Hoofdstuk 3
Blaas
3.1 Introductie Een van de eerste vragen die ik aan de verpleegkundige stelde was: Hoe ga ik in hemelsnaam naar het toilet? Ze legde uit dat er tijdelijk een slangetje liep vanaf de blaas naar de zijkant van het bed, een katheter. Voorlopig hoefde ik me geen zorgen te maken: ik kon namelijk zoveel drinken als ik wilde, zonder uit bed te hoeven. Zodra ik verder in de revalidatie zou komen, zou ik me zelf leren katheteriseren, zodat de verblijfskatheter niet meer nodig zou zijn. Gelukkig, door dit mooi staaltje van menselijke techniek kan ik weer gewoon naar het toilet.
Ik vond het zelfs wel handig dat ik kon drinken, zoveel ik maar wilde en niet steeds naar het toilet hoefde. Wat een mooi staaltje van menselijke techniek. Dus het is niet alleen maar kommer en kwel. Een dwarslaesie heeft nogal wat gevolgen voor de blaas en de manier waarop je deze leegt. Maar het is te 'managen'.
Het betekent niet dat je elke dag in je eigen nattigheid hoeft te zwemmen. Dit hoofdstuk over de blaas legt de gevolgen van een dwarslaesie op de blaas met duidelijke plaatjes uit en laat zien hoe zaken nu anders gaan lopen. Je blaas is nu een populaire hangplek geworden voor allerlei beestjes bacteriën. Waarschijnlijk heb je nu een katheter in, vooral als je net je letsel hebt. Deze katheter is een snelweg voor beestjes. Geen paniek, dit hoofdstuk legt uit hoe je het probleem van infecties kunt bestrijden.
3.2 Blaasfunctie Plassen is een van de meest normale dagelijkse activiteiten in de zelfverzorging. Naar het toilet gaan is het einddeel van een ingewikkeld en zeer belangrijk proces in ons lichaam. Het urinewegsysteem besteedt al zijn tijd aan het controleren van de hoeveelheid water en afval in het lichaam. Het is de 'oliefilter' van het lichaam. Het houdt het bloed schoon en zorgt ervoor dat het soepel door de vaten loopt.
Voor de tweede wereldoorlog overleed bijna de helft van de mensen met een dwarslaesie binnen 2 jaar aan urinewegontstekingen. 80% van de mensen die de dwarslaesie overleefde, overleed ten slotte toch aan urineweg complicaties. In 1944 werd de eerste gespecialiseerde dwarslaesie afdeling geopend in Engeland waar nauwkeurige zorg aan management van de blaas werd besteed. Sinds die tijd is het beleid sterk verbeterd. Op dit moment overlijdt 85 % van de mensen met een dwarslaesie aan ouderdom, maar complicaties van de blaas en nieren zijn er nog steeds, helaas. Zeker als je je blaasmanagement verwaarloost.
Urinewegen Het urinewegsysteem bestaat uit de nieren, urineleiders, blaas en de plasbuis. Het systeem werkt in twee fasen die globaal onderverdeeld worden in ! schoonmaken van het bloed ! produktie, opslag en afvoer van urine. Productie urine De nieren filteren 24 uur per dag urine en afvalstoffen uit het bloed. De mens kan niet zonder dit proces. De nieren produceren bijna continu druppels urine, De urine druppelt vanuit de nieren in de urineleiders richting de blaas, die zich geleidelijke vult. De urine kan onder normale omstandigheden maar één kant op, vanaf de nieren naar de blaas. Opslag en afvoer Als de blaas zich vult, geven de zenuwen een signaal naar de blaasspier. Als deze spier ontspant kan de blaas geleidelijk uitzetten. Als de blaas bijna vol raakt, worden er waarschuwingssignalen naar de hersens gestuurd: "Snel een toilet zoeken." De hersenen controleren de "kraan" van de blaas, de sluitspier. Deze ringvormige spier sluit de blaas af van de plasbuis. Via de hersenen kun je deze spier het commando: ‘laat los’ geven. De sluitspier ontspant zich dan en de blaasspier spant samen. De blaas wordt dan leeggedrukt. Zo kan de blaas zich optimaal legen. Het werkt ongeveer als een doedelzak.
3.3 De blaas na een dwarslaesie Een dwarslaesie beïnvloedt niet je nieren of de productie van urine. Hij zal zeker de manier waarop je plast veranderen. Al de geringste schade aan het gevoel in of de spieractiviteit van de blaas, bemoeilijkt de beheersing van wanneer en hoe je gaat plassen Het eerste dat je merkt na een dwarslaesie, is dat de blaas zich niet meer uit
zichzelf leegt. De blaas raakt overvol tot de urinebuis gaat lekken. Dan is er een katheter nodig om in deze acute fase te voorkomen dat de blaasspier overrekt raakt en dat de druk in de blaas en nieren te hoog wordt. Tussen wervel T11 en L2 is een deel van het ruggenmerg bestemd voor het reflexcentrum. Als bij baby's vanuit de blaas het signaal dat de blaas vol is naar het reflexcentrum wordt gestuurd, dan stuitert dat terug naar de sluitspier en blaasspier om in actie te komen. Het reflexcentrum stuurt tegelijkertijd een signaal naar de hersenen. Als je opgroeit leren je hersenen de signalen van een volle blaas te herkennen. Je leert dan het commando voor plassen te onderbreken, of uit te stellen tot een beter moment. Bij schade aan het ruggenmerg komen de signalen vanuit de blaas niet meer aan bij de hersenen aan. Je kunt daardoor het commando ‘plassen’ niet meer goed uitvoeren. Afhankelijk van de hoogte van de dwarslaesie zal de blaas anders reageren dan je gewend was. Je kunt ofwel een slappe blaas hebben, een overactieve blaas, of een mix van die twee. Voldoende drinken is belangrijk voor mensen met een dwarslaesie. Water en andere vloeistoffen zijn essentieel voor ons lichaam om te kunnen functioneren. Dagelijks 2 liter drinken, helpt om de concentratie van de urine laag te houden en vermindert het risico op nierstenen. Een gemiddelde beker bevat 250 ml water. Hiervan moet je er elke dag wel acht tot tien drinken. Je kunt het beste water drinken. Het merendeel van wat je dagelijks drinken moet water zijn. Realiseer je, dat als je dorst krijgt, dat DAT betekent dat het lichaam al aan het uitdrogen is. Als je veel zweet, moet je de hoeveelheid drinken op een dag verhogen. Voor mensen met een dwarslaesie is het belangrijk dat ze niet teveel koolzuurhoudende dranken gebruiken. Grote hoeveelheden frisdranken met prik kunnen het risico op nierstenen verhogen. Overactieve blaas ! Komt meestal voor bij een dwarslaesie van T11 of hoger ! De communicatie tussen het reflexcentrum in het ruggenmerg en de blaas is intact ! Het gevoel dat de blaas vol is wordt niet meer doorgegeven aan de hersenen en de mogelijkheid om willekeurig te starten en te stoppen met plassen niet meer aanwezig ! Het is mogelijk dat de blaas zichzelf automatisch of spontaan leegt als hij vol is.
Een blaas die zich automatisch leegt door een reflex, leegt zichzelf niet helemaal, er blijft een restant urine achter. Artsen spreken dan over een residu. Dat komt omdat de sfincter (sluitspier) niet helemaal ontspant. De druk in dit type blaas kan veel te hoog oplopen. Dit geeft risico op nierschade. Slappe blaas ! komt meestal voor bij een dwarslaesie onder L1. ! De communicatie tussen het reflexcentrum in het ruggenmerg en de blaas is verstoord. ! Je ervaart waarschijnlijk geen ‘vol’ blaasgevoel en de blaas zal zich verder vullen. ! Leegt zich niet spontaan en een volle blaas gaat waarschijnlijk lekken bij overbelasting. Omdat de blaas je niet meer samentrekt, vult hij zich makkelijk en bij hoesten en inspanning treedt dan lekkage op. Bij een slappe blaas moet de urine opgevangen worden of moet een methode worden gevonden om de blaas te legen voordat hij te vol wordt. Gemixte blaas ! De dwarslaesie zit op een zodanige hoogte dat een deel van het reflexcentrum is beschadigd. ! De gevolgen zijn zeer wisselend, zo kun je bijvoorbeeld wel voelen dat de blaas vol is, maar je kunt hem niet zelf legen. Elke schade op T12 of een schade die slechts een deel van het ruggenmerg aantast (incomplete dwarslaesie) heeft invloed op het deel van het ruggenmerg daaronder en kan een wisselend beeld geven.
3.4 Wat is blaasmanagement Je bent dan wel de vrijwillige besturing van je blaas kwijt, maar dat wil niet zeggen dat je blaas je leven gaat beheersen! Blaasmanagement is een persoonlijk programma, dat je de mogelijkheid geeft om zoveel mogelijk controle te houden over je blaasfunctie. Dit programma zal je, samen met de professionals om je heen, in de loop van de tijd ontwikkelen. Als je medisch wat stabieler bent, begin je te kijken naar de mogelijkheden om je blaas te beheersen. Eerste blaasmanagement In de eerste fase van de dwarslaesie brengen verpleegkundigen een slangetje, een katheter, in via de urinebuis. Deze loopt naar de blaas. Dit voorkomt dat de blaas zich overvult en opgerekt raakt. Bij een overvolle blaas kan de druk in de blaas en de nieren te hoog oplopen. De katheter kan blaasinfecties veroorzaken. Dit kan op zichzelf niet zoveel kwaad, maar ze kunnen zich uitbreiden naar de nieren en daar blijvende schade veroorzaken. Hoge druk in de blaas en nieren en nierontsteking zijn de twee grote vijanden die het urinewegsysteem kunnen beschadigen. In een vroeg stadium zullen
professionals informatie verzamelen over hoe jouw blaas werkt na de dwarslaesie. Urinetest De urine zal bij een verdenking van een infectie getest worden. Dit gebeurt door een urinestickje of een kweekonderzoek in het laboratorium. Residubepaling Als je weer wat gevoel terug krijgt en af en toe zelfstandig kan plassen, is het advies te meten hoeveel urine er achter blijft in de blaas. Dit heet het bepalen van het residu. Een soort echo apparaat laat zien hoeveel urine er na het plassen in de blaas achterblijft. Dat kan ook bepaald worden is, door na het plassen te katheteriseren en te meten hoeveel urine er nog in de blaas zat. UDO Een UDO is een UroDynamisch Onderzoek waarbij de blaas getest kan worden. Dit zal ongeveer na 2-3 maanden gedaan worden. Hierbij wordt de urinestroom gemeten, het restant na het plassen bepaald, de druk in de blaas en de activiteit van de bekkenbodem worden gemeten Voor dit onderzoek worden er twee smalle slangetjes, katheters, ingebracht door de urinebuis. De ene katheter vult de blaas met een steriele zoutoplossing, de andere meet de druk in de blaas terwijl deze zich vult. De druk in je buik kan de resultaten van de meting beïnvloeden. Om dit te voorkomen wordt er ook een drukmeting van de endeldarm gedaan. Een computer berekent dan wat de actuele druk in de blaas is. De resultaten laten zien of er enige blaasreflex aanwezig is. Door middel van elektroden op de bekkenbodem wordt de activiteit van de bekkenbodemspieren gemeten. Video cystometry VUDO (video urodynamisch onderzoek) Met behulp van een röntgenapparaat en contrastvloeistof die in de blaas wordt aangebracht is het mogelijk om te zien of de blaas fatsoenlijk werkt. Video cystometrie maakt het volgende mogelijk: ! bekijken of de blaas samentrekt ! bekijken of de uitgang van de blaas (blaasnek) zwak is ! bekijken of er urine omhoog gaat richting de nieren als de blaas vol is (reflux) Als er urine van de blaas terugloopt naar de nieren, dan heet dat reflux. Reflux kan ook voorkomen bij mensen zonder een dwarslaesie en geeft mogelijk geen symptomen. Reflux kan gevaarlijk zijn omdat hij het risico op nierinfectie/schade sterk verhoogd. Zuur vs alkalisch Wat je eet en drinkt beïnvloedt de zuurgraad in je urine. Je was je er eerder waarschijnlijk niet bewust van, maar urine wisselt van licht zuur naar alkalisch. Er is voedsel dat de urine scherp en pittig maakt en ander voedsel maakt de urine 'vlakker'. Je kunt het beste de urine iets zuur te houden, dat voorkomt
infecties en blaas- en nierstenen. Je kunt de zuurgraad meten door er een teststripje in de urine te hangen. De zuurgraad wordt uitgedrukt in pH. De strips lijken wel op de strips waarmee het water in zwembaden en bubbelbaden getest wordt. Een pH tussen de 5 en 6 is ideaal. Minder dan 5 is te zuur, meer dan 6 is te alkalisch. Je brengt de zuurgraad van de urine omhoog door citrusfruit zoals sinaasappelen, appels, grapefruit en cranberry capsules of -sap te gebruiken. Dagelijks voldoende vitamine C innemen, helpt ook om de pH waarde tussen de 5 en 6 te houden. Let er wel op dat je door dit eten en drinken niet te veel calorieën op een dag binnen krijgt.
3.5 Blaasmanagement technieken Je moet op veel dingen letten bij het bepalen van de beste blaastechniek voor jou. De mogelijkheden die voor jou geschikt zijn, hangen ervan af of je een man of vrouw bent en van hen de hoogte van de dwarslaesie. Sommige technieken werken bij jou dan helemaal niet, of juist wel. Waarom is blaasmanagement zo belangrijk: ! Om infecties te voorkomen en de nierfunctie goed te houden ! Om de blaas zo goed mogelijk helemaal leeg te krijgen ! Om een methode te vinden die nu en in de toekomst het beste werkt ! Om te voorkomen dat de blaas uitrekt of beschadigt ! Om te voorkomen dat de druk in de blaas en nieren te hoog wordt ! Om een methode te vinden die past bij jouw leven in de toekomst en nu om je blaassysteem lange tijd goed te houden De meeste mensen met een dwarslaesie gebruiken een katheter om de blaas onder controle te krijgen. Als je voldoende handfunctie hebt, is de beste methode waarschijnlijk intermitterend zelf katheteriseren. Deze methode houdt ook de mogelijkheden naar andere methodes in de toekomst open. Katheters en urinezakken Je zult de term katheter wel vaak om je heen horen. Een katheter is een speciaal ontworpen buisje dat het mogelijk maakt de blaas te legen. Er zijn verschillende types katheters. ! Katheters die in de blaas ingebracht worden en er weer uit gehaald worden. (intermitterend)
! Katheters die in de blaas blijven (verblijfskatheter). Bijna alle mensen met een dwarslaesie gebruiken in het begin een verblijfskatheter. Katheters zijn er in vele soorten en maten. Er zijn ook verschillende katheterzakken voor verschillende situaties: ! been/dagzakken: om actief mee rond te rijden in het dagelijks gebruik ! nachtzakken: voor 's nachts met een grotere inhoud. Beestjes ! Je moet, als het om je blaas gaat, altijd hygiënisch te werk gaan. Je wilt geen 'beestjes' zoals bacteriën, in je lichaam. Voor en na de handelingen rond de blaas, moet je ervoor zorgen dat de huid gewassen en schoon is, vooral je handen. Het is zo belangrijk om bij blaasmanagement alles zo schoon mogelijk te houden, omdat je anders infecties kunt krijgen die de nieren kunnen beschadigen. ! Was altijd je handen grondig voor een na het legen van de blaas. ! Houd alle gereedschappen schoon en hygiënisch.
3.6 Blaasmanagement opties Het is belangrijk om goed te weten welke opties voor jou mogelijk zijn.. Iedere dwarslaesie is anders en niet iedere optie is bij iedereen mogelijk. Een goede blaasmanagementtechniek vinden, is het vinden van een goede balans tussen dagelijks gemak en lange termijn gezondheid. Je hebt er niets aan om jaren van goede gezondheid op te geven, omdat het zo lastig is om goed voor je blaas te zorgen.
• • • • •
Er zijn 5 basiscategorieën bij blaasmanagement: Verblijfskatheter via de plasbuis Verblijfskatheter via de buik (suprapubische katheter) Intermitterend zelf katheteriseren gebruik maken van de reflexblaas operatie of implantatiemogelijkheden Deze methoden worden waar mogelijk aangevuld met medicatie.
3.7 Verblijfskatheter Een verblijfskatheter via de plasbuis wordt meestal maar een korte periode gebruikt, bijvoorbeeld bij de ziekenhuisopname, tijdens een weekendverlof of voor een operatie. Deze methode is voor een langere periode ook geschikt voor ouderen, zwakkere mensen of voor mensen met een beperkte arm- en handfunctie, omdat deze methode weinig handelingen vraagt. Verblijfskatheter via de plasbuis ! Een verblijfskatheter wordt ingebracht via de plasbuis. ! Als de katheter in de blaas zit, wordt er een klein ballonnetje met water opgeblazen om de katheter op de plek te houden.
! De ballonnetjes zijn er in verschillende maten. Het beste is om de kleinst mogelijke maat te nemen. ! De maat en het gewicht van de grotere ballonnetjes kunnen blaasspasmen en lekkage rond de katheter veroorzaken. ! Grotere ballonnetjes kunnen ervoor zorgen dat de blaas niet helemaal leegt. Dan blijft er urine achter op de bodem van de blaas. ! Achtergebleven urine kan gemakkelijk voor infecties zorgen. Advies voor mannen ! Plak de katheter vast op de plek waar de buis over gaat naar de zak (bij de splitsing). ! plak de katheter richting de buik omhoog om een erectie mogelijk te maken en om te voorkomen dat er fistels ontstaan in de plasbuis. Dit zijn scheurtjes of tunneltjes in de penis die vanuit de plasbuis naar buiten gaan. Verblijfskatheters worden meestal niet langdurig gebruikt bij mannen die mobiel zijn. Omdat dat het risico heeft, dat je op de katheter komt te zitten. Dit kan fistels en drukplekken veroorzaken. Het geeft ook een verhoogd risico op infectie van de 'kroonjuwelen' (testikels en prostaat) en kan in de toekomst vruchtbaarheidsproblemen geven. Verzorging van verblijfskatheters Als je voor de lange termijn voor verblijfskatheters kiest, dan moet je regelmatig de katheter spoelen en vervangen. Soms kan het nodig zijn de blaas regelmatig te spoelen, dit moet op voorschrift van de arts gebeuren. Blaasspoelen Blaasspoelen gebeurt op voorschrift van een arts. Blaasspoelen zorgt ervoor dat vuil uit de blaas gewassen wordt. Vuildeeltjes kunnen blaasstenen veroorzaken. Blaasstenen doen er een jaar of twee over om te ontstaan, maar kunnen extra snel ontstaan bij paraplegen met een hoog calciumgehalte van de urine. Katheter wisselen Het wordt aanbevolen om de katheter regelmatig te wisselen. Er kan aanslag op of in de katheter ontstaan. Dit kan een verstopping van de katheter veroorzaken. Als dit gebeurt zet de blaas snel uit, bij een laesie boven TH6 kun je dan een dysreflexie krijgen. Ook slijmvlokken vanuit de blaaswand kunnen een blokkade veroorzaken. Zorg ervoor dat je voldoende drinkt (2-2,5 liter per dag) om een goede vochtafvoer te krijgen. Hoe meer je drinkt, hoe meer de urine verdunt. Hierdoor is de kans op bacteriën kleiner. Ook zal de katheter minder snel blokkeren, omdat er minder ophopingen komen van calcium of slijmvlokken. De katheter moet regelmatig vervangen worden om blokkades te voorkomen. Meestal is een keer in de zes weken voldoende voor een verblijfskatheter via de plasbuis.
Afklemmen van een katheter Als je de dag- en nachtzak verwisselt moet je altijd de katheter afklemmen. Dit voorkomt dat er lucht (met bacteriën) de blaas binnen komt.
3.9 Suprapubische katheter Een suprapubische katheter of een suprapub is een verblijfskatheter F3.36 blaas (uit F1.21) met katheter erin. Katheter los tekenen. die direct in de blaas aangebracht wordt. Hij gaat via een chirurgische snede net boven de schaamstreek rechtstreeks naar de blaas. Deze operatie kan vrij gemakkelijk weer ongedaan gemaakt worden. Het gat sluit weer snel nadat de katheter eruit gehaald wordt net als bij een piercing. Suprapubisch katheter De suprapub is handig voor: ! mensen met een ‘nieuwe’ dwarslaesie ! Mannen met een tetraplegie die geen overactieve blaas hebben en niet intermitterend kunnen katheteriseren ! Bijna alle vrouwen met een tetraplegie Suprapubische verblijfskatheters zijn er in verschillende maten. Het is het beste de kleinste maat te gebruiken, met een klein ballonnetje, omdat grotere ballonnetjes blaasspasmen kunnen uitlokken en een autonome dysreflexie kunnen opwekken. Inbrengen Een verblijfskatheter wordt via de suprapub opening ingebracht. Als deze in de blaas zit, moet je erop letten dat de ballon niet de overzijde van de blaas raakt, omdat deze erg gevoelig reageert. Als de blaaswand door de punt van de katheter geraakt wordt, kan deze een blaasspasme opwekken en urinelekkage veroorzaken. De eerste keer wordt de katheter door de uroloog ingebracht. Later kan ook de huisarts of de wijkverpleging dit doen. Vastplakken De suprapub moet met een bocht vastgeplakt worden of onder een buikplooi vastgeplakt worden. Dit voorkomt dat de blaas beschadigd raakt als er per ongeluk aan de katheter getrokken wordt. Zonder tape kan trekkracht aan de blaas schade veroorzaken. Verzorging van een suprapub Kleding: Omdat de suprapub een chirurgische opening is, moet deze goed verzorgd worden om infectie te voorkomen. Een schoon 'sleutelgat' gaasje moet elke dag om de katheter aangebracht worden. Dit gaasje moet elke 24 uur vervangen worden. Dit kan het beste na het douchen als de huid voldoende droog is. Bij het aanbrengen moet aanraken van het gaasje voorkomen worden. Als je niet vooraf doucht moet het gebied rond de katheter
schoongemaakt worden met water. Als er sprake is van afscheiding in dit gebied, dan moet je het 2 keer per dag schoonmaken met een alcoholoplossing. Als het gebied rood en hard wordt moet je een dokter raadplegen. Als je de suprapub voor een lange periode laat zitten moet je regelmatig wassen en de katheter vervangen. Blaasspoelen Door blaasspoelen wordt vuil uit de blaas gewassen. Als de blaas niet regelmatig gespoeld wordt, kunnen vuildeeltjes blaasstenen veroorzaken. Blaasstenen ontstaan meestal in een jaar of twee, maar kunnen extra snel ontstaan bij paraplegen met een hoog calciumgehalte in hun urine. Het spoelen gebeurt op voorschrift van een arts. Suprapubisch katheter wisselen De katheter moet regelmatig verwisseld worden. Het wordt aanbevolen dat de katheter regelmatig verwisseld wordt. Er kan aanslag op of in de katheter ontstaan. Dit kan een blokkade van de katheter veroorzaken. Als dit gebeurt zet de blaas snel uit, bij een laesie boven TH6 kun je dan een dysreflexie krijgen. Ook slijmvlokken vanuit de blaaswand kunnen een blokkade veroorzaken. Zorg ervoor dat je voldoende drinkt (2-2,5 liter per dag) om een goede vochtafvoer te krijgen. Hoe meer je drinkt, hoe meer de urine verdunt. Hierdoor is de kans op bacteriën kleiner. Ook zal de katheter minder snel blokkeren, omdat er minder ophopingen komen van calcium of slijmvlokken. Het is belangrijk om de katheter regelmatig te vervangen om verstoppingen te voorkomen. Als je er een gewoonte van maakt de blaas regelmatig te spoelen en de katheter te vervangen kun je veel problemen voorkomen. Bij sommige mensen is het noodzakelijk elke week de katheter te wisselen, maar meestal is bij een suprapubische of buikkatheter een keer per drie maanden voldoende. Als je meer dan 5 jaar een suprapub hebt kan het noodzakelijk zijn elk jaar een cystoscopie te laten doen. Bij een cystoscopie kijkt de uroloog met een cameraatje in de blaas of er stenen zijn of veranderingen die kunnen duiden op kanker. Dit onderzoek is ook nodig als je vaak urineweginfecties hebt of als er bloed bij de urine zit.
3.10
intermitterend katheteriseren
Dit type katheter is een plastic buisje dat alleen de plasbuis in gaat op de momenten dat je moet plassen. Als de blaas leeggelopen is, wordt de katheter er weer uit gehaald. Intermitterend zelf katheteriseren ! Je gebruikt hiervoor een wegwerpkatheter. Deze gebruik je eenmalig. ! Het wisselt per persoon hoe vaak je katheteriseert
! Je moet een redelijke tot goede handfunctie hebben om je broek uit en aan te trekken als je in een rolstoel katheteriseert ! Je moet leren om per keer niet meer te plassen dan een halve liter (500 ml). Dat kun je doen door op je eet- en drinkpatroon te letten. ! In het begin word je gekatheteriseerd door de verpleging, totdat je het zelf kunt. Door een goede techniek kun je infecties voorkomen: ! Was je handen en penis of schaamlippen met water en zeep of een vochtig doekje. ! Gebruik een antibacteriele gel ! Doe voorzichtig ! ! Houd alle materialen, opbergzakje en doosjes schoon ! Als je zelf katheteriseert moet je erop letten hoeveel je drinkt en het aantal keren katheteriseren daarop aanpassen. Op die manier voorkom je meestal infecties en blaas- of nierstenen. Overactieve blaas Het is mogelijk dat je blaas zich spontaan of automatisch leegt als hij vol is, zoals dat ook bij baby's gebeurt. Als je blaas zich met een reflex leegt, moet je je afvragen of je op die manier verder wilt gaan. Bij een overactieve blaas moet je incontinentiemateriaal dragen. Voor vrouwen is dat meestal geen goede manier, omdat zij vaak nat zullen zijn. ! Vrouwen met een hoge dwarslaesie neigen vaak naar een verblijfskatheter, die houdt de blaas leeg en zorgt dat je droog blijft. ! Vrouwen met een lage dwarslaesie kunnen misschien beter zelf katheteriseren. ! Er zijn medicijnen die de activiteit van de blaas afremmen, waardoor je droog blijft tussen 2 katheteriseersessies. Als je gebruik maakt van de reflex, moet je wel zeker weten dat de blaas zich voldoende leegt. (Er moet minder dan 100 ml in de blaas achterblijven). Overleg met je specialist over je blaas voordat je het revalidatiecentrum verlaat. De druk in de blaas mag niet te hoog oplopen om schade van de nieren te voorkomen. Eventueel kan een medicijn of een botoxbehandeling van de blaasspier nog helpen de druk te verlagen Condoomkatheters Mannen hebben het geluk dat zij een verlengstuk hebben, de penis, waaraan een afvoerslang kan worden bevestigd. Een condoomkatheter ziet er uit als een condoom met een schenktuitje. Aan dit schenktuitje kan een slang met een urinezakje worden bevestigd. Er zijn veel verschillende types. Een condoomkatheter wordt iedere dag verwisseld. De huid moet elke dag worden geïnspecteerd op wondjes, drukplekjes of huidirritaties. Na het douchen of wassen kun je het best even wachten tot de huid goed opgedroogd is, voordat je een condoomkatheter om doet. Daardoor blijft de huid in goede conditie en blijft het condoom goed plakken. Sommige
condoomkatheters hebben een bandje om het condoom op zijn plek te houden. Let erop dat dat niet te strak zit, het kan de doorstroom van urine belemmeren. De meest voorkomende oorzaak dat het condoom er afschiet, is het aanbrengen op een natte huid, of het te snel aanbrengen van het condoom, zonder erop te letten of hij wel goed zit. Het condoom komt ook los als het slangetje, het verbindingsstuk of de ingang van de urinezak verstopt is. Implantaten Er zijn verschillende soorten bionische blaasimplantaten die de blaas controleren via directe zenuwstimulatie of spierstimulatie. Deze apparaatjes bestaan uit een operatief ingebrachte stimulator en een externe controller. Deze systemen zijn relatief duur en worden alleen gebruikt bij mensen die problemen hebben met een andere manier van blaasregulatie. Je kunt het beste goed met je uroloog overleggen of een implantaat voor jou mogelijk is.
3.7
Meest voorkomende blaasproblemen
F1.21 serie blaas die vol loopt. Laatste 2 wordt blaas iets groter. F3.30 blaas lekt Ondanks alle inspanningen zijn blaasproblemen soms niet te vermijden. Veel van deze problemen komen bij iedereen voor, maar er zijn factoren die specifieke gevolgen hebben voor mensen met een dwarslaesie. F3.37 rood kruis het H van hospitaal Autonome dysregulatie Een van deze problemen is een ernstig medisch probleem. Alle mensen met een dwarslaesie, hoger dan thoracaal 6 dus ook met een cervicale dwarslaesie, kunnen een plotselinge, heftige en levensbedreigende verhoging krijgen van hun bloeddruk. F3.38 rood kruis Dit staat bekend als een autonome dysregulatie of hyperreflexie. Er is dan een acute medische noodsituatie. Kom meteen in actie! Het komt voor als het zenuwstelsel prikkels van pijn- of 'overstimulatie' ontvangt vanaf het verlamde deel van het lichaam. F1.21 serie blaas die vol loopt. Laatste 2 wordt blaas iets groter. Fx.xx pijl naar links in drie stapjes De meest voorkomende uitlokkers van dysregulatie zijn prikkels vanuit een overvolle blaas of darmen. Het zenuwstelsel probeert hierop te antwoorden door je te laten zweten boven
de laesie en door de bloedvaten onder de laesie te laten samentrekken. Door de dwarslaesie, krijgt het zenuwstelsel geen normale feedback en de controlesystemen overreageren. Dit zorgt voor een plotselinge en snelle stijging van de bloeddruk. Door de dwarslaesie, krijgt het zenuwstelsel geen normale informatie en werken de controlesystemen niet goed. Boven het niveau van de dwarslaesie gaan de bloedvaten dan open staan en wordt je rood en ga je zweten. Vaak krijg je een bonkende hoofdpijn. Onder het niveau van de laesie blijven de bloedvaten samengeknepen en de bloeddruk blijft hoog. Als je niet ingrijpt kan het tenslotte leiden tot een hersenbloeding of zelfs overlijden. Signalen en symptomen ! Bleke huid/kippenvel – bloedvatvernauwing onder het laesieniveau. ! Zweten – bloedvatverwijding boven het laesieniveau. ! Hoge bloeddruk ! Heftige, drukkende hoofdpijn, soms kloppend, die toeneemt in heftigheid. ! Rode vlekken in het gezicht, nek en op borst en armen. ! Verstopte neus Je moet weten wat je normale bloeddruk is. Om te kunnen vergelijken. In het medische hoofdstuk wordt deze informatie herhaald, daar kun je aantekeningen maken, bijvoorbeeld wat je bloeddruk is. In geval van nood kun je deze gegevens dan makkelijk vinden. Vul de noodzakelijke gegevens in en bewaar die op een goede plek thuis. Neem deze informatie ook mee als je wordt opgenomen in het ziekenhuis. Veel dokters en verpleegkundigen in een gewoon ziekenhuis hebben nog nooit van dit fenomeen gehoord. Oorzaken blaas Geknikte of verstopte katheters zijn oorzaak nummer 1 van autonome dysregulatie. ! Controleer of de katheterslang geknikt zit. Zo ja, leg de slang weer recht. ! Als de katheter verstopt is, vervang de katheter. ! Controleer of de blaas overvol zit (op gevoel of met echo apparaat). Als dat zo is, leeg de blaas. ! Katheteriseer meteen als je geen vaste katheter hebt. ! Ook urineweginfecties, stenen of manipulaties aan de blaas en nieren kunnen leiden tot een dysregulatie. Oorzaken darmen Darmproblemen zijn naast blaasproblemen belangrijke oorzaken van dysregulatie. ! Controleer of de darmen vol zitten of opgezet zijn. Verstopping van de darm of veel lucht in de darmen kunnen oorzaak zijn ! Als het mogelijk is, leeg dan de darmen met de hand (toucheren). Wees daarbij voorzichting. Gebruik een glijmiddel en eventueel verdovende zalf. Met de hand legen van de darm kan zelf een prikkeling en een dysregulatie veroorzaken.
! Ook aambeien, blindedarmontstekingen en andere medische problemen kunnen een oorzaak zijn. Andere oorzaken ! Controleer de huid op drukplekken, verbranding of brandwonden. ! Controleer op ingegroeide teennagels. ! Na seksuele activiteit of een orgasme. ! Menstruatiepijn of bevallingspijn. Behandeling ! Laat iemand rechtop zitten, dat helpt tijdelijk de bloeddruk te verlagen. ! Verhelp de oorzaak, als dat niet lukt, bel direct een ambulance. Thuis ! Bel een arts voor eerste hulp. ! Vertel de telefoniste dat er sprake is van een noodsituatie. ! Geef op waar je bent en wacht op hulp. ! Zorg dat je informatiemateriaal bij je hebt voor het ziekenhuispersoneel. Zij kennen dit beeld vaak niet!!!
3.13 Blaasontstekingen Blaasontstekingen of urineweginfecties zijn de meest voorkomende complicaties die je tegen komt. Ze lijken niet ernstig, maar als zij opstijgen naar de nieren, kunnen ze ernstige en blijvende schade geven. Mogelijk heb je een urineweginfectie als: • het plassen moeizaam gaat • De urine geconcentreerd is (donkergeel) en sterk ruikt • De urine troebel is en mogelijk bloed bevat. • Spasticiteit toeneemt • Je je algeheel niet lekker voelt • je lichaamstemperatuur hoger is en je zweet. Als je een van deze symptomen hebt en je het ernstige vermoeden hebt dat er van een infectie sprake is, laat de urine dan kweken. Op basis van de kweek kan er met een gerichte antibioticabehandeling gestart worden. Een ontsteking hoeft alleen maar met medicatie behandeld te worden, als je een van de symptomen hebt! Als je antibiotica neemt ‘alleen voor de zekerheid', krijg je mogelijk superbacteriën, die immuun zijn voor antibiotica. Blaasontstekingen en verblijfskatheters Verblijfskatheters (via de urinebuis of suprapubisch) hebben altijd bacteriën bij zich. Als je je niet ziek voelt, hoef je hiervoor geen antibiotica te slikken. Let er op dat je voldoende drinkt (minstens 2-2,5 liter per dag). Dat verlaagt de concentratie van bacteriën in de urine. Mensen hebben soms jarenlang een blaasontsteking, maar doordat ze veel drinken merken ze daar nauwelijks iets van. Maar als je minder gaat drinken en de katheter raakt verstopt, kan een infectie zich snel verspreiden en serieuze problemen veroorzaken. Drink dus voldoende en zorg ervoor dat de katheter niet verstopt raakt.
Een urineproef nemen ! Laat een beetje urine direct vanaf de katheter in een steriel potje of bekertje lopen. ! Neem nooit een monster uit de urinezak, die bevat meestal veel bacteriën. ! Neem ook geen monster als je antibiotica neemt voor een blaasontsteking: Verwissel de verblijfskatheter 24 uur nadat je begonnen bent met antibiotica. De antibiotica zullen de bacteriën op de katheter zelf vernietigen. Het wisselen van de katheter helpt om nieuwe infecties en resistente bacteriën te voorkomen. Blaasontstekingen en zelf katheteriseren Zorg dat je zo handelt dat ontstekingen worden voorkomen: ! Was je handen en penis of schaamlippen met zeep en water of met een vochtig doekje. ! Gebruik een antibacteriële gel ! Doe voorzichtig ! Hou alle materialen, opbergzakjes en doosjes schoon. Nierontstekingen Nierontstekingen komen meestal vanuit de blaas en de urinewegen in de nier. Dat gebeurt meestal bij vochttekort en als de doorstroom van urine onvoldoende is. Een ernstige blaasinfectie of een verstopte katheter kan ook tot een nierontsteking leiden. Symptomen van een nierontsteking zijn in het algemeen dezelfde als bij een blaasontsteking, verder kun je de volgende klachten krijgen: ! Een ongewoon hoge lichaamstemperatuur, die gepaard gaat met koude rillingen. ! Een verhoogde hartslag. ! Pijn in de schouder of d elage rug ! Toegenomen spasmen ! Rillerigheid Je zult je waarschijnlijk erg ziek voelen. Als deze symptomen te heftig worden, moet je opgenomen worden in een ziekenhuis voor behandeling en verzorging. Dan is het noodzakelijk dat je antibiotica via een infuus krijgt. Een nierontsteking is ernstiger dan een blaasontsteking. Als je die niet laat behandelen, kan een nierontsteking leiden tot ernstige gezondheidsproblemen of nierfalen. Dit was 40 jaar geleden de meest voorkomende doodsoorzaak bij mensen met een dwarslaesie. Het doel van goed blaasmanagement is om dit te voorkomen en mede daardoor een zo normaal mogelijke levensverwachting te hebben. Als je denkt dat je een nierontsteking hebt raadpleeg dan meteen een arts. Onbehandelde ontstekingen van de blaas of de nieren kunnen leiden tot blijvende, niet te behandelen schade.
Blaasstenen Er kunnen zich stenen vormen in de nieren en/of de blaas. In de tijd na het ontstaan van dwarslaesie is er vaak sprake van ontkalking van de botten in het verlamde deel van je lichaam. Dit leidt tot een verhoogde calciumconcentratie in het bloed. Dit calcium wordt uitgescheiden via de nieren. Hierdoor loop je een verhoogd risico op het ontstaan van blaas- of nierstenen. Kleine stenen kunnen in de blaas en urinewegen aanwezig zijn, zonder dat je het in de gaten hebt. Grotere stenen kunnen verstoppingen veroorzaken in de nieren of in een verblijfskatheter. Daardoor loop je meer risico op urineweginfecties. Blaasstenen worden in verband gebracht met de bacterie proteus. Door blaasstenen kunnen katheters verstopt raken en zij kunnen de oorzaak zijn van telkens terugkerende infecties. Ook mensen die geen katheters gebruiken, kunnen blaasstenen krijgen. Als je je blaas niet normaal kunt legen, of een kleinere hoeveelheid urine produceert dan normaal, terwijl je gewoon drinkt, is het advies een arts te raadplegen. Reflux Als er urine terug kan stromen vanuit de blaas naar de nieren, dan wordt dat reflux genoemd. De urine loopt normaal maar in één richting, vanaf de nieren door de nierleiders naar de blaas en via de plasbuis naar buiten. Tijdens normaal plassen, worden de nierleiders door de druk van de blaassamentrekking dichtgedrukt en de sluitspier richting de plasbuis gaat juist open staan De meeste mensen met een dwarslaesie hebben een andere werking van de blaasspier. Deze is soms afwezig, soms verminderd en soms juist overdreven heftig. De samenwerking met de blaassfincter is daarbij vaak verstoord. Dit kan ervoor zorgen dat de urine terug omhoog loopt via de nierleiders naar de nieren. Reflux is slecht omdat het nierproblemen kan veroorzaken, met blijvende schade. Reflux kan worden waargenomen bij echo's en bij een videocystogram, waarbij een contrastvloeistof in de blaas wordt ingebracht om het spoor van de urine te volgen. Je kunt last hebben van de volgende: ! Aanwezigheid van een urineweginfectie ! Urine in de nieren ! Een opgezette buik ! Hoge bloeddruk (veroorzaakt door nierschade) ! Misselijkheid en overgeven ! Eiwit in de urine Als er geen behandeling plaatsvindt kunnen door reflux bacteriën de nieren bereiken en daar infecties veroorzaken. Het leidt ook tot een hoge druk in de nieren. Dit kan nierschade en toenemend nierfalen veroorzaken. De behandeling bestaat onder andere uit een lage dosis antibiotica, veranderen van de methode om de blaas te legen, of een operatie om permanente nierschade te voorkomen.
Lekkage door de urinebuis bij een suprapubiskatheter Als je een suprapubiskatheter hebt en er lekt urine uit de urinebuis, dan moet je nakijken of de lekkage veroorzaakt wordt door een verstopte katheter, of dat hij veroorzaakt wordt door blaasspasmen. ! Als er lekkage optreedt, verwissel de katheter en snij de oude katheter open om te zien of hij verstopt zit. ! Na het verwisselen de katheter, zou het lekken moeten stoppen. Treedt er met de nieuwe katheter nog steeds lekkage op, dan kan het zijn dat er sprake is van blaasspasmen. Als je denkt dat deze spasmen de oorzaak zijn kun je verschillende dingen doen om het te stoppen: ! Gebruik een latex katheter (mits je niet allergisch bent) omdat deze katheters zachter zijn en minder irritatie veroorzaken. ! Gebruik een katheter met een kleinere ballon, omdat grotere ballonnetjes de blaas kunnen irriteren ! Overleg met je arts over mogelijke medicatie om de blaasreflexen te onderdrukken. Regelmatige verstoppingen ! Drink voldoende om ervoor te zorgen dat de doorstroom van verdunde urine goed is. ! Spoel de blaas regelmatig en wissel de katheter regelmatig. Spoelen gebeurt alleen op voorschrift van een arts. ! Let op de hoeveelheid kalk in het voedsel. De katheter kan verstopt raken als er veel kalk in de urine zit. ! Een lage pH waarde van de urine kan de katheter verstoppen. Als de urine te ‘basisch’ is (een pH - waarde hoger dan 6) kun je proberen de urine ‘aan te zuren' tot een waarde van pH 5-6 (zie ook elders in dit hoofdstuk) Sommige bacteriën, zoals de proteus, maken de urine alkalisch. Als je vaak verstopte katheters hebt, moet de bacterie worden behandeld met een antibioticakuur. Verwissel de katheter altijd 24 uur nadat je begonnen bent met de antibiotica. Lekkage in de periode tussen het katheteriseren bij zelfkatheterisatie Als er urine lekt in de tijd tussen het katheteriseren, kan dat een aantal oorzaken hebben: ! De blaas wordt te vol -> verhoog het aantal keren katheteriseren en/of drink wat minder. ! Je hebt mogelijk een blaasontsteking die de blaas irriteert -> laat een kweek doen en behandel indien noodzakelijk met antibiotica. ! Je ontwikkelt een overactieve blaas. Overactieve blaas die zich spontaan leegt Als je blaas zich via een reflex begint te legen, moet je beslissen of je op deze manier je blaas wil managen.
JA: Als je gebruik wilt maken van de reflex, moet je, voordat je stopt met katheteriseren, er zeker van zijn dat de blaas bij de reflex voldoende leeg raakt (altijd minder dan 100 ml restant/residu). Ook mag de druk in de blaas niet te hoog oplopen. Neem contact op met een revalidatiearts of verpleegkundige voor een onderzoek. NEE : Als je vrouw bent,(of een man die geen condoomkatheter wil gebruiken), overleg dan met een specialist of je met spasmeremmende middelen de blaasreflexen kan verminderen. Stenen Er kunnen zich stenen vormen in de nieren en/of de blaas. In de tijd na het ontstaan van dwarslaesie is er vaak sprake van ontkalking van de botten in het verlamde deel van je lichaam. Dit leidt tot een verhoogde calciumconcentratie in het bloed. Dit calcium wordt uitgescheiden via de nieren. Hierdoor loop je een verhoogd risico op het ontstaan van blaas- of nierstenen. Kleine stenen kunnen dan door de blaas en urinewegen gaan, zonder dat je het in de gaten hebt. Grotere stenen kunnen verstoppingen veroorzaken in de nieren of in een verblijfskatheter. Het voorkomen van blaasstenen ! Drink minimaal 2 liter per dag - water is het beste ! Gebruik dagelijks voldoende calcium, maar neem geen calcium tabletten ! Probeer de urine zuur te houden ! Blijf actief en sta regelmatig, indien mogelijk Urinewegspasmen tijdens het katheteriseren Soms is het moeilijk om de katheter in te brengen, doordat de plasbuis verkrampt. Als de katheter er doorgaat, voelt het alsof de katheter "knelt". Het is moeilijk om de katheter er in te doen of er uit te halen. We noemen dit spasme van de urinebuis. Deze spasmen worden meestal veroorzaakt door een of andere irritatie. Er kan ook sprake zijn van een ontsteking in de urinebuis door bacteriën of door een te stroeve katheter. Let erop dat de katheter nat genoeg is, zodat het glijmiddel actief is. Blaashals/sfincter spasmen Soms merk je dat de katheter, vlak voordat hij de blaas bereikt tegen een soort "muur" stoot. Dit komt door een spasme in de blaashals of sluitspier, veroorzaakt door de aanraking door de punt van de katheter. Houd de katheter voorzichtig aangedrukt en wacht tot de sluitspier zich ontspant en de katheter er doorgaat. Beweeg de katheter daarbij niet steeds voor en achteruit, want dan neemt het spasme juist toe. Als het spasme ernstig is en het lukt niet om de katheter in te brengen, FORCEER DIT DAN NIET! Neem contact op met een arts of de eerste hulp. Forceren van de katheter kan schade geven zoals fistels. Lage urineproduktie Als je een lage urineproductie hebt, kan dat een aantal oorzaken hebben: ! Het meest voor de hand liggend is, dat je te weinig drinkt. Als je niet
voldoende drinkt, vooral als het warm weer is, produceer je weinig urine. ! Als je een hoge dwarslaesie hebt en een lage bloeddruk, dan merk je dat je overdag weinig plast en 's nachts in bed heel veel. Dat komt omdat je een lage bloeddruk hebt (hypotensie) als je zit en die bloeddruk te laag is om het bloed door de nieren te filteren. Als je naar bed gaat verhoogt de bloeddruk voldoende om ervoor te zorgen dat de nieren urine produceren. ! Een lage urineproductie kan ook veroorzaakt worden doordat de blaas uitzet. Dit kan door een spasme van de sluitspier of door druk op de urinebuis door het zitkussen komen. Bij mensen met een verblijfskatheter kan dit veroorzaakt worden door een verstopping van het katheter. Gefeliciteerd, het hoofdstuk over de blaas is afgerond.
