Je kunt het in elke apotheek kopen. [...] In Amerikaanse apotheken lijken medicijnen wel de minst belangrijke rol te spelen.’ Een andere opmerkelijke ontdekking was de tweedehandsautohandel: ‘In sommige landen gaat een arme man die geen nieuwe kleren kan kopen naar een tweedehandswinkel en koopt een oude jas. De Amerikaan die zich geen nieuwe auto kan veroorloven (er zijn veel van dat soort mensen) maar vindt dat hij een eigen auto nodig heeft (daar zijn er nog meer van) gaat naar een 104


plein waar oude auto’s staan te wachten tot iemand ze koopt.’ De reis door de Verenigde Staten zou een paar jaar duren en slaagde ondanks alle scepsis. Er kwamen weliswaar niet zoveel enthousiaste leerlingen opdagen als in Frankrijk het geval was geweest, maar Zamenhof, die er een sobere levensstijl op na hield, kon de eindjes aan elkaar knopen. Lidia Zamenhof bleef boven alles een enthousiaste lerares, die zich niet om materiële zaken leek te bekommeren. Een esperantiste in Illinois schreef: ‘Een kleine, verlegen, blonde, bebrilde dame stond naast me, en stelde zich voor als juffrouw Zamenhof. [...] Ze was stil, en meer introdan extravert. Ze droeg een grote bril met sterke glazen, wat haar een nogal geleerde en enigszins uilachtige aanblik gaf. Ze werd een ander mens als ze voor de klas stond. Ze was dynamisch, en sprak met een krachtige stem. Ik weet nog dat ze op een bepaald moment haar stoel hoog in de lucht hield omdat ze ons het woord segô (stoel) in het Esperanto leerde.’ Inmiddels werd de situatie in Europa, en vooral ook in Zamenhofs vaderland Polen, steeds grimmiger. Na de Anschluss van Oostenrijk bij Hitler-Duitsland, had de Poolse regering een wet aangenomen die het mogelijk maakte om Poolse burgers – met name joden – die meer dan vijf jaar in het buitenland hadden verbleven hun nationaliteit te ontnemen. Lidia Zamenhof had ondertussen al vele jaren door Europa gezworven. Haar Amerikaanse vrienden probeerden haar ertoe over te halen een Amerikaans paspoort aan te vragen, en hoewel Zamenhof daar ook het nut wel van inzag, bleef ze aarzelen. Wel vroeg ze een verlenging van haar verblijfsvergunning aan, maar omdat ze in de aanvraag meldde dat ze Esperantolessen gaf, terwijl ze op haar visum niet mocht werken, werd die haar niet verstrekt. Eind september 1938 kreeg ze bericht dat ze het land binnen korte tijd moest verlaten. Omdat de autoriteiten nu hadden ontdekt dat ze de wet had overtreden door zonder de juiste papieren geld te verdienen met haar lessen, was de kans klein dat ze nog in aanmerking zou komen voor een Amerikaans paspoort. Ook een poging om naar Canada uit te wijken mislukte, omdat de Canadese Esperantovereniging Zamenhof niet wilde uitnodigen: er was te 105


weinig belangstelling voor het Esperanto, en de Canadezen durfden de verantwoordelijkheid niet aan. Dus vertrok Lidia Zamenhof eind 1938 met een stoomschip naar Polen. Op de boot zou ze nog een van Bahá’ulláhs geschriften in het Esperanto vertalen. De nazi’s hadden weinig op met het Esperanto. In zijn boek Mein Kampf had Hitler al geschreven: ‘Zolang de jood niet de meester is over de andere volkeren, moet hij, of hij nu wil of niet, hun taal spreken, maar zodra zij zijn slaven zullen zijn, zullen ze allemaal een universele taal moeten leren [bijvoorbeeld Esperanto!], zodat het jodendom hen ook met dit middel makkelijker kan overheersen.’ De nazi’s hadden bovendien een alternatief voor het Esperanto – het Duits. Opvallend genoeg hadden Hitlers woorden niet iedereen afgeschrikt om tegelijkertijd esperantist en nazi te zijn. Zo ontstond een vreemde paradox: een kortstondige periode van nazi-propaganda in het Esperanto. De Duitse Esperanto-Bond bleef nog enkele jaren na 1933 zijn Bundesnachrichten (Bondsnieuws) uitgeven. In het februarinummer uit 1936 staat daarin een artikel ‘Wir lassen uns nicht beleidigen!’, waarin de bond ingaat op enkele ‘beledigende’ opmerkingen die er in blaadjes als dat van de nationaalsocialistische studentenbond, Die Bewegung, hadden gestaan: ‘De leden van onze bond,’ schreven de esperantisten, ‘zijn zonder uitzondering Duitse volksgenoten, die hun volk en vaderland van ganser harte liefhebben; ze zijn voor het grootste deel oude frontstrijders die hun leven voor hun Duitse broeders [...] ontelbare malen hebben ingezet, en ze zijn voor een deel ook partijgenoten, en daarmee prominente strijders voor het nationaal-socialistische gedachtegoed.’ In hetzelfde nummer staat ook een voorbeeldbrief in het Duits en het Esperanto die de trouwe leden van de bond aan hun buitenlandse correspondenten konden sturen: ‘Veel dank voor uw verhelderende activiteit met betrekking tot het rassenprobleem. Wij Duitse esperantisten zien het als onze voornaamste opgave door het Esperanto onze Führer Adolf Hitler in zijn moeilijke reconstructiewerk te hulp te schieten.’ Onder aan de brief staat ‘met Duitse groet.’ Elders in de Bundesnachrichten werd ook wel ‘Heil Hitler!’ geschreven, en uitgelegd dat het onzin is om de 106


Esperantoster gelijk te stellen aan de jodenster, want de eerste heeft vijf punten en de tweede zes. Nationaal-socialisme en esperantisme lijken onverenigbare gedachtewerelden, en voor Adolf Hitler, de studenten van Die Bewegung en veel andere nazi’s waren ze dat ook. De nazi-autoriteiten begonnen steeds meer problemen te krijgen met de taal die in hun ogen uiteindelijk door een jood was bedacht om de hele wereld in zijn greep te krijgen. Ook voor de meeste esperantisten was het vanaf het begin duidelijk dat je niet tegelijkertijd kon streven naar een wereldtaal en pal staan voor een moorddadig wereldbeeld. Er zijn verschillende redenen geweest waarom de leiders van de Duitse Esperanto-Bond toch probeerden nazisme en esperantisme te verenigen. Sommigen hebben hun liefhebberij willen voortzetten, al betekende dat een beetje marchanderen met de machthebbers. Anderen hebben misschien ‘van binnenuit’ het systeem wat willen ombuigen, en gehoopt dat het uiteindelijk met alle nationalistische retoriek wel mee zou vallen. Maar er moeten er ook minstens een paar zijn geweest die erin zijn geslaagd de twee ideologieën in hun hoofd te verbinden. Er zijn ook wel aanknopingspunten voor zo’n verbinding. Zo is voor veel esperantisten ‘zuiverheid’ van de talen altijd een belangrijk argument geweest: als een nationale taal als het Engels of het Frans internationaal gebruikt wordt beginnen mensen die talen wat krommer spreken. Anderzijds zullen mensen in hun eigen taal leenwoorden uit het Engels en het Frans gebruiken, zodat ook die eigen taal minder zuiver wordt. Aan het Esperanto worden bijna magische krachten toegeschreven waardoor deze taal dit soort corrumperende effecten niet zou hebben. Dit soort ‘zuiverheid’ speelt ook een belangrijke rol in de nationaal-socialistische gedachtewereld: de talen moeten niet door elkaar gegooid worden, want dan krijg je een allegaartje. Alleen vonden de meeste nazi’s het Esperanto zélf ook al zo’n allegaartje, dat uiteindelijk zou afleiden van het reine Duits. De positie van de Duitse Esperantovereniging was daarom vanaf het begin hopeloos. De eerste jaren beperkte de strijd zich nog tot speldenprikjes. In 1935 verboden de autoriteiten het gebruik van 107


klaslokalen voor Esperanto-onderwijs. In april 1936 werden twee Nederlandse esperantisten die op bezoek waren in Düsseldorf vier dagen in hechtenis genomen en verhoord. Kranten publiceerden soms heftige aanvallen op de esperantisten. Maar pas op 20 juni 1936 nam Heinrich Himmler uiteindelijk het besluit om alle Esperanto-organisaties in het Duitse Rijk te verbieden. Hoewel er weinig of geen mensen om het leven zijn gebracht louter omdat ze Esperanto spraken, verloren veel esperantisten tijdens de Tweede Wereldoorlog het leven, bijvoorbeeld omdat ze joods waren, omdat ze in het verzet gingen, of omdat ze behalve esperantist ook socialist waren. Het Esperanto heeft in de geschiedenis niet genoeg vrienden gehad om door te kunnen breken, maar het had in ieder geval wel de juiste vijanden. Niet alleen de nazi’s haatten de taal, het regime van Stalin is misschien nog wel verwoestender geweest voor de Esperantobeweging. Omdat Zamenhof zelf een inwoner was van het tsaristische rijk, was Rusland in het begin lange tijd een thuisbasis voor de Esperantobeweging. Veel leiders kwamen uit het Westen, maar de meeste esperantisten woonden in Rusland. De keuze van het Esperanto leek goed te passen bij het nieuwe revolutionaire elan, en vooraanstaande revolutionairen zoals de schrijver Maksim Gorki lieten zich gunstig over de taal uit. Dit wekte bij veel Russische esperantisten goede hoop; tot aan het eind van de jaren twintig zou de Esperantocultuur – onder de beperkingen die het reëel bestaande socialisme oplegde – bloeien. Aan het begin van de jaren dertig begon er echter langzaam iets te veranderen in de houding van de autoriteiten. Het stalinisme begon het Esperanto steeds meer te zien als een voorbeeld van ‘kleinburgerlijk’ internationalisme, dat de Russische werkende massa’s alleen maar afhield van het werk aan het vijfjarenplan voor het Vaderland aller Arbeiders. De reactie van de Sovjet-Esperanto-Unie (seu) leek sterk op die van de Duitse Esperantovereniging: men probeerde zich in eerste instantie te schikken, en te laten zien dat het Esperanto ook heel goed gebruikt kon worden als propaganda-instrument. Een van de middelen was om de bestaande internationale organisaties, zoals de sat, om te vormen tot bazuinen van het stalinisme. Net als in 108


nazi-Duitsland kregen de esperantisten antwoorden voorgekauwd die ze hun correspondenten op vragen konden toesturen. Het ‘centraal comité’ van de seu schreef tevreden dat ‘ons correspondentiewerk al buiten de kaders van het eenvoudige verzamelen van postzegels en kaarten treedt, we vervullen een sociaal-politieke taak door buitenlandse arbeiders te informeren over onze bewonderenswaardige successen en de socialistische opbouw van de oostelijke republieken van de ussr’. Een verschil met de situatie in Duitsland was mogelijk dat veel leden van de seu ook daadwerkelijk geloofden dat ze met hun taal zouden kunnen bijdragen aan de opbouw van een socialistische samenleving. Het mocht allemaal niet baten. Uiteindelijk kon het paranoïde regime van Stalin tot geen andere conclusie komen dan dat al dat gecorrespondeer met het buitenland in een door een kleinburger bedachte geheimtaal de goede zaak alleen maar schade berokkende. Tienduizenden esperantisten werden in 1937 opgepakt en kortere of langere tijd opgesloten. Velen overleefden de detentie niet, en sommige leiders van de Esperantobeweging werden zelfs meteen als ‘vijand van de klassenstrijd’ doodgeschoten. Pas enkele jaren na de dood van Stalin kwam de Esperantobeweging in Rusland weer langzaam op gang, maar het is niet overdreven om te zeggen dat ze pas in de jaren negentig van de twintigste eeuw weer een beetje tot leven kwam. Vanaf het voorjaar van 1941 waren ook in Nederland alle activiteiten die te maken hadden met het Esperanto verboden. Bibliotheken en archieven van verenigingen en van prominente esperantisten werden in beslag genomen. Veel archiefmateriaal is op deze manier verloren gegaan, maar sommige archieven doken in de jaren negentig weer op in Rusland – ze waren door de nazi’s naar Duitsland gebracht, en door de Russen vervolgens naar de SovjetUnie. Samen met de archieven van theosofen, feministen en andere volksvijandige wereldverbeteraars is dit materiaal in de afgelopen jaren beetje bij beetje teruggekomen bij de Nederlandse Esperantoverenigingen. De nazi’s gingen in Nederland nog verder: bijeenkomsten werden verboden en uiteindelijk was ook buitenlandse corresponden109


tie in het Esperanto niet langer legaal. Bovendien werden de gebouwen van de verenigingen geconfisqueerd, zoals het Haagse gebouw van het Internationale Esperanto-Instituut. Het grote, mooie landgoed in Arnhem doorstond de oorlog niet: het werd bij bombardementen tijdens de slag om Arnhem volledig verwoest en is na de oorlog gesloopt. De kinderen en kleinkinderen van Lejzer Zamenhof, en de laatst overlevenden van zijn zusters, stonden bij de nazi’s op een speciale lijst. Ze woonden bij het uitbreken van de oorlog, toen Lidia uit Amerika was teruggekeerd, allemaal in Warschau. Nadat Lidia eind 1938 in Polen was aangekomen werd ze daar opgesloten: Frankrijk had haar geen reisvergunning meer willen geven, en ook de pogingen van Amerikaanse esperantisten om haar alsnog een Amerikaans paspoort te laten verstrekken, en van Julia Isbrucker om haar naar het neutrale Nederland te krijgen, mislukten. Op 1 september 1939 vielen de nazi’s Polen binnen. Zodra ze controle hadden over de stad Warschau werden alle leden van de familie Zamenhof gearresteerd, want het Esperanto werd door de Duitse autoriteiten nog steeds als volksvijandig gezien, en Zamenhof was daarmee een verdachte naam. Lejzers oudste zoon Adam werd in januari 1940 samen met een groot aantal andere intellectuelen gefusilleerd, maar Lidia en haar zus Zofia werden rond die tijd weer vrijgelaten. Ondertussen hadden esperantisten vanuit de hele wereld contact met hen gezocht, en sommigen hadden voedselpakketten gestuurd. Een Poolse esperantist, Józef Arszenik, bood Lidia een onderduikadres aan, dat ze weigerde omdat ze hem niet in gevaar wilde brengen. In november 1940 waren de nazi’s begonnen het getto van Warschau te isoleren. Vanaf dat moment weten we nauwelijks nog iets over de omstandigheden waaronder Lidia leefde: de enige levenstekens sinds die tijd zijn enkele summiere, in het Duits gestelde en aan zware censuur onderhevige kaartjes aan Julia Isbrucker en andere buitenlandse esperantisten. Ook zijn er een paar ooggetuigenrapporten van degenen die de oorlog overleefden, waardoor we weten dat Lidia geld probeerde te verdienen door clandestien Engelse les te geven. Ergens in augustus 1941 moeten Zofia en Lidia Zamenhof, sa110


men met vele lotgenoten, op de trein naar Treblinka zijn gezet, waar ze allebei vermoord werden. In West-Europa betekende de oorlog de doodssteek voor het Esperanto. Het heeft weinig zin om te speculeren over wat er gebeurd zou zijn zonder die oorlog – wellicht was de weerstand tegen de taal groter geweest dan het enthousiasme – maar de oorlog heeft veel esperantisten in ieder geval ontgoocheld. Bovendien was een flink deel van de infrastructuur van de beweging verwoest, waren enkele belangrijke mensen om het leven gekomen en hadden onmiddellijk na de oorlog veel mensen wel wat anders aan hun hoofd dan zich te bekommeren om een wereldtaal. Was er voor de oorlog sinds de publicatie van Zamenhofs eerste boekje een permanente stijging van het aantal sprekers van het Esperanto te zien geweest, na de oorlog is dat aantal gaan stagneren. Het lijkt nooit echt afgenomen te zijn, maar het is ook nooit meer echt toegenomen. De koude oorlog bracht de beweging nog een grote slag toe. Aan beide zijden van het IJzeren Gordijn werd het Esperanto verdacht: in het Oosten als de taal die de arbeider zou afhouden van het leren van de werkelijke wereldtaal, het Russisch, en in het Westen op de manier waarop alle radicale idealen voor het verbeteren van de wereld verdacht werden. Hier en daar flakkerde echter af en toe hoop op, en nergens is de Esperantobeweging tot op heden helemaal verdwenen. Dat is het grootste wonder van de beweging: sinds 1887 is ze blijven bestaan. Maar het ideologische elan was er sinds de oorlog vanaf. Echte ‘gelovigen’, mensen die bereid waren hun leven in dienst te stellen van de taal van Zamenhof, waren er vanaf die tijd veel minder. Ook zouden er na de oorlog minder vaak charismatische pedagogen opstaan om de wereld rond te reizen en overal Esperanto te onderwijzen. Er zijn nog steeds esperantisten die dat doen, maar op de een of andere manier lijken ze niet meer de begeestering te kunnen uitdragen zoals András Cseh, Lidia Zamenhof en enkele andere vooroorlogse leraren dat konden. De oprichter van en drijvende kracht achter de internationale 111


arbeidersbeweging, de excentrieke Lanti, liet in 1947 het leven. Nadat de verzonnen E. Lanti in de jaren twintig de zogenaamde zelfmoord van Eugène Adam had aangekondigd, waren de twee personen steeds meer samengevallen. Nu pleegde Lanti zelf zelfmoord, en deze keer niet alleen op papier. Lanti voelde zich oud en ziek, hij was sterk verarmd, maar vooral in de loop der jaren vereenzaamd. In 1936 had hij besloten dat hij de uiterste consequentie uit zijn zelfgemaakte ideologie van het ‘anationalisme’ moest trekken en zijn geboorteland Frankrijk verlaten. Ook zijn vrouw liet hij achter, al zou hij tot zijn dood nog wel af en toe met haar corresponderen. In een ander land, vooral een land buiten Europa, zou hij nog veel beter ‘anationaal’ kunnen leven. Rigoureus hield hij vast aan dat ideaal, zonder te willen toegeven aan de drang om toch maar weer terug te gaan naar Parijs, waar al zijn vrienden en kennissen woonden. Hij vertrok in het najaar van 1936 allereerst naar Japan, een reis die per stoomboot zeven weken kostte. Nu heerste er in die tijd in Japan juist een enorm wantrouwen tegen alles wat maar enigszins naar het communisme zweemde. Om die reden werd Lanti vanaf het moment dat hij aankwam geschaduwd, maar belangrijker was dat het Japanse esperantisten zo goed als verboden werd (‘sterk werd afgeraden’) om contact met hem te onderhouden. Nadat hij een aantal maanden van grote eenzaamheid had doorgemaakt, meldde zich ineens een Japanse esperantist die niet bang was voor de geheime politie, omdat hij er goede relaties mee onderhield, en die Lanti uitnodigde om bij hem te komen logeren. Helaas, binnen enkele maanden waren de persoonlijke irritaties tussen de twee mannen zo gegroeid dat de situatie niet langer houdbaar was, waardoor Lanti moest vertrekken. Intercultureel onbegrip speelde hierbij ongetwijfeld een rol, al had vooral Lanti waarschijnlijk liever zijn tong afgebeten dan dit ooit toe te geven. Zo begonnen enkele jaren van rusteloos zwerven, eerst naar Australië en Nieuw-Zeeland, en een jaar later naar Uruguay, Argentinië, Chili en Mexico. Hij leefde er van wat royalty’s van Esperantoboeken en van een Frans staatspensioen, dat hem trouwhartig werd nagestuurd maar dat in 1936 was vastgezet op een bepaald bedrag in Franse francs en daardoor in de loop der jaren 112


almaar minder waard werd: in 1947 kreeg hij precies evenveel francs als elf jaar eerder, al waren de koersen enorm gedaald. Omdat hij weinig geld had was Lanti aangewezen op de gastvrijheid van lokale esperantisten, maar de lange logeerpartijen leidden elke keer tot onderlinge ergernis. Bovendien was in geen van de landen die hij bezocht het Esperantoleven erg inspirerend. Er was eigenlijk nog maar één uitweg: terug naar Frankrijk, wat voor hem betekend zou hebben dat zijn leven mislukt was. Toen hij ook nog geplaagd werd door ziekte en gebrek besloot hij zichzelf door verstikking om het leven te brengen. Zijn in het Esperanto geschreven afscheidsbrief eindigde aldus: ‘Veel meer zou ik willen zeggen, maar dat zou mijn marteling (of ‘‘gemartel’’, ik weet het nu niet) maar verlengen. Dit is mijn testament. Eugène Adam-Lanti.’ Ineens dook zijn werkelijke naam, Adam, weer op in zijn testament. En bovendien maakte hij zich kennelijk zorgen over de vraag of hij van ‘martelen’ wel op de juiste manier een zelfstandig naamwoord had gemaakt. Veel van de jongeren die in de jaren twintig en dertig zo hard hadden gewerkt voor het Esperanto, waren ondertussen oud geworden. Julia Isbrucker en András Cseh hadden nog wel genoeg energie om hun Internationale Esperanto-Instituut in Den Haag weer op poten te zetten, en nog vele jaren lang het tijdschrift La praktiko uit te geven, maar van nieuwe initiatieven kwam niet veel. De ambities waren er wel: al tijdens de oorlog hadden de Isbruckers en Cseh samen met Edmond Privat het plan opgevat om een Universele Liga op te richten. Deze Liga zou streven naar het wereldfederalisme – een internationale structuur waarin alle onafhankelijke landen zouden samenwerken in een federale wereldregering. De Liga zou geen Esperantovereniging moeten worden, al zou het Esperanto wel fungeren als de internationale werktaal. In de praktijk kwam er van de Universele Liga niet veel terecht. De tijd is ook vijftig jaar later nog lang niet rijp voor het idee van een wereldregering, en de Liga werd ondanks alle goede bedoelingen toch vooral een nieuwe Esperantovereniging. András Cseh begon zich inmiddels met allerlei details van de op te zetten wereldstructuur te bemoeien, zoals de invoering van een wereldmun113


teenheid, de stelo (ster), die precies de waarde had van vijfentwintig Nederlandse centen. De stelo werd als rekeneenheid gebruikt in het internationale geldverkeer van de Liga, en Cseh hield zich langdurig bezig met de precieze vormgeving, kleur en belettering van de stelomunten, die liefhebbers konden bestellen en die soms uitgereikt werden aan verdienstelijke esperantisten. Zulke activiteiten hielpen het Esperanto niet echt vooruit in de wereld. Er kwamen wel af en toe nieuwe leiders bij. In 1949 moest de Joegoslavische jurist Ivo Lapenna (1909-1987) als advocaat pleiten voor het internationale hof in Den Haag. Hij besloot daarna niet terug te keren naar zijn land, maar in het Westen te blijven, om te werken aan de Universiteit van Londen. Hij zou uitgroeien tot de belangrijkste ideoloog en leider van de naoorlogse Esperantobeweging. Hij was maar vijf jaar jonger dan Lidia Zamenhof, en daarmee het laatste lid van de (eerste en enige) Esperantogeneratie, de groep mensen die zich hun hele leven zouden inzetten voor de taal. Maar anders dan de andere leden van die generatie zou hij pas na de Tweede Wereldoorlog bekend worden. Lapenna was een veelzijdig en begaafd man. In zijn jeugd had hij een aantal Joegoslavische hardlooprecords op zijn naam gezet. Hij was in 1933 gepromoveerd als jurist aan de Universiteit van Zagreb, en als musicus afgestudeerd aan het conservatorium in dezelfde stad. Een paar jaar eerder had hij zichzelf Esperanto geleerd, en een studentenvereniging voor Esperanto opgericht. Hij publiceerde tijdens zijn leven boeken in het Servo-Kroatisch, het Frans en het Engels over sovjetrecht, en internationaal en Joegoslavisch recht. Tijdens de Tweede Wereldoorlog streed hij – als Kroaat – aan de kant van de partizanen van Tito tegen het fascisme. Hij was ook een knappe, charismatische man met drie vrouwen, met wie hij tegelijk getrouwd was, ieder op een andere manier: een droeg zijn naam, een had een trouwboekje, en een vertoonde zich aan zijn zijde tijdens congressen en andere bijeenkomsten. De vrouwen waren alledrie esperantist. De vrouw die het langst zijn naam droeg was Emilija Lapenna, die geboren was als Emilija Heiligstein. Zij had zijn naam behouden na hun scheiding, en was onder die naam ook bekend geworden in de Esperantobeweging, 114


als schrijfster en spreekster. Toen hij in 1949 naar het Westen vertrok, had Lapenna de Russische Ljuba Knjazinska meegenomen, om hier met haar in het huwelijk te treden. Zij is tot haar dood met hem getrouwd gebleven, en was ook enigermate actief voor het Esperanto, terwijl Lapenna er geen geheim van maakte dat hij sinds het wereldcongres van 1956 een verhouding had met de aantrekkelijke jonge esperantiste Birthe Zacho. Zij zou hem de komende dertig jaar bij elke belangrijke Esperantogebeurtenis vergezellen en na zijn dood het ‘Internationale Wetenschappelijke Instituut Ivo Lapenna’ oprichten om de onsterfelijke erfenis van haar ‘geniale’, ‘edelmoedige’ en onbegrepen echtgenoot voor altijd te blijven bestuderen en verspreiden, alsmede op wetenschappelijk verantwoorde wijze de geruchten tegen te spreken dat Ivo Lapenna ooit van een van zijn andere vrouwen gehouden had. Lapenna was in 1938, als negenentwintigjarige, al toegetreden tot het bestuur van de Internationale Esperanto-Bond. Toen die in 1947 opging in de wereld-Esperantovereniging was Lapenna al snel de leidende persoon. Geen enkel bestuurslid was zo energiek en welsprekend als de Joegoslaaf. Al sinds Zamenhof bestonden er twee stromingen als het ging om de vraag hoe het uiteindelijke ideaal – dat alle mensen Esperanto zouden spreken naast hun moedertaal – bereikt moest worden. Sommigen meenden dat je van onderuit moest werken: als maar genoeg ‘gewone mensen’ Esperanto zouden leren zou op een goede dag vanzelf een kritische massa bereikt worden, waardoor de andere mensen ook zouden zien dat het nuttig was om de taal te leren. Uiteindelijk zou de overheid er zo van overtuigd raken dat het Esperanto dan ook officieel moest worden. Anderen meenden juist dat je van bovenaf moest beginnen, dat je staten en officiële instanties ervan moest overtuigen dat ze het Esperanto dienden te erkennen en de nodige maatregelen moesten treffen om de taal bijvoorbeeld op scholen in te voeren. Dan zouden vanzelf meer mensen de taal gaan leren. Voor een doorsnee-intellectueel is de methode van bovenaf waarschijnlijk de de meest voor de hand liggende: het is eenvoudiger om politici te overtuigen om een resolutie aan te nemen dan grote massa’s mensen een complete taal te laten leren. Toch is het 115


laatste minstens even nodig als het eerste, en Lejzer Zamenhof voelde duidelijk meer voor de benadering van onderaf. In de beginperiode waren beide methodes gelijkelijk vertegenwoordigd in de beweging: met zijn pogingen bij de Amerikaanse presidenten en de Volkenbond werkte Edmond Privat van bovenaf, terwijl Lidia Zamenhof met haar zendingsdrang van onderaf werkte. De Esperantobeweging begon onder Lapenna’s leiding na de oorlog steeds duidelijker voor de methode van bovenaf te kiezen. Van belang werden de contacten met grote internationale organisaties, zoals de Verenigde Naties en de unesco. Ivo Lapenna was een specialist op het gebied van het internationale recht en voelde zich in kringen van internationale diplomatie en glamour als een vis in het water. Zijn goede contacten in deze kringen leverden hem bovendien een groot prestige op onder de esperantisten. Door zijn charisma en zijn grote redenaarstalent stond hij in nog hoger aanzien. Er waren mensen die alleen naar een congres reisden om hem te horen spreken. Sommige esperantisten lieten hun verering voor Lapenna blijken in bewonderende gedichten. Zo schreef de Britse dichteres Marjorie Boulton (1924): Li belas kvazaû dio greka, ferocas kvazaû falko beka; li estas kvazaû spektro, nin travibrigas – ho, elektro! kvazaû vulkano fortas flame, kaj, fakte, ankaû fumas... same, [...] per belaj tonoj de orgeno, parolas kvazaû Demosteno Hij is knap als een Griekse god, woest als een gesnavelde valk; hij is als een spectrum, doortrilt ons – o, elektriciteit! 116


vlamt sterk als een vulkaan, en, eigenlijk, rookt hij... ook zo, met de mooie tonen van een orgel praat hij als Demosthenes Voor de duidelijkheid moet hier misschien bij worden gezegd dat ironie geen stijlmiddel was dat Boulton erg lag: het grapje over het ‘roken als een vulkaan’ was zo ongeveer het brutaalste dat ze zich durfde te veroorloven. Dat het nog moeilijker is om grote massa’s mensen ertoe te brengen om Esperanto te leren dan een aantal politici een resolutie aan te laten nemen, wil overigens niet zeggen dat het laatste makkelijk is. Juist onder Europese intellectuelen heeft altijd een grote scepsis bestaan over het Esperanto – een idioom zonder cultuur en geschiedenis, een hutspot van bestaande talen, samengesteld door de amateur-taalkundige Zamenhof. Anders dan in de tijd dat Privat de Volkenbond probeerde te overtuigen, waren er na de Tweede Wereldoorlog nog maar weinig diplomaten die in het Esperanto een serieus gevaar zagen, maar wie zich voor een dergelijke zaak inzette, moest zich desalniettemin niet laten ontmoedigen door de gedachte dat hij wel eens uitgelachen zou kunnen worden. Lapenna had voldoende gevoel van eigenwaarde om dit soort aanvallen te kunnen weerstaan. Zijn grootste succes was de zogenoemde resolutie van Montevideo die de unesco in 1954 aannam. Enkele jaren eerder had de wereld-Esperantovereniging het resultaat van een wereldwijde petitie ingediend bij de Verenigde Naties. Deze petitie riep de vn op om zich serieus te buigen over de mogelijkheden die het Esperanto bood en was ondertekend door ongeveer negenhonderdduizend mensen, onder wie de Nederlandse minister-president Willem Drees, de voormalige Franse president Vincent Auriol en een groot aantal taalkundigen en andere geleerden. Bovendien hadden de esperantisten allerlei organisaties, zoals vakbonden en politieke partijen, ervan weten te overtuigen dat zij de petitie mede moesten ondertekenen. Deze organisaties hadden samen meer dan vijftien miljoen leden, zodat 117


men er voor het gemak van uitging dat de petitie door zestien miljoen mensen gesteund werd. Het secretariaat van de Verenigde Naties voelde zich enigszins ongemakkelijk met de petitie, maar kon haar vanwege het grote aantal ondertekenaars niet zonder meer ter zijde schuiven. Men besloot haar door te sturen naar de unesco, die ook niet goed wist wat te beginnen met het document, maar die uiteindelijk toch besloot het Esperanto op de agenda te zetten tijdens een algemene vergadering in Montevideo (Uruguay). Ivo Lapenna, die inmiddels het actiefste bestuurslid van de wereld-Esperantovereniging uea was, mocht de bijeenkomst bijwonen als observator namens de indieners van de oorspronkelijke petitie. Anderhalve maand bracht hij door in Montevideo. Hij bleek een getalenteerde lobbyist: hoewel verschillende delegaties een sterke weerstand boden – opmerkelijk genoeg namen nu eens niet Frankrijk en Engeland maar juist de kleine landen Noorwegen en Denemarken hierbij het voortouw – werd er uiteindelijk een resolutie aangenomen waarin werd gesteld dat de doelstellingen van de Esperantobeweging overeenkwamen met die van de unesco en dat men zou bekijken welke resultaten de invoering van het Esperanto in het onderwijs zou hebben. Bovendien werd er een officiële, ‘raadplegende’ relatie gelegd tussen Lapenna’s uea en de unesco. Het aannemen van deze resolutie betekende overigens niet dat ook maar één van de afgevaardigden bij de unesco besloot zelf Esperanto te leren. Het gevolg van het succes in Montevideo was dat er bewonderende artikelen aan de ‘held van Montevideo’ gewijd werden in de Esperantobladen. De Nederlandse wiskundige en esperantist Willem Verloren Van Themaat noemde hem ‘genialer dan Zamenhof’, zo ongeveer de hoogste lof die iemand in Esperantokringen kon worden toegezwaaid. Doordat Lapenna bovendien al sinds 1938 in het bestuur van de wereldvereniging zat, terwijl de andere bestuursleden kwamen en gingen, groeide hij langzaam maar zeker uit tot een alleenheerser, die alles al eens had meegemaakt, die alle regels beter kende dan welke andere bestuurder ook en die alleen al om die reden iedereen de baas was. Hij vervulde bovendien allerlei andere functies: zo was hij voorzitter van een vereni118


ging van Esperantosprekende juristen en een prominent lid van de Akademio de Esperanto, de hoogste instantie in taalzaken. Ook had hij een eigen ‘onderzoeks- en documentatiecentrum’ opgericht dat dossiers samenstelde over de taalproblemen in de wereld en de rol die het Esperanto bij de oplossing van die problemen zou kunnen spelen. De Esperantobeweging was in de jaren vijftig en zestig sterk verzakelijkt. In 1959 nam de unesco opnieuw een resolutie aan, waarin Lejzer Zamenhof tot een van de belangrijkste personen uit de wereldgeschiedenis op het gebied van cultuur en onderwijs werd uitgeroepen. Ook bij de Verenigde Naties werd een intensieve lobby gevoerd, die er uiteindelijk toe leidde dat deze organisatie contacten met de uea ging onderhouden, zoals ze dat ook met veel andere niet-gouvernementele organisaties doet. Daarnaast kwamen esperantisten onderling bijeen op gezelligheidsbijeenkomsten, maar voor het emotionele, vooroorlogse idealisme was nauwelijks plaats meer. Uitingen van dit idealisme werden zelfs hoe langer hoe meer gezien als mogelijk schadelijk voor de ‘serieuze’ strijd voor erkenning. In 1959 wist András Cseh de gemoederen van de esperantisten nog een keer te schokken. Tijdens het wereldcongres, dat ter gelegenheid van de honderdste verjaardag van Zamenhof werd gehouden in Warschau, wist hij een zaal vol aanhangers ertoe te bewegen om met hem de eed af te leggen die Zamenhof ooit in een gedicht had neergeschreven en die András zijn hele leven geïnspireerd had: ‘Wij zweren te werken, wij zweren te vechten, om de mensheid te verenigen.’ De zaal was als in trance opgestaan om met geheven vingers die heilige eed te zweren. Onder degenen die hun afkeer van een dergelijk ouderwets vertoon van idealisme hadden laten blijken, was Edmond Privat geweest. ‘Ik houd niet van wat voor eden dan ook,’ schreef hij aan Julia Isbrucker, ‘en al helemaal niet van collectieve eden, als het publiek uit verrassing en emotie vol vuur oprijst of opstaat. Ik zou me ook heel gegeneerd hebben gevoeld. Dit was volgens mij geen wijze daad van onze nobele pionier.’ Privat had het congres niet bijgewoond, omdat hij ziek was. In 1962 zou hij sterven en Cseh achterlaten als een van de laatste echte idealisten. 119


Zijn eed had ervoor gezorgd dat Csehs rol in de officiële Esperantobeweging zo goed als uitgespeeld was. De volgelingen van Ivo Lapenna beschouwden de gebeurtenissen tijdens het congres in Warschau als een uiting van sektarisme en hysterie en spraken zich in het openbaar afkeurend uit over de persoon van Cseh. De dichteres Marjorie Boulton zou zich later herinneren dat ze bijna ruzie had gekregen met de door haar vereerde Ivo Lapenna over Csehs eed. ‘In een nare bijeenkomst, waarin meerdere mensen volgens mij onrechtvaardig waren tegenover Cseh, begon de edele Pragano [een leerling van Cseh] zelfs te krijsen om hem te verdedigen, de prachtige sfeer was vergiftigd [...].’ Het naïeve idealisme had afgedaan, maar er kwam voor de gewone esperantist weinig voor in de plaats. Ivo Lapenna had altijd al een afkeer gehad van de excentrieke, bijna religieuze manier waarop veel esperantisten met hun taal omgingen, en met de symbolen die eraan verbonden waren, zoals de groene ster. Over de deelnemers aan het wereldcongres in 1947 schreef hij: ‘Een vrouw met groene kousen legde me uit dat elke esperantiste alleen groene kousen zou moeten dragen, voor de propaganda. Eentje kwam naar de gala-avond in een jurk die eruitzag als een nachtjapon, met massa’s groene sterren, kleine, middelgrote, grote. Ik zag een knalgele stropdas met een nog knallender groene ster erin geweven. In het algemeen zag je overal sterren: op de borst, in het haar, op riemen, ringen, enzovoort.’ Het beslissende moment voor Lapenna kwam in 1974. De gebeurtenissen tijdens het wereldcongres van dat jaar roepen nog steeds hevige emoties op bij alle esperantisten die ze hebben meegemaakt. Ivo Lapenna was tien jaar eerder voorzitter geworden van de wereld-Esperantovereniging. In de loop der jaren was hij daarbij steeds meer gesteld geraakt op loftuitingen en eerbewijzen, en was tegelijkertijd steeds agressiever gaan optreden tegen iedereen die het waagde kritiek te hebben op zijn leiderschap. De ergernis over zijn optreden groeide en veel mensen vonden het tijd worden voor een nieuwe leider. Lapenna zat immers al zesendertig jaar in het bestuur (met een korte onderbreking tijdens de oorlog), en er was een groep jongeren opgestaan die heel capabel leek en ambities had. 120


In een vlaag van paranoia schreef Lapenna in het tijdschrift Esperanto een artikel waarin hij de nieuwe mensen verweet een communistische coup te willen plegen tegen het verenigingsbestuur. Nu had Lapenna wel gelijk dat een aantal Esperantoverenigingen uit het Oostblok er duidelijk op uit waren hun invloed in de vereniging te vergroten. Zij gaven stelselmatig overtrokken hoge ledenaantallen op: hoe meer leden een landelijke vereniging had, des te meer invloed had ze op de koers van de wereldvereniging. Andere esperantisten durfden hier niet goed tegen te protesteren, misschien omdat zij die hoge aantallen goed konden gebruiken voor propaganda-doeleinden (‘In Hongarije en Polen zijn honderdduizenden mensen die het Esperanto gebruiken’), maar het betekende dat er een permanent gevaar was dat deze delegaties onevenredig veel invloed kregen. Door gevoel voor de taal werden ze daarbij niet gedreven – er werd soms verteld dat geen enkel lid van die delegaties een behoorlijk woord Esperanto sprak. Het merkwaardige was dat de nieuwe mensen tegen wie Lapenna zich keerde, in zijn lijn dachten. Het waren jonge, westerse intellectuelen die vaak door hem in de Esperantobeweging geschoold waren. De kandidaat-voorzitter was de Brit Humphrey Tonkin (1939), die Engelse literatuur had gestudeerd aan de Universiteit van Cambridge en op Harvard, en inmiddels aan een beloftevolle carrière in de Amerikaanse academische wereld begonnen was. Tonkin had net als Lapenna een groot retorisch talent en grote organisatorische gaven. Het agressieve artikel dat Lapenna in Esperanto schreef bezegelde zijn lot. Het congres besloot Tonkin tot de nieuwe voorzitter van de vereniging te kiezen. Lapenna raakte uitgerangeerd en een informeel aanbod om hem tot erevoorzitter te benoemen wees hij verontwaardigd van de hand. Binnen een jaar legde hij al zijn officiële functies binnen de vereniging neer, en begon met een kleine groep getrouwen een eigen club, de Neutrale Esperanto-Beweging, waarvan het voornaamste doel was om aan te tonen hoe verschrikkelijk mis het was gegaan tijdens de ‘coup’ in 1974, en hoe verdorven communistisch de wereld-Esperantovereniging geworden was. 121


Op het moment dat András Cseh in 1979 in Den Haag begraven werd maakte het Esperanto in Nederland net een bescheiden bloei door. Teleac had een televisiecursus uitgezonden, die gepresenteerd werd door Kees (‘Kornelio’) van Kooten en Wim (‘Vilhelmo’) de Bie. Veel mensen waren aan de cursus begonnen, maar bijna niemand maakte hem af. Men had verwacht dat het allemaal een grote grap zou worden, maar het bleek een heuse inleiding in de taal. Ook de wis- en taalkundige Hugo Brandt Corstius leerde de taal, omdat hij al het televisiewerk van Van Kooten en De Bie volgde; hij zou het Esperanto overigens later als een ‘mislukking’ bestempelen. Toch gaf de cursus de beweging een duwtje in de rug. Dat gold ook voor de beslissing van de ptt om de gebruiksaanwijzingen in telefooncellen ook te voorzien van een vertaling in het Esperanto, en het besluit van uitgeverij Het Spectrum om een Esperantodeeltje op de nemen in haar bekende reeks pocketwoordenboeken. De buitenwereld had al deze kleine signalen nauwelijks opgemerkt, en een grote aanwas van esperantisten had het allemaal niet opgeleverd, maar veel esperantisten voelden zich door een en ander toch gesteund. Voor András Cseh waren de jaren zeventig in veel opzichten wat minder glorieus geweest. Nu Jan Isbrucker gestorven was, en Julia Isbrucker begon te dementeren, waren de nieuwe bestuursleden van het Internationale Esperanto-Instituut steeds luider gaan aandringen op het ontslag van de oude man en op zijn vertrek uit het gebouw van het instituut. Hij was in een aanleunflat in Scheveningen terechtgekomen en gaandeweg geïsoleerd geraakt. Veel van zijn oude vrienden waren dood, en al hun werk, en ondanks zijn eigen levenslange inzet, leken de idealen van de Esperantobeweging allesbehalve dichterbij gekomen. Uit onverwachte hoek kreeg hij nog een late erkenning. De pastoor van het Scheveningse bejaardenhuis had aan de bisschop van Haarlem, monseigneur Zwartkruis, geschreven over de beslissing uit de jaren dertig om Cseh het priesterambt te ontnemen. In de nieuwe oecumenische geest van die tijd had Zwartkruis daarop in 1978 besloten om de beslissing van zijn voorganger ongedaan te maken. András Cseh zou als rooms-katholiek priester sterven. Hij was een van de laatst overgeblevenen van de eerste genera122


tie na Zamenhof geweest, en jongeren stonden niet bepaald te trappelen om de fakkel over te nemen. Een jaar na András’ dood, in 1980, kwamen Esperantojongeren van over de hele wereld bij elkaar in het Finse stadje Rauma. Zij namen daar de ‘verklaring van Rauma’ aan, die, geheel in de geest van de vroege jaren tachtig, het failliet van de ideologie verkondigde. Volgens deze verklaring waren er twee groepen esperantisten: de oudjes, die nog geloofden dat er ooit een dag zou komen waarop de hele wereld Esperanto zou spreken, en de jongeren, die dit niet meer geloofden. Het had geen zin om tegen het Engels te vechten, en het was niet de moeite waard om de wereld te bestoken met pamfletten over het Esperanto. Volgens deze jongeren moesten esperantisten zichzelf op een andere wijze een identiteit geven: als een taal- en cultuurgemeenschap die in diaspora leefde, min of meer zoals de joden of de zigeuners dat doen, en die nu eenmaal een eigen, aparte manier van communiceren had ontwikkeld. Een van de ondertekenaars van de verklaring van Rauma, de Italiaan Giorgio Silfer (1949), trok in de jaren die volgden de uiterste consequentie uit dit idee. Voor hem werd de Esperantocultuur een minderheidscultuur, die zelfs bescherming verdiende van Europese instanties, zoals dat ook gebeurde met andere minderheidstalen die op uitsterven stonden, zoals het Bretons of de talen van de Sinti en de Roma. Hij zorgde ervoor dat pen International, de grote, internationale vakbond van schrijvers, in 1995 een aparte afdeling kreeg voor romanciers en dichters in het Esperanto. Uiteindelijk streefde hij naar een soort fantasienatie (Esperantië), zonder land, waarvan het Esperanto de officiële taal zou zijn (hoewel het Frans gebruikt zou worden in internationale relaties) en waarvan Giorgio Silfer het staatshoofd zou worden. Met een handjevol getrouwen bouwde hij in de loop van de jaren negentig een heel conglomeraat van ‘rechtscolleges’, ‘senaatskamers’ en dergelijke, die aan deze landloze natie gestalte moesten geven. Het idee dat er een apart Esperantoland zou moeten komen was overigens al oud. Het verst doorgevoerde plan was dat van de Duitse huisarts Wilhelm Molly, die ‘Neutraal Moresnet’ wilde omvormen tot een Esperantostaatje. Moresnet is tegenwoordig een Belgische gemeente onder Vaals, 123


maar had in de periode tussen 1814 en 1915 een bijzondere status. Het stukje grond van enkele vierkante kilometers was rijk aan mijnen en na het uiteenvallen van het imperium van Napoleon waren Nederland en Pruisen het er niet over eens geworden aan wie dat gebiedje nu eigenlijk toebehoorde. De diplomatieke oplossing was geweest dat het aan níémand toebehoorde: het werd neutraal gebied en de 250 inwoners waren officieel stateloos. Wilhelm Molly was enorm populair en groeide zo langzamerhand uit tot de informele president van Moresnet. Omdat hij een fanatiek postzegelverzamelaar was, had hij een tijdje eigen Moresneter postzegels uitgegeven, tot hem dit door de (Belgische) autoriteiten verboden werd. Hij was bovendien een enthousiast esperantist. De neutraliteit van de streek leek hem een goede reden om Moresnet tot de thuisbasis van de wereldwijde Esperantobeweging te maken. Het Esperantolandje zou Amikejo gaan heten, ‘Vrindplaats’. Tijdens een vergadering in 1908, waarbij enkele esperantisten en een deel van de plaatselijke bevolking bijeenkwamen, werd de oprichting van het landje vol vuur aangekondigd, en werd het nieuwe volkslied van het land, een mars op een tekst in het Esperanto, ten gehore gebracht. Dit volkslied werd door Giorgio Silfer aan het eind van de twintigste eeuw weer naar boven gehaald als een mogelijke hymne voor zijn land. Uiteindelijk kwam er van Amikejo weinig terecht. De Eerste Wereldoorlog maakte een einde aan het ideaal. Moresnet viel na de oorlog officieel toe aan België, en Wilhelm Molly overleed in 1919. Het idee van een Esperantië lijkt het eindpunt van een worsteling met de ideologie van het Esperanto: er is geen ideologie meer, en we trekken ons terug in onze eigen wereld. Silfer kreeg weinig bijval voor de gedachte dat hij de koning zou moeten zijn van de Esperantowereld, of het idee dat er een grondwet zou moeten komen voor de landloze natie Esperantië. Toch is er sinds het begin van de jaren tachtig van de twintigste eeuw in de Esperantobeweging langzaam maar zeker een zo goed als ideologieloze cultuur ontstaan van jongeren die het Esperanto vooral gebruiken om tijdens internationale bijeenkomsten plezier te maken en die dat in veel gevallen net zo goed in het Engels hadden kunnen doen. 124


De babyboomers die in 1974 de macht over de wereld-Esperantobeweging van Ivo Lapenna overnamen bekleedden daarna lange tijd sleutelposities in de vereniging. Er waren in eerste instantie duizend leden weggelopen vanwege de ontstane crisis, maar de vereniging was er daarna vrij snel weer bovenop geraakt. Het nieuwe bestuur sloeg gedeeltelijk ook nieuwe richtingen in. Er kwam meer aandacht voor de jongerenbeweging en voor de beweging buiten Europa. Ivo Lapenna raakte in de loop van de tijd meer en meer verbitterd. In tijdschriften en brochures die hij zelf uitgaf trok hij fel van leer tegen de ‘communistische’ machtsovername, zonder dat er nog veel mensen naar hem wilden luisteren. De verzoening kwam op gang in 1987. In dat jaar werd het honderdjarig bestaan van het Esperanto gevierd. De verenigingen waren jarenlang bezig geweest met de voorbereidingen van het jubileum, waarvan gehoopt werd dat het grote aandacht van de pers zou trekken. Er waren ook bescheiden successen te melden. Het wereldcongres dat in dat jaar gehouden werd in Warschau trok meer dan 5500 esperantisten. Dat was allicht minder dan Lejzer Zamenhof honderd jaar eerder gehoopt had, maar wel het grootste aantal dat ooit op een dergelijk evenement was afgekomen. De aandacht van de pers kwam ook, al was de toon van veel artikelen in de krant en reportages in radio- en televisieprogramma’s meewarig: dat er nog steeds mensen geloofden in dit mislukte ideaal uit vroeger tijden! Ivo Lapenna hield in 1987 met een aantal getrouwen een eigen congres, net als in de voorafgaande jaren. Voor het eerst stuurde de wereld-Esperantovereniging een officiële gelukwens naar het congres, en voor het eerst werd er melding gemaakt van een dergelijke bijeenkomst in een publicatie van de wereld-Esperantovereniging – een gedenkboek dat de vereniging uitgaf ter herinnering aan het jubileum. Lapenna vond dat hem hiermee nog steeds geen recht was gedaan. In 1987 was Lapenna’s (tweede) echtgenote Ljuba Knjazinska overleden. Hij kon nu eindelijk trouwen met de vrouw die meer dan vijfentwintig jaar zijn maîtresse was geweest, Birthe Zacho. Of hij nog erg veel tijd had om gelukkig te zijn weten we niet. Hij was erg pessimistisch geworden over de toekomst van het Espe125


ranto. Toen een Duitse esperantist hem uitnodigde om aan het eind van het jaar een aantal lezingen te geven, waarvoor enkele prominente leden van de beweging zouden worden uitgenodigd, schreef hij over zijn publiek: ‘Ze zijn zo intelligent dat ze wel moeten zien in wat voor een miserabele staat de huidige Esperantobeweging verkeert.’ Een niet lang daarvoor geconstateerde ziekte zal hebben bijgedragen aan dat pessimisme. Op 15 december 1987, de geboortedag van Zamenhof in het jaar waarin het honderdjarig bestaan van het Esperanto werd gevierd, stierf Ivo Lapenna aan longkanker. ‘Hij wist,’ schreef het tijdschrift Esperanto van de wereld-Esperantovereniging, ‘tijdens zijn laatste levensjaren dat hij gevechten voerde die allang verloren waren.’

126


3 Bedroefd om een wereld die jouw taal vergat Driehonderd vijftig jaar schaven aan woorden en zinnen

Lejzer Zamenhof was niet de eerste die een taal maakte, en hij zou ook niet de laatste zijn. ‘Op een zeker moment in de eenentwintigste eeuw,’ schreef de Amerikaanse journalist Cullen Murphy in 1995, ‘zal het aantal bedachte talen groter zijn dan het aantal overlevende natuurlijke talen.’ Dat is een realistische schatting: deskundigen denken dat er in het jaar 2100 van de ongeveer zesduizend ‘natuurlijke’ talen die er op dit moment zijn nog maar zeshonderd gesproken zullen worden. Tegelijkertijd zijn er op dit moment al zo’n vijfhonderd min of meer uitgewerkte talen bedacht, waarvan het merendeel in de afgelopen honderd jaar. Die opgaande en neergaande lijn moeten elkaar een keer kruisen. Dat wil niet zeggen dat al die nieuwe talen veel sprekers zullen hebben. De geschiedenis leert dat veel kunsttalen slechts één spreker telden – de maker zelf. Nog veel meer talen haalden zelfs dat aantal niet, omdat de maker niet de moeite deed zijn taal echt te leren, en bij gebrek aan gesprekspartners nauwelijks kon oefenen. Iedereen die een taal maakt doet dat uit ontevredenheid met de bestaande talen. Ook mensen die bestaande kunsttalen intensief gebruikten – zoals de schrijvers en dichters in het Esperanto – deden dat omdat ze dingen wilden die ze met de bestaande talen niet konden verwezenlijken. Veel van die schrijvers konden het niet nalaten het werk van Lejzer Zamenhof af te maken, en de taal verder te verbeteren. In dat opzicht waren zij ook taalmakers. Bovendien hadden veel Esperantoschrijvers echt het idee dat ze meebouwden aan de taal, die ze geschikt aan het maken waren voor een wereldliteratuur waarvan ze hoopten dat die er ooit zou komen. Wat is de beste taal? Wie vindt dat een goede taal vooral mooi 127


moet klinken streeft niet hetzelfde na als degene die vindt dat zo’n taal vooral makkelijk te leren moet zijn. Een eeuwenlange zoektocht naar een betere taal heeft ons vooral geleerd dat weinig mensen het met elkaar eens zijn over de vraag wat taalkundige perfectie is. Gottfried Wilhelm von Leibniz (1646-1716) is de vader van alle taalmakers. Vóór hem waren er ook mensen die talen hadden bedacht, maar Leibniz was de vindingrijkste en de beroemdste. Leibniz werd vooral bekend als de filosoof die vond dat mensen in de beste van alle mogelijke werelden leven. In zijn satire Candide heeft de Franse filosoof Voltaire dat idee belachelijk gemaakt: een filosoof probeert in dat boek ondanks alle ellende die hij tegenkomt te blijven geloven dat deze wereld de beste is. Maar Leibniz had veel meer ideeën, en was zoals Frederik de Grote zei, ‘eine Akademie für sich’. Behalve filosoof was hij ook ingenieur, tuinarchitect, taalkundige, uitvinder van onder andere een van de eerste rekenmachines en van de differentiaalrekening, diplomaat, geschiedschrijver, bedenker van een elegante formule om het getal B uit te drukken, alchemist, politiek en juridisch adviseur, dichter, bibliothecaris, en grondlegger van de wiskundige logica. Hij toonde zich ook een enthousiast schrijver, die soms met zijn ganzenveer tientallen bladzijden op een dag volkraste.Tijdens zijn leven publiceerde Leibniz nog niet eens zo heel veel, maar na zijn dood werd een reusachtige hoeveelheid manuscripten aangetroffen. Zijn verzameld werk, waarvan de editie rond 2030 voltooid moet zijn, zal naar schatting uit honderd twintig omvangrijke delen bestaan. Of er ooit iemand zal kunnen beweren dat hij ze allemaal gelezen en begrepen heeft, mag betwijfeld worden. Met zijn wél gepubliceerde werk heeft Leibniz tijdens zijn leven grote eer ingelegd. Hij werd beschouwd als de grootste geleerde van het Europese continent, maar als belangrijkste doel beschouwde Leibniz zelf iets wat de meeste van zijn medemensen als tijdverspilling zagen: het scheppen van een taal die beter zou zijn dan alle bestaande, een lingua characteristica universalis. Leibniz’ taal kon alleen dingen uitdrukken die waar waren. Bovendien zou de taal helpen die waarheid beter te zien. Zoals men een microscoop 128


of een verrekijker kon maken om de functies van het oog te verbeteren, zo kon een ideale taal de geest scherper maken. Bovendien werd de communicatie verbeterd doordat misverstanden uitgesloten waren, of in ieder geval op een objectieve manier konden worden opgelost. Als men het niet eens was over de waarheid van een bepaalde stelling, hoefde men alleen maar goed uit te rekenen wat die stelling betekende, om de waarheid op een wiskundige manier vast te stellen. Steeds kwam Leibniz tijdens zijn lange carrière weer terug bij dit soort gedachten, en sommige van de ideeën die hem het beroemdst gemaakt hebben zijn er duidelijk uit voortgevloeid. Zo is een groot deel van de symbolen die logici en wiskundigen in hun werk gebruiken door Leibniz bedacht, voor een deel terwijl hij op zoek was naar zijn wereldtaal. Leibniz wordt wel het laatste universele genie genoemd, een van de laatste geleerden die de hele wetenschap van hun tijd konden overzien. Dat brede overzicht bracht in zijn tijd, zelfs voor een werklustige en uitzonderlijk slimme man als Leibniz, wel een aantal nadelen met zich mee. Een van die nadelen was dat veel projecten nooit afkwamen omdat er telkens iets nieuws op het programma kwam. Zijn lingua universalis is er nooit gekomen.Wel heeft Leibniz een aantal schetsen van talen nagelaten om zijn gedachten over het ideaal vorm te geven. Die talen zijn in twee groepen te verdelen: de talen die hij bedacht als diplomaat en kosmopoliet, en de talen die hij bedacht als filosoof. Aan al Leibniz’ pogingen lag de gedachte ten grondslag dat de bestaande talen tekortschoten. In het internationale verkeer werd in zijn tijd het Latijn gebruikt, maar die taal had in Leibniz’ ogen allerlei eigenaardigheden die haar ongeschikt maakten voor internationaal gebruik. Het ging daarbij om hetzelfde soort kronkels als ook Zamenhof enige eeuwen later uit het Esperanto wilde bannen. Zo zijn er allerlei grammaticale eigenaardigheden die vele generaties van leerlingen op Latijnse scholen moeten zijn opgevallen en die desondanks nooit veranderden in de taal van de geleerden. Het Latijn heeft bijvoorbeeld, net als het Duits, een serie naamvallen waarvan het bekendste rijtje is rosa, rosae, rosae, rosam, rosa. Met die naamvallen kun je in die taal uitdrukken wat de rol van een zinsdeel is in de zin: de vorm van het woord drukt uit of 129


dat woord dienstdoet als onderwerp of als lijdend voorwerp. Er is weinig in te brengen tegen naamvallen: betekenisrelaties in een zin kunnen op allerlei manieren worden uitgedrukt, en een naamvalssysteem is niet de slechtste. De Nederlandse zin Haar mond kust Koos is dubbelzinnig (zowel haar mond als Koos kan de kus geven), maar in het Latijn of in het Duits bestaat die dubbelzinnigheid niet. (Taalliefhebbers als P. C. Hooft probeerden in de zeventiende eeuw het naamvalssysteem dat in het Nederlands toen al zo goed als verloren was gegaan weer tot leven te wekken.) Het vervelende is alleen dat een leerling van het Latijn niet kan volstaan met het leren van dat ene rijtje naamvallen. Er zijn, zonder enig systeem, tal van dat soort rijtjes: behalve het rijtje van rosa ook nog de rijtjes dominus, domini, domino; custos, custodis, custodi; fluctus, fluctus, fluctui; res, rei, rei. Voor elk woord moet de leerling uit zijn hoofd leren volgens welk rijtje hij het in naamvallen moet verbuigen, ongeveer zoals iemand die Nederlands leert uit zijn hoofd moet leren of een woord een de-woord of een het-woord is. Leibniz zag geen heil in dit in de loop van de geschiedenis ontstane en steeds ingewikkelder geworden systeem met allemaal verschillende rijtjes. Hij was daarmee een van de eersten die op het idee kwamen een op het Latijn gebaseerde, maar sterk vereenvoudigde taal te maken waaruit alle overbodigheden geschrapt zouden zijn. Dat aanslibselloze Latijn was de taal die Leibniz als diplomaat voorstond. De kosmopoliet Leibniz bedacht dat ook het Chinees wel eens heel bruikbaar zou kunnen zijn als universele taal. Het was in het Westen bekend geworden dat Chinezen uit verschillende streken de woorden weliswaar op heel verschillende manieren uitspraken, maar dat ze daarvoor in de schrijftaal wel allemaal hetzelfde teken, hetzelfde karakter, gebruikten. Je zou dat systeem kunnen uitbreiden, en alle talen op deze manier schrijven: dan zouden de mensen elkaar misschien niet verstaan, maar konden ze elkaar tenminste lézen. Het in die tijd nog niet ontcijferde Egyptische hiërogliefenschrift oefende een soortgelijke aantrekkingskracht uit op makers van nieuwe talen. Leibniz speelde met de gedachte om een op het Chinees gebaseerd systeem in te voeren om zijn ideale taal op te schrijven. 130


Tot ver in de twintigste eeuw hebben mensen in navolging van Leibniz schriftvormen bedacht die geïnspireerd waren op het Chinese karakterschrift. Sommige van die schriftvormen kregen een bijzondere toepassing. Het symbolensysteem van de taalmaker Charles Bliss (1897-1985) wordt tegenwoordig gebruikt om kinderen die te weinig controle hebben over hun handen en hun spraakorganen een mogelijkheid te geven te communiceren. De symbolen van Bliss worden op een kaart geschreven en met hun ogen kunnen de kinderen aanwijzen welk woord ze willen ‘zeggen’. Een helper zegt dat woord vervolgens, of schrijft het op. De laatste jaren kan dat ook met een computer waarop een cameraatje zit dat iemands oogbewegingen registreert. Overigens had Bliss zijn systeem helemaal niet voor gehandicapte kinderen bedoeld. Charles Bliss was een Oostenrijkse jood – hij was geboren onder de naam Karl Blitz – die tijdens de Tweede Wereldoorlog uit het concentratiekamp Dachau ontsnapte en naar China vluchtte. Daar besloot hij dat de wereld behoefte had aan een internationale taal die gemodelleerd zou moeten worden naar het Chinees. Bliss maakte zijn symbolensysteem opdat mensen van alle nationaliteiten makkelijk met elkaar konden communiceren in een taal die bovendien het logisch denken zou vergemakkelijken. Hij vond geen belangstelling voor zijn systeem. Zo kwam in 1949 een kopie van het manuscript van Bliss’ boek Semantography op de schappen van enkele universiteitsbibliotheken terecht om daar stof te vergaren. In de vroege jaren zeventig werd het manuscript op een van die schappen gevonden door medewerkers van een Canadees revalidatiecentrum die op zoek waren naar een symbolensysteem om lichamelijk gehandicapten te laten communiceren. De Canadese logopedisten spoorden Bliss op en vroegen hem toestemming om zijn systeem voor dit doel te gebruiken. Hoewel Bliss het idee dat zijn taal ooit gebruikt zou worden allang had laten varen, stemde hij toe. Zijn systeem wordt tegenwoordig in veel landen gebruikt. Doordat Bliss oorspronkelijk een heel andere bedoeling had met zijn systeem is de symbolenverzameling nog steeds ideaal voor de gebruikers. Een internationale commissie maakt voortdurend lijs131


ten met nieuwe begrippen, voor sporten, speelgoed, therapieën, seksualiteit en andere zaken. De filosoof Leibniz richtte zijn kritiek op de bestaande talen niet zozeer op de moeilijkheden bij het leren, maar op de bruikbaarheid bij het denken. De bestaande talen vond hij weinig precies en bovendien net zo geschikt om leugens en onzin te vertellen als om de waarheid uit te drukken. Iedere taalgebruiker kan, als hij daar zin in heeft, zomaar van alles en nog wat beweren over willekeurig welk onderwerp. Als iemand zin heeft om te zeggen ‘donderdag is de dag na vrijdag’, dan kun je aan de vórm van die zin niet zien dat het onzin is, want de zin ‘vrijdag is de dag na donderdag’ heeft precies dezelfde opbouw. In de ideale taal zou er wel een eenduidige relatie tussen vorm en betekenis bestaan, zodat onzinnige zinnen niet grammaticaal zouden zijn. Leibniz als filosoof wilde een taal maken die even precies en eenduidig was als de wiskunde. Het onoplosbare probleem is dat je in de wiskunde lang niet elke menselijke ervaring kunt vangen omdat ze daar te precies voor is. Als ik zeg: ‘Ik ga vanmiddag naar Amsterdam,’ wil ik over het algemeen in het ongewisse laten wat ik precies bedoel met Amsterdam (een stad met ongeveer zevenhonderdduizend inwoners waar op 21 augustus 1983 meneer Geert de Vries om half zeven ’s ochtends een glaasje water dronk terwijl even verderop juffrouw Amalia van Veen haar haar kamde), naar welk deel van Amsterdam ik me precies begeef (de zevenentachtigste straattsteen vanaf het begin van de Valeriusstraat) enzovoort. Menselijke taal is gebaat bij een flinke dosis vaagheid. Ondanks hun onbruikbaarheid hebben Leibniz’ pogingen een grote invloed gehad. Ze hebben ervoor gezorgd dat miljoenen, zo niet tientallen miljoenen mensen over de hele wereld gebruikmaken van enkele kunstmatige talen die onmiddellijk op Leibniz’ ideeën kunnen worden teruggevoerd: de taal van de logica, de taal van de wiskunde en veel computertalen. In al die talen kun je, anders dan in het Nederlands, het Latijn of het Chinees uitrekenen of een bepaalde zin waar is, of niet. Vertaal de zinnen ‘WillemAlexander is man’ en ‘Beatrix is de moeder van Willem-Alexander’ 132


en de algemene rekenregel ‘als iemand de moeder is van iemand anders, en die ander is een man, dan is die ander een zoon van de eerstgenoemde’ in een voor de computer leesbare logische taal, en het apparaat kan uitrekenen dat de zin ‘Willem-Alexander is een zoon van Beatrix’ waar is, precies zoals dat Leibniz voor ogen stond. Leibniz formuleerde tijdens zijn zoektocht naar een universele taal drie van de belangrijkste functies van taal: taal dient om te communiceren en moet daarom zo gemakkelijk mogelijk te leren te zijn en zo efficiënt mogelijk te gebruiken; taal is een instrument om te denken, en moet daarom zo precies en nauwkeurig mogelijk zijn; en taal dient om het sociale verkeer aangenaam te maken, en moet daarom mooi zijn, prettig om te lezen en prettig om naar te luisteren. Die functies stellen soms tegengestelde eisen. Een mooie taal is niet altijd makkelijk te leren, en een precieze taal is niet altijd efficiënt. Wie een taal maakt, moet daarom kiezen welke functie hij het belangrijkst vindt, en daar zijn taal op inrichten. De talen die mensen in de loop der eeuwen maakten, hebben altijd iets laten zien over hoe die mensen dachten over taal. Hoewel Leibniz zelf alledrie deze functies van taal van belang achtte, lag de nadruk voor hem en zijn tijdgenoten op de taal als instrument van het denken. Een goede taal was voor het denken wat een verrekijker was voor het oog: een moderne uitvinding die je reikwijdte enorm kon vergroten. Zamenhof en zijn tijdgenoten zagen een taal niet meer in de eerste plaats als een instrument van het denken, maar als een communicatiemiddel. De taalmakers in de negentiende eeuw wilden daarom vooral een zo eenvoudig mogelijke taal maken. Vaak wilden ze haar ook nog mooi laten klinken, maar dat je in zo’n nieuwe taal zo voortreffelijk kon denken werd steeds minder als een argument gebruikt. De negentiende eeuw zou de eeuw worden van een ware kunsttaalexplosie, de eeuw waarin tientallen mensen op het idee zouden komen een nieuwe taal te maken om de mensheid vooruit te helpen. Een van de populairdere voorlopers van het Esperanto was het 133


Solresol van Jean-François Sudre (1787-1862), een muziekleraar uit het Franse dorpje Albi die het adagium dat ‘muziek de internationale taal is’ letterlijk was gaan nemen. Sudre begon met een systeem waarmee je letters kon omzetten in noten op de toonladder. Zo kon je Franse woorden ineens op een muziekinstrument ten gehore brengen. Toen hij zevenendertig was, was hij met twee jonge leerlingen die zijn systeem geleerd hadden Frankrijk rond gaan trekken om zijn kunsten te vertonen: de kinderen gaven tot verbazing van het toegestroomde publiek op de viool antwoord op Sudres vragen. Zelfs het Franse leger toonde belangstelling voor dit systeem – met behulp van klaroenen konden ze zo eindelijk ingewikkelde boodschappen overdragen, zoals ‘Vernietig de brug om zes uur vanavond’ –, maar bleek uiteindelijk niet bereid te betalen voor de uitvinding, die ook veel vroeg van het muzikale onderscheidingsvermogen van de ontvanger. Intussen was Sudre ambitieuzer geworden. Hij wilde niet langer volstaan met een manier om bestaande talen in muzieknoten te coderen; hij wilde een eigen wereldtaal maken op basis van dit systeem. Volgens hem hoefde zo’n taal niet meer dan zeven lettergrepen te hebben: do, re, mi, fa, sol, la en si. Alle woorden kon je maken van deze zeven lettergrepen, wat als voordeel had dat je Solresol-woorden niet alleen kon uitspreken, maar ook kon fluiten of op een muziekinstrument spelen. De gefloten versie was bovendien niet langer een vertaling van het gesproken woord: de twee waren volkomen gelijkwaardig. Doven konden een gebarentaalversie gebruiken met zeven verschillende lichaamsbewegingen, en met de zeven kleuren van de regenboog kon je ook vlaggen maken voor elke lettergreep en zo de taal draadloos overbrengen van de ene plaats naar de andere. Voor iemand die Solresol kende zou de hele wereld ineens vol betekenis zijn. Melodietjes, kleurpatronen, bewegingen van een mensenlichaam – alles kon dienen om mee te praten. Sudre probeerde zijn woorden een logische opbouw te geven. De meest gebruikte woordjes waren het kortst (si ‘ja’ en do ‘nee’) en woorden die aan elkaar verwant waren hadden ook een op elkaar lijkende vorm: doremi betekent ‘dag’, dorefa ‘week’ en doresol ‘maand’. Die laatste eigenschap maakte de taal meteen weer zo 134


goed als onbruikbaar. Stel dat je wil zeggen: ‘We vallen aan over een dag’ en het laatste woord is niet goed te horen in het oorlogsgedruis, dan kan de boodschap net zo goed als niet verzonden worden beschouwd. Groot klankverschil tussen verwante woorden maakt het bovendien juist makkelijker die woorden te onthouden – zo kan de ene functie van taal (het denken verbeteren door de woorden een logische structuur te geven) de andere (gemakkelijke communicatie) in de weg zitten. Dit alles ontmoedigde Jean-François Sudre niet, en hij vatte al snel het plan op om Solresol-woordenboeken samen te stellen in de talen die hij beschouwde als de belangrijkste van de wereld: Arabisch, Chinees, Duits, Engels, Frans, Italiaans, Nederlands, Perzisch, Portugees, Russisch en Turks. Rond zijn vijftigste werd de muziekleraar een gevierd man. In de Parijse salons verbaasde hij de beau monde door Franse zinnen moeiteloos in vioolspel te vertalen en omgekeerd. Vooral musici reageerden verheugd op deze ontdekking, die hun vak een onvoorzien maatschappelijk nut leek te gaan geven – de vooraanstaande componist Hector Berlioz woonde een demonstratie van Sudre bij, en een muziektijdschrift noemde de uitvinding van het Solresol net zo belangrijk als die van de boekdrukkunst. In de decennia die volgden op zijn eerste succes zou Sudre samen met zijn vrouw, die hem assisteerde tijdens zijn optredens, zijn vaderland blijven bereizen om de voordelen van zijn taal overal te laten horen en zien. Hoewel hij meestal succes had met zijn optredens, bleken weinig mensen bereid zijn taal te leren. Bovendien waren Sudres inkomsten gering, ook omdat hij maar aan zijn taal bleef vijlen, die daardoor nooit voor publicatie gereedkwam. Pas enkele jaren nadat hij op vijfenzeventigjarige leeftijd als een berooid man gestorven was verscheen een Franstalig leerboek onder redactie van zijn weduwe. Het Solresol was een van de laatste kunsttalen die gebaseerd waren op een min of meer abstract systeem, in dit geval de muzieknotatie, en die dus verwant was aan de ‘filosofische’ taalideeën van Leibniz. De talen die zouden volgen waren net als het Esperanto meestal meer gebaseerd op de bestaande talen in de vorming van 135


hun woordenschat en kwamen dus meer in de richting van Leibniz’ ideeën als hervormer van het Latijn. Na Sudre was de katholieke priester Johann Schleyer (18311912), de bedenker van het Volapük, de volgende relatief succesvolle taalmaker. Schleyer was enorm geïnteresseerd in talen en had er in de loop van zijn leven enkele tientallen geleerd. Tijdens een slapeloze nacht kreeg hij het gevoel dat God hem de opdracht gaf om een einde te maken aan de Babylonische spraakverwarring. Enkele jaren eerder had Schleyer al een poging gedaan de wereld een beetje beter te maken met behulp van een nieuwe spelling. Een oude boer in zijn parochie had een brief geschreven naar Amerika en zijn zoon die daar woonde geld gevraagd, maar hij had de brief teruggekregen omdat de Amerikaanse posterijen zijn manier om de Engelse plaatsnamen te noteren niet konden lezen. Schleyer had toen een eigen alfabet bedacht waarmee je alle klanken van alle talen ter wereld zou kunnen schrijven. In 1879 publiceerde Schleyer een artikel over het Volapük in het door hemzelf geredigeerde tijdschrift Die Sionsharfe. In 1880 volgde het eerste boek over zijn nieuwe taal, waarvan de woordenschat voor een belangrijk deel gebaseerd was op het Engels. Volapük zelf betekent ‘wereldtaal’: vol is afgeleid van world en pük van speak. Het onzevader luidt: o fat obas O Fat obas, kel binol in süls, paisaludomöz nem ola; Kömomöd monargän ola; Jenomöz vil olik, äs in sül, i su tal. Bodi obsik vädeliki givolös obes adelo, e pardolös obes debis obsik, äs id obs aipardobs debeles obas. E no obis nindukolös in tentadi, sod aidalivolös obis de bad.

Schleyer had veel woorden zo ingrijpend veranderd dat ze nauwelijks nog herkenbaar waren. Hij vond dit nodig om de taal zo ge136


makkelijk mogelijk uitspreekbaar te maken voor mensen over de hele wereld. Omdat Chinezen het verschil tussen de r en de l niet kunnen maken, veranderde Schleyer bijvoorbeeld de l stelselmatig in de r: friend werd flen. Een beetje merkwaardig was daarbij dat hij sommige andere klanken die in een groot aantal talen (zoals het Engels, waaruit veel woorden geleend waren) niet voorkwamen, weer wél behield. De ü-klank van Volapük bijvoorbeeld levert geen probleem op voor Duits- of Nederlandstaligen (Volapuuk), maar moedertaalsprekers van het Engels kunnen hem slechts met moeite articuleren. (Probeer een Engelsman maar eens tureluur te laten zeggen.) Schleyer weigerde de klank echter op te geven omdat de taal zonder umlaut volgens hem zou zijn als ‘een kleurenplaat zonder violet, bruin, grijs of roze’. In de negentiende eeuw was dat een waardeloze kleurenplaat. Volapük was de eerste kunsttaal met een omvangrijke aanhang. De verspreiding ging snel en ook in Nederland genoot de taal binnen korte tijd een zekere populariteit; al in 1885 verscheen er in het tijdschrift De Amsterdammer een serie artikelen, waarin de schrijver wilde aantonen wat er allemaal niet deugde aan de nieuwe taal: ‘De verwachting dat de Volapükwoede spoedig gedaan zou zijn, is dus tot heden niet verwezenlijkt, ofschoon, als men bij de H. H. boekhandelaren naar den verkoop der van verschillende zijden verrezen glamats [grammatica’s] onderzoek doet, men tot antwoord krijgt, dat de zaak aan het doodbloeden is.’ Rond 1890 hadden honderdduizenden mensen Volapük geleerd, en werden er zeven tijdschriften gepubliceerd die helemaal in die taal geschreven waren, waaronder Cogabled, dat exclusief gewijd was aan ‘beschaafde humor’. Het Volapük is misschien wel de eerste bedachte taal die door een kind als moedertaal geleerd is: Corinne Cohn, de dochter van de Amerikaanse volapükist Henry Cohn was dat kind. Desalniettemin zou de beweging binnen enkele jaren in elkaar storten. Dat kwam niet doordat het Esperanto inmiddels verschenen was. Het was eerder omgekeerd: de taal van Zamenhof profiteerde van het feit dat veel aanhangers van de wereldtaalgedachte zich teleurgesteld van het Volapük afwendden. De ineenstorting van de 137


jonge wereldtaalbeweging had meer te maken met de menselijke verhoudingen tussen Johann Schleyer en zijn volgelingen. Schleyer was niet geneigd veranderingen in zijn taal aan te brengen, zoals al eerder bleek uit zijn antwoord op de kritiek op de umlaut. Hij had zijn taalbeweging bovendien gestructureerd naar het model van de katholieke kerk, waarbij hij zelf de rol had van de paus van het Volapük, de Cifal (hoogste baas), die elk nieuw woord en elke nieuwe constructie hoogstpersoonlijk moest goedkeuren. Bovendien trekt elke kunsttaalbeweging altijd mensen aan die het beter weten dan de rest van de wereld. Iemand moet behoorlijk eigenwijs zijn om een taal te leren waarvan de meeste mensen vinden dat die geen toekomst heeft, en zo iemand moet ervan overtuigd zijn dat talen gemaakt kunnen worden, wat betekent dat hij moet ingaan tegen de heersende mening dat taal een ‘levend organisme’ is dat in de loop van de eeuwen groeit. Wie deze eigenwijsheid en deze overtuiging bezit vindt het moeilijk te accepteren dat iemand als de auteur van het Volapük het laatste woord heeft. Waarom zou alles niet net een beetje anders kunnen? (Lejzer Zamenhof had bijvoorbeeld al kennisgenomen van het Volapük voor hij zijn eerste boekje publiceerde, maar had besloten dat de taal waar hij zelf aan werkte beter zou worden.) De spanning tussen Schleyer en zijn aanhangers kwam tot een uitbarsting na het Volapükcongres van 1889 in Parijs. Veel volapükisten beschouwden dit congres als het hoogtepunt van hun beweging: er werd tijdens alle zittingen Volapük gesproken, en naar verluidt had ook het bedienend personeel van het congrescentrum een aantal woordjes van die taal geleerd, zodat je in het Volapük een drankje kon bestellen, en je voor een paar dagen helemaal in de taal van de toekomst kon leven. Er heerste in het algemeen een gevoel van optimisime in Parijs, waar de Eiffeltoren net opgericht was; een triomf van de menselijke techniek. Tijdens het congres werd de Kadem Bevünetik Volapüka (Internationale Volapük-Academie) opgericht, die onder leiding kwam te staan van de Franstalige Vlaming Auguste Kerckhoffs, een expert in het militaire geheimschrift en tijdens de voorafgaande jaren een van de fanatiekste propagandisten van de taal. Kerckhoffs vond het Volapük te ingewikkeld. Johann Schleyer 138


had volgens hem weliswaar een ingenieus systeem van vooren achtervoegsels bedacht, maar het gevolg daarvan was dat er van elk werkwoord op de kop af 504 4 40 verschillende vormen gemaakt konden worden. Die vormen waren volstrekt regelmatig, maar dat was geen makkelijke oplossing voor het netelige probleem in welke omstandigheid welke vorm precies gebruikt moest worden. Het Volapük was eerder een taal voor boekenwurmen dan voor de man in de straat. Kerckhoffs opperde dat het Volapük wel met wat minder vormen toe zou kunnen, en als reactie op deze ketterij ontbrandde er een bittere strijd tussen de aanhangers van Schleyer en de aanhangers van Kerckhoffs. De laatste groep was in eerste instantie veel groter dan de eerste, maar viel uiteindelijk uiteen in een aantal facties die ieder hun eigen wereldtaal ontwikkelden. Bovendien gingen veel mensen uit teleurstelling over alle gekissebis liever over naar de nieuwe wereldtaal die op dat moment de aandacht begon te trekken, die gemakkelijker te leren leek en bovendien een wat minder hiërarchisch georganiseerde beweging had: het Esperanto. Lejzer Zamenhof heeft zich in zijn leven op verschillende manieren uitgelaten over het Volapük. In de beginjaren, waarin de taal een duidelijke concurrent was, klonk Zamenhof bijzonder negatief, en wees hij herhaaldelijk op de grote fouten die Johann Schleyer gemaakt zou hebben in het ontwerp van de taal. Maar naarmate de Esperantobeweging groeide en het Volapük ineenschrompelde werd Zamenhof milder over Schleyer, en hij zou hem bij zijn dood in 1912 met eer herdenken. Inmiddels was Lejzer Zamenhof allang niet meer de enige auteur in het Esperanto. Al snel na de publicatie van het eerste boekje waren er mensen gekomen die Lejzers taal waren gaan uitproberen en uitbreiden, door teksten te vertalen en zelf gedichten en prozateksten te schrijven. Veel nieuw werk ging over het Esperanto zelf en over de beweging – lofzangen op de schoonheid van de taal werden afgewisseld met voorspellingen over de zegenrijke toekomst die de esperantisten te wachten stond. Veel schrijvers waren in de eerste plaats vertaler. Ze hadden niet zozeer de behoefte om een eigen verhaal te 139


vertellen of hun hart uit te storten, maar meer om te laten zien wat je met de nieuwe taal allemaal kon bereiken. Veel van de eerste Esperantodichters waren ooit in het Volapük begonnen. Een van hen was de Nederlander Hindrik Jan Bulthuis (1865-1945), een boerenzoon die zich had opgewerkt tot belastingambtenaar te Den Haag, en die eerst veel vrije tijd in het Volapük had gestoken en zich daarna steeds meer op het Esperanto was gaan storten. Zodra hij voldoende geld opzij gelegd had – als niet-roker had hij veertig jaar lang systematisch al het geld dat hij op sigaretten bespaarde in een apart potje gedaan – nam hij vervroegd pensioen om zich permanent aan de taal te wijden. Hij was in 1905 een van de oprichters van de vereniging La Estonto Estas Nia (De toekomst is aan ons), een van de voorlopers van de huidige Nederlandse Esperantovereniging, en hij had regelmatig buitenlandse esperantisten op bezoek. Hindrik Jans zoon, de poppenspeler, romanschrijver en kunstredacteur Rico Bulthuis, zou later in zijn boek met herinneringen, De dagen na donderdag, vertellen hoe hij nog aan de hand van een broer van Zamenhof door het Haagse Bos gewandeld had, en hoe aan de tafel van zijn keurige ouders, die geheelonthouder en vegetariër waren, ‘naar knoflook ruikende Esperantodichters uit de Balkan over de gouden toekomst [zaten] te praten, die zou komen als de geniaal geconstrueerde wereldhulptaal op alle scholen zou zijn ingevoerd!’ Voor Hindrik Jan Bulthuis moet het Esperanto een uitkomst geweest zijn, een manier om deel te nemen aan een wilder leven dan hem als ambtenaar normaal gesproken zou zijn toegestaan, en tegelijkertijd een manier om aan een betere wereld te werken, één die zijn liefde voor taal en literatuur omvatte. Hij vertaalde onder andere De kleine Johannes van Frederik van Eeden, de Leeuw van Vlaanderen van Hendrik Conscience, Salome van Oscar Wilde, de Odyssee van Homerus en Jane Eyre van Charlotte Brontë. Ook schreef hij zelf enkele romans in zijn tweede taal, die in de verte doen denken aan de historische romans van Louis Couperus en die esperantisten nog zelden lezen. Helemaal respectabel werden Hindrik Jans werkzaamheden door het Haagse milieu overigens niet gevonden. In zijn memoires 140


vertelt zoon Rico dat de calvinistische vader van een schoolvriendje hem in het begin argwanend had bejegend ‘omdat wij aan Esperanto deden. Had de Here Here de toren van Babel soms voor de grap gebouwd? Dat moest ik mijn vader eens vragen!’ In dezelfde tijd waren mensen tienduizenden kilometers verderop, in Palestina, bezig de taal die de Here Here zelf in de bijbel gesproken had, nieuw leven in te blazen. Eliezer Ben-Yehuda (18581922) heeft gedaan wat zijn generatiegenoot Zamenhof onmogelijk leek. Hij maakte van het Hebreeuws de omgangstaal van de joden. Het was al duizenden jaren in gebruik geweest, maar vooral als taal van de torah en andere heilige boeken. In het Hebreeuws viel over alledaagse zaken nauwelijks te spreken, al waren in de negentiende eeuw steeds meer schrijvers begonnen er moderne romans in te schrijven. Eliezer Ben-Yehuda en Lejzer Zamenhof waren allebei als jood geboren in het negentiende-eeuwse tsaristische Rusland, en hadden dezelfde voornaam: Lejzer is de Jiddische versie van de Hebreeuwse naam Eliezer. Maar de verschillen tussen de twee mannen konden niet groter zijn. Terwijl Zamenhof de oplossing voor de problemen van zijn volk zag in het opheffen van nationale symbolen als de taal, was Ben-Yehuda juist sterk geïnspireerd door het romantische nationalisme van zijn tijd. Zoals de Grieken en de Italianen, de nazaten van twee glorieuze volken uit de Oudheid, in de loop van de negentiende eeuw opnieuw onafhankelijke naties waren geworden, zo moesten ook de joden hun eigen land krijgen. En zoals de Grieken Grieks spraken en de Italianen Italiaans (dat wil zeggen: modern Latijn), zo moesten joden weer Hebreeuws spreken. Ben-Yehuda probeerde zijn idealen ook in de praktijk te brengen; dat had hij weer met Lejzer Zamenhof gemeen. Als je vond dat de joden zich opnieuw in Israël moesten vestigen en daar vervolgens Hebreeuws met elkaar zouden moeten spreken zat er in zijn ogen maar één ding op: als jood naar Israël vertrekken en daar het Hebreeuws opnieuw invoeren. Dus vestigde Ben-Yehuda zich in 1881, tweeëntwintig jaar oud, in Jeruzalem. In de jaren ervoor had hij al met vrienden en kennis141


sen zo veel mogelijk Hebreeuws gesproken, maar zodra hij in Israël aankwam wilde hij alleen nog maar die taal gebruiken. Nu kenden alle joden in die tijd in Jeruzalem wel een vorm van Hebreeuws, een mengeling van de taal van de torah en woorden en constructies uit het Arabisch en uit Europese talen. Alleen namen maar weinig mensen de opnieuw tot leven te wekken taal zo serieus als Ben-Yehuda, die ook met zijn vrouw zoveel mogelijk Hebreeuws sprak. Bovendien had hij zich voorgenomen om er persoonlijk voor te zorgen dat er na vele duizenden jaren zo snel mogelijk ook minstens één echte moedertaalspreker zou komen: zijn eigen zoon. Die zoon, Ben-Zion Ben-Yehuda, heeft later in zijn autobiografie beschreven wat zijn vader allemaal deed om er voor te zorgen dat zijn zoon geen verkeerde dingen zou leren. Zijn moeder mocht zelfs geen Russisch kinderliedje zingen en zodra er buitenlandse gasten kwamen die geen Hebreeuws konden verstaan werd het kind de kamer uitgestuurd. De zoon beweerde zelfs dat hij de eerste jaren door zijn vader werd afgeschermd van ‘het getjilp van vogels en het gehinnik van paarden, het balken van ezels en het fladderen van vlinders, omdat dit, alles bij elkaar, ook vreemde talen zijn, of in ieder geval geen Hebreeuws’. Vader Ben-Yehuda merkte bovendien dat er vooral een ernstig gebrek was aan woorden voor ijsje en fiets en handdoek en allerlei andere begrippen die een modern gezin aan het begin van de twintigste eeuw nodig had. Dus moest hij die woorden zelf bedenken. Enkele decennia later herhaalden ouders het experiment van Ben-Yehuda, maar dan met het Esperanto: zij begonnen hun kinderen in die taal op te voeden, al zorgden ze ervoor dat ze ook de taal leerden van het land waarin ze woonden. Zij liepen tegen dezelfde problemen aan: de woorden voor het alledaagse leven worden door de taalmakers die achter hun bureau blijven zitten over het algemeen over het hoofd gezien: hoe noem je popcorn of een afstandsbediening in het Esperanto? De laatste jaren vinden discussiegroepen op internet gezamenlijke antwoorden: pufmaizo (letterlijk: ‘plofmaïs’) en sâltilo (ongeveer: ‘schakelaar’). De nieuwe woorden werden verzameld door de administrator 142


van een van de discussiegroepen, de Finse hoogleraar Baltische talen Jouko Lindstedt, die zijn kinderen zelf ook in het Esperanto heeft opgevoed. Hij publiceerde enkele jaren geleden een Hejma vortaro (Thuiswoordenboek). Wie dat wil kan in dat boekje de woorden vinden voor afspoelen (gargari), een wind laten (furzi), koekepan (pato), pizzeria (picejo) en zindelijk (puruma). Deze vragen hoeven voor het Hebreeuws inmiddels niet meer door enigerlei instantie te worden beantwoord (al is er nog steeds een Hebreeuwse academie), want van alle taalmakers is Ben-Yehuda waarschijnlijk de succesvolste geweest. Het Hebreeuws is inmiddels de moedertaal voor enkele miljoenen mensen, het is de taal waarin zij dromen, ruziemaken, flirten, lesgeven en handeldrijven. En een taal waarin stilzwijgend dagelijks nieuwe woorden worden opgenomen, al dan niet in de vorm van leenwoorden. Ben-Yehuda gaf de eerste aanzet tot die uitbreidingen van de woordenschat: hij zorgde ervoor dat de taal op enkele schooltjes in Palestina werd ingevoerd, dat er een krant kwam die over alle aspecten van het moderne leven berichtte in die taal, en dat er een zeventiendelig woordenboek gepubliceerd werd. De taak die Ben-Yehuda zich gesteld had moet indertijd even irreëel geleken hebben als de opdracht die Zamenhof voor zichzelf zag. Beide mannen zetten zich volledig in voor ‘hun’ taal. ‘Er is voor elke zaak,’ schreef Ben-Yehuda, ‘één verstandige, slimme en actieve man nodig die bereid is al zijn energie aan de zaak te wijden, en dan zal die zaak vanzelf vooruitgaan, wat voor obstakels er ook zijn.’ Lejzer Zamenhof was voorzover nu nog valt na te gaan niet minder verstandig, slim of actief dan Eliezer Ben-Yehuda. En beiden wilden bovendien met een taal het lot van het joodse volk verbeteren. Onder esperantisten heeft de hoop dat hun taal de taal van de joden kon worden een tijdlang bestaan. Nog in 1938 – Ben-Yehuda was al zestien jaar dood en Zamenhof al eenentwintig jaar – schreef Lidia Zamenhof: ‘Esperanto kan veel doen om het Arabisch-joodse probleem in het Heilige Land op te lossen. De joden willen geen Arabisch leren en de Arabieren geen Hebreeuws. Er is dus veel misverstand over de wederzijdse bedoelingen. Dit is een perfect voorbeeld van het nut van deze eenvoudige taal, die mak143


kelijk door beide groepen kan worden gebruikt als een hulptaal voor hun sociaal en economisch verkeer, zonder dat een van hen hun nationale taal hoeft op te geven.’ Toch is Ben-Yehuda’s doel inmiddels bereikt, en dat van Zamenhof niet. Nadat Zamenhofs boekje verschenen was waren de aanhangers van het idee van een internationale taal snel overeengekomen dat die ene taal het Esperanto moest zijn. Wie na die tijd een internationale kunsttaal wilde leren koos bijna altijd voor de taal van Zamenhof, die daarom wel ‘het Engels van de kunsttalen’ wordt genoemd – de lingua franca, de grootste taal, die bijna iedereen kan verstaan en waartegen de anderen zich afzetten. De meeste bezwaren werden gemaakt door mensen die zich als deskundig beschouwden. Aan het begin van de twintigste eeuw werd het onder Europese geleerden mode om na te denken over de taalproblemen in de wereld. Een van deze intellectuelen was de Italiaan Giuseppe Peano (1858-1932), een leeftijdgenoot van Lejzer Zamenhof en Eliezer Ben-Yehuda, die een bewonderaar was van Leibniz en geïnspireerd raakte door diens idee dat het Latijn nog steeds de wereldtaal zou kunnen zijn als het maar voldoende vereenvoudigd zou worden. Hoe noemde deze taal het Latino sine flexione, het Latijn zonder vervoeging of verbuiging. Peano was in zijn jonge jaren een beroemd wiskundige geweest, die ook bij dat werk door Leibniz geïnspireerd werd. Na zijn veertigste raakte zijn inspiratie in de wiskunde op, en wierp hij zich op zijn eigen taal. Vanaf 1903 schreef Peano zijn eerste artikel in de nieuwe taal. Ook gaf hij de tweede druk van zijn meer dan vijfhonderd bladzijden tellende meesterwerk Formulario Mathematico (Verzameling wiskundige formules) in zijn eigen taal uit (de eerste druk was in het Frans verschenen) om te laten zien hoe makkelijk je deze kon lezen, zelfs zonder dat je er les in gevolgd had. Het resultaat hiervan was dat veel van zijn collega’s hem als een wat rare man begonnen te zien. Zijn werk aan de nieuwe taal deed zijn reputatie geen goed. Een artikel over een natuurwetenschappelijk of wiskundig onderwerp is voor elke specialist doorgaans met enige moeite te lezen, ongeacht in welke westerse taal het geschreven is. Dat komt 14 4


doordat de wetenschappelijke terminologie internationaal is, een Grieks-Romeinse erfenis die alle Europese volkeren delen. Wie deze al bestaande internationale woordenschat kon combineren met een volgens logische principes opgebouwde grammatica was volgens Peano klaar om over de landsgrenzen te communiceren. De internationale taal hoefde dus niet gemaakt te worden, zoals Schleyer en Zamenhof hadden gedacht, ze kon via wetenschappelijke methoden ontdekt worden. Als een woord tot de belangrijkste Europese talen (het Engels, het Frans, het Spaans, het Italiaans, het Portugees, het Duits en het Russisch) behoorde, was het ook een woord in het Latino sine flexione, of het Interlingua, zoals hij de taal na verloop van tijd noemde. Giuseppe Peano had zijn reputatie als wiskundige weliswaar grotendeels opgeofferd aan het streven naar een wereldtaal, maar hij ging niet gebukt onder de miskenning. Hij moet een aardige man geweest zijn, die heel attent was, onverbeterlijk optimistisch, en soms geestig. In 1906 woonde Peano het Esperantocongres in Genève bij, waar Lejzer Zamenhof ook aanwezig was. Bij die gelegenheid hebben de twee mannen elkaar ontmoet. ‘Mijn aanhangers zullen me excommuniceren als ze me nu zouden zien,’ moet Zamenhof toen gezegd hebben. ‘Ik heb maar weinig aanhangers,’ antwoordde Peano, ‘maar ze zijn tenminste tolerant. Dat is een geluk bij een ongeluk.’ De bescheidenheid die Giuseppe Peano kenmerkte is niet de opvallendste karaktertrek van veel andere taalmakers. Louis de Beaufront en Louis Couturat, twee van de voormannen van de Idobeweging, die zich inzette voor een ‘verbeterd Esperanto’, stonden niet bekend als geneigd tot zelfspot, en ook Otto Jespersen (18601943), de derde grote man van het Ido, was er niet de man naar om zijn eigen verdiensten te onderschatten. Nu waren Jespersens verdiensten zonder enige twijfel groot. Hij had als kind bij wijze van tijdspassering al Italiaans, Spaans en IJslands geleerd. Hij was in eerste instantie vanwege de beroepsperspectieven rechten gaan studeren, maar uiteindelijk overgestapt op taalwetenschap, omdat dat hem beter lag. Zonder te overdrijven kun je zeggen dat deze Deense geleerde behoorde tot de belang145


rijkste en beroemdste Europese taalkundigen van zijn tijd. Zijn werk op het gebied van onder andere de fonetiek, de studie van taalverandering en van de geschiedenis van het Engels wordt nog steeds gelezen en geciteerd door vakgenoten. Als er een Nobelprijs voor de taalkunde was had Jespersen hem zeker gewonnen. In zijn tijd is hij met ongeveer alle Deense en internationale prijzen overladen die er maar te verdienen waren en was hij in eigen land ook bij een breder publiek redelijk bekend, onder andere als auteur van een zeer populaire methode om Engels te onderwijzen. In zijn autobiografie verontschuldigt Jespersen zich voor het vele werk dat hij voor de kunsttaalbeweging verzet heeft. Hoewel dat werk zijn reputatie – anders dan die van Giuseppe Peano – geen schade had berokkend, hadden zijn collega’s altijd wel een beetje besmuikt gelachen om zijn vreemde hobby. Otto Jespersen kon zich uiteindelijk te weinig vinden in de voorstellen van taalkundige dilettanten als Zamenhof, Beaufront en Couturat, en publiceerde een boekje Novial (Nieuwe internationale hulptaal; ial staat voor International Auxiliary Language) met een eigen ‘professionele’ versie op wetenschappelijke grondslagen van een kunsttaal die nochtans duidelijk door het Esperanto en het Ido geïnspireerd was en die door bijna niemand geleerd is. Hij was niet de enige. Een groot probleem van de Idobeweging was, net als eerder voor de Volapükbeweging, dat de taal veel knutselaars aantrok die dol waren op het bedenken van steeds nieuwe ‘verbeteringen’ in de grammatica en de woordenschat. Volgens sommigen is de aantrekkingskracht van het Ido ook de redding van het Esperanto geweest en de reden dat die taal het relatief goed heeft gedaan. Op een cruciaal moment splitste de groep mensen die de kunsttaal steeds meer wilde veranderen zich af en ging onderling uitvechten welke veranderingen er dan wél allemaal nodig waren. Dat betekende dat de beweging snel versplinterde, want over de verschillende ‘verbeteringen’ konden de idisten het onderling vaak niet eens worden. Bij het Esperanto bleven de conservatieven, die niet speciaal naar veranderingen streefden, daardoor in de meerderheid. Doordat de idisten zo druk bezig waren hun taal te verbeteren kwamen ze er nauwelijks toe te bouwen aan een taalgemeenschap 146


of een literatuur, zoals de esperantisten dat wel hadden gedaan. Toch heeft het Ido over de hele wereld nog enkele honderden aanhangers, die met elkaar corresponderen en tijdschriftjes uitgeven (er is zelfs een in Nederland uitgegeven tijdschrift voor idistische homoseksuelen: Kordiego Geyal). Het Ido heeft als taalsysteem altijd grote aantrekkingskracht gehad op Esperantoschrijvers. De twee talen liggen dicht genoeg bij elkaar om van invloed op elkaar te zijn: een woord in de ene taal zou vaak net zo goed een woord in de andere taal kunnen zijn. En naar sommige woorden in het Ido hebben enkele esperantisten in het verleden wel met enige begerigheid geloerd. Lejzer Zamenhof had zijn woordenschat zo samengesteld dat hij gemakkelijk te leren was. Een van de middelen die hij daarvoor gebruikte was het voorvoegsel mal-. Een woord krijgt een tegenovergestelde betekenis door er het voorvoegsel mal- voor te plaatsen: varma betekent ‘warm’, malvarma ‘koud’, gaja ‘vrolijk’, malgaja ‘treurig’, juna ‘jong’ en maljuna ‘oud’. Zo’n systeem van vooren achtervoegsels maakt de taal misschien relatief gemakkelijk te spreken, maar hij maakt de woorden ook nogal lang: wie een Nederlands gedicht wil vertalen waarin het woord oud voorkomt, moet daarvoor in de Esperantotekst ineens drie lettergrepen gebruiken. Bovendien vonden sommige dichters dat al die woorden met mal- verkeerde beelden opriepen. In 1932 publiceerden de Franse schoolmeester Gaston Waringhien (1901-1991) en de Hongaarse arts Kálmán Kalocsay (1891-1976) een handboek voor aankomende dichters, de Parnasa Gvidlibro (Reisgids naar de Parnassus). In dit boek bespreekt Waringhien de volgende versregel: La tago malvarma, malgaja, sensuna De dag koud, triest, zonloos De dichter had deze gebruikt om een koude, troosteloze, zonloze dag te beschrijven. Volgens Waringhien riep de regel echter in de eerste plaats een warme, vrolijke, zonnige (suna) dag op, ‘want de voorvoegsels malen sen (zonder) ontkennen dat beeld weliswaar 147


intellectueel, maar laten het zinnebeeld niet verdwijnen’. Om deze reden streefden Waringhien en Kalocsay naar kortere woorden voor veel begrippen die met mal- werden aangeduid: frida in plaats van malvarma en moroza in plaats van malgaja. Dat is dezelfde oplossing als de makers van het Ido vijfentwintig jaar eerder hadden gekozen. Veel van de mal-loze woorden waren zelfs letterlijk uit die taal overgenomen. Het was niet de bedoeling van de twee schrijvers van de Reisgids naar de Parnassus dat deze woorden in de algehele omgangstaal werden opgenomen. Zij waren er voor de dichters. Achter in hun boek namen ze een ‘poëtisch vakwoordenboek’ op. Je zou misschien verwachten dat daarin lijsten zouden staan met woorden voor exotische rijmschema’s, maar in plaats daarvan was het een verzameling ‘poëtische’ woorden voor kleuren (glaûko ‘glauk’, dat wil zeggen: ‘zeegroen’), gevoelens (trista) en handelingen (gvati ‘gluren’). Veel van die woorden waren ook woorden in het Ido, al zeiden de auteurs van het vakwoordenboek dat er niet bij. Opvallend genoeg stonden er daarnaast ook obscene woorden in het vakwoordenboek voor lichaamsdelen die Zamenhof niet had willen benoemen: kaco ‘lul’ en picô ‘kut’ bijvoorbeeld, waarvoor eerder alleen het kuise peniso en vulvo hadden bestaan. Het idee dat je in gedichten expres andere woorden zou gebruiken dan in de dagelijkse omgangstaal was veel westerse lezers in de jaren dertig al vreemd. Bijna overal probeerden schrijvers sinds de negentiende eeuw juist een poëtische taal te vinden die díchter bij de gesproken omgangstaal lag. Er kwam dan ook al snel harde kritiek op het werk van Kalocsay en Waringhien. Men verweet hun elitair te zijn en het zo gemakkelijke Esperanto steeds moeilijker te maken – en er eigenlijk een Italiaans dialect van te brouwen door zoveel nieuwe woorden uit die taal te lenen. Er waren ook mensen die erop wezen dat de zinsnede malvarma, malgaja, sensuna tago bij hen helemaal geen beeld opriep van een warme zomerdag, zoals Nederlanders die lezen over een ‘troosteloze, zonloze middag’ ook niet meteen een tafereel vol troost en warmte voor zich zien. Toch hebben uiteindelijk veel van de woorden uit de woordenlijst het gered, zij het niet als dichterlijke ‘vaktermen’, maar als 148


woorden uit de alledaagse omgangstaal. De vulgaire termen zijn allemaal geaccepteerd in de jongerencultuur, en weinig mensen die trista of moroza gebruiken zullen beseffen dat dit woorden zijn waarover ooit een grote strijd geleverd is. Kalocsay en Waringhien werden bij de uitgave van hun poëtica weliswaar beschimpt en bestreden, maar aan het eind van hun leven eerde men hen allebei vanwege hun bijdragen aan de ontwikkeling van de taal. De grote taalkundige standaardwerken van het Esperanto zijn aan hen te danken – sommige zijn door hen samen geschreven, andere door een van hen. Samen schreven ze de Plena Analiza Gramatiko (Volledige, analytische grammatica), een meer dan vijfhonderd bladzijden dikke beschrijving van de woorden zinsbouw van de taal, zoals die zich in de loop van de tijd ontwikkeld had.Waringhien was daarnaast de hoofdredacteur van de Plena Ilustrita Vortaro (Volledig, geïllustreerd woordenboek), de Dikke Van Dale van het Esperanto, en enkele erudiete essaybundels. Kálmán Kalocsay was de interessantste van het tweetal. Kalocsay was een van de technisch begaafdste dichters en vertalers die van de taal gebruikmaakten. Hij vertaalde onder andere King Lear en The Tempest van Shakespeare, Les fleurs du mal van Baudelaire, János Vitéz (Johannes de Stoute) van de Hongaarse dichter Sándor Peto˝fi, de Römische Elegien van Goethe, het Inferno van Dante en, samen met Waringhien, Lieder und Romanzen van Heine. Enkele van zijn oorspronkelijke dichtbundels – met titels als Izolo (Isolement) en Strecîta kordo (Gespannen snaar) – gelden als de belangrijkste uit het interbellum. Tijdens de Tweede Wereldoorlog schreef hij een gedicht waarin hij afstand nam van het soort dichterlijkheid dat hij in het Reisboek naar de Parnassus gepropageerd had: Subtile kanti en cî murd-epoko pri l’ propra vivo, kiam ja milmiloj per bomboj, tankoj, pafoj, pendigiloj pereas, vere sâjnus acâ moko. La tuta ricâ poezia stoko: la luno, steloj, floroj, birdotriloj, 149


la delikataj amaj maltrankviloj disflugas en la blov’ de cî siroko. La morto regas nun, la mort’ avida, amasa mort’, vulgara kaj sordida, sen cipresbrancôj, sen solen’ majesta. Kaj kiel perdis dignon nun la morto, la am’ aspektas same io besta: la ambrakumo sâjnas seksperforto. Subtiel zingen in deze moorddadige tijd over het eigen leven, wanneer toch duizenden door bommen, tanks, schoten, galgen omkomen, zou echt een rotgrap lijken. De hele rijke dichterlijke voorraad: de zon, sterren, bloemen, vogelgezang, de delicate onrust van de liefde vliegt uiteen op het blazen van deze hete wind. De dood regeert nu, de begerige dood, massale dood, vulgair en smerig, zonder cipressentakken, zonder majesteitelijke plechtigheid. En zoals de dood nu waardigheid verloor, ziet de liefde er net zo goed beestachtig uit: een knuffel lijkt een verkrachting. Hij had trouwens in eerder werk niet alleen maar geschreven over ‘de delicate onrust van de liefde’. Onder pseudoniemen als Peter Peneter liet Kalocsay, die in het dagelijks leven hoogleraar medicijnen was in Boedapest en die in het Hongaars over zijn vak publiceerde, een klein erotisch oeuvre na. Kunstzinnige pornografie is een redelijk goed ontwikkeld genre in het Esperanto, net als in het Latijn, en waarschijnlijk om dezelfde reden: de door weinigen gekende wereldtaal fungeert als de onbedrukte envelop waarin blaadjes worden verstuurd waarvan de ontvanger liever niet wil dat de postbode ze ziet. De teksten zijn minder gemakkelijk mee te lezen door derden – ook de namen van 150


geslachtsdelen stonden in het vakwoordenboek van de dichter. Uit 1932 stamt de cyclus Sekretaj sonetoj (Geheime sonnetten) met gedichten als: Dum inter viajn du femurojn, Kara, premigâs mia kap’ kun arda bor’, kaj mia lango vibras kun fervor’ en via servo plej familiara, min ravas dolcâ, milde fisˆ-ovara parfumo, kaj el via am-amfor’ nektaro varma versâs sin jam for kun fresâ gusto de la salo mara. Ho praodor’, pragusto! Ho, nebula memoro senkonscia, kiam nin balancis mole la pra-maro lula de l’ fet-fluid’ en korpo de l’ patrin’! Ho, min transpremi tra la vojo brula, sub via koro luli min sen fin’! Terwijl mijn hoofd tussen jouw dijen drukt, Liefje, met een gloeiende drang, en mijn tong trilt van verlangen om jou op z’n intiemst te dienen, raak ik verrukt van je zoete, zachte vissenkuitparfum, en uit je liefdesamfoor stroomt al warme nectar weg met de frisse smaak van zeezout. O, oergeur, oersmaak! O, nevelige onbewuste herinnering, toen ons zacht de wiegende oerzee balanceerde

151


van het vruchtwater in het moederlichaam! O, mij door de gloeiende weg heen te drukken, en mij onder jouw hart voor altijd te wiegen! Hoewel hij met zijn officiële werk openlijke bewondering oogstte, en met zijn erotische werk ook heimelijke, zag Kalocsay zichzelf vooral als een wegbereider. Volgens een romantische opvatting van de literatuurgeschiedenis waren Chaucer en Spenser in het Engels nodig om Shakespeare mogelijk te maken: zij waren zelf dan weliswaar geen genieën, maar zij legden het instrument klaar voor de man die wél een genie zou zijn. Veel Esperantoschrijvers zagen zichzelf als een Chaucer of een Spenser. Zij slepen in hun eigen ogen het Esperanto voor de grote schrijver die na hen ooit zou opstaan en dan een taal zou aantreffen waarin hij onmiddellijk alles zou kunnen zeggen. Kálmán Kalocsay was een van die wegbereiders – het wachten is overigens nog steeds op de Shakespeare. Ook uit de Nederlandse literatuur is in de loop van de tijd wel het een en ander in het Esperanto vertaald: de Leeuw van Vlaanderen van Hendrik Conscience, Het taaie ongerief en Kees de Jongen van Theo Thijssen, Twee vrouwen van Harry Mulisch, het dagboek van Anne Frank, delen uit Max Havelaar van Multatuli, Morgen zien we wel weer van Simon Carmiggelt, Pieter Bas en Erik van Godfried Bomans. In 1987 verscheen een Nederlanda Antologio (Nederlandse bloemlezing) met gedichten van Nederlandse dichters uit alle eeuwen (van de dichter van Mariken van Nieumeghen tot Cees Nooteboom). Zoals dit lijstje al laat zien, is de selectie nogal willekeurig en overheerst het lichtere proza. De reden daarvoor is ongetwijfeld dat degene die aan dit ondankbare vertaalwerk begint, dat louter voor zijn plezier doet. Omgekeerd heeft het Esperanto nauwelijks zijn sporen nagelaten in de Nederlandse literatuur, op een bekende passage na. Het verhaal Werther Nieland van Gerard Reve speelt zich af in een neerdrukkend idealistisch milieu. De vader van Werther is esperantist, en dat draagt bij aan de treurigheid van het milieu. Op een bepaald moment komt hij over de taal te spreken: ‘ ‘‘Als er iemand uit een of ander vreemd land hier komt en hij heeft Esperanto 152


geleerd, dan kunnen we met elkaar praten en we begrijpen elkaar,’’ vervolgde zijn vader. ‘‘Dat is het grote werk van doctor Zamenhof.’’ Hij zweeg even. ‘‘Maar er zijn nog altijd te weinig mensen, die de handen ineen willen slaan,’’ zei hij nu, half voor zichzelf, peinzend. ‘‘Want ik kom maar al te vaak kennissen tegen die me wel eens wat erover vragen. Maar als ik zeg: je moet die taal gaan leren, dan doen ze het niet. Ze vinden het te moeilijk om die woorden te leren, zeggen ze.’’ Hij liet zijn handen tussen de knieën rusten en keek naar het tapijt. ‘‘Zou jij het niet willen leren?’’ vroeg hij mij opeens.’ Tot nu toe is geen enkel werk van Gerard Reve ooit in het Esperanto vertaald. Terwijl de Esperantodichters de komst van hun eigen Shakespeare aan het voorbereiden waren zat in Engeland een jonge taalgeleerde gebogen over de grammaticaregels van zijn eigen taal. Hij had een heel andere bedoeling met de regels dan Leibniz, Zamenhof of Schleyer: hij wilde helemaal geen gemakkelijke taal maken. Integendeel, hij maakte zijn taal, het Quenya, puur voor zijn genoegen. De taal moest mooi zijn, ingenieus, en een beetje mysterieus. John Ronald Reuel Tolkien (1892-1973), de auteur van In de ban van de ring, was misschien wel de eerste die louter voor zijn plezier een hele taal schiep. Tolkien was een taalgeleerde die meer oor had voor talen dan voor poëzie of muziek. Zijn smaak was bovendien enigszins excentriek. Terwijl Leibniz en vrijwel al zijn navolgers Romaanse talen als het Italiaans tot het voorbeeld van taalkundige schoonheid hadden verklaard vond Tolkien de oude talen van Engeland en van noordelijk Europa mooier klinken. Hij vond ze vooral fraaier dan het Frans, waarvan hij als Engelse conservatief een grote afkeer had. Tolkien had zichzelf al op de middelbare school allerlei talen aangeleerd, waaronder ook een beetje Esperanto. Net als veel andere kinderen, overal ter wereld en in alle tijden, hadden zijn klasgenootjes en hij een eigen geheimtaal gemaakt, die bestond uit allerlei ernstig verminkte woorden uit het Frans, het Latijn en het 153


Engels. Nevbosh (nieuwe onzin) heette de taal en twintig jaar later zou Tolkien zich nog steeds de tekst van een limerick herinneren: ‘Dar fys ma vel gom co palt ‘‘hoc/pys go iskili far maino woc?’’ ’ luidden de eerste twee regels (Er was een oude man die zei ‘hoe/ kan ik ooit dragen mijn koe?’) Ook de oudere fases van zijn moedertaal, het Engels, had Tolkien zich als scholier al eigen gemaakt. Tijdens de Eerste Wereldoorlog stond hij ingeschreven als student Oud- en Middelengels. Hij had weinig te doen, en begon aan het Quenya. De grammatica ervan was gebaseerd op het Fins, dat een nog uitgebreider systeem van vooren achtervoegsels kent dan het Volapük, en dat alleen al daardoor Tolkiens belangstelling had gewekt. Over het moment waarop hij voor het eerst een Finse grammatica opensloeg zou hij later zeggen: ‘Het was of ik een complete wijnkelder ontdekte vol flessen met een verbijsterende wijn, met een smaak zoals nooit eerder geproefd was. Dat maakte me echt dronken.’ Anders dan Schleyer had Tolkien niet te maken met aanhangers die allerlei eisen stelden aan zijn taal, en dus kon hij doen wat hij wilde. Zijn sprekers waren veel gewilliger dan die van het Volapük, omdat hij ze ook bedacht had: een oeroud elfenvolk, waarvoor hij gelijk ook een mythologische geschiedenis schiep. Hij werd hierbij dusdanig gegrepen door de wens tot compleetheid – alsof één man het op zich zou nemen het Hebreeuws en het Grieks te ontwerpen en daarbij ook meteen het hele Oude en Nieuwe Testament te schrijven – dat het boek dat hij in gedachten had,The Silmarillion, nooit af zou komen. Omdat er meerdere volkeren voorkwamen in de mythologie voelde Tolkien zich genoodzaakt nog meer talen te ontwerpen, zoals het aan het Quenya verwante Sindarijns, en het Khuzdul, een taal van dwergen. Het lukte Tolkien niet om een van de talen ooit ‘af’ te maken, of er een grammatica van te publiceren. Er bleef altijd wel wat te vijlen. Het boek dat hem beroemd zou maken, The Lord of the Rings, was eerder een tussendoortje. Tolkien had voor zijn kinderen een verhaal geschreven dat zich in zijn eigen mythologische wereld afspeelde: De Hobbit. Dat boek werd zo goed verkocht dat de uitgever vroeg om een vervolg. Vanwege Tolkiens perfectionisme dijde dit boek steeds verder uit, tot het een trilogie werd die hem 154


binnen enkele jaren rijk en beroemd zou maken. Het geld maakte het hem vervolgens mogelijk ontslag te nemen als hoogleraar, zodat hij meer tijd zou hebben voor zijn eigen wereld, maar de roem was zo groot dat hij vervolgens niet de rust vond om zijn levenswerk – het scheppen van een wereld – te voltooien. Privé-talen zoals die van Tolkien hebben meestal een heel eigen structuur: ze kunnen net zo ongebreideld groeien alsThe Silmarillion. Maar talen die bedoeld zijn voor het internationale verkeer lijken allemaal op elkaar. Het Ido en het Novial zijn duidelijk van het Esperanto afgeleid; je kunt de drie talen zien als dialecten van eenzelfde taal. Bovendien volgden hun makers eenzelfde principe: hoewel de woordstukjes in deze drie talen geleend zijn uit Europese talen, worden ze in een geheel eigen, strak grammaticaal stramien geduwd. Het idee van Giuseppe Peano was een ander geweest: de internationale taal was een zo nauwkeurig mogelijk vast te stellen samenstelsel van Europese talen. Nog tijdens Peano’s leven zou een excentrieke, steenrijke Amerikaanse dame op hetzelfde idee komen. Terwijl Alice V. Morris (de V stond voor Vanderbilt, de rijke Amerikaanse familie) een tijdje in het ziekenhuis lag las ze een brochure over het Esperanto. Ze raakte zo gegrepen door de problemen van internationale communicatie dat ze op aanraden van een vriend in 1924 een vereniging oprichtte: de International Auxiliary Language Assiociation (iala), die in eerste instantie tot doel had de twisten tussen esperantisten en idisten bij te leggen. Dat bleek binnen enkele jaren een heilloze onderneming, want de strijd tussen de twee groepen was inmiddels zo verbitterd dat er geen enkele kans was op een verzoening. Bovendien begonnen na verloop van tijd de aanhangers van een derde taal, het Occidental, zich met de onderhandelingen te bemoeien, zodat de verwarring almaar groter werd. Tijdens alle twisten kreeg Alice Morris het idee dat er weer een nieuwe kunsttaal moest komen, die een compromis zou moeten vormen tussen de al bestaande, zoals het Esperanto, het Ido, het Novial, het Occidental en het Latino sine flexione. Gaandeweg werd duidelijk dat ook een dergelijk compromis niet mogelijk was, zelfs als de fanatiekste voorstanders van ieder van de talen uitge155


sloten zouden worden van de onderhandelingen. De door Morris betaalde onderzoekers van de iala besloten toen nog maar een nieuwe taal toe te voegen aan de al bestaande kunstmatige toren van Babel. Deze nieuwe taal moest op wetenschappelijke basis worden samengesteld, min of meer volgens de principes die Giuseppe Peano ook al had gehanteerd: voor elk begrip werd gekeken hoe dit in een aantal Europese talen werd uitgedrukt. Het woord dat in de meeste talen voorkwam werd aldus op wetenschappelijke wijze aangewezen als het woord in de nieuwe taal, het Interlingua. Deze methode zorgde ervoor dat de taal uiteindelijk heel erg op het Latijn leek: de meeste van de ‘brontalen’ van de iala waren rechtstreekse dochters van die taal (het Frans, het Italiaans, het Portugees, het Spaans) en andere (zoals het Engels) hadden in de loop der tijd veel Latijnse woorden geleend. Morris stak veel geld in haar project, volgens sommige schattingen zo’n zestigduizend dollar per jaar. Ook andere grote financiële instellingen, zoals de Rockefeller Foundation, wist ze ertoe over te halen het werk aan de nieuwe taal te financieren. Er werden ook behoorlijk knappe koppen aangetrokken, zoals André Martinet, die later zou uitgroeien tot de bekendste Franse taalkundige van de twintigste eeuw. De ideeën van Giuseppe Peano en van de onderzoekers van de iala lijken sterk op elkaar. De eerste taal ligt alleen duidelijk wat dichter bij het klassieke Latijn dan de tweede, die wat moderner is. Het onzevader in de drie talen: Klassiek Latijn Pater noster, qui es in caelis, sanctificetur nomen tuum. Adveniat regnum tuum. Fiat voluntas tua, sicut in caelo et in terra. Panem nostrum quotidianum da nobis hodie, et dimitte nobis debita nostra sicut et nos dimmitus debitoribus nostris. Et ne nos inducas in tentationem, sed libera nos a malo.

156


Latino sine flexione Patre nostro, qui es in celos, que tuo nomine fi sanctificato Que tuo regno adveni; que tua voluntate es facta sicut in celo et in terra. Da hodie ad nos nostro pane quotidiano. Et remitte ad nos nostros debitos, sicut et nos remitte ad nostros debitores. Et non induce nos in tentatione, sed libera nos ab malo. Interlingua Nostre Patre, qui es in le celos, que tu nomine sia sanctificate; que tu regno veni; que tu voluntate sia facite super le terra como etiam in le celo. Da nos hodie nostre pan quotidian, e pardona a nos nostre debitas como nos pardona a nostre debitores, e non duce nos in tentation, sed libera nos de malo.

De contacten tussen de taalkundigen van de iala en Giuseppe Peano zijn altijd hartelijk gebleven, wat nogal ongebruikelijk was in kringen van taalmakers. Misschien komt dit door de wetenschappelijke houding die Peano en de taalkundigen van de iala gemeen hadden. Peano had de oprichting van de iala aangekondigd in zijn eigen blaadje, en toen hij in 1932 overleed herdachten de onderzoekers van de iala hem op hun beurt met ere. Toch moet Alice Morris gaandeweg teleurgesteld zijn geraakt in de resultaten van al het werk waar ze decennialang geld in had gestopt: er was alleen maar nóg een nieuwe taal bij gekomen, die evenmin op algemene aanvaarding kon rekenen als alle reeds bestaande. Toen ze in 1950 stierf, bleek er geen cent van de erfenis naar haar vereniging te gaan. 157


Onder alle concurrentie van andere taalprojecten heeft het Esperanto waarschijnlijk niet erg geleden. Hoewel de Esperantobeweging na de Tweede Wereldoorlog ideologisch begon te kwakkelen, kende de Esperantocultuur sindsdien een relatief grote bloei. Zowel in het oosten als in het westen van Europa maakten enkele generaties van dichters een einde aan de dweperige toon die het werk van veel vooroorlogse Esperantoschrijvers nog had gekenmerkt. Ze schreven in ieder geval over andere onderwerpen dan de schoonheid van de toekomst die ons te wachten stond. Bovendien maakten ze zelfbewust gebruik van het Esperanto, zonder al te afgunstig te kijken naar het Ido of andere talen. In West-Europa kwam er een groepje dichters in de aandacht, van wie de Schotse schoolmeester William (Bill) Auld (1924) al snel door de meeste esperantisten als de belangrijkste werd gezien. Auld leerde de taal als twaalfjarige, omdat hij geboeid was geraakt door de gedachte dat je in een andere taal dan het Engels zou kunnen denken. Zijn grootmoeder was nog een echte tweetalige Schotse geweest. Zij kon zinnen en gesprekken moeiteloos vertalen van het Engels naar de oorspronkelijke taal van Schotland, het Gaelic, en omgekeerd, maar haar kinderen en kleinkinderen waren alleen nog in het Engels opgevoed, omdat dit de taal was waarmee ze vooruit zouden kunnen komen in de maatschappij. Kleinzoon Bill wilde net als zijn oma tweetalig zijn; nu moest hij nog een taal vinden waarmee hem dat niet al te moeilijk af zou gaan. Hij ontdekte dat het motto van de padvinderij in het Esperanto Estu preta (wees bereid/sta paraat) luidde, en omdat hem dit aan het Roemeens deed denken, dat hij een mooie taal vond, besloot hij dat het Esperanto zijn tweede taal moest worden. Hoewel hij als kind soms Esperanto sprak met een vriendje, begon hij er pas na de Tweede Wereldoorlog actief iets mee te doen. Met enkele vrienden sprak hij zoveel mogelijk Esperanto, en begon hij gedichten te schrijven in de taal. Auld debuteerde in 1951 met drie van zijn vrienden in een bundel met de titel Kvaropo (Viertal). Hoewel de meeste recensenten Auld onmiddellijk beschouwden als de meest getalenteerde van het viertal, werd zijn roem pas gevestigd in 1956, toen het lange gedicht La infana raso (Het kinderras) verscheen, dat sinds die tijd door veel esperantisten wordt 158


beschouwd als hét meesterwerk van het Esperanto; het boek liet volgens hen definitief zien dat het mogelijk is om interessante literatuur te scheppen in de nieuwe taal. Sommige verzen uit het gedicht zijn zinswendingen geworden in de omgangstaal; er zijn esperantisten geweest die hun zoontje Ruben noemden, naar de persoon die in het eerste vers van het gedicht wordt toegesproken: Saluton, masonisto, mia prapatro Ruben kiu dum tuta vivo grimpadis supren-suben, cîzante sur pregêjoj gargojlojn kaj angêlojn! Gegroet, bouwvakker, mijn voorvader Ruben, die een leven lang omhoog en omlaag klauterde om op kerken waterspuwers en engelen te beitelen! Het oorspronkelijke van Het kinderras was dat het een modernistisch gedicht was, dat geïnspireerd was op recente Engelstalige literatuur. Auld had Engelse literatuur gestudeerd aan de Universiteit van Glasgow; van invloed waren The Waste Land van T. S. Eliot en vooral de Cantos van Ezra Pound. Eerdere Esperantodichters hadden in mindere mate aansluiting gezocht bij nieuwe literaire stromingen. Terwijl modernisten in de grote wereld alle bestaande vormen naar hun hand zetten bleven de Esperantodichters ijverig rijmende en metrisch harmonische sonnetten schrijven. Er zijn twee redenen waarom veel ontwikkelingen voorbij zijn gegaan aan de Esperantoliteratuur. In de eerste plaats waren vrijwel alle Esperantoschrijvers liefhebbers, die het aardig vonden om in hun vrije tijd iets te schrijven en geen jonge, ongedurige dichters die zich wilden afzetten tegen eerdere generaties, die hun brood met hun werk wilden verdienen en de wereld wilden veroveren met een geheel nieuw geluid. In de tweede plaats is de voornaamste bedoeling van veel Esperantoliteratuur lange tijd geweest om te laten zien wat je allemaal met de taal kon doen; rijmende, metrisch strakke en inhoudelijk begrijpelijke gedichten werden daarvoor geschikter geacht dan vrije verzen. Net als zijn voorbeelden Eliot en Pound nam William Auld al159


lerlei citaten van en verwijzingen naar andere dichters in zijn werk op – onder wie ook dichters uit de eerste zeventig jaar van Esperantocultuur – en voorzag hij zijn gedicht later van voetnoten die deze verwijzingen deels ophelderen. Ook nam hij net als zijn voorbeelden het moderne leven in al zijn facetten als onderwerp van zijn gedicht, en probeerde hij de verschrikkingen van de oorlog er voor een deel in te verwerken. Toch is zijn gedicht veel optimistischer dan dat van zijn Engelstalige voorbeelden. De westerse cultuur is nog lang niet verloren voor Auld: de mensheid begaat weliswaar allerlei vreselijke fouten, maar dat valt toe te schrijven aan het feit dat het menselijk ras pas in de kinderschoenen staat – vandaar de titel Het kinderras. Ooit zal de menselijke soort opgroeien en wijzer worden, en Esperanto spreken. Zo samengevat klinkt het gedicht overigens zoeter dan het in de details is. Toen het in 1956 verscheen waren sommige lezers verontwaardigd over de (enigszins banale) erotische verwijzingen (‘door de poort van je grot/binnendringen tot het scrotum’) en de satirische, antigodsdienstige strekking van het gedicht: Er is slechts één God. Hij is kwaad op de mensen omdat hij ze gemaakt heeft. Hij heeft zijn enige zoon gestuurd naar een hoekje van Syrië: vanwege de moord op zijn zoon koelde zijn woede. Nu kwelt hij niet meer eeuwig alle door hem geschapen zielen, maar één spaart hij er van elke miljoen. Net als andere Esperantoschrijvers heeft William Auld wel eens gezegd dat hij zich eerder als een wegbereider zag voor de grote schrijvers van wie hij hoopte dat ze na hem – als het kinderras zou zijn opgegroeid – zouden komen dan als een zelfstandig talent. Een paar aardige gedichten heeft de leraar Engels uit Glasgow 160


nog wel geschreven, maar hij werd toch vooral bekend door zijn rondelen, zijn vertalingen (onder andere van de sonnetten van Shakespeare en de integrale romancyclus The Lord of the Rings van Tolkien) en gelegenheidswerk. In een middelgrote literatuur als de Nederlandstalige zou hij hiermee niet meer dan een voetnoot in de literatuurgeschiedenis zijn geworden, maar in de Esperantoliteratuur maakte hem dit tot een gigant. In 1999 lukte het de Esperantoafdeling van de internationale schrijversvakbond pen hem te nomineren voor de Nobelprijs voor de literatuur – een eer die overigens ieder jaar aan enkele honderden, zo niet duizenden schrijvers wordt verleend. Esperantodichters hebben doorgaans een bescheiden oeuvre, al is het maar omdat niemand kan leven van de oplage van boeken die in het Esperanto geschreven zijn, en men dus een broodwinning naast het schrijverschap moet hebben.Veel van de dichters hebben bovendien in hun vrije tijd nog allerlei andere functies in de beweging: ze zijn bestuurslid van een vereniging of redigeren een tijdschrift. Andere dichters schrijven weinig omdat ze het te druk hebben met leven. Zo iemand was de Brit Leonard Newell (1902-1968), die Esperanto leerde toen hij veertien was en om onopgehelderde redenen de middelbare school verliet. Newell leidde een rusteloos bestaan. ‘Ik geef sinds 1922 met onderbrekingen les,’ schreef hij eens in een brief aan een vriend, ‘in de tussentijd was ik journalist, staatsveiligheidsbeambte, sjouwer, soldaat, en ik weet niet meer wat nog meer, in Engeland, Frankrijk, België, Egypte, Sudan en Australië.’ Hij wilde graag een intellectueel zijn, al had hij daar de scholing niet voor; het Esperanto gaf hem de mogelijkheid een deel van dat gat in zijn ontwikkeling te vullen. Hij was slechts tijdens twee perioden in zijn leven ook echt een dichter in het Esperanto: rond zijn vijfentwintigste, toen hij in Parijs en Londen woonde, en rond zijn vijftigste, toen hij in Australië woonde. Tussen die twee levensfasen in had hij onder andere vanuit Egypte voor de geallieerden gevochten in de Tweede Wereldoorlog. Hij schreef toen alleen wat gedichten in het Engels, zijn moedertaal. Naderhand publiceerde hij over zijn 161


belevenissen in de Arabische wereld een bundel met aardige prozaschetsen. Slechts een stuk of dertig Esperantogedichten zijn in Newells nalatenschap teruggevonden. Ze zijn bijna allemaal verschillend van toon en opzet – sommige rijmen en volgen een strak metrum, andere zijn vrij, sommige zijn dromerig, andere zijn heel precies, sommige zijn grappig en andere melancholiek – , maar ze hebben allemaal iets oorspronkelijks: memoro (Sugestita de poemo de l’ Imperiestro Ûu-ti, 157-87 a.K:, verkita, kiam mortis lia amatino.) En sîa muta câmbro Atendas lit’, kombilo, Kaj flava rubando. En kestoj, kusâs roboj, Sen varmo, sen ondo. Neniu parolas; Neniu vidigâs: En silenta atendo Memor’ embuskas en sîa kort’. Auxtune, la folioj flustre Amasigâs cê sîa pord’. herinnering (Opgeroepen door een gedicht van Keizer Woe-Ti, 157-87 voor Christus, geschreven toen zijn geliefde gestorven was.) In haar stomme kamer Wacht een bed, een kam, En een gele haarband. In kasten liggen kleren Zonder warmte, zonder welving. Niemand praat; Niemand laat zich zien: In stille afwachting 162


Komt een herinnering op in haar hof. In de herfst verzamelen de bladeren Zich fluisterend bij haar deur. Ook in het oosten van Europa ontstond een bloeiend cultureel leven, al bleef dit voor de westerse esperantisten zeker in de eerste jaren na de oorlog verstopt achter het IJzeren Gordijn. De grote dichter van voor de oorlog, Kálmán Kalocsay, zou de eerste jaren volledig zwijgen en daarna nauwelijks nog oorspronkelijk werk schrijven. Hij beperkte zich tot het maken van – overigens virtuoze – vertalingen uit de wereldliteratuur. Zoals het begin van de Mei van Gorter: Printempo nova kaj sonoro nova! Cî kanto sonu kiel fajf’ plenblova, aûdita ofte cê l’ somersun-falo en eta urb’ malnova laû kanalo. Een nieuwe lente en een nieuw geluid: Ik wil dat dit lied klinkt als het gefluit, Dat ik vaak hoorde voor een zomernacht, In een oud stadje, langs de watergracht. De interessantste culturele Esperanto-scene ontstond in de jaren zestig en zeventig in Tsjechoslowakije. In sommige andere landen in het Oostblok, zoals Rusland en Oost-Duitsland, bekeken de autoriteiten het Esperanto met een te groot wantrouwen om het een rijk cultureel leven toe te staan. In weer andere landen, zoals Polen, knuffelde de staat de beweging na aanvankelijk wantrouwen zo goed als dood, zodat onafhankelijke geesten zich minder tot het Esperanto aangetrokken voelden. In Tsjechoslowakije, dat zich tot een erfgenaam van Zamenhof verklaarde, begon de propagandazender Radio Polonia bijvoorbeeld nieuwsbulletins in het Esperanto uit te zenden – wat dit station overigens nog steeds doet. Er was een juiste balans: de jonge esperantisten konden hun gang gaan zonder dat de overheid zich al te veel met hun activiteiten bemoeide. 163


In 1995 publiceerde een van de jongeren van die tijd, de dichteres Eli Urbanová (1922), haar memoires over die periode, Hetajro dancas (Een hetaere danst). In een merkwaardige babbelstijl deed ze allerlei vrijmoedige onthullingen over de promiscue leefgemeenschap die de Praagse Esperantokring was. Haar echtgenoot uit die tijd, Stefan Urban, zelf een redelijk bekend Esperantodichter, wordt in het boek afgeschilderd als een luiwammes met allerlei perverse fantasieën. Zelf houdt Eli er romantische gevoelens op na voor de veel oudere Hongaarse dichter Gyula Baghy, een vriend en generatiegenoot van Kálmán Kalocsay: ‘Hij kon honderd keer zeggen dat ik zijn ‘‘dichterlijke dochter’’ was, of, eenmaal, ‘‘zuster in de kunst’’, voor mij was het duidelijk dat het om een noodzakelijk schaamlapje ging, ja, lieve, fijne lezers, een noodzakelijk schaamlapje, want ik en Baghy waren geliefden! Vanaf het eerste ogenblik! Hoewel we elkaar nooit in persoon ontmoet hadden!’ De wonderlijkste prozaschrijver die het Esperanto gekend heeft komt ook in Een hetaere danst voor, zij het terloops: de boekhouder Karel Pícx (1920-1995) woonde niet in Praag, maar in het kleine stadje Litomyšl, en leidde daar lange tijd een betrekkelijk teruggetrokken bestaan. Hij publiceerde af en toe een gedicht in een literair tijdschrift, en correspondeerde met Esperantoprominenten als Gaston Waringhien en Ivo Lapenna, maar stond buiten zijn land niet echt in de aandacht. Dat veranderde toen in 1981 zijn roman La Litomisˆla tombejo (De begraafplaats van Litomyšl) verscheen. In dit boek schreef Pícˇ uitvoerig over zijn drie obsessies in het leven: naakte vrouwen, de ontwikkeling van het Esperanto, en het leven in de stad Litomyšl. Het boek wekt de indruk helemaal niet voor een publiek geschreven te zijn, en heeft de vorm van een brief van de schrijver aan zichzelf, waarin hij ook nog eens over zijn eigen leven vertelt: ‘Je schrijft een roman. Vanaf de boekenplank kijkt een charmant indianenjochie op je neer. Een pop. Je mascotte. Je hebt hem uit Canada meegenomen. Hij is gevaarlijk: hij heeft een veer in zijn hoofdband. Je noemt hem een schrijver en praat van tijd tot tijd met hem. Het indiaantje glimlacht en kijkt vrolijk en grappig naar je. Je ijsbeert bij je schrijftafel. Hij staat vol systeemkaartjes, potloden, gummen, papieren en ander werktuig. Zelfs de 164


divan ligt vol, en het ligbed.’ De begraafplaats van Litomyšl is een eigenzinnig boek. Pícˇ beschrijft – in 1981 – openlijk hoe hij aan het eind van de Tweede Wereldoorlog zijn zus begeleidde naar het station toen ze naar het buitenland wilde vluchten voor het communistische regime. Hij ging er blijkbaar van uit dat zulke mededelingen ongevaarlijk waren als hij ze in het Esperanto schreef. Opmerkelijk is ook dat er in de roman allerlei titels van andere romans en essaybundels genoemd worden die later ook door Pícˇ werden uitgegeven, of die in zijn nalatenschap zijn aangetroffen. Kennelijk was het eerste grote boek dat hij publiceerde zo’n beetje het laatste dat hij schreef. Het opvallendste aan De begraafplaats van Litomyšl is ongetwijfeld het taalgebruik. Als het boek verschijnt is Pícˇ eenenzestig jaar oud en heeft hij een leven achter zich als bewaker van het zuivere, klassieke, Zamenhofiaanse Esperanto. Hij was een van de critici geweest van de Reisgids naar de Parnassus van Kalocsay en Waringhien, omdat dit boek volgens hem met alle nieuwlichterij de harmonie in de taal verstoorde. In 1972 was hij lid geworden van de Akademio de Esperanto en bij die gelegenheid zei hij in een interview dat hij de taal van Zamenhof wilde beschermen tegen aanvallen ‘van binnenuit’. Negen jaar later verscheen zijn roman, die een ongekend aantal nieuwe woorden zou bevatten, zelfs voor begrippen als ‘want’ (câr in het klassieke Esperanto, nam bij Pícˇ) en ‘maar’ (ma in plaats van sed). Het is niet duidelijk wat er precies in de eerder zo taalconservatieve Pícˇ gevaren is om de taal ineens op een dusdanig radicale manier naar zijn hand te zetten. Hij heeft wel zijn best gedaan het uit te leggen. Hij liet zijn boek volgen door een lijst met woordverklaringen en een essay: ‘De roman en zijn taalkundige problemen’. Bovendien werden in de grote stapel manuscripten die na zijn dood gevonden werd enkele vuistdikke essays aangetroffen die ook over de taal van de Esperantoroman handelden en in hetzelfde idioom geschreven waren, want fictie, essay en poëzie liepen in Pícˇ’ werk in elkaar over. Karel Pícˇ wilde de taal preciezer maken, ruimer en flexibeler. Subtiele verschillen als tussen het Nederlandse maar en echter (het is moeilijk te omschrijven wat het verschil is, maar sprekers van 165


het Nederlands voelen wel dat ze niet hetzelfde zijn) vielen in het Esperanto niet te maken, behalve natuurlijk als er naast sed ook een woord ma zou bestaan. Dus was het nodig de taal uit te breiden als je heel precies de betekenisrelatie tussen twee zinnen wilde uitdrukken. In andere, natuurlijke talen kwamen de ontwikkelingen en de nuances volgens Pícˇ uit het volk en van de straat: iemand vond een nieuwe zinswending en anderen namen dat over. Zolang er nog geen echt Esperantovolk bestond moesten die ontwikkelingen door schrijvers teweeg worden gebracht. Vrijwel geen enkel door Pícˇ bedacht woord is door andere schrijvers overgenomen. Ze geven zijn werk wel een bijzonder effect, namelijk dat je aan een willekeurige zin van Karel Pícˇ onmiddellijk kunt zien wie hem geschreven heeft. Zijn thema’s waren bovendien heel eigen – over naakte vrouwen hebben meer esperantisten geschreven, maar over het leven in Litomyšl niet zoveel. Zijn persoonlijkheid is altijd ietwat raadselachtig gebleven. Na zijn dood bleek hij tot verbazing van zijn uitgevers en lezers getrouwd, terwijl hij dat in zijn zo persoonlijk en intiem aandoende proza nergens had vermeld. Ook na de Tweede Wereldoorlog kwam er geen einde aan de stroom van nieuwe wereldtalen. Op een enkele uitzondering na – het Loglan en het Glosa, die ieder enkele tientallen sprekers hebben gekend – waren bijna al die talen tot een wiegendood voorbestemd. Elk halfjaar voltooit er wel ergens in Europa (de meeste talen worden gemaakt in Europa) een meneer (vrijwel alle talen worden gemaakt door mannen) een manuscript waarin eindelijk de oplossing voor alle taalproblemen uit de doeken wordt gedaan: het Global, het Esperantina of het Linguaccio. Hij probeert het dan aan een uitgever te slijten, of publiceert het zelf op het internet. Dat is dan meestal het einde van het taalproject. De meeste moderne taalmakers willen overigens allang geen oplossing meer voor het wereldtalenprobleem. Zij treden niet in de voetsporen van Lejzer Zamenhof, maar liever in die van J.R.R. Tolkien; ze maken geen taal om de communicatie te vergemakkelijken, maar voor het eigen plezier. De Nederlander Rolandt 166


Tweehuysen, een taalkundige, schrijver en vertaler die gespecialiseerd is in Scandinavische talen, is hierin het verst gegaan. Als twaalfjarige bedacht Tweehuysen zijn eigen land, Spokanië (het land van de spoken), met een eigen taal, het Spokaans. Dat is geen bijzondere fantasie voor een kind, maar wel bijzonder is dat Tweehuysen vervolgens al die tijd aan zijn taal is blijven werken. Hij heeft daarmee waarschijnlijk de best uitgewerkte fantasietaal ooit gemaakt, met een woordenschat van ruim vijfentwintigduizend woorden en een grammatica van meer dan vijftienhonderd bladzijden. Net als Tolkien gaat het Tweehuysen er niet om dat zijn taal zo gemakkelijk mogelijk zou zijn. In plaats daarvan wil hij een taal maken die zo ‘interessant’ mogelijk is, en die daarom grammaticaregels bezit die redelijk bizar zijn en bovendien uitzonderingen kennen, en uitzonderingen op uitzonderingen. Zijn taal is zo ingewikkeld dat hij hem zelf niet correct kan spreken: als hij iets wil schrijven doet hij dat in het Nederlands, om het vervolgens met behulp van woordenboek en grammatica zo goed mogelijk om te zetten in correct Spokaans. Praten en luisteren zijn moeilijk, omdat hij die vaardigheden nooit kan oefenen: hij kan alleen bandjes opnemen en die dan later afspelen. ‘Ik zou wel eens iemand willen horen die Spokaans spreekt zonder mijn zware Nederlandse accent,’ vertelde Tweehuysen ooit. ‘Soms droom ik in het Spokaans en dan praat ik met zo iemand. Maar als ik wakker ben kom ik natuurlijk nooit een Spokaniër tegen.’ Het Spokaans is een kunstwerk dat bestaat uit een complete taal, en een complete cultuur, want net als Tolkien heeft Tweehuysen zijn eigen sprekers bedacht, de Spokaniërs. Anders dan bij zijn voorgangers is deze cultuur normaal, modern, westers: geen utopie die in het heden of in het verleden is geplaatst, maar een land waarop Tweehuysen ook kritiek kan hebben. Ook over de taal is Tweehuysen geen heer en meester meer. Het meeste heeft hij bedacht toen hij een kind was, en zeker sinds het begin van de jaren tachtig is er nauwelijks nog iets aan de grammatica van de taal veranderd. Hij heeft hem sinds die tijd alleen steeds uitgebreider en beter beschreven en gedocumenteerd. Die documentatie is indrukwekkend. Ook het eerste schriftje dat Tweehuysen als 167


twaalfjarige jongen volschreef over het Spokaans heeft hij nog. Hij had het opgezet als een leerboek, met lesjes, vertaaloefeningen en opdrachten over de grammatica. Met een rode pen schreef hij zelf ‘goed zo’ of ‘onvolledig!’ bij de opgaven. Tweehuysen is altijd trouw gebleven aan zijn eerste opzet. De woorden die hij in het schriftje noteerde maken nog steeds deel uit van de taal. Hij heeft het systeem alleen steeds verder uitgewerkt. Hij gaat daarbij heel nauwkeurig te werk en probeert inconsequenties te vermijden. Als hij in zijn woordenboek een roman citeert om het gebruik van een woord te illustreren beschrijft hij in zijn overzicht van de literatuur wie de auteur was van de roman en op welke pagina het desbetreffende citaat voorkomt. Met andere taalmakers heeft Tweehuysen niet veel op. Andere mensen die een eigen land met een eigen taal maken vindt hij vaak te amateuristisch, en met esperantisten heeft hij slechte ervaringen: ze komen net iets te vaak naar hem toe om hem uit te leggen dat hij helemaal geen nieuwe taal hoeft uit te vinden, omdat de volmaakte taal al bestaat. Overigens zijn er in Spokanië natuurlijk ook esperantisten. In zijn reisgids voor het Spokaanse eiland Berref vertelt hij over een gebouw waar ooit goedkope appartementjes in hebben gezeten, maar ‘nu verdienen makelaars, advocaten en reclamelui er hun brood. Maar ook de Spokanische Esperantistenvereniging (Spokana Esperantista Asocio) heeft hier haar onderkomen. […] Ook in dit geïsoleerde land wonen idealisten die menen dat je met Esperanto toegang tot de wereld hebt en de vrede kunt bevorderen. Veel Spokanische esperantisten zijn dan ook voorstander van het loslaten van het isolationisme’. Met dat laatste verwijst de reisgids naar de officiële politiek van zijn land, die verklaart dat wij buitenlanders in de kranten zo weinig over Spokanië lezen. Als je een taal voor je eigen genoegen maakt, zoals Tweehuysen, krijg je tenminste ook geen ruzie. Vooral ten tijde van de zogenoemde ata-ita-crisis zullen veel esperantisten gedacht hebben dat het beter was geweest als sommige anderen de taal helemaal niet hadden geleerd. Het kwam allemaal doordat Lejzer Zamenhof iets te weinig 168


regels had gegeven. Hij had een helder systeem bedacht voor de werkwoordstijden: -is was de verleden tijd (mi kisis ‘ik kuste’), -as de tegenwoordige tijd (mi kisas ‘ik kus’), -os de toekomende tijd (mi kisos ‘ik zal kussen’). De lijdende vorm maakte je met -ata: mi estas kisata ‘ik word gekust’. Dat alles is eenvoudig genoeg. Maar als je -is en -os hebt naast -as, kun je natuurlijk ook -ita en -ota hebben naast -ata, en dus voerde Lejzer drie achtervoegsels in voor de lijdende vorm: -ita, -ata en -ota. Wat deze drie vormen echter precies betekenden vertelde hij niet expliciet in zijn grammatica of in enig ander werk, misschien omdat hij dacht dat dit vanzelf sprak. De meeste sprekers van het Esperanto vonden ook dat het vanzelf sprak – maar welke interpretatie ze precies gaven, lag aan hun moedertaal. Het verschil van inzicht ging voor een belangrijk deel over een vorm als fermita van fermi ‘sluiten’. Sprekers van Germaanse talen, zoals het Nederlands en het Duits, hadden het idee dat la pordo estas fermita ongeveer betekende ‘iemand heeft de deur (la pordo) gesloten’. Sprekers van Slavische talen als het Russisch voelden het echter net iets anders aan: de deur is op dit moment gesloten. De betekenisverschillen zijn subtiel, al zijn ze er wel: in de ‘Germaanse’ lezing is het mogelijk dat de deur nu weer open is, al heeft iemand hem in het verleden gesloten. In de ‘Slavische’ lezing is dat niet mogelijk. Er zijn mensen voor wie deze hele kwestie niet iets is om je erg druk over te maken, al is het maar omdat passieve zinnen niet veel voorkomen in het alledaagse Esperanto. Zulke mensen waren geen vooraanstaande esperantisten in de jaren zestig van de twintigste eeuw. De aanhangers van de ‘Germaanse’ interpretatie werden atisten genoemd, en de aanhangers van de ‘Slavische’ interpretatie itisten. De bittere strijd tussen de twee groepen begon met het verschijnen van de derde druk van de Volledige, analytische grammatica van Kalocsay en Waringhien. De auteurs, die itisten waren, waarschuwden hierin voor de te grote invloed die sprekers uit NoordEuropese landen tijdens de jaren vijftig op de taal zouden hebben. Die sprekers hadden volgens hen een quasi-logisch systeem bedacht dat ‘een breuk in de continuïteit en traditie van de taal dreigt te veroorzaken, omdat dit het taalgebruik van Zamenhof als 169


foutief, of minstens als modieus bestempelt’. Wie een erudiete esperantist echt kwaad wil maken, moet hem ervan beschuldigen dat hij afwijkt van het taalgebruik van Zamenhof. Er volgden dan ook woedende reacties van de atisten, die nog woedender werden toen een jaar later een essaybundel van Gaston Waringhien verscheen waarin het itistische standpunt nog eens met verve verdedigd werd. Er ontbrandde een woordenstrijd, waarin beide partijen de merkwaardigste zinnetjes construeerden om het eigen gelijk aan te tonen, en bovendien naarstig op zoek gingen in het verzameld werk van Lejzer Zamenhof om te laten zien dat hij op de keper beschouwd ook een atist of juist een itist was geweest. Men maakte elkaar uit voor scheurmaker, samenzweerder, fanaticus, ketter of zelfs voor idist. Letterlijk honderden bladzijden zijn over deze kwestie volgeschreven in woedend Esperanto. ‘Aan de ene kant staan de fanatieke at-at-aten,’ schreef de Franse satiricus Raymond Schwartz, ‘en aan de andere de mystieke it-it-ieten. Er bestaat ook een derde stam, de ot-ot-otten, maar die zijn vredelievend en zijn tot nu toe buiten de strijd gebleven.’ In het midden van de jaren zestig was Waringhien inmiddels voorzitter geworden van de prestigieuze Akademio de Esperanto. Door manipulaties wist hij te bewerkstelligen dat een meerderheid van de academieleden bij enquêtes een itistisch standpunt innam. Tegen deze gang van zaken kwam weer een groep atisten in het geweer (onder wie bijvoorbeeld Jan Isbrucker en András Cseh), en zo bleef de discussie voortduren. Tot een gezamelijke conclusie is het nooit gekomen; de strijd is langzaam uitgedoofd doordat de deelnemers hun belangstelling verloren of doodgingen. Hoe is het mogelijk dat geletterde mensen zoveel gal spuwen over een zinsconstructie die slechts een enkele keer voorkomt, en waarbij bovendien de verschillen in interpretatie zo klein zijn dat atist en itist elkaar slechts een heel enkele keer verkeerd zullen begrijpen? In de eerste plaats zijn esperantisten altijd taalliefhebbers, en taalliefhebbers strijden vaak eindeloos over futiliteiten. Het vuur is in het geval van de oorlog over ata en ita misschien nog aangewakkerd door frustratie – dat de geliefde taal ondanks alle enorme inspanningen nog steeds niet op wereldniveau was doorgebroken. In plaats van voortdurend vruchteloos te strijden 170


tegen de ongeïnteresseerde buitenwereld vocht men liever tegen een tegenstander die misschien wél te overwinnen was: de andere esperantist. Marc Okrand is een van de weinige taalmakers die niet gebukt hebben hoeven gaan onder gebrek aan belangstelling. Okrand was in 1982 een taalkundig proefschrift aan het schrijven aan de Universiteit van Californië, toen hij werd opgebeld door de makers van de populaire televisie- en filmserie Star Trek. Daarin komt een volk van buitenaardse krijgers voor, de Klingons, die ook een eigen taal spreken, het Klingon. Perfectionistisch als de filmmakers waren, wilden ze de dialogen tussen Klingons niet alleen maar laten bestaan uit een paar door de acteurs ter plekke geïmproviseerde kreten, maar er een ‘realistische’ taal van maken. Daar hadden ze een taalkundige voor nodig, en kwamen zo bij Okrand terecht. De nieuwe taal moest aan een aantal eisen voldoen. Zo waren de dialogen al door de acteurs opgenomen in het Engels toen Okrand werd ingeschakeld, en de vertalingen moesten dus een dusdanige vorm krijgen dat ze makkelijk lipsynchroon konden worden opgenomen. Bovendien had James Doohan, de acteur die Scotty speelde, in een eerdere film al een paar woorden gezegd, die per se als ‘goed Klingon’ moesten worden opgenomen in het woordenboek. En ten slotte moest de nieuwe taal zo weinig mogelijk lijken op bestaande menselijke talen en zoveel mogelijk een taal van strijders zijn, met klanken die diep in de keel werden gemaakt en een woordenschat die speciaal geschikt was om in te dreigen en te verwensen. Het resultaat was een taal zoals er nog nooit een gemaakt was: een onmenselijke. Een Klingonmotto luidt: bogh tlhInganpu’, Suvwl’pu’ moj, Hegh (Klingons worden geboren, strijden, sterven). De Star Trek-reeks heeft sinds de jaren tachtig een fanatieke aanhang. Marc Okrand merkte al snel dat sommige fans zo enthousiast waren dat ze alles wilden weten wat met Star Trek te maken had, en dat ze de taal ook wel zouden willen leren. Dus maakte hij een woordenboek, en daarna verschillende taalgidsjes (waarin je de vertaling van ‘proost’ kunt opzoeken, een vertaling 171


die ongeveer betekent ‘moge u wormen in uw glas vinden’). Uiteindelijk gaf Okrand zijn taal uit handen. In de eerste plaats aan de makers van de verschillende Star Trek-series, die zijn woordenboeken gebruikten om dialogen te maken, maar daarbij af en toe ook iets nieuws moesten verzinnen. Zodra Okrand zo’n nieuw woord hoort opduiken, noteert hij het. En als het op de televisie geweest is, is het dus officieel Klingon. Maar ook Okrands bewonderaars namen de taal (en in iets mindere mate een andere taal die Okrand ook voor Star Trek gemaakt had, het Vulcan) steeds meer over. Zij richtten Klingonclubs op van mensen die samenkomen om met elkaar in het Klingon te converseren of te corresponderen, ze openden websites en begonnen tijdschriftjes uit te geven en literaire teksten naar het Klingon te vertalen, zoals Hamlet en delen uit de bijbel. Het is al een keer gebeurd dat twee liefhebbers van Star Trek met elkaar trouwden en de huwelijksceremonie in het Klingon lieten voltrekken. Het maken van talen – het is hiervoor al opgemerkt – lijkt voorbehouden aan blanke mannen. Het is niet helemaal duidelijk waarom dat zo is. Er zijn maar een paar uitzonderingen. Een nietblanke taalmaker is de Cherokee-Indiaan Nvwtohiyada Idehesdi Sequoyah, de auteur van de taal Poliespo, een wonderlijke mix van zijn eigen taal, het Cherokee, en het Esperanto. Sequoyah is overigens op zijn minst een kleurrijke figuur, een activist voor de rechten van de Cherokee-indianen die sinds 1992 wacht op de voltrekking van de doodstraf in Californië omdat hij door de rechter schuldig is bevonden aan moord. Hij ontkent zelf iedere betrokkenheid, en volgens medestanders is het proces tegen hem beïnvloed door zijn activistische verleden. Zijn taal heeft een handjevol aanhangers gekregen, die bijvoorbeeld de grote compactheid roemen die Sequoyah’s vinding zou hebben. ‘Stel je een Engelstalige journalist voor,’ schrijft een van hen op het internet, ‘die al zijn artikelen op de computer in het Poliespo intikt, en dan op een knop drukt, waarna de computer de tekst automatisch in het Engels vertaalt. Waarom tikt hij het artikel niet in het Engels? Omdat hij sneller kan tikken in het Poliespo.’ Of een van die aanhangers de taal ooit werkelijk geleerd heeft, is niet bekend. De Amerikaanse sciencefictionschrijfster en taalkundige Suzette 172


Haden Elgin (1936) is een van de weinige vrouwen die ooit een taal gemaakt hebben. Elgin – van wie de initialen niet helemaal toevallig she lijken te zijn – werd daarin geïnspireerd door feministische kritiek op de bestaande talen, die volgens haar geen van allen de specifieke manier waarop vrouwen de wereld zien adequaat kunnen weergeven. Voor een sciencefictionroman uit de vroege jaren tachtig over een vrouwenplaneet, Native Tongue, ontwierp Elgin daarom een taal, het Láadan, waarin vrouwen eindelijk wel zouden kunnen praten over de dingen die hen bezielen. In het wereldbeeld van Elgin willen vrouwen vooral veel praten over gevoelens en sociale verhoudingen, en worden ze hierin ernstig gehinderd door de bestaande talen. Het Láadan heeft namelijk woorden als lewidan ‘voor de eerste keer in verwachting zijn’, radíidin ‘tijd die zogenaamd vakantie is, maar die in werkelijkheid een enorme last is vanwege het werk en de voorbereidingen; vooral als er te veel gasten zijn en geen van hen helpt’, en radona ‘onvriendelijkheid om slechte redenen’.Volgens Elgin kun je in haar taal niet eindeloos praten zonder ooit ter zake te komen, en is het bovendien onmogelijk voor een van de gesprekspartners om een gesprek te domineren door zelfverzekerd te gaan praten: allebei typisch mannelijke vormen van taalgebruik. Het Láadan wordt af en toe gebruikt in dialogen in Elgins boeken – na Native Tongue schreef ze er nog enkele die op dezelfde planeet plaatsvinden. Het is niet waarschijnlijk dat er ooit mensen zijn geweest die het Láadan hebben geleerd; Elgin heeft er zelf wel eens op gewezen dat hooguit dertig vrouwen haar in de loop van de tijd over de taal hebben aangesproken, en tot haar schrik nog net iets meer mannen, van wie het twijfelachtig is of zij een vrouwentaal wel correct kunnen hanteren. De schrijfster ontplooit inmiddels tal van andere activiteiten: ze dicht, schildert, componeert, ze beheert een website over het grootmoederschap en geeft trainingen in ‘de vriendelijke kunst van verbale zelfverdediging’. De meeste mannen die in Elgins taal geïnteresseerd raakten leerden erover via het internet. Meer talen hebben geprofiteerd van de mogelijkheden die dat netwerk van computers biedt. ‘Het internet is zonder twijfel het medium dat de beweging laat groeien, 173


daarover is geen twijfel mogelijk,’ heeft Marc Okrand eens over de Klingonbeweging gezegd. ‘Zonder het internet zou de groei niet zo hard gaan.’ Juist voor de kleine talen, de talen met slechts een handjevol sprekers, is het internet een uitkomst. Ineens kunnen de twintig mensen die, her en der verspreid over de aarde, menen dat de wereld beter af zal zijn als iedereen Glosa spreekt, dagelijks met elkaar communiceren in de taal van de toekomst. Ineens kunnen de paar mensen die zich om welke reden dan ook alsnog het Volapük hebben eigen gemaakt, een hip elektronisch tijdschrift uitgeven in de oude taal. Zelfs de heel kleine talen – die op zijn best door de maker zelf een beetje geleerd worden – krijgen een kans: mensen die er een hobby van maken hun eigen taal te maken, en mensen die dat soort talen verzamelen, kunnen met elkaar van gedachten wisselen over de merites van de vierde naamval, of de manier om je taal bij uitstek geschikt te maken om in te zingen. Deze hobby is zo dun gezaaid dat mensen die hem vroeger uitoefenden vrijwel altijd solisten waren. De Portugese dichter Gonçalo Neves (1964) heeft dankbaar gebruikgemaakt van de nieuwe mogelijkheden. Neves had al enige bekendheid als eigenzinnige Esperantoschrijver – iemand die niet opziet tegen het gebruik van wat nieuwe woorden – toen hij het Ido ontdekte. Gedurende enige tijd gebruikte hij een Idonieuwsgroep op het internet om zijn eerste dichterlijke pogingen te publiceren en te laten toetsen door de leden van die groep, de harde kern van de Idobeweging. Waarom toch dat Ido? Neves schreef er zelf over in zijn brochure Nia justifiko (Onze rechtvaardiging), die hij in eigen beheer uitgaf en ook op een website publiceerde: ‘Om eerlijk te zijn is het de moeite helemaal niet waard om Ido te leren voor zijn huidige beweging (die heel minimaal is) en zelfs niet voor zijn huidige literatuur (die zeer mager is), maar alleen vanwege het gigantische esthetische plezier dat de taal toestaat, en vanwege de hoop dat te zijner tijd zeer waardevolle schrijvers de schoonheid en de voordelen van het Ido zullen ontdekken en het zullen gebruiken als krachtig cultureel instrument.’ Zoals eerder Kalocsay, Auld en Pícˇ het Esperanto hadden ontgonnen voor een genie dat na hen 174


zou komen, zo wilde Neves nu het Ido ontginnen. Er zijn meer dichters die er een eer in stellen onbegrijpelijk te zijn, maar Neves ging wel heel ver. Het Ido ligt nog steeds vrij dicht bij het Esperanto en je kunt het praktisch als een dialect van die taal beschouwen, maar esperantisten zullen geen Ido lezen. Neves probeerde zijn mede-esperantisten ervan te overtuigen dat het Ido en het Esperanto dicht naast elkaar lagen, en dat je ze naast elkaar kon gebruiken. Hij werkte onder andere aan een vertaling van het grote gedicht ‘O guardador de rebanhos’ van Alberto Caeiro (een pseudoniem van de Portugese dichter Fernando Pessoa) in de twee talen. Na enige experimenten met het Ido, en ook nog een kortstondige flirt met het Interlingua, keerde Neves overigens weer terug naar de kunsttaal met het grootste publiek: hij begon in 2003 een weblog (internetdagboek) in het Esperanto. Neves is niet de eerste dichter die zijn taal nieuw leven wilde inblazen door middel van de poëzie. Het thema ‘de laatste Idodichter’ was in de jaren twintig al het onderwerp van een aardig Esperantogedicht, ‘La lasta’ van L. N. Newell. la lasta Dedicîta amike al Idista poeto Kiel soldato kantas romana, Sola cê l’ lasta landlim’ forgesita, Kuragâ cê sia posteno Dum detruas patrujon barbaroj; Kiel sur morta tero mortkantas Siajn amatojn lasta homido, Sub negêroj silente sˆvebantaj, Atendante la blindan hâoson: Tiel Idisto lasta vi kantas Morne al mondo, kiu forgesis La lingvon de vi amegatan. O poeto fidela, saluton! 175


de laatste In vriendschap opgedragen aan een Idodichter Zoals een Romeinse legionair zingt, Eenzaam op wacht bij de laatste landsgrens, Vol goede moed op zijn post, Barbaren slaan thuis alles stuk; Zoals op het dode land doodsgezangen Zingt voor zijn naasten de laatste mens, De sneeuwvlokjes dwarrelen stil, De blinde wanorde komt snel: Zo zing jij je lied, laatste Idist, Bedroefd om een wereld die zomaar de taal Vergat waar jij zo van hield. Trouw dichtertje, wees gegroet! Het gedicht van Newell is geschreven in de jaren twintig, toen de bittere strijd tussen idisten en esperantisten nog vers in het geheugen lag. Tachtig jaar later is het te lezen als een groet aan alle schrijvers en dichters in bedachte talen, en aan alle taalmakers: mensen die soms een leven lang alles aan de kant hebben gezet om een mooie, nieuwe taal te scheppen. Mensen die niet tevreden waren met de talen die er toevallig bestaan, en die hebben geprobeerd daar iets aan toe te voegen, ook als er niemand anders meer in geloofde.

176


4 Als het Esperanto gedood kon worden Wereldtaal in de eenentwintigste eeuw

Kan een taal mislukken? Kunnen we zeggen dat het Fries mislukt is, omdat het verhoudingswijs door steeds minder mensen gesproken wordt? Of dat het Spaans in de Verenigde Staten bijzonder succesvol is omdat er steeds meer mensen in dat land wonen die alleen Spaans verstaan? Natuurlijk niet: net als diersoorten – is de kanarie gelukt? de zwerfhond? de giraf? de huismijt? en is de dodo dan ‘mislukt’? – kunnen talen niet ‘mislukken’. Een taal kan leven en sterven, maar omdat een taal nooit een oogmerk heeft kan ze niet mislukken. Voor het Esperanto ligt dat anders: het was er nooit geweest als er geen doel aan ten grondslag had gelegen. Maar dat doel is in de loop van de tijd vaak veranderd. Bijna elke esperantist stond weer iets anders voor ogen, en zelfs Zamenhof heeft tijdens zijn leven uiteenlopende dingen willen bereiken: een taal voor de joden en een taal voor iedereen. Toch zat er wel één overkoepelend idee achter de meeste inspanningen: men wilde dat er enkele tientallen miljoenen mensen Esperanto zouden leren. Dit doel is nooit bereikt, en het ziet er niet naar uit dat het ooit zal gebeuren. Dat betekent natuurlijk niet per se dat de idealen ‘achterhaald’ zijn of niet de moeite van het nastreven waard. Mensen zijn ook al eeuwenlang bezig de honger in de wereld te bestrijden of oorlog te voorkomen. Je moet wel heel cynisch zijn om uit het feit dat dit alles nog niet gelukt is, de conclusie te trekken dat de strijd gestaakt moet worden. Wat is er over van de idealen van Zamenhof en zijn volgelingen in een tijd van globalisering en wereldwijde migratie? En hebben we daar nog het Esperanto voor nodig? De symbolen die bij de idealen horen zijn er in ieder geval nog 177


steeds. De esperantisten komen nog altijd ieder jaar met een paar duizend mensen bij elkaar tijdens een groot congres: de afgelopen jaren gebeurde dat onder andere in Tel Aviv, Fortaleza (Brazilië), Göteborg en Beijing. Aan de opzet van die congressen is sinds de eerste bijeenkomst in Boulogne-sur-Mer in 1905 niet zoveel veranderd. Ze worden nog steeds geopend in een grote zaal waar een paar duizend mensen kijken naar een podium waarachter grote vlaggen met groene sterren hangen. Ze worden er toegesproken door een keur van Esperanto-sprekers uit zoveel mogelijk landen, liefst in hun traditionele nationale dracht. Op een bepaald moment gaat iedereen staan en zingt de door Lejzer Zamenhof geschreven hymne ‘La espero’. De rest van de week wacht de congresgangers een gevarieerd programma: toneel- en muziekuitvoeringen in de avond, overdag lezingen, paneldiscussies en vergaderingen. Het congres valt onder verantwoordelijkheid van de wereld-Esperantovereniging, maar een groot aantal kleinere, gespecialiseerde organisaties komen ook bijeen: de Esperantoverenigingen van schrijvers, kattenliefhebbers, journalisten, vegetariërs, wiskundigen, en zo meer. Er worden ook excursies georganiseerd onder begeleiding van een Esperantotalige gids. Voor de kleine kinderen is er sinds enkele decennia een speciaal ‘kindercongres’, een crèche waar ze met andere moedertaalsprekertjes kunnen spelen. Hebben de esperantisten het alleen maar gezellig of zijn er ook nog idealen? ‘Die democratische communicatie is voor de meesten weinig anders dan een voorwendsel,’ zegt de Kroatische socioloog en esperantist Nikola Rasîcˆ, die lange tijd voor de wereld-Esperantovereniging werkte als organisator van internationale congressen. Hij schreef een boek over de maatschappelijke samenstelling van de beweging. Het is volgens hem nu eenmaal minder aangenaam toe te geven dat je al die dingen alleen voor je plezier doet. Mensen zeggen niet graag dat ze een complete taal geleerd hebben om de wereld rond te reizen en een beetje met anderen te kletsen. ‘Veel esperantisten zullen dat niet eens toegeven aan zichzelf. De mooie idealen over een betere wereld waarin de mensen elkaar kunnen verstaan dienen dan als aardig excuus.’ In ieder geval weten veel congresgangers de idealen te combi178


neren met genoegen. Zoals een Franse dame van tachtig die na haar pensioen naar eigen zeggen ‘in totaal minder dan vier jaar thuis geweest’ is. Ze reist de wereld rond en vindt overal wel een plaatsje om te logeren: ze heeft een lange lijst van buitenlanders die ze in haar esperantistenleven ontmoet heeft en bij wie ze zo lang mag blijven logeren als ze wil. ‘En ik spreek geen woord Engels.’ Anderen zoeken het dichter bij huis, zoals een Nederlands echtpaar dat alleen naar congressen gaat die in Europa georganiseerd worden omdat ze niet van vliegen houden. ‘We luisteren elke dag naar Radio Polonia en naar Radio Beijing,’ zegt de vrouw. ‘Vroeger luisterden we via de wereldontvanger,’ vult haar man aan, ‘maar dat was een hoop gekraak. Het internet biedt uitkomst.’ Ze vertellen dat het vroeger wel gezelliger was, toen ze nog regelmatig brieven en kaarten uit het buitenland kregen. ‘Nu gaat dat allemaal met de e-mail, hè? Maar die kun je moeilijk aan iemand laten zien voor de propaganda.’ De meeste esperantisten zeggen dat ze nog wel degelijk streven naar een betere wereld, maar de Argentijn Atilio Orellana Rojas (1963) vindt dat gepraat over idealen maar vreemd. Hij is een van de bekendste Esperantopedagogen van deze tijd, en directeur van het Internationale Esperanto-Instituut, dat ooit door András Cseh is opgericht.Tijdens de wereld-Esperantocongressen geeft hij cursussen aan toekomstige leraren. ‘Het valt mij op dat je Europeanen altijd hoogdravende redenen moet geven om Esperanto te leren,’ zegt hij. Die redenen golden voor Orellana Rojas niet. Hij groeide op in Latijns-Amerika, een werelddeel dat helemaal geen behoefte heeft aan een internationale taal, omdat het al zo’n taal heeft – het Spaans. Al woont Orellana Rojas al enkele jaren in Den Haag en volgt hij een cursus, toch spreekt hij de taal van het land waar hij nu verblijft tot zijn spijt nog niet goed genoeg. Hij heeft het te druk met zijn internationale contacten binnen de Esperantobeweging, en bovendien willen Nederlanders altijd maar Engels of Spaans met hem spreken. Hij spreekt het soort Esperanto dat je verzorgd zou kunnen noemen: zijn zinnen zijn altijd compleet, zijn uitspraak is precies en hij lijkt op elk moment het woord te kunnen vinden dat hij nodig 179


heeft. ‘Het komt allemaal door mijn opa,’ zegt hij. Als kind had hij het idee dat zijn opa een tovenaar was, iemand die alles wist en met wie je over alles kon praten. Helaas stierf de oude man toen zijn kleinzoon negen jaar oud was. Die grootvader kwam uit het noorden van Argentinië. Dat was aan het begin van de twintigste eeuw geen plaats waar je makkelijk iets kon leren: de enige bibliotheek in de wijde omtrek was die van Atilio’s overgrootvader. Hij had zijn kinderen gestimuleerd om alles te onderzoeken wat ze interessant vonden. Zo ontdekte Atilio’s opa samen met zijn broer als een van de eersten een olieveld in de streek. Toen hij eind jaren twintig in Buenos Aires in militaire dienst zat was hij daar een aantal Catalanen tegengekomen die Esperanto spraken, en die de taal aan de jonge Argentijn hebben gedoceerd. Hoewel hij er nooit iets mee had gedaan, noemde hij het wel tijdens een van de vele gesprekken die Orellana Rojas als kleine jongen met hem had. Als twintigjarige woonde Orellana Rojas met zijn moeder en zussen in Cordobá en studeerde er filologie. In een krant vond hij een advertentie voor een schriftelijke cursus Esperanto en herinnerde hij zich dat dit de taal was waarover zijn grootvader had verteld. Hij schreef zich voor die cursus in, maar kreeg al na de eerste les het idee dat het niks voor hem was en schreef een briefje aan zijn leraar dat hij toch liever iets anders wilde doen. Orellana Rojas’ leraar was een vasthoudend type, die toch de tweede les opstuurde en tegelijk een nummer van het tijdschrift Heroldo de Esperanto (Heraut van het Esperanto). Achter in dat tijdschrift stonden advertenties van mensen die wilden corresponderen. ‘Ik kende de taal nog niet, maar in mijn leerboek stond een voorbeeldbrief. Die heb ik gewoonweg overgeschreven en naar een meisje in Polen gestuurd. Ik kon haar antwoord maar nauwelijks ontcijferen, maar ik wilde niet flauw zijn en heb me er met een woordenboek uit gered. Zo begon ik te corresponderen en tegelijkertijd de taal te leren.’ Dat is voor hem altijd het belangrijkste aspect van het Esperanto gebleven: de mogelijkheid die het bood voor contact met mensen uit andere delen van de wereld. Als esperantisten vertellen waarom ze de taal zijn gaan leren beginnen ze al snel over correspondentie. Het eerste wat iedereen na een beginnerscursus lijkt te doen is brieven schrijven. ‘Ik was 180


heel erg geïnteresseerd in literatuur,’ zegt Orellana Rojas, ‘en leerde via een Bulgaarse correspondent de namen kennen van de belangrijkste Bulgaarse schrijvers van dat moment.’ Orellana Rojas probeert nooit mensen ertoe over te halen om Esperanto te leren. Zijn vrienden weten dat hij voor een Esperanto-organisatie werkt, en ze zien dat hij vaak esperantisten van over de hele wereld op bezoek heeft – hij woont in het gebouw van het instituut, waar András Cseh ook ooit woonde en hij geeft daar cursussen volgens de methode-Cseh. Maar de meeste van die vrienden leren geen Esperanto, en dat hoeft van Orellana Rojas ook niet. ‘Mijn moeder heb ik wél Esperanto geleerd. Al een paar jaar nadat ik kennisgemaakt had met de taal, kwamen er allerlei mensen logeren, omdat mijn naam was opgenomen in een adresboekje. Omdat mijn moeder die mensen vaak helemaal niet kon verstaan vroeg ze me of ik haar die taal niet kon leren.’ Als je Esperanto geleerd hebt maak je volgens Orellana Rojas automatisch deel uit van een gemeenschap. ‘Ik heb ook Russisch geleerd, en zelfs in die taal onderwezen, maar je wordt nooit deel van de Russische taalgemeenschap als je die taal niet als moedertaal hebt. Met het Esperanto is dat anders. Ik hoop ook altijd dat mijn studenten zich thuis gaan voelen in de Esperantobeweging. Een paar jaar geleden was ik op een Braziliaans congres. Dat een heel groot deel van de aanwezigen ooit van mij Esperanto had geleerd, gaf me een trots gevoel.’ Vanaf 1992 is Orellana Rojas les gaan geven en zo beroepsesperantist geworden. Onder andere reisde hij een paar jaar lang de wereld rond, om overal les te geven. In die jaren heeft hij naar eigen zeggen veel geleerd. Het Esperanto was een manier om met mensen die de wereld geheel anders zien respectvol te communiceren zonder zichzelf te verloochenen. In 1994 was hij een halfjaar te gast bij de Koreaanse Esperantobeweging, onder andere om er les te geven. In Latijns-Amerika zijn de omgangsvormen informeel, ook op de universiteit: ‘In het begin stond ik in mijn korte broek college te geven, maar ik merkte dat geen Koreaan me serieus nam en dat dit alleen te maken had met mijn manier van kleden. Toen ik die eenmaal had aangepast, kreeg ik veel meer gezag.’ 181


Moet je Esperanto spreken om andere culturen te leren respecteren? ‘Natuurlijk niet,’ zegt Orellana Rojas. ‘Elke taal kan een podium zijn waar mensen elkaar op basis van gelijkwaardigheid ontmoeten. Het Engels ook. Voor mij is nu eenmaal het Esperanto dat podium geworden, maar je houding tegenover je medemens is natuurlijk belangrijker dan de taal die je spreekt.’ Hij geeft een voorbeeld: ‘Ik had in een Esperantoklas een keer een Indiase vrouw die een van de belangrijkste leidsters is van haar gemeenschap en een Maya-man uit Guatemala, in wiens cultuur vrouwen nauwelijks meetellen. Mijn belangrijkste taak is dan te proberen die man te laten begrijpen dat hij degene tegenover hem in de eerste plaats als persoon moet zien; en die vrouw te laten zien dat ze die man ook zijn beperkingen moet gunnen. We zitten als mensen allemaal in hetzelfde schuitje, of we nu de wc schoonmaken, of een internationale onderneming leiden.’ Zoals gezegd is Orellana Rojas behalve docent ook directeur. Hij is tegelijkertijd het enige personeelslid van het Internationale Esperanto-Instituut, dus doet hij zo’n beetje alles om het draaiende te houden: hij stuurt boeken rond, helpt Esperantoleraren over de hele wereld, doet de administratie, en zorgt voor het onderhoud van het pand. Het gaat niet goed met de Esperantobeweging, dat ziet hij ook wel: tien of vijftien jaar geleden had je nog in elke grote stad een bloeiende lokale club, maar die bestaan niet meer. De meeste leden zijn overleden en veel van de anderen zijn inmiddels zo oud dat ze niet meer naar bijeenkomsten komen. ‘De mensen lopen niet weg van het Esperanto,’ zegt hij, ‘de meesten blijven de beweging trouw tot aan hun dood. Maar dood gaan ze, en er komen geen jongeren meer bij.’ De cijfers geven hem gelijk, in ieder geval in Nederland. In de jaren negentig gingen de christelijke, socialistische en neutrale verenigingen hier samen in de nieuwe vereniging Esperanto Nederland. Deze vereniging heeft ongeveer vierhonderd leden – ternauwernood iets meer dan een procent van het aantal leden dat de verenigingen in de jaren dertig gezamelijk hadden. Elk jaar vallen er een paar leden af, meestal doordat ze overlijden. De katholieke esperantisten bleven hun eigen vereniging handhaven, die mo182


menteel ongeveer dertig leden telt. Ook de jongerenvereniging ging niet in de overkoepelende organisatie op. Het aantal leden van deze vereniging schommelt tussen de vijftig en de honderd. Daarnaast zijn er nog enkele gespecialiseerde verenigingen, bijvoorbeeld voor blinden, onderwijsgevenden of wetenschappers, maar geen van alle ontplooien deze nog veel activiteit. Iets anders ligt dit bij de lokale clubs. In sommige daarvan zit weinig leven meer, maar in diverse gemeenten zijn nog zeer actieve groepjes die een keer in de twee weken samenkomen om koffie te drinken, Esperanto te praten en naar lezingen te luisteren. Waarom die jongeren wegblijven, begrijpt Orellana Rojas niet goed. In Latijns-Amerika is het anders, volgens hem. ‘Misschien is er in het Westen te veel concurrentie. Ik heb een keer bij het buurthuis in deze wijk een Esperantocursus aangeboden, maar alleen daar zijn er al dertien of veertien andere cursussen, van yoga tot bloemschikken. Bovendien barst het in elke Europese stad van de buurthuizen, bioscopen, cafés, disco’s en coffeeshops. In de jaren dertig was er nog geen televisie – misschien dat de mensen daarom eerder Esperanto wilden leren.’ Terwijl nog maar weinig mensen bereid zijn zich te verdiepen in de mogelijke oplossing zijn de problemen van de internationale communicatie alleen maar duidelijker geworden. Nu de eenwording van Europa steeds reëler wordt beginnen ook enkele nietesperantisten zich zorgen te maken over de toekomst van hun eigen taal in Europa. Sommige esperantisten zien dit als een nieuwe kans. Zij proberen mensen bewust te maken van de taalproblemen die een verenigd Europa met zich meebrengt, en hopen mensen er uiteindelijk van te overtuigen dat het Esperanto wel eens een oplossing zou kunnen bieden voor sommige van die problemen. Met het oog daarop bestond tijdens de eerste jaren na de eeuwwisseling in Brussel enige tijd een ‘communicatiecentrum’, dat was opgericht door enkele Europese Esperantoverenigingen en dat persberichten de wereld in stuurde en lobbyde bij leden van het Europese parlement. Een van de kernpunten van de lobby was dat steeds meer internationaal opererende instellingen in personeelsadvertenties vragen om ‘moedertaalsprekers van het Engels’ als 183


het gaat om representatieve functies zoals die van secretaresse of baliemedewerker. Het communicatiecentrum wees erop dat dit discriminatie was van iedereen die niet in een Engelstalig land geboren is. De actie had een zeker succes: er werden vragen gesteld in het Europese parlement, en vooral de officiële instellingen beloofden beterschap. Aan de andere kant betekende dit dat in de advertenties voortaan werd gevraagd om ‘perfecte beheersing van het Engels’, en in de praktijk kwam het erop neer dat de reacties van degenen die een andere moedertaal hadden ter zijde werden gelegd. Over de vraag hoe je het Esperanto nog kunt verkopen in de huidige tijd denken veel jonge esperantisten na. De jonge Duitser Ziko Marcus Sikosek (1973) heeft zelfs een handboek geschreven voor propagandisten: Esperanto sen mitoj (Esperanto zonder mythen) – want volgens Sikosek is het belangrijk dat de voorlichting eerlijk en objectief is. Toen hij begin jaren negentig begon te studeren was hij nog volkomen overtuigd van de waarde van die taal, maar al snel kreeg hij te maken met lastige vragen, waar hij als student niet zo snel antwoord op had. ‘Spreekt Eco zelf eigenlijk Esperanto?’ had een docent hem een keer gevraagd. Umberto Eco, de Italiaanse schrijver en geleerde, had in 1993 een boek uitgegeven met de titel La ricerca della lingua perfetta nella cultura europea (in 1995 in het Nederlands verschenen als Europa en de volmaakte taal). In dat boek besprak Eco allerlei pogingen die in de Europese geschiedenis waren ondernomen om een ‘volmaakte’ taal te maken, zoals het Esperanto. De gunstige woorden die Eco aan die taal wijdde werden door esperantisten natuurlijk gebruikt als propaganda-instrument: de schrijver van De naam van de roos staat achter de taal van Zamenhof! Ze vertaalden het boek vliegensvlug in hun eigen taal. Maar in werkelijkheid had Eco nooit een woord Esperanto geleerd. Als scholier en als jonge student had Sikosek zich gespecialiseerd in wat hijzelf ‘public relations’ noemt – de voorlichting over en de propaganda voor de taal die hem als jongen van veertien gegrepen had. In de winter van 1987 vond hij in de gemeentebibliotheek van het Duitse stadje Gladbeck, waar hij woonde, een 184


boek, Mein geliebtes Esperanto. De schrijver daarvan vertelde met zoveel enthousiasme over de taal en de beweging dat Sikosek er meer over wilde weten. ‘Ik wist wel dat kinderen soms hun eigen taaltjes maken, zoals de ba-taal: ik-ba ben-ba Zi-ko-ba. Maar dat zo’n bedachte taal kon uitgroeien tot een volwaardig instrument, waarin mensen ook konden streven naar meer kennis en ontwikkeling, trok me heel erg aan. Ik werd getroffen door het streven naar meer kennis, het streven van de Bildungsbürger.’ Tijdens de jaarwisseling van 1992-1993 bezocht Sikosek voor het eerst de Internationale Week, een jaarlijkse bijeenkomst van jonge esperantisten. Tijdens die week is hij pas echt een esperantist geworden. Ineens vond hij allerlei mensen met wie hij kon praten over zaken die hem interesseerden, zoals taal, geschiedenis en cultuur. Thuis en op school werd nooit gesproken over dat soort onderwerpen. Een paar jaar later later zat hij al in het bestuur, maar daar stapte hij snel weer uit, omdat hij niet meer geloofde in een glorieuze eindoverwinning van het Esperanto. Hij was er inmiddels van overtuigd dat veel doelstellingen van de Esperantobeweging ook bereikt kunnen worden zonder het Esperanto. Hij vond de cultuur te zelfverzekerd en de mensen te overtuigd van hun eigen gelijk. ‘De Esperantobeweging heeft wel wat trekken van een sekte,’ zegt hij. ‘Niet op de manier waarop de Jehova’s getuigen sektarisch zijn, maar op de manier waarop anti-alcoholisten of nudisten dat kunnen zijn. Sommige mensen lijken wel immuun voor de ideeën van andersdenkenden, en het was moeilijk om over dingen te discussiëren. De ideologie is voor deze harde kern nauwelijks veranderd sinds Zamenhof.’ Daarom schreef Sikosek zijn Esperanto zonder mythen. In dit boek, waarvan de eerste druk in 1999 verscheen, geeft hij een zo eerlijk mogelijk beeld van met name de geschiedenis van het Esperanto. Alle verhalen die in de propaganda aan de orde komen worden kritisch tegen het licht gehouden. Wat is waarheid en wat is verdichting? Hoeveel sprekers heeft het Esperanto werkelijk? Wat dreef de pioniers? Is het niet paradoxaal dat hij nog zo betrokken is bij dit soort onderwerpen, terwijl hij zelf zo sceptisch geworden is over de idealen? ‘Als het lukt om voldoende mensen de waarde van het 185


Esperanto in te laten zien, word ik daar zelf ook beter van. Ik heb dan meer mensen om mee te praten, en meer mensen die mijn boeken kunnen lezen,’ zegt hij. De voorlichting zou vooral gericht moeten zijn op het persoonlijke aspect: ze zou moeten laten zien wat voor voordelen je als individu kunt hebben van het Esperanto. Dat je deel kunt uitmaken van een internationaal gezelschap van vaak slimme mensen, met belangstelling voor talen en taalproblemen. Het is de vraag of dat genoeg is om een taal in leven te houden – maar mogelijk zal er altijd wel een kleine groep geïnteresseerden blijven, denkt Sikosek. De echte idealen moeten we misschien wel in de derde wereld zoeken. Koffi Gbeglo (1956) is een Togolees die met enkele landgenoten voor het eerst een kleine maar goedgeorganiseerde beweging heeft opgezet in eigen land – waar de wereld-Esperantovereniging overigens al in 1933 een eerste vertegenwoordiger had, een zekere Seth Bedcako Anomah. Tot 1985 had Gbeglo nooit van de taal gehoord. In een Franstalig tijdschrift had hij een contactadvertentie gezet om nieuwe vrienden te krijgen. Er kwam een reactie van iemand die schreef dat hij Esperanto moest leren, omdat hij zo vanzelf nieuwe mensen zou ontmoeten: buitenlandse vrienden die hem misschien zouden kunnen helpen om werk te vinden in het buitenland. Gbeglo volgde in die tijd cursussen over allerlei onderwerpen. ‘Ik had bijvoorbeeld net een schriftelijke cursus gevolgd over de bereiding van drankjes, dus ik dacht: waarom zou ik nu niet een taal leren?’ Gbeglo schreef zich in voor een schriftelijke cursus die Europese esperantisten aanboden in het Frans. Hoewel hij een aantal boekjes in de taal geschreven heeft – zoals De vilagô al cêfurbo (Van een dorp naar de hoofdstad) over een jongen van het platteland die zich probeert op te werken in de grote stad, en een leerboek voor gevorderden, Prenu plu (Neem meer) – leert hij naar eigen zeggen nog elke dag bij. ‘Ik schrijf vooral om opmerkingen te krijgen van mijn lezers.’ Over de idealen van de Esperantobeweging wist Gbeglo in eerste instantie niets. ‘Ik was zo vervuld van de gedachte dat ik op deze manier mijn situatie kon verbeteren, dat ik mijn correspon186


denten altijd meteen schreef wat ik dacht: dat ik naar hun land wilde komen. Bovendien vertelde ik altijd over mijn geldgebrek en hoopte ik op hulp.’ Al snel merkte hij dat die manier van doen weinig opleverde. Van een correspondent kreeg hij een boek over het leven van Zamenhof. Zo ontdekte hij de gedachten die aan de beweging ten grondslag lagen, en merkte hij dat hij die deelde. ‘Ik ben soms wel teleurgesteld,’ zegt hij, ‘als ik zie dat voor veel vooraanstaande esperantisten die ik ooit voor idealistisch hield het Esperanto eigenlijk alleen maar een taal is. Zelf probeer ik toch aan die idealen vast te houden.’ Denkt Koffi Gbeglo dat het Esperanto Afrika iets bijzonders te bieden heeft? ‘Ons continent is al door veel talen van buiten bezocht, en met die talen houden de Afrikanen zich nu in leven. Esperanto komt ook van buiten Afrika, en dat zaait wel eens verwarring onder Afrikaanse esperantisten.’ Ze willen dat het Esperanto hetzelfde voor ze doet als die andere talen, zoals het Engels en het Frans: dat het hun leven financieel gemakkelijker zal maken. Het is moeilijk ze duidelijk te maken dat het Esperanto dat niet kan. Toch ziet hij dat er steeds meer Afrikaanse esperantisten komen die de beweging en haar idealen begrijpen. ‘Maar een hongerige buik heeft geen oren. Daarom komen veel Afrikanen niet vooruit, al beginnen ze de taal wel te leren. Ze gebruiken het beetje dat ze kennen om hun hulpkreet te uiten.’ Koffi Gbeglo vindt dat hij veel aan de taal gehad heeft – en dan vooral aan de mensen die hij in de beweging heeft ontmoet. Sommigen hebben hun best gedaan om hem te helpen. Enkele jaren geleden brachten de erbarmelijke omstandigheden waarin de staatsschool waar hij als leraar wiskunde werkte hem ertoe geld in te zamelen voor een nieuw schoolgebouw. Samen met een aantal collega’s richtte hij een organisatie op die de nieuwe school moest gaan beheren, omdat hij niet wilde dat het ingezamelde geld in de staatskas terecht zou komen. Met behulp van Europese esperantisten vond hij binnen enkele jaren voldoende geld om de school te bouwen – een gebouw met onder meer acht klaslokalen, een kantoor en een internetcafé. Veel westerse esperantisten zijn vooral wereldreizigers. Ze hebben Esperanto geleerd omdat ze nieuwsgierig waren naar andere 187


talen en culturen. De Australiër Trevor Steele (1943), romanschrijver, leraar en directeur van de wereld-Esperantovereniging, kwam in Engeland aan toen hij negenentwintig was. Hij had net een aantal jaren in Duitsland gewoond en gewerkt, en daar zo goed mogelijk Duits geleerd. Maar in Engeland viel helemaal geen nieuwe taal te leren: iedereen sprak er tot Steeles verdriet alleen Engels, net als in Australië. Steele gaf Duitse les op een middelbare school, en hij had een tamelijk excentrieke collega, een vrouw die hem uitnodigde om eens tussen de middag naar haar Esperanto Club te komen. Het was een wat verwarde, maar wel sympathieke vrouw, dus nam hij de uitnodiging aan. Omdat ze zo sympathiek was lukte het haar altijd wel een clubje van twintig mensen naar haar Esperanto Club te trekken, maar omdat haar manier van presenteren zo rommelig was waren dat elke keer andere mensen. ‘Ze zei: ‘‘Alle zelfstandig naamwoorden eindigen op -o, dus tafel is tablo, stoel is segô, potlood is krajono,’’ en dan noemde ze nog vijftig zelfstandig naamwoorden op, zodat iedereen aan het eind van de opsomming de eerste woorden allang weer vergeten was.’ Ondanks de verwarde presentatie zag Steele hoe mooi en eenvoudig de structuur van het Esperanto is. Hij kende al wat Latijn, wat Italiaans en wat Duits, maar geen enkele taal vond hij zo mooi gestroomlijnd als het Esperanto. Hij was uiteindelijk de enige die elke keer weer naar de cursus bleef komen, en na een paar weken vroeg hij of de vrouw geen leerboek voor hem had. Daar werd ze heel enthousiast van: eindelijk had ze iemand gevonden die de taal echt wilde leren! Steele werkte het leerboek door en besloot daarna zijn krachten te beproeven door twee teksten te vertalen: psalm 23 (‘De Heer is mijn herder; mij zal niets ontbreken’) en een hoofdstuk uit de Australische roman Bring larks and heroes van Thomas Keneally. Nu wilde hij zijn lerares die teksten eigenlijk liever niet laten corrigeren, want daar leek ze hem niet toe in staat. Gelukkig kon ze Steele wel de naam geven van een andere esperantist die zijn vertalingen wilde doorlezen: ‘Een paar weken later kreeg ik ze terug. De psalmvertaling stond vol rode strepen, en bij elk vers was wel iets op te merken, maar bij de vertaling uit de roman stonden he188


lemaal geen opmerkingen. Ik kwam er al snel achter hoe het zat: de corrector had voor de psalm de vertaling van Zamenhof erbij gehaald en gewoonweg alles doorgestreept wat niet letterlijk overeenkwam, maar de roman was nog nooit in het Esperanto vertaald. Toen wist ik het zeker: aan esperantisten zit een steekje los.’ Hij was nooit verdergegaan met de taal als hij niet een paar maanden later gebeld zou zijn door een man die hem vroeg of hij niet een gratis reisje naar Wenen wilde maken. De man zou daar een Esperantocongres bezoeken en zocht reisgezelschap. Steele wilde wel mee, want Wenen was een van zijn favoriete steden in Europa. ‘Er was wel één voorwaarde: ik mocht de hele reis alleen Esperanto spreken.’ Daar moest hij even over nadenken, hij had per slot van rekening nog nooit een woord Esperanto gesproken, al kon hij de taal dankzij zijn cursus inmiddels een beetje lezen en schrijven, maar uiteindelijk lokte Wenen. Steele moest razendsnel Esperanto leren spreken. ‘Ik ben naar een Esperantowinkel in Londen gegaan en heb daar, nogal arrogant, gevraagd: ‘‘Wat voor boeken hebben jullie hier die het de moeite waard maken om Esperanto te leren?’’ De man in die winkel keek me even peinzend aan, en kwam toen terug met Het kinderras van William Auld.’ Steele kocht dat lange gedicht, met een woordenboek, omdat die man zei dat hij dat misschien wel nodig had om het te kunnen lezen. De reis naar Wenen bleek georganiseerd door een rijke excentriekeling die een apostel voor het Esperanto wilde zijn. De reisgenoten zaten met zijn vieren in de auto, allemaal Engelstaligen, maar ze mochten geen woord Engels spreken. De man die Steele en de anderen had uitgenodigd, ging daarin heel ver, hij deed net alsof hij geen Engels verstond. ‘Een keer zat ik voorin in de auto en moest ik kaartlezen. Het Esperantowoord voor ‘‘eenrichtingsverkeer’’ kende ik niet, dus zei ik op een bepaald moment: ‘‘Ne! Oneway street!’’ Maar hij reed er toch in, tot ik riep: ‘‘Ne, ne, unudirekta!’’ Pas toen was hij bereid om terug te rijden.’ Zodra ze in Wenen aankwamen meed Steele het congres zoveel mogelijk. Hij vond het leuker om Duits te praten in een café op de hoek. Toch beleefde hij tijdens dat congres een paar dingen die indruk op hem maakten: ‘Bij de opening zat ik in die grote zaal, 189


toen er een grote, indrukwekkende, maar koele man binnenkwam, die omgeven leek door een hele legermacht. Wat een rare figuur dacht ik, tot hij begon te spreken. Hij bleek een machtig spreker, die prachtige zinnen maakte en zijn woorden door de hele zaal liet rollen. Later hoorde ik dat dit Ivo Lapenna was, toen nog de voorzitter van de wereld-Esperantovereniging.’ Maar het moment waarop hij echt esperantist werd, kwam aan het eind van dat congres. ‘Ik kende Japanners altijd als toeristen die in een bus de hele wereld rondreizen, en overal alles fotograferen, maar met wie het heel moeilijk is om contact te maken. Zij verstaan nauwelijks Engels, en als ze je begrijpen zijn hun antwoorden lastig te verstaan. Tijdens het congres van Wenen had ik een uur met een man in het Esperanto zitten kletsen over ons leven en van alles en nog wat, en pas toen hij wegliep dacht ik: hé, dat is een Japanner! Ineens had ik de mogelijkheid om met een Japanner van mens tot mens te praten. Op dat moment werd ik een esperantist in het hart, niet alleen in het hoofd.’ Steele zegt dat hij nog altijd overtuigd is van het ideaal van de Esperantobeweging, al geeft hij toe dat je van de directeur van een Esperantovereniging nauwelijks iets anders kunt verwachten: ‘Het Engels is te veel een taal van een specifieke groep, met een eigen geschiedenis en zijn eigen moeilijkheden. Het Esperanto is de taal van de vrede, de rechtvaardigheid en de gelijkheid.’ Taaldemocratie is voor veel moderne esperantisten een sleutelbegrip.Tijdens een congres van de wereld-Esperantovereniging in Praag (1996) nam men een manifest aan met onder meer de volgende tekst: ‘Een communicatiesysteem dat bepaalde mensen voor het leven bevoorrecht, maar dat van anderen eist dat ze er jarenlang energie in investeren om een minder hoog niveau van taalbeheersing te bereiken, is fundamenteel ondemocratisch. Hoewel Esperanto, zoals elke taal, niet volmaakt is, overtreft het elke rivaal in hoge mate wat betreft gelijkwaardige, wereldwijde communicatie. Wij beweren dat taalongelijkheid communicatie-ongelijkheid op alle niveau’s tot gevolg heeft, ook op internationaal niveau. Wij vormen een beweging voor democratische communicatie.’ Het zal voor veel esperantisten duidelijk zijn geweest dat met ‘elke rivaal’ in dit manifest in de eerste plaats het Engels werd be190


doeld. Moedertaalsprekers van die taal zijn ‘voor het leven bevoorrecht’ terwijl anderen veel tijd en moeite moeten investeren om die taal te leren, terwijl hun niveau van taalbeheersing altijd ‘minder hoog’ zal blijven. Het is de vraag of dat argument opgaat. Dat moedertaalsprekers van het Engels altijd en overal in het voordeel zijn, is maar de vraag: het is moeilijk hard te maken dat een Engels jochie uit een arbeiderswijk ‘een levenslang voordeel’ heeft als het gaat om internationale communicatie, boven een leeftijdsgenootje dat zich op een Nederlandse of Vlaamse (of Franse of Argentijnse) eliteschool het Engels als een vreemde taal eigen gemaakt heeft. De Esperantobeweging heeft op kleine schaal laten zien dat het mogelijk is om te komen tot zo’n genormeerde wereldtaal zonder moedertaalsprekers. Zo bezien is het Esperanto-experiment niet mislukt. Daarvan was Trevor Steele rond zijn veertigste overtuigd geraakt. Na veel omzwervingen ging hij terug naar zijn vaderland, Australië. Hij werd er Esperantoleraar, ‘maar dat kwam vooral doordat er in Australië maar heel weinig esperantisten zijn’. Rond dezelfde tijd kreeg hij een idee voor een roman. Hij besloot dat boek, en de romans die nog zouden volgen, in het Esperanto te schrijven omdat hij het gevoel had dat hij maar weinig zou kunnen toevoegen aan de enorme literatuur in het Engels. ‘Er zijn miljoenen schrijvers in die taal.’ Volgens Steele is het een taak van de Esperantoschrijver om de taal verder te ontwikkelen. Het ontbreekt het Esperanto nog steeds aan jargon, aan slang, aan manieren om dialecten en accenten weer te geven. Een van zijn romans, Neniu ajn papilio (Geen enkele vlinder), speelt zich af in een opvangcentrum in Duitsland waar Russen en Polen zaten die in het kamp Bergen-Belsen hadden gezeten en na de oorlog niet meer terug konden. Dat is deels een autobiografisch boek; Steele had zelf in zo’n centrum gewerkt. Die mensen spraken soms heel slecht Duits en Steele zag het als zijn opdracht daar een equivalent voor te bedenken in het Esperanto. Geen enkele vlinder begint als volgt: ‘Moet ik uitleggen dat ik hoop dat een uitgeverij dit manuscript zal aannemen? De zucht tot publiceren is waarschijnlijk algemeen onder ons academici. Hij is in ieder geval een belangrijk stuk van 191


mijn karakter. Maar een deel van mij twijfelt bij de gedachte dat ik schrijf over mensen die echt leven of geleefd hebben. Romanschrijvers maken zich vaak schuldig aan harteloze portretten van bekenden. Wat zal men vinden van een op documenten gebaseerde tekst zoals die van mij? Ik heb vaak overwogen de namen te veranderen, maar ik ben uiteindelijk tot de conclusie gekomen: als er in mijn werk al iets waardevols is, is het de eerlijkheid.’ In deze roman onderzoekt een academicus wat er in de jaren 1968 en 1969 met de jonge Engelse docent Mark Edward Bryant gebeurd is, die in een opvangcentrum voor voormalige gevangen van concentratiekamp Bergen-Belsen werkte. In het boek komt geen esperantist voor. Nuanceverschillen tussen verschillende soorten Duits worden weergegeven door verschillende ‘foutjes’ in het Esperanto te maken. Steele: ‘Er zijn schrijvers die beweren dat een roman in het Esperanto nooit realistisch kan zijn als hij niet over esperantisten gaat, dat je altijd afstand creëert doordat je situaties beschrijft die nooit in het Esperanto voorkomen. Dorpsgenoten spreken niet in het Esperanto met elkaar. Ik ben het daar niet mee eens. Niemand praat zoals in een boek, dus ook als ik het verhaal in het Duits had geschreven, had ik de dialogen in schrijftaal moeten omzetten.’ Het was niet moeilijk om een uitgever te vinden voor zijn eerste, omvangrijke, roman, Sed nur fragmento (Maar slechts een fragment), maar de reacties die hij daarop kreeg, vielen Steele tegen. Of beter gezegd, de reacties die hij niet kreeg, want niemand reageerde. ‘Misschien lezen esperantisten geen boeken, of misschien wonen ze te ver uit elkaar om iets te laten horen,’ zegt hij. Voor Esperanto-uitgeverijen geldt een boek al als een succes als er in een jaar meer dan honderd exemplaren van verkocht worden. Toch schreef Steele, behalve wat korter werk, nog een tweede omvangrijke roman, die hij enkele jaren later helemaal bewerkte: het al genoemde Geen enkele vlinder. Hierna begon hij aan een heuse romancyclus: La fotoalbumo (Het fotoalbum). Het eerste deel ervan verscheen in 2000, maar Steele verwacht dat volgende delen nog wel even op zich zullen laten wachten nu hij directeur is van de wereld-Esperantovereniging. ‘Het Esperanto is voor mij nu te 192


veel de taal van de memo’s en de budgetten,’ zegt hij. Hij zit bovendien tot over zijn oren in het werk: hij woont op een zolderkamertje in het gebouw op de Nieuwe Binnenweg in Rotterdam, waar hij ook werkt, en komt de deur niet uit. Contact met Nederlanders of andere bevolkingsgroepen in de buurt heeft hij niet. Waarom heeft hij voor dat directeurschap gekozen? ‘Ik heb er niet voor gekozen, ik ben erin gerold. Ik las dat er een crisis was op dit voor de Esperantobeweging zo belangrijke kantoor, en ik dacht dat ik wel tijdelijk zou kunnen helpen.’ De crisis had erin bestaan dat enkele vroegere medewerkers van het kantoor, onder wie de directeur, ontslag hadden genomen omdat ze vonden dat het bestuur van de vereniging incompetent was en samenwerking onmogelijk. Er is sindsdien sprake van een grotere crisis: het overgebleven kantoorpersoneel is idealistisch en werklustig (en onderbetaald) maar toch lukt het niet om alle taken op tijd uit te voeren. Op welke dag je ook naar de Nieuwe Binnenweg gaat, en op welk uur je er ook aankomt, altijd zijn Steele en een aantal van zijn medewerkers er aan het werk. Als hij had geweten wat er allemaal op hem af zou komen had Steele het niet gedaan, maar hij had genoeg van het zwervend bestaan. In de jaren negentig verdiende hij zijn geld door als Esperantoleraar de wereld rond te trekken. Soms ging dat goed – in Litouwen had hij soms klassen met meer dan tweehonderd cursisten, maar daar plaatsten alle kranten gratis advertenties voor dit soort cursussen – en soms ging het ook minder goed: in Hongkong kwam maar een handjevol mensen opdagen, maar daar heerst volgens Steele dan ook ‘een naar soort openlijk materialisme’. In ieder geval zijn er genoeg esperantisten om een directeur te kunnen betalen. Een enkeling gaat zelfs nog over op het Ido. Zo iemand is Ronald Bijtenhoorn (1965), die onder andere bestuurslid is geweest van de vereniging Esperanto Nederland, maar die momenteel een website onderhoudt waarop Idocursussen worden aangeboden. Bijtenhoorn begon Esperanto te leren toen hij werk in Leiden kreeg en elke dag vanuit Heemskerk heen en weer moest reizen met de trein. Hij wilde die tijd nuttig besteden en zocht iets wat 193


leuk was om te doen. In een huis-aan-huiskrantje zag hij een aankondiging van een Esperantocursus staan, en hij belde op. Degene die hij aan de lijn kreeg was stomverbaasd dat er iemand reageerde, dat was nog nooit gebeurd. Uiteindelijk sprak Bijtenhoorn met de Heemskerkse esperantist af dat hij een cursus zou volgen die hem zou voorbereiden op het beginnersexamen: de Nederlandse beweging beschikt nog steeds over een tamelijk uitgebreid examensysteem: geïnteresseerden kunnen op drie niveaus landelijk examen doen, en daarna is er zelfs nog de mogelijkheid voor een internationaal examen. Bovendien bestaat er formeel een door het ministerie van ocw erkende tweedegraads lerarenopleiding Esperanto, waarmee je leraar zou kunnen worden op een middelbare school, als die Esperanto zou aanbieden (hetgeen een formele mogelijkheid is waar geen enkele Nederlandse school gebruik van maakt). Bijtenhoorn ontdekte al snel dat die structuur goeddeels een lege huls was: bij het beginnersexamen bleek hij de enige kandidaat uit heel het land te zijn. Maar hij was enthousiast en wilde de taal wel verder leren. Zijn leraar wist helemaal niet wat hij daarvoor zou moeten doen, welk boek hij zou kunnen gebruiken om op het gevorderdenniveau te komen. De ambitie om meer cursussen te volgen gaf Bijtenhoorn toen maar op. Wel probeerde hij de taal vanaf dat moment te gebruiken. Hij las Monato, een van de weinige Esperantotijdschriften die niet grotendeels over de taal en de beweging gingen, maar over het nieuws in de ‘buitenwereld’, en hij bezocht enkele studieweekeinden. ‘Daar ontdekte ik dat de esperantisten voor een groot deel toch wel behoorlijk oud waren,’ vertelt hij. Naar buitenlandse bijeenkomsten gaat Bijtenhoorn niet. Hij heeft een gezin, en als hij met vakantie gaat wil hij bij zijn vrouw en kinderen zijn. De Esperantobeweging viel hem tegen. Er gebeurde te weinig en de mensen waren te veel met hun eigen clubje bezig. ‘De beweging dreigt soms een sekte te worden, maar dan zonder sterke leider. Ik vind het leuker om over actualiteiten te praten in zo’n taal. Wat dat betreft was ik misschien beter af geweest als ik Spaans had geleerd, al was dat waarschijnlijk een stuk moeilijker geworden.’ 194


Het is daarom opvallend dat Bijtenhoorn besloot Ido te leren. Hij wilde zien of die taal en die beweging hem beter zouden bevallen dan het Esperanto, al verwonderde hij zich erover dat de taal nog bestond toen hij haar voor het eerst op het internet tegenkwam. Onder esperantisten wordt volgens Bijtenhoorn nog altijd vrij negatief over het Ido gedaan. De taal is ook moeilijker dan het Esperanto, vindt hij, in ieder geval om te schrijven. Zo deed Bijtenhoorn uiteindelijk dan toch zijn vervolgcursus, maar in het Ido. Tegenwoordig is hij actief op een wereldwijde internetdiscussielijst in het Ido. Daarbij zijn volgens hem ongeveer honderd vijftig mensen aangesloten – de harde kern van de hedendaagse wereldwijde Idobeweging. Ook is hij redacteur van het belangrijkste Idotijdschrift Progreso (Vooruitgang). Bijtenhoorn vindt het prettig: er wordt onder idisten meer over actualiteiten en het leven van alledag gepraat, en je krijgt meer mogelijkheden de taal echt te oefenen. Anders dan voor veel kleinere talen als het Ido en het Interlingua was de komst van het internet voor het Esperanto geen onverdeeld succes. Aan de ene kant profiteerde de taal ervan dat de drempels om haar te leren, lager geworden waren. In het verleden was je op de esperantisten aangewezen als je Esperanto wilde leren: je moest je bij hen aanmelden om een cursus te doen, je moest lid worden van hun clubs en verenigingen om vervolgens iets zinnigs met die taal te kunnen doen. Wie geen zin had in de soms opdringerige contacten van die esperantisten haakte snel af. Nu hoeft dat niet meer: je kunt via een min of meer anonieme internetcursus de taal leren, en deze vervolgens gebruiken in een van de tientallen nieuwsgroepen. Je kunt over grote afstand met mensen e-mailen, en er zijn websites met actueel nieuws en met de elektronische teksten van enkele tienduizenden boeken. Tegelijkertijd zijn al deze ontwikkelingen een zware slag voor de georganiseerde beweging. Het is nu minder belangrijk om lid te worden, dus lopen de leden weg. Het is veel makkelijker om een vrijblijvend contact met de andere esperantisten te onderhouden, en dus vallen sociale verbanden uit elkaar. De grote kracht van de Esperantobeweging was dat ze goedgeorganiseerd was. Er 195


zijn momenteel wereldwijd waarschijnlijk niet veel minder esperantisten dan vijftig of honderd jaar geleden – er zijn er trouwens zeker niet veel méér – , maar voor degenen die er nog zijn lijkt het Esperanto steeds meer te verworden tot een tot weinig verplichtende hobby. Zoals andere mensen met elkaar gaan klaverjassen, zo chatten esperantisten met elkaar in de taal van Zamenhof. Toch heeft een man als Ronald Bijtenhoorn het Esperanto niet afgezworen: ‘De talen lijken veel op elkaar. Ik vind het onzin om ze tegenover elkaar te zetten. Binnenkort wil ik misschien toch ook wel weer wat met het Esperanto gaan doen, want het blijft een aardige hobby.’ En voor de meeste esperantisten ís het Esperanto een hobby. Zelfs de Amerikaanse hoogleraar Humphrey Tonkin (1939), waarschijnlijk de meest vooraanstaande esperantist van deze tijd, geeft het toe: ‘Sommige van mijn collega’s op de universiteit denken: iedereen heeft zijn excentriciteiten, en het Esperanto is de excentrieke kant van Tonkin.’ Hij heeft sinds 1974 vrijwel onafgebroken in het bestuur van de wereld-Esperantovereniging gezeten en daarnaast een succesvolle carrière gehad als decaan van de Universiteit van Hartford. Door andere esperantisten wordt hij wel la senproblema genoemd, de probleemloze: iedereen maakt ruzie met iedereen, maar niemand heeft ruzie met Tonkin. Hij is een goede spreker, op de manier waarop Amerikaanse hoogleraren goede sprekers kunnen zijn: informeel maar zakelijk, serieus maar onderhoudend. Op congressen van de wereld-Esperantovereniging duikt hij op allerlei plaatsen op: hij geeft een lezing over Shakespeare, treedt op als veilingmeester van Esperantosnuisterijen, houdt een toespraakje over de idealen van Zamenhof voor een zaaltje grijze aanhangers en zit later in een koffiehoek met een groepje taalkundigen te praten over de manier waarop de Esperantobeweging hun van nut zou kunnen zijn. Vooral de laatste jaren publiceert Tonkin bovendien regelmatig: hij vertaalde onder meer Winnie the Pooh en Shakespeares Henry v in het Esperanto; omgekeerd vertaalde hij het boek Maskerado cîrkaux la morto. Nazimondo en Hungarujo (Maskerade rond de dood. Nazi-wereld in Hongarije) uit het Esperanto in het Engels. Naast zijn vertaalwerk redigeert Humphrey 196


Tonkin het serieuze wetenschappelijke tijdschrift Language Problems and Language Planning, waarin studies verschijnen over taalbeleid. Alle artikelen gaan vergezeld van een samenvatting in het Esperanto, die Tonkin meestal zelf maakt, omdat de auteurs deze taal doorgaans niet machtig zijn. De auteur van het door Tonkin in het Engels vertaalde Maskerade rond de dood heette oorspronkelijk Theodor Shwarz, maar had zijn te joodse naam verhongaarst tot Tivadar Soros: hij was de vader van de internationaal bekende zakenman en mecenas George Soros. In de jaren twintig en dertig was hij een bekende literator, die in de redactie zat van het tijdschrift Literatura Mondo (Literaire wereld), samen met Kálmán Kalocsay en Gyula Baghy. Tijdens de Eerste Wereldoorlog had Soros enkele jaren in een krijgsgevangenenkamp in Siberië gezeten, en daar het Esperanto geleerd. Bij terugkomst had hij zijn eerste autobiografische roman over zijn belevenissen in dat kamp geschreven: Modernaj Robinzonoj. In Maskerade rond de dood vertelt Soros hoe hij het laatste jaar van de oorlog als jood in Boedapest overleefde: door laconiek te blijven, door al zijn familieleden doorlopend van nieuwe identiteiten en bijbehorende papieren te voorzien, door anderen te helpen waar dat kon, en uit te zuigen waar dit verantwoord was. In het voorwoord zegt zoon George Soros (die ook een beetje Esperanto moet spreken, al heeft hij geen enkele binding met de beweging) dat dit laatste oorlogsjaar, hoe vreselijk het ook is om dat te zeggen, tot de gelukkigste jaren van zijn leven behoorde – en dat dit kwam door het optimisme en de vasthoudendheid van zijn vader. Een sterk element in het boek zijn de vergelijkingen. Tivadar Soros zit ongerust op zijn zoon te wachten, want jonge jongens worden gemakkelijk opgepakt bij een razzia. Hij wordt steeds ongeruster. Iedereen kent dat wel, zegt hij, ongerustheid is irrationeel. Hoe langer je staat te wachten op de tram, des te geagiteerder word je – terwijl je eigenlijk kalmer zou moeten worden, want de kans dat de tram snel komt wordt steeds groter. Het huiselijke van de vergelijking van het wachten op de tram en het wachten op je zoon (die geen spoorboekje volgt en van wie het dus veel onzekerder is of hij wel komt) maakt de angst huiveringwekkend duidelijk. 197


De Engelse uitgave van Maskerade rond de dood is bekostigd door de zoons van Tivadar. Hoewel ze sceptisch waren over de idealen van hun vader, wist Tonkin ze te overtuigen van het belang van deze uitgave. Tonkin weet veel mensen te overtuigen, maar waarom heeft hij de taal zelf geleerd? ‘Als ik mezelf aan een psychoanalyse zou moeten onderwerpen,’ zegt hij, ‘zou ik zeggen dat ik dat gedaan heb omdat ik van jongs af aan alleen was.’ Tonkin werd geboren in Engeland en zijn vader overleed toen hij vijf was, plotseling, als gevolg van een ongeluk. Het was oorlogstijd en Tonkins moeder besloot de leiding over het familiebedrijf, een kledingfabriek, op zich te nemen en haar zoontje naar de kostschool te sturen waar zijn tien jaar oudere zuster ook op zat. Hij voelde zich op die school geïsoleerd en alleen. Toen hij een jaar of veertien was volgde hij een cursus Duits en kreeg zo’n ruzie met de leraar dat die hem de klas uit gooide: hij beweerde dat Tonkin het Duits nooit onder de knie zou krijgen. Om te bewijzen dat hij ongelijk had sloot de leerling zich een aantal weken op in de bibliotheek om daar voor het examen Duits te leren én nog een andere taal. Die andere taal moest natuurlijk wel zo makkelijk mogelijk zijn, wilde hij zijn doel bereiken. Daarom koos hij voor het Esperanto. Tonkin slaagde met de hakken over de sloot voor het examen Duits, maar inmiddels had het Esperanto hem gegrepen. Ook bij hem begon het met corresponderen. Hij had een advertentie gezet in een tijdschriftje waarin hij liet weten dat hij correspondenten zocht, en daar tweeënvijftig reacties op gekregen. Die mensen schreef hij allemaal terug en al snel was hij in correspondentie verwikkeld met tientallen mensen uit Japan, Marokko en vele andere landen. Die brieven boden hem een manier om te ontsnappen aan het internaat en tegelijkertijd allerlei dingen te weten te komen over de wereld. Hij had in het Esperanto een wonderbaarlijk vakantieland ontdekt dat hij kon bezoeken wanneer hij maar wilde. Al snel werd Tonkin bovendien een organisator van dat vakantieland. Hij richtte op zijn school een club op en begon medeleerlingen les te geven. ‘Er waren wat leerlingen uit Afrika die het allemaal heel interessant vonden.’ Hij sprak het Esperanto op dat 198


moment nauwelijks, maar toen hij zestien was bezocht hij voor het eerst een wereld-Esperantocongres, in Kopenhagen. ‘Het was,’ zegt Tonkin, ‘een van die slechte ervaringen die een mens alleen maar vastbeslotener maken. Ik liep er verloren rond, en was ook nog wel wat jong, maar ik wilde wel graag bij die wereld horen. Twee jaar later ben ik teruggegaan. Ik was inmiddels achttien en misschien al wat wereldwijzer. Op dat moment is mijn actieve leven als esperantist begonnen.’ In de jaren zestig studeerde Tonkin in Cambridge. Er was daar al een Esperantoclub waar enkele actieve studenten rondliepen en met een aantal van hen zette Tonkin een Britse jongerenvereniging voor esperantisten op. Zo kwam hij ook al snel in contact met Ivo Lapenna, die voorzitter was van de wereld-Esperantovereniging, en bovendien hoogleraar in Londen. Niet veel later verhuise Tonkin naar de Verenigde Staten, waar hij op betrekkelijk jonge leeftijd verantwoordelijk werd voor onderwijshervormingen aan de Universiteit van Pennsylvania. ‘Ik heb het nooit lastig gevonden om die twee dingen met elkaar te combineren,’ zegt hij. ‘Het Esperanto is voor mij altijd het vakantieland gebleven, een alternatieve wereld waar ik ook een andere kant van mezelf heb kunnen ontwikkelen. En wat ik in de Esperantobeweging heb geleerd over manieren om met mensen om te gaan heb ik toegepast in mijn dagelijks werk op de universiteit, en omgekeerd.’ Toch probeert Tonkin nooit iemand ertoe te overreden om Esperanto te leren. ‘Naar mijn ervaring zijn er twee mogelijkheden: óf je gesprekspartner raakt niet overtuigd, óf hij raakt wel overtuigd, en dan ben jij ook verder verantwoordelijk voor wat hij als esperantist doet. Geen van beide opties is erg aantrekkelijk.’ Maar wat is er dan gebeurd met de idealen? ‘Ik ben geïnteresseerd in mensenrechten en het recht om je eigen taal te gebruiken is er daar één van. Ik vind het ook belangrijk dat mensen de kans krijgen zich te ontwikkelen, en dat ze leren over de grenzen van hun eigen land heen te kijken. Maar de eigen alternatieve cultuur van de Esperantowereld is voor mij toch ook altijd een belangrijke reden geweest om actief te blijven in de beweging. Zolang die alternatieve cultuur in stand kan worden gehouden blijft het Espe199


ranto bestaan, want er zullen altijd mensen zijn die zich tot die cultuur aangetrokken voelen. Er is in de afgelopen eeuw veel gekrakeel geweest tussen de esperantisten, maar dat heeft er nooit toe geleid dat de taal ten onder ging. Als het Esperanto gedood kon worden, hadden de esperantisten dat allang gedaan.’

200


bibliografische aantekeningen en verantwoording

Bijna alle literatuur over de geschiedenis van het Esperanto is geschreven in het Esperanto. Waar ik in dit boek uit die bronnen citeer (of uit andere bronnen die niet in het Nederlands zijn) doe ik dat altijd in een door mijzelf gemaakte vertaling. Hieronder noem ik, gerangschikt per hoofdstuk, de bronnen die ik gebruikt heb. Als ik een bron voor meer dan één hoofdstuk geraadpleegd heb vermeld ik die alleen bij het eerste hoofdstuk waarvoor ik dat heb gedaan. Ook de interviews met buitenlandse esperantisten heb ik in het Esperanto gehouden en voor dit boek vertaald. De namen van Esperantoschrijvers heb ik systematisch in de spelling gegeven van de moedertaal van de spreker – dat levert voor esperantisten soms een wat ongebruikelijk beeld op omdat sommige namen in het Esperanto vooral in een aan de taal aangepaste vorm gebruikt worden: ik schrijf bijvoorbeeld over Karel Pícˇ in plaats van over Karolo Picˆ. In een enkel geval, moesten daarbij keuzes gemaakt worden, bij L. L. Zamenhof bijvoorbeeld omdat deze zijn naam zelf op verschillende manieren geschreven heeft. Voor hun uitgebreide commentaar op een eerdere versie van dit boek wil ik mijn vrienden en collega’s Roos de Bruyn, Wim Jansen, Susanne van der Kleij, Wouter Kusters, Ziko Marcus Sikosek, René van Stipriaan en Kees van der Zwan bedanken. Ook wil ik de vele esperantisten bedanken die me in de loop der jaren geholpen of geïnspireerd hebben, en dan vooral Ans en Hans Bakker, Detlev Blanke, Osmo Buller, Probal Dasgupta, Jaap en Els van Dijk, Ineke Emmelkamp, Hans Erasmus, István Ertl, Mark Fettes, Marcel Geurtsen, Roel Haveman, Joke Hoobroeckx, Wim Jansen, Roy McCoy, Rob Moerbeek, Nicola Rasîcˆ, Klaus Schubert, Trevor Steele, Silvia Pilger, Humphrey Tonkin en Bert de Wit.


inleiding. Het hier genoemde inleidende boekje is Bert de Wit, Esperanto: utopie of realiteit?, Vogelenzang, Bond van ArbeidersEsperantisten; de genoemde cursus is Bert de Wit, Esperanto: internacia lingvo: praktika kurso de Esperanto, Amsterdam, Afdeling Onderwijs van de Bond van Arbeiders-Esperantisten fle, 1983. hoofdstuk 1 Voor de biografie van Zamenhof is vooral geput uit het door Kanzi Itô uitgegeven verzameld werk (Iom reviziita plena verkaro de L. L. Zamenhof, Kioto, Ludovikito, 1989-1991). Alle citaten van Zamenhof zijn (door mij gemaakte) vertalingen uit deze editie van het verzameld werk. Daarnaast is gebruikgemaakt van de volgende in het Esperanto geschreven biografieën: Marjorie Boulton, Zamenhof. Aûtoro de Esperanto (La Laguna’ J. Régulo Eldonisto, 1962); Edmond Privat, Vivo de Zamenhof (Leipzig, Hirt, 1923 – een vertaling in het Nederlands verscheen als Tragedie en triomf van Zamenhof, den vredesapostel, Den Haag, Van Stockum, 1934); N. Z. Maimon, La kasîta vivo de Zamenhof. Originalaj studoj (Tokio Japana Esperanto-Instituto), Kanzi Itô, Senlegenda biografio de L. L. Zamenhof (Kioto, Ludovikito, 1982), André Cherpillod, Zamenhof kaj judismo (Courgenard, Cherpillod, 1997). In andere talen dan het Esperanto is helaas maar weinig verschenen. Twee voorbeelden zijn Marjorie Boulton, Zamenhof. Creator of Esperanto (London, Routledge, 1960) en René Centassi en Henri Masson, L’homme qui a défié Babel: Ludwik Lejzer Zamenhof (Paris, Ramsay, 1995). Beide boeken zijn helaas licht hagiografisch. Het lot van de overige leden van de familie Zamenhof wordt belicht door Zofia Banet-Fornalowa in haar boek La familio Zamenhof (La Chaux-de-Fonds, Kooperativo de Literatura Foiro, 2001). Het citaat van Gaston Waringhien komt uit zijn essaybundel 1887 kaj la sekvo... Eseoj VI. Antverpeno, La Laguna, 1980, p. 22. Het bijbelcitaat dat Waringhien aanhaalt is Jesaja 40:1. Twee andere door mij geraadpleegde essaybundels zijn Lingvo kaj vivo, esperantologiaj eseoj (Rotterdam, uea, 1989) en Kaj la ceter’ – nur literaturo (Antwerpen, Laguna, 1983). Een uitgebreide beschrijving van de grammatica van het moderne Esperanto is Roel Haveman en Arjen-Sjoerd de Vries, Esperan202


to. Grammatica met oefeningen (Muiderberg, Coutinho, 1999). Een nieuw woordenboek Esperanto-Nederlands en Nederlands-Esperanto wordt in 2004 uitgegeven door de Vlaamse Esperanto-Bond in Antwerpen. hoofdstuk 2 De citaten uit het tijdschrift De (Groene) Amsterdammer kunnen worden geraadpleegd in het elektronische archief van dat tijdschrift (bereikbaar via http://www.groene.nl/). Voor de levensbeschrijvingen van Eugène Adam (Lanti) en van András Cseh is dankbaar gebruik gemaakt van de biografieën die Ed Borsboom over deze twee esperantisten schreef (Vivo de Lanti, Parizo, sat, 1976 en Vivo de Andreo Cseh, Hago, Internacia Esperanto-Instituto). Het fragment uit Fredo is gepubliceerd als bijlage bij de biografie van Lanti. Edmond Privat schreef autobiografische schetsen die na zijn dood verzameld werden in Aventuroj de pioniro (La Laguna, Stafeto, 1963); verder is geput uit een gesprek over Privat tussen Claude Gacond en Henri Dognac, verschenen in het tijdschrift Esperanto (december 2003). Over het leven van Lidia Zamenhof schreef Wendy Heller een bewonderende biografie: Lidia. The Life of Lidia Zamenhof, Daughter of Esperanto (Oxford, Ronald, 1985). Biografische informatie over Ivo Lapenna is te vinden in het ‘gedenkboek’ dat Carlo Minnaja over hem samenstelde: Eseoj memore al Ivo Lapenna (Kopenhago, www.kehlet.com, 2001). Informatie over de Klavarvereniging Nederland is te vinden via http://www.klavarvereniging.nl/. Aanvullende informatie over de Esperantobeweging in de eenentwintigste eeuw is te vinden in Ivo Lapenna, Esperanto en perspektivo. Faktoj kaj analizoj pri la internacia lingvo (London/Rotterdam, ced, 1974); Teo Jung, Cîu cîun. Sep jardekojn en la Esperanto-movado; memora oj de 86-jara optimisto (Antverpeno, Stafeto, 1979); Ulrich Lins, La dangxera lingvo. Studo pri la persekutoj kontraux Esperanto (Gerlingen, Bleicher, 1988; een iets verkorte Duitse versie verscheen in hetzelfde jaar bij dezelfde uitgever als Die gefährliche Sprache. Die Verfolgung der Esperantisten unter Hitler und Stalin); Ziko Marcus Sikosek, Esperanto sen mitoj (Antwerpen:, Vlaamse Esperanto-Bond, 2003). De archieven van de Nederlandse Esperantobeweging van voor 203


de Tweede Wereldoorlog zijn helaas bijna allemaal verdwenen; wat er resteert is te vinden bij de wereld-Esperantovereniging in Rotterdam, bij het Internationale Esperanto-Instituut in Den Haag en bij het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis in Amsterdam. Het citaat van Pestman komt uit Gerrit Paulus de Bruin (red.), Jubileumboek 1911-1936 (Amsterdam, Federatie van arbeiders-esperantisten in het gebied van de Nederlandse taal, 1936). Het gedenkboek van de wereld-Esperantobeweging waarin Ivo Lapenna in 1987 weer werd genoemd was Mark Fettes (red.), Jubileo. Jarcento de Esperanto (Rotterdam, uea, 1988). De vertaling ‘Vrindplaats’ voor Amikejo is bedacht door Wouter Kusters. hoofdstuk 3 Het citaat van de journalist Cullen Murphy komt uit diens tijdschriftThe Atlantic Monthly. Algemene beschrijvingen van de geschiedenis van de kunsttaalbeweging zijn Louis Couturat en Léopold Leau, Histoire de la langue universelle (Paris, Hachette, 1903); Andrew Large, The Artificial Language Movement (Oxford, Blackwell, 1985); Umberto Eco, La ricerca della lingua perfetta nella cultura europea (Roma-Bari, Laterza, 1993; vertaling in het Nederlands: Europa en de volmaakte taal, Amsterdam, Agon, 1995). Taalkundig van opzet is het proefschrift van W. J. A. Manders, Vijf kunsttalen. Vergelijkend onderzoek naar de waarde van het Volapük, Esperanto, Ido, Occidental en Novial (Purmerend, J. Muusses, 1947). Een goede beschrijving van zeventiende-eeuwse filosofische taalmakers, waaronder Gottfried Wilhelm von Leibniz, is het proefschrift Philosophical languages in the seventeenth century: Dalgarno, Wilkins, Leibniz van Jaap Maat (Universiteit van Amsterdam, 1999). Een interessant artikel over Solresol is Paul Collins, ‘Prophet of sound’ in het Amerikaanse tijdschrift Fortean Times, april 2001 (te vinden op http://www.forteantimes. com/articles/ 145_solresol.html); een website met uitgebreide informatie over Solresol is verder

van Paul LaFarge in The Village Voice, augustus 2000 (op internet te raadplegen via http://www.villagevoice.com/issues/0031/afarge .php). De bescheiden revival van het Volapük op internet blijkt uit onder andere de discussiegroep http://groups.yahoo.com/group/ volapuk/ en het bestaan van een Volapükversie van de internetencyclopedie Wikipedia http://vo.wikipedia.org/. De memoires van Rico Bulthuis heten voluit De dagen na donderdag. Aantekeningen uit de crisisjaren (Amsterdam, Kosmos, 1980). Een invloedrijk boek over Ben-Yehuda is Jack Fellman, The Revival of a Classical Tongue. Eliezer Ben-Yehuda and the Modern Hebrew Language (The Hague, Mouton, 1973). Het thuistaalwoordenboekje van Jouko Lindstedt heet Hejma vortaro. Vortareto de hejma oj en Esperanto (Rotterdam, uea, 1999; een geactualiseerde versie staat op http://wwww.helsinki.fi/~jlindst/hejmvort.html). De biografische gegevens over Giuseppe Peano komen uit Hubert C. Kennedy, Peano. Life and Works of Giuseppe Peano (Dordrecht, Reidel, 1980); die over Otto Jespersen uit Arne Juul en Hans F. Nielsen, Otto Jespersen. Facets of his Life and Work (Amsterdam, Benjamins, 1989) en uit Jespersens autobiografie En sprogmands levned (Københaven, 1938). Zijn taal Novial stelde Jespersen voor in zijn boek An International Language (London, Allen & Unwin, 1928). Van de genoemde belangrijkste taalbeschrijvende werken van Kalocsay en Waringhien heb ik de volgende edities gebruikt: Parnasa gvidlibro (Warszawa, pea, 1968); Plena analiza gramatiko (Rotterdam, uea, 1980), Plena ilustrita vortaro (Paris, sat, 1987). Biografische informatie over de Esperantodichter William Auld is te vinden in V. Benczik (red.), Lingva arto. Jubilea libro omagê al William Auld kaj Marjorie Boulton (Rotterdam, uea, 1999). Zijn hier besproken grote gedicht heet La infana raso. Poemo en 25 câpitroj (derde druk: Saarbrücken, Iltis, 1980). Er bestaat ook een Nederlandse vertaling (door Willem Verloren Van Themaat: Het kinderras. Gedicht in 25 hoofdstukken, Amsterdam, Tor, 1982). De biografische informatie over L. N. Newell komt uit het biografische essay dat E. de Kock schreef ter inleiding van de Verzamelde gedichten van Newell (Kolektitaj poemoj, Manchester, 1987); ook de geciteerde gedichten komen uit dit boek. 205


Over Tolkien verscheen van Joseph Pearce Tolkien. Man and Myth (London, HarperCollins, 1988). Het Quenya en zijn andere talen worden bestudeerd door The Elvish Linguistic Fellowship (elf), die twee tijdschriften uitgeeft: Vinyar Tengwar en Parma Eldalamberon. Op internet is een enorme hoeveelheid materiaal te vinden; een goed beginpunt is http://www.elvish.org/. De grammatica van het Interlingua is vastgelegd in Alexander Gode, Interlingua. A Grammar for the International Language (New York, Storm, 1955). Het Klingon van Marc Okrand wordt bestudeerd door de Klingon Language Institute op http://www.kli.org/. Ook over Poliespo en Laádan is de toegankelijkste informatie te vinden via internet (respectievelijk http://www.langmaker.com/outpost/ poliespo.htm en http://www.sfwa.org/members/elgin/). Het autobiografische boek van Eli Urbanová heet in het Esperanto Hetajro dancas (Chapeco, 1995); het boek van Karel Pícˇ La litomisˆla tombejo (Saarbrücken, Iltis, 1981). De boeken van Rolandt Tweehuysen over zijn eigen land zijn Uit in Spokanië nooit weg. Een reisverslag (Amsterdam, Ploegsma,1982) en Spokanië: Berref (in de Dominicus-reeks, Haarlem, Gottmer, 2000). Overige informatie komt uit enkele gesprekken die ik rond het jaar 2000 met Tweehuysen voerde. Zeer uitgebreide en actuele informatie over Spokanië (inclusief grote delen van de grammatica en het woordenboek) is te vinden op http://www.spocania.com/. De satire van Raymond Schwartz op het atisme en het itisme staat in zijn boek …kun siaspeca spico (La Laguna, Stafeto, 1971). De verdediging van het Ido van Gonçalo Neves heet Nia justifiko. Esayo pri la existo-yuro di Ido (Lisboa, Editerio Sudo, 2002). Zijn vertaling van het gedicht van Caeiro/Pessoa is getiteld La gardero di trupi (Lisboa, Editerio Sudo, 2002). hoofdstuk 4 Het boek dat Ziko Sikosek noemt is Richard Schulz, Mein geliebtes Esperanto (Gerlingen/Stuttgart, Bleicher, 1984). Informatie over de school in Togo die op instigatie van Koffi Gbeglo gebouwd is, staat op http://www.esperanto-nederland.nl/togo/. De boeken van Trevor Steele zijn Sed nur fragmento (Chapecó, 1987), Memori kaj forgesi. Noveloj el la Norda Montaro 206


(Vieno, iem, 1992), Neniu ajn papilio (Vieno, iem, 2000; in 1994 verschenen als Apenaû papilioj en Bergen-Belsen), Falantaj muroj kaj aliaj rakontoj (Vieno, iem, 1997), Auxstralia Felix (Vieno, iem, 1999), La fotoalbumo (Vieno, iem, 2001). Het boek van Tivadar Soros dat Humphrey Tonkin in het Engels vertaalde heette oorspronkelijk Maskerado cîrkaû la morto. Nazimondo en Hungarujo (Rotterdam, uea, 2001) en in de vertaling Masquerade. Dancing around Death in Nazi-Occupied Germany (New York, Canongate, 2001). Het andere boek van Soros is Modernaj Robinzonoj. En la siberia praarbaro (Berkeley, Bero, 1999), dat ook in Engelse vertaling bestaat: Modern Robinsons (Berkeley, Bero, 1999). Over de rol van het Engels in de wereld zijn veel boeken geschreven; ik noem hier David Crystal, English as a Global Language (Cambridge, Cambridge University Press, 1997) en Marc van Oostendorp, Steenkolen-Engels. Een pleidooi voor normvervaging (Amsterdam, L. J. Veen, 2002). Een algemeen boek over de manier waarop talen in de wereld zich tot elkaar verhouden is Abram de Swaan, Words of the World. The Global Language System (Cambridge, Polity, 2001; vertaald in het Nederlands als Woorden van de wereld. Het mondiale talenstelsel, Amsterdam, Bert Bakker, 2002).

207



register

‘Abdu’l-Bahá Adjuvanto Aengenent, J. Akademio de Esperanto Alexander ii Alexander iii Algemene Haagse Arbeiders Esperanto-Club Amikejo anationalisme Arabisch arbeiders-esperantisten Arnhem Arszenik, Józef atisten Atlantisch Auld, William Auriol, Vincent Azië, Esperanto in – Baghy, Gyula Bahá’i, Bahá’ulláh Baker, Hans Bakker-ten Hagen, Ans Basic English Baudouin de Courtenay, Jean Beaufront, Louis de Ben-Yehuda, Ben-Zion 209


– , Eliezer Berlioz, Hector Bewegung, die Bialystok Bie, Wim de Bijtenhoorn, Ronald Bismarck, Otto Bliss, Charles Blits, Karel, zie Bliss, Charles bloemlezing, fundamentele Boirac Bollack, Léon-Moïse Borrendam, C. J. van Borsboom, Ed Boulogne-sur-Mer Boulton, Marjorie Brandt Corstius, Hugo Bruijn, J. L., Bulthuis, Hindrik Jan Bulthuis, Rico Bundesnachrichten Cambridge Carnegie, Andrew Centraal Kantoor Chevreux, Louis; zie Louis de Beaufront Chibat-Zion Chinees cifal Cohn, Corinne Couturat, Louis Cseh, András, democratie Drees, Willem Dreves Uitterdijk, L. K. Dua libro 210


Duits Dupin, Augustine, Eerste Amsterdamse Esperantisten-Vereniging Eeuwige, de Effendi, Shoghi Elgin, Suzette Haden Engels Espero, la Esperantië Espérantiste, l’, Esperantisto, la Esperanto, doktoro, Esperanto (tijdschrift) Esperanto Nederland Espero Katolika Estonto estas nia, la Fairbanks, Charles Faulhaber, Frits feminisme Fischer, Henrik Frans Frateco Frenkel, J. fundament van het Esperanto Genève Geurtsen, Marcel Gorki, Maksim Grieks groen (kleur) Haagsche Post Hacefira Hachette Hamlet 211


haskala Hebreeuws Heine, Heinrich hiërogliefenschrift Hillel, hillelisme Hitler, Adolf Hodler, Hector homaranisme Höveler, Herbert Huysmans, Cam. Idiom neutral Ido integratie Internationaal Centraal Comité Internationaal Esperanto-Instituut International Auxiliary Language Assiociation (iala) Internationale Vegetariërs Unie internet Isbrucker, Jan Isbrucker, Julia Italiaans itisten Itô, Kanzi jambe jargon, zie Jiddisch Javal, Émile Jespersen, Otto Jewish Chronicle Jiddisch Johannes-Paulus II Jong, Arie de Jung, Teo Kadem Bevünetik Volapüka Kalocsay, Kálmán 212


Katholicisme Kerckhoffs, Auguste Kinderras, Het klassenstrijd klavarskribo Klingon Knjazinska, Ljuba Kooten, Kees van Kordiego geyal Kreuz, Robert kro Láadan Laborista Esperantisto Langue bleue Lapenna, Emilija Lapenna, Ivo Latijn Latino sine flexione Leau, Léopold Leben un vishenshaft Leibniz, Gottfried Wilhelm von Limouzin, Ellen Kate lingua characteristica universalis lingwe uniwersala Lins, Ulrich Majnov, Wladimir Majstro Mara stelo Mein Kampf methode-Cseh Michaux, Alfred Molly, Wilhelm Monchy, S. J. R. de Moresnet Morris, Alice V. 213


Müller, Max Murphy, Cullen naamvallen nationalisme Nederlanda Katoliko Nederlandse Esperanto-Jongeren Neutrale Esperanto-Beweging Nevbosh Neves, Gonçalo Newell, Leonard Newspeak Nitobe, Inazô Novial Occidental Ogden, C. K. Okrand, Marc onzevader – in het Esperanto – in ‘hervormd’ Esperanto – in het Ido – in het Interlingua – in het Latijn – in het Latino sine Flexione – in het Volapük Orellana Rojas, Atilio Orwell, George Palestina Peano, Giuseppe pen International Peneter, Peter Pestman, P. J. Pícx, Karel Pilger, Silvia Polak, Henri 214


Poliespo Pools Portugees Praktiko, la Privat, Edmond Progresanto, la Quenya Radio Hankou Radio Polonia Raswet Rauma (Manifest van – ) Ravesteyn, Willem van Reve, Gerard Rockefeller Foundation Roosevelt, Theodore Root, Martha Russisch Samenhafer Samideano Saxl, Margarete Schermerhorn, Nicolaas Schleyer, Johann Martin Schulz, Richard Schwartz, Raymond Schwartz, Theodor; zie Soros, Tivadar Sennacieca Asocio Tutmonda (sat) Sequoyah, Nvwtohiyada Idehesdi Sikosek, Ziko Marcus Silbernik, Klara Kejla; zie Zamenhof, Klara Silfer, Giorgio Silmarillion, The Sionsharfe, die Sjeerit-Jisrael sleuteltje 215


Sofer, Rozalia; zie Zamenhof, Rosalia Solresol Soros, George Soros, Tivadar Sovjet-Esperanto-Unie Spokaans Stalin Star Trek Steele, Trevor stelo steno ster, vijfpuntige Sudre, Jean-François Teru, Hasegawa Testament, Nieuwe – , Oude Thijssen, Theo Tolkien, John Ronald Reuel Tolstoj, Lev Tonkin, Humphrey Tra la labirinto de la gramatiko Tse-Toeng, Mao Tuynder, Jacques Tweehuysen, Rolandt typemachine uea, zie wereld-Esperantovereniging unesco Universala Esperanto Asocio, zie wereld-Esperantovereniging Urbanová, Eli vara vegetariërs Veisiejai Verenigde Naties Verloren Van Themaat, Willem 216


Volapük Volkenbond Voltaire Waringhien, Gaston Warschau wereld-Esperantovereniging (Universala Esperanto Asocio, uea) Wilson, Woodrow Zacho, Birthe Zamenhof, Adam, –, Alexander, –, Augusta, –, Fania, –, Felix, –, Henrik, –, Ida, –, Klara, –, Lejzer Ludwik –, Leon, –, Lidia, –, Mordechai Mark –, Rozalia –, Wanda –, Zofia Zamenhof-Zaleski, Ludwik zionisme Zwartkruis, Mgr. Th.H. J.

217


Een wereldtaal. Een wereldtaal [Perfect Service b.v.] Pag 1

Recommend Documents