Een energieneutraal Schouwen-Duiveland

UNPLUGGED UNPLUGGE November 2013

osd unplugged

Dit smaakt naar meer!

Als wethouder van een dynamische gemeente die beleidsmatig inzet op een energieneutrale toekomst, moet je er wat voor over hebben. En dus hees Ad Verseput zich op de hometrainer, ook wel spinningfiets genoemd. Met stevig doortrappen, zou hij voldoende energie vrijmaken om het introductiefilmpje waarmee Unplugged geopend werd, te vertonen. En omdat er toevallig twee fietsen op het podium stonden, werd Verse­ put met gelijke inspanning bijgestaan door Olivier Verwest, voorzitter van de OSD. Als organiserende partij van dit evenement, kon Verwest immers niet achterblijven.

Met ondernemers Van achterblijven was geen overi­ gens sprake aangezien beide fiet­ sers geen meter vooruitkwamen. De heren trapten ongemerkt toch

Hoe groen is Aart de Zeeuw? • scheidt alles wat te scheiden valt • rijdt niet elektrisch, wel op gas • stookt op winteravonden een gesloten houtkachel

wel wat kilometertjes weg terwijl het publiek, dat in groten getale was komen opdagen, naar het filmpje keek. Gecombineerd met een ge­ sprek - avondpresentatrice Ramona van Zweden had de nodige vragen voor de wethouder en voorzitter bleek het fiets’tochtje’ enkele zweet­ druppeltjes op te leveren. De boodschap van de wethouder was duidelijk: vanuit de gemeente­ lijke toekomstvisie Tij van de Toe­ komst liggen er veel zaken die een relatie hebben met duurzaamheid en (energieneutraal) energiebeleid. De gemeente kan deze punten ech­ ter niet alleen uitvoeren en wil de plannen samen met ondernemers in gang zetten. De OSD heeft als koepel een voortrekkersrol en is een belangrijk aanspreekpunt voor de gemeente.

Omdenken De zaal in het Tonnenmagazijn in Brouwershaven was op 1 november goed gevuld. Iedereen had al een heerlijk bavaroistaartje, koffie of thee genomen en collega’s begroet. Vol verwachting zat het publiek te wachten op de Ja-maar clinic die een andere manier van denken voor­ staat. ‘Maak van een probleem een feit en van het feit een mogelijkheid’ is de strekking van deze techniek van ‘omdenken’. Met andere woorden: zeg niet ‘ja-maar’, zeg ‘ja-en’.

Lerend vermogen Humoristisch gebracht door Stije van Dam en Rienus Krul (technisch ondersteund door Henk Verlaan),

bleek het ja-en denken nog niet zo eenvoudig te zijn. In een sessie die deed denken aan het oude radiospel­ letje ‘Geen ja, geen nee’, mochten de aangewezen vrijwilligers vanuit het omdenken vragen beantwoorden. Ondanks een gedegen voorstudie die de twee mannen ten tonele voerden, vielen de meesten al snel door de mand. Nee-zeggen (ja-maar werd wel angstvallig vermeden) gaat ge­ woon heel gemakkelijk. Wel bleek het lerend vermogen van het publiek groot. Mark den Haan wist als laatste ‘vrijwilliger’ alle instinkers voorzichtig te pareren.

Wethouder Ad Verseput en voorzitter Olivier Verwest worden aangemoedigd door Ramona van Zweden.

Flexibel

Quiz

Vervolgens konden de deelnemers in willekeurig samengestelde groepjes aan de slag met het om­ denken. Er werden vijf problemen voorgelegd die ooit door omdenken tot kansen waren omgezet. Op­ nieuw bleek hoe lastig het kan zijn om van een probleem een moge­ lijkheid te maken en er iets moois, handigs, nuttigs mee te doen. Blijk­ baar zat het mentaal meest flexi­ bele talent van deze avond in één groepje geconcentreerd; dat was het snelst met drie en met vier goede oplossingen.

Na deze vermakelijke dynamiek, die ondertussen toch ook tot nadenken stemde, kon het publiek in nieuw samengestelde groepjes zijn kennis testen op het gebied van duurzaam­ heid. Met listige vragen (en volgens enkele deelnemers soms dubieuze antwoorden) werd een breed spec­ trum van duurzaamheid belicht met een hoog educatief gehalte. En zo was Unplugged een vrolijke, dyna­ mische, leerzame en vooral ook een gezellige avond. “Voor herhaling vatbaar”, aldus veel deelnemers, de wethouder voorop.

Schouwen-Duiveland energieneutraal

De ambitie nader toegelicht

Een energieneutraal Schouwen-Dui­ veland is voor Olivier Verwest, voorzitter van de OSD, een onderwerp dat hem al behoorlijk lang bezighoudt. Hij is vanuit de ondernemers dan ook de drijvende kracht die dit onderwerp op de agenda wil krijgen en houden. Aan het eind van het Unplugged event was het laatste woord aan hem. Via een filmpje, gemaakt door Esra de Zeeuw, legde hij uit welke kansen er voor ondernemers en Schouwen- Duiveland liggen bij een energieneutraal beleid. Voor iedereen die niet aanwezig was, hieronder een uitgebreide tekstversie.

“Energieneutraal betekent dat je zelf al je energie opwekt zonder dat je gebruikmaakt van fossiele brandstoffen. Dus met behulp van bijvoorbeeld windmolens, zonnecellen en een getijdencentrale. Schouwen-Duiveland is al een eind op streek. Circa 50 procent van onze energie komt onder meer van tuinders en windmolens. Het aandeel zonne-energie is echter nog beperkt.’’ “Het is een grote ambitie om Schouwen-Duiveland energieneutraal te krijgen. Je kunt deze ontwikkeling niet bij de gemeente alleen neerleggen, vandaar dat wij als bestuur het

voortouw nemen. Energieneutraal is naar mijn mening vooral een zaak van ondernemers die kansen zien en pakken. Ik verwacht dan ook dat ondernemers er voordeel bij hebben door al in de beginfase bij dit project betrokken te zijn. Zij kunnen er business uithalen.” “Wij willen onze leden stimuleren hier aan mee te doen. Maar hoe nu verder? Zulke ambitieuze plannen moeten na­ tuurlijk nader geconcretiseerd worden. We gaan daarom een stuurgroep opzetten met werkgroepen. We willen onze leden uitnodigen om aan deze werkgroepen deel te nemen. Van daaruit gaan we acties ontwikkelen.’’ “Eén actie kan ik al verklappen. We werken aan de opzet voor een energiecoöperatie. Ook dit is een ambitieus plan, maar zeker haalbaar. Vervolg op pag. 05

November 2013 OSD unplugged 02

UNPLUGGED

Willem van Zalm, mededirecteur van Afval Service Zeeland (ASZ) uit Renesse

De waarde van afval

Hoe groen is Willem van Zalm?

• scheidt thuis glas, papier en plastic maar niet altijd het laatste plasticje • heeft zonnepanelen (ook bij ASZ) • sproeit de tuin met water uit eigen bron

Wie voor 1995 over de N59 van Zierikzee naar Serooskerke reed, kwam ter hoogte van de Hoosjesweg langs de stortplaats. Zwermen meeuwen en slierten plastic in het prikkeldraad en struweel kondigden de vuilstort al ruim op tijd aan. Sinds die tijd is er veel veranderd. Afval is tegenwoordig een interes­ sante markt die – afhankelijk van de soort en verwerking – energie bespaart dan wel oplevert. En stor­ ten is zelfs zo slecht dat huishoude­ lijk afval dat in Engeland en Italië zou worden gestort, naar Neder­ land wordt gehaald. De nadelen van

het transport vallen in het niet bij de milieuwinst van verbranding door een Nederlandse hoogrendement afvalenergiecentrale, aldus het on­ afhankelijk onderzoeksbureau CE Delft.

Enkele cijfers

“Als je tegenwoordig wilt storten, heb je een ontheffing nodig”, vertelt Willem van Zalm, mededirecteur van Afval Service Zeeland (ASZ) uit Renesse. “De enige stortplaats die nog in Zeeland bestaat, ligt in Nieuwdorp en daar gebeurt niet zoveel meer.’’

• 80% van ons afval wordt gerecycled (EU gemiddelde 38%) • uit 16% van ons afval wordt energie gewonnen • slechts 4% van ons afval wordt gestort (EU gemiddelde 40%).

“Feit is, dat er steeds minder restafval wordt aangeboden.’’

van Lansink. Van Zalm: “Door kri­ tisch met afval om te gaan, kun je grondstoffen besparen omdat je re­ cyclet. Energie bespaar je door pro­ ducten te hergebruiken. Ook kun je afval omzetten in groene stroom of

Afname restafval De waarde van afval wordt aange­ geven in de afvalhiërarchie, in Ne­ derland ook bekend als de Ladder

compost. Het beste is natuurlijk preventie. Feit is, dat er steeds min­ der restafval wordt aangeboden.’’ Dat merken ook de dertien Neder­ landse afvalverbrandingsinstallaties (AVI’s) die al een aantal jaren met

een overcapaciteit kampen. Neder­ landers behoren tot de Europese top als het gaat om afval scheiden. Overigens zorgt de crisis ook voor een lager aanbod van restafval.

havens en steden op rijafstand uw bedrijf hier?

Grote diversiteit aan bedrijven Snelle glasvezelverbinding

ZIERIKZEE, RUIMTE VOOR BRUISEND ONDERNEMEN Wilt u uw bedrijfsactiviteiten uitbreiden of uw bedrijf verplaatsen? Informeer dan eens naar de mogelijkheden op het Business Park of bedrijventerrein de Straalweg in Zierikzee

Meer informatie www.schouwen-duiveland.nl of (0111) 452 444

Voor elkaar. Dat is Zeeuwland. Samen werken aan plezierig wonen. Méér dan zomaar het verhuren, onderhouden, verbeteren en vernieuwen van haar woningen op Schouwen-Duiveland. Zeeuwland wil het verschil maken. In wonen en leven. Ambities realiseren door dichtbij klanten en hun wensen te staan.

Zeeuwland zorgt er, met veel passie en moed vanuit openheid, respect en betrokkenheid, voor dat iedereen goed, betaalbaar en duurzaam kan wonen. In een fijne woonomgeving, die bovendien bijdraagt aan ontmoeting en sociale verbondenheid. Daar staat en gaat Zeeuwland voor. Voor elkaar!

Ontdekken hoe Zeeuwland de komende jaren, met elkaar én voor elkaar, ambitieus werkt aan plezierig wonen? Kijk op: www.zeeuwland.nl Kerkhof 1, 4301 BZ Zierikzee. Telefoon 0111 418080

November 2013 OSD unplugged 03

Groene stroom ASZ, dat bedrijfsafval inzamelt, rijdt aparte routes voor het plastic, pa­ pier, bouwafval en swill. “Swill is gegaard voedsel van de horeca en zorginstellingen. Dit brengen we naar vergistinginstallaties waar swill wordt omgezet in groene stroom, het restant wordt gecom­ posteerd.’’ Ook op de bouwplaatsen wordt gescheiden ingezameld: verpak­ kingen, puin, hout, steen, zand, pvc, metalen, gips, alles krijgt een nieuw bestemming. Kunststoffen die niet te recyclen zijn, belanden als hoog­ calorische hulpbrandstof meestal in de oven van de cementindustrie. “De as die na verbranding overblijft, wordt voor de productie van cement gebruikt en daarmee is die cirkel toch weer rond.’’

Hoe groen Duurzaam omgaan is Willemijn met je eigen energie Schiettekatte? • heeft en gebruikt de timer op de thermostaat • koopt milieuvriendelijke reini­ gingsmiddelen • koopt veel biologische levens­ middelen, soms zijn dat ook streekproducten • eet bijzonder weinig vlees • heeft te vaak een excuus om de auto te nemen

Laad jezelf regelmatig weer op

je geen kans ziet om je geregeld te ontspannen, stapelen de negatieve effecten van een verhoogde cortisol aanmaak zich op. Het lichaam heeft om te herstellen aan slaap alleen niet meer genoeg en het wordt steeds lastiger om te ontspannen. Dit gaat ten koste van de gezond­ heid en het welbevinden.

Samenwerking Van Zalm ziet dat er in de branche steeds vaker en beter wordt sa­ mengewerkt om beter met afval om te gaan. “Zo loopt er een proef met Groencombinatie SchouwenDuiveland en de gemeente voor gescheiden inzameling van kunst­ stof en restafval op het strand. Hiervoor hebben we containers van drie kuub half ondergronds geplaatst. De eerste resultaten zijn bemoe­digend.”

Luisteren De ontspanning die yoga biedt, heeft alles te maken met inspan­ ning. Een yogales bestaat uit fysie­ ke oefeningen, die gevolgd worden door een eindontspanning. Schiet­ tekatte: “Zonder de yogaoefenin­ gen zou je die ontspanning niet zo ervaren. Door de wisselwerking van spanning en ontspanning te oefe­ nen, ga je ook in het dagelijks leven beter ervaren waar je spanning op­ bouwt of afbouwt. Oftewel waar je energieverlies groot is en waar je energie van krijgt. Je ervaart tij­ dens de les een beter contact met je lichaam en na verloop van tijd kun je ook op andere momenten beter naar je lichaam luisteren. Dit is een van de vele positieve effecten van yoga.’’

Politicus Ad Lansink was de CDA-politicus die eind jaren zeventig in de Tweede Kamer een motie indiende om volgens deze hiërarchie te werken. De Ladder van Lansink bestaat uit de volgende ‘treden’: • preventie • hergebruik • sorteren/recyclen • verbranden

Hoe groen is Erna Verstraaten? • is in het geheel niet groen • Unplugged was een eyeopener • is vast van plan om de zaken nu aan te pakken • het kan heel veel zuiniger, er valt geld te verdienen!

Bedrijfsyoga Veel mensen verrichten tegenwoordig meer cognitief werk. En wie meer cognitief werk verricht, wordt vooral mentaal belast. Het is dan ook logisch dat de ontspanning die daarna nodig is om te herstellen, ook een mentale ontspanning dient te zijn. “Wat doorgaans onvoldoende ont­ spanning oplevert, al zou je denken van wel, is bijvoorbeeld op de bank voor de televisie gaan zitten’’, weet Willemijn Schiettekatte van Yoga­ studio Zeeland in Zierikzee. “Ook bellen, internetten, kletsen met an­ deren, leveren uiteindelijk geen echte mentale ontspanning op en laten het denken niet herstellen. Zorg dat je zelf niet uitgeput raakt en ga duur­ zaam om met je energie.’’

Hersenen Op zijn tijd rust nemen voor het denken, ook buiten de slaap om, is volgens Schiettekatte essentieel voor een goede gezondheid als je hard werkt. Het hoofd leeg maken geeft rust en levert op de langere termijn energie op. “Zoals op de website van de Hersenstichting te lezen is, blijkt dat de hersenen twintig procent van het totale ener­ gieverbruik opeisen. Dat is veel. Aandacht voor het denken is daar­

om minstens zo belangrijk voor een goede gezondheid, als gezond eten.’’

Ontspanning Rust en ontspanning zijn belangrijk voor het lichaam. Wanneer je volle­ dig ontspannen bent, heeft dit een gunstige invloed op je hormoon­ spiegel. De aanmaak van stress­ hormonen (cortisol) daalt. Maar als

Wie af en toe zichzelf oplaadt, gaat dus effectiever met zijn energie om. Zelfs een half uurtje yoga tijdens de lunchpauze, maakt dat mensen daarna weer energiek aan het werk gaan. De concentratie verbetert evenals de lichaamshouding, con­ ditie en flexibiliteit. Ondernemers hebben dan ook een groeiende aandacht voor de effecten van yoga en mindfulness op de werkplek en veel (grote) bedrijven bieden dit hun werknemers aan. Soms eenmalig, soms structureel. Vervolg op pag. 04

‘Schouwen-Duiveland onafhankelijk van fossiele brandstoffen in 2025’

SchouwenDuiveland energieneutraal

Fossiele brandstoffen raken op en de vraag naar alternatieve oplossingen op het gebied van energie neemt snel toe. Er zijn inmiddels diverse oplossingen voorhanden. Zo worden intel­ ligente energienetwerken ontwikkeld en wekken steeds meer gebouwen hun eigen duurzame energie op via zon- en windenergie. De overstap naar energie uit zon, wind, biomassa, getijden, aardwarmte en waterkracht is noodzakelijk om de CO2 uitstoot en onze ecologische voetstap te verkleinen. De energie­ transitie vereist investeringen in nieuwe technologieën, aangepaste voorzieningen en infrastructuur om iedereen van stroom, warmte en koeling te kunnen voorzien. Die investeringen leveren nieuwe economische bedrijvigheid met nieuwe banen op. Duitsland, Denemarken, Spanje en Groot-Brittannië hebben hun maat­ regelen getroffen. Zij geven voorrang aan de toevoer van schone, decentraal opgewekte energie boven centraal opgewekte energie uit fossiele brandstoffen; Nederland loopt hierop achter. Stichting Nederland Krijgt Nieuwe Energie (NKNE) pleit voor een BV Nederland dat binnen 25 jaar onafhankelijk is van fossiele brand­ stoffen. De OSD heeft een kortere horizon voor ogen: 15 jaar. Het image van Schouwen-Duiveland zal een flinke opkikker krijgen door te werken aan een energieneutraal eiland. Om dit te communiceren stel ik voor om een energiebarometer bij de toegang tot Schouwen-Duiveland te plaatsen, die ook ingezet kan worden voor publiciteit. We hebben inmiddels een plan van aan­pak ontwikkeld en projecten opgepakt die als eerste aanzet dienen om aan te tonen dat energieneutraal ook commercieel en uitdagend kan zijn. Wij hebben de handschoen opgepakt en dagen jullie uit om met ons mee te doen. Olivier Verwest Voorzitter OSD

November 2013 OSD unplugged 04

UNPLUGGED Vervolg van pag. 03

Loop 13

’Sociaal

Hoe groen is Jos Rijk? • scheidt papier, glas en plastic • daar waar het kan, maar niet overdreven

ondernemen is van deze tijd’

Yogastudio Zeeland houdt op 23 november een open dag van 10.00 tot 12.00 uur in Zorgboulevard Zierikzee. Belang­ stellenden kunnen een proefles volgen.

Een yoga houding voor elk moment Er zijn honderden lichaamshoudin­ gen, elk met hun eigen uitwerking. Dat betekent dat je ’s ochtends vooral activerende oefeningen kunt doen, zoals de zonnegroet, zodat je klaar bent voor de dag. ’s Avonds zijn de oefeningen vooral gericht het afronden van de dag.

Tijdens de ontbijtsessie bij De Zuidhoek eind september hebben ruim honderd leden van de OSD kennisgenomen van LOOP13. Dit is een initiatief van De Zuidhoek, OSD en de gemeente Schouwen-Duiveland dat zich richt op het stimuleren van nieuwe vormen van sociaal ondernemen.

Hoe groen is Jacqueline Mulder?

• laat water niet onnodig lopen (tandenpoetsen) • scheidt afval • heeft een timer op de thermostaat • twijfelt over zonnepanelen • gebruikt haar wasdroger weinig

De prachtige kracht van

natuursteen Het mooiste materiaal voor uiteenlopende toepassingen: gedenkstenen vloeren trappen dorpels vensterbanken stoepen tafels grote variatie in kleur en tekening onverslijtbaar

t i m m erm an natu u r s te e n Vierbannenstraat 1 - nieuwerkerk telefoon (0111) 641798 nieuwe crooswijkseweg 66b - rotterdam telefoon (010) 4136910 rijksstraatweg 35 - hellevoetsluis telefoon (0181) 337395 berkelsepoort 33b - berkel en rodenrijs telefoon (010) 5110337

www.timmerman-natuursteen.nl

www.autoschadeteam.nl

LOOP13 wil eilandbreed invulling geven aan sociaal ondernemer­ schap door (nieuw) perspectief te bieden aan mensen die op de regu­ liere arbeidsmarkt om tal van rede­

November 2013 OSD unplugged 05

Vervolg van pag. 01

Daarnaast zorgt het voor de samen­ hang.’’ Er zijn twee concrete projecten op­ gezet: Parkeren en Vervoer en Energiediensten. Beide zijn tijdens de ontbijtsessie van 25 september gepresenteerd, evenals een filmpje dat laat zien hoe het werken buiten De Zuidhoek (in dit geval schoon­ maak) door de medewerkers ge­ waardeerd wordt en hoeveel ze daarvoor over hebben.

Businessplan Parkeren en Vervoer richt zich op het aangepaste parkeerbeleid in de binnenstad van Zierikzee. Met energievriendelijk vervoer kunnen toeristen en andere bezoekers van de gratis parkeerterreinen naar het centrum worden vervoerd. “Ini­ tiatiefnemer Martin Janssen en Monique Smelik van Eco Scooters Zeeland werken aan een business­ plan waarbij zij naast het vervoer in en rond Zierikzee ook andere opties meepakken’’, weet Rijk. “Er liggen tal van mogelijkheden. Samen­ werking met andere (vervoers)be­ drijven maakt deel uit van het plan, evenals de inzet van medewerkers van De Zuidhoek.’’ nen moeilijk aan een baan komen. Door met ondernemers de krach­ ten te bundelen in concrete projec­ ten zouden deze mensen (betaald) werk buiten De Zuidhoek kunnen vinden. “We hebben eerst via work­ shops een marktverkenning uitge­ voerd’’, vertelt Jos Rijk, directeur van De Zuidhoek. “Daaruit bleek dat er onder ondernemers een groeiende bereidheid is om naast de reguliere bedrijfsvoering iets meer te willen betekenen voor de maatschappij. Voor het bedrijf kan het interessant zijn om met con­ crete voorbeelden aan te geven dat het daadwerkelijke deelneemt aan

sociaal ondernemen. De winst ligt gewoon op straat, je moet het al­ leen organiseren.’’

Concrete projecten Inmiddels is het Kernteam Sociaal Ondernemen geformeerd dat initi­ atieven gaat nemen voor sociale projecten. Dit team bestaat voor­ alsnog uit Martin Bouwman (Afval Service Zeeland), Siemco Louwerse (Watersnoodmuseum), Co Schot (Marina Port Zélande) en Martin Janssen (Ibeks). Rijk: “Het kern­ team gaat ondernemers stimule­ ren om sociaal ondernemen te in­ tegreren in hun bedrijfsvoering.

Energieneutraal Ook voor de Energiediensten heb­ ben Deurloo Installatiebedrijf, AOC Energie en initiatiefnemer Daniël Lodders van Saman Groep in een eerste overleg de intentie uitge­ sproken om in gezamenlijkheid projecten te ontwikkelen. “De Zuid­ hoek heeft ruimte voor vijfduizend zonnepanelen. We zijn aan het kij­ ken hoe de investering in deze pa­ nelen voor alle partijen interessant kan worden, bijvoorbeeld in de vorm van een coöperatie. Mede­ werkers van De Zuidhoek kunnen de administratieve kant van het

Je kunt tegenwoordig zelf energie inkopen, produceren en verkopen zonder tussenkomst van een energiebedrijf en een coöperatie is daarvoor een goede vorm. Die productie willen we natuurlijk duurzaam inkopen of opwekken, bijvoorbeeld door zonnepanelen op onze daken te plaatsen. Als collectief in energiediensten kunnen we ook onder meer scholen en openbare gebouwen verwarmen.’’ “Daarnaast willen we de coöperatie en onze andere plannen koppelen aan sociaal ondernemen. De ondernemers die aanwezig waren bij het LOOP13 ontbijt in september bij De Zuidhoek hebben hier al meer over gehoord. Mensen die moeite hebben om op de arbeidsmarkt een plekje te verwerven, zouden via de coöperatie wellicht wel aan de slag kunnen. Ook

energiebeheer uitvoeren. Dit pro­ ject gaat ook een bijdrage leveren aan het streven om te komen tot een energieneutraal SchouwenDuiveland.’’

Samenwerking “De samenwerking met de OSD is natuurlijk cruciaal’’, vervolgt de directeur. “Dat geldt ook voor de gemeente die ons bijvoorbeeld on­ dersteunt met de aanwezige kennis op het gebied van (start)subsidies.

daarvoor is de brede inzet van onze leden belangrijk. We gaan dit plan en de overige ideeën verder concreti­ seren en presenteren. Onder meer via de komende nummers van OSD Profiel en onze site www.osdsignaal.nl.’’ “Ik hoop natuurlijk dat iedereen net zo enthousiast is als ik ben. Een energie­neutraal Schouwen-Duiveland is goed voor ons, voor ons werk maar vooral ook voor onze kinderen en kleinkinderen. Zodat we allemaal verder kunnen op deze aardbol. En als we met een energieneutraal Schouwen- Duiveland een voorbeeld kunnen zijn voor anderen, zou dat helemaal mooi zijn. Dit past uitstekend in het eilandmarketingbeleid. We kunnen dit echter niet alleen, wij zijn slechts initiatiefnemers en we hebben ondernemend Schouwen- Duiveland nodig voor het echte werk!’’

Maar uiteindelijk gaat het erom dat ondernemers elkaar opzoeken en een coöperatieve samenwerking aangaan waarbij energie in de vorm van mensen en duurzaamheid vrij­ komt. En dat zij elkaar wat gunnen.’’ Ondernemers die interesse hebben in een van beide projecten, of zelf ideeën hebben voor een sociaal ondernemen-project, kunnen con­ tact opnemen met Jos Rijk, T: 06 45128137, [email protected].

Energiemotor De Zuidhoek werkt aan een ener­ giemonitor. Deze gaat bijhouden wat er aan zon- en windenergie is

gewonnen en aan sociaal onderne­ merschap. De energiemonitor zal geregeld gepubliceerd worden.

Sociale Ondernemingen in Schouwen-Duiveland 140

Hoe groen is Ralph Ranshuijsen? • scheidt papier en glas, maar geen plastic • heeft een slecht geïsoleerd huis • ergert zich aan de (verplichte) ondergrondse containers waardoor groenafval niet meer gescheiden wordt. Brengt daarom zijn groenbak naar een straat waar deze wel nog wordt geleegd

120 100 80 60 40 20 0 3e kwartaal 2013

Deze grafiek geeft het aantal ondernemingen weer die personen vanuit de participatiedoelgroep in dienst hebben of die werkzaamheden laten ver­ richten door personen vanuit de participatiedoelgroep.

Deze grafiek geeft het aantal ondernemingen weer die personen vanuit de

LOOP staat voor een economische, sociaal maatschappelijke beweging. De Zuidhoek, de gemeente SchouwenDuiveland en ondernemend Schouwen-Duiveland ontwikkelen vanuit een coöperatieve gedachte nieuwe

vormen van sociaal ondernemen, die vervolgens worden uitgevoerd. En 13 staat voor 2013, het jaar waarin het initiatief is genomen om sociaal ondernemen op de kaart van Schouwen-Duiveland te zetten.

November 2013 OSD unplugged 06

UNPLUGGED

“Wij hebben één doelstelling: u gaat vanavond met meer energie weg, dan dat u hier gekomen bent. Zo te zien gaat dat lukken.”

“Ik weet nu wat een passief huis is.’’

“We hebben al enige maanden een blijkbaar onoplosbaar probleem met een klant in Japan. Na vanavond gaan we die casus eens met omdenken benaderen.”

“Dit evenement is echt een succes en zonder meer voor herhaling vatbaar!”

November 2013 OSD unplugged 07

“Er zijn veel plannen en dat kunnen we niet alleen. We hebben de ondernemers nodig om ze samen uit te voeren.”

“Dat omdenken heb je niet zo een, twee, drie onder de knie, dat is best lastig.”

“Er was zoveel gesteggel rond de energielabeling van woningen, dat ik nu nog niet precies weet hoe het zit, was het nu wel of niet verplicht?”

“Dit is serieus een leuke avond!.’’

November 2013 OSD unplugged 08

UNPLUGGED

De auto aan het stopcontact

De consument heeft een groeiende interesse in elektrische auto’s. Daar zijn vooral economische redenen voor. Zo betaal je bij de aanschaf van een elektrische auto geen BPM. Ook hoef je tot 2015 geen wegenbelasting te betalen. En koop je zakelijk een elektrische auto of lease je ‘m, dan rekent de fiscus tot 2014 geen bijtelling. Niet minder aantrekkelijk is dat de elektrische auto’s heel zuinig met hun energie omgaan en daarmee goedkoper zijn dan hun conventionele broertjes. O ja, niet onbelangrijk: er komt ook geen CO2 uit de uitlaat. Dat maakt de elektrische auto een stuk groe­ ner waar het een groot deel van zijn economische voordelen aan dankt. Zeker voor de grote steden maken elektrische auto’s het verschil in de uitstoot van fijnstof en stikstofoxi­ den. Ook zijn ze een stuk stiller, misschien zelfs wel te stil.

Tegenover deze (economische) voor­ delen staat wel dat de aanschaf van deze auto’s prijzig is. Ook is nog on­ duidelijk hoe lang de batterij mee­ gaat en welke kosten er mee ge­ moeid zijn om deze te vervangen. Ook is de actieradius nog beperkt tot circa 150 kilometer, daarna moet hij aan het stopcontact en dat duurt enkele uren. Tenzij er een

Hoe groen is Ramona van Zweden? • • • •

scheidt afval heeft geen gloeilampen meer pakt de fiets weet sinds zij de opening van windpark Kreekrak presenteerde alles over windenergie • woont in een slecht geïsoleerd dijkhuisje dus trekt wat vaker een trui aan

Michiel Kievit in de Zoe.

snellaadpunt in de buurt is, dan ben je met een uurtje klaar. Volgens de Unplugged quiz zouden er negen e-palen op Schouwen-Duiveland staan. Kenners menen dat dit er meer zijn. Wie een elektrische auto wil kopen, kan op Schouwen-Dui­ veland bij ver­­schillende dealers te­ recht. Een korte inventarisatie in alfabetische volgorde.

Citroën: Cees den Boer van Auto

Goedbloed heeft wel een elektrisch model staan. Dit wordt echter in 2014 vervangen door een geheel nieuw type. Het heeft dus niet zoveel zin om de specificaties te geven.

ter mee rijden en er komt alleen water uit de uitlaat’’, zegt Maarten van der Gijp van Hyundai Landegent. “Vooralsnog zit er geen accijns op waterstof, dus dat wordt goed­koop rijden.’’

Mazda:

“We zijn eigenwijs en hebben geen elektrische auto’’, vertelt Eric Legemaate (Auto Lege­ maate). “Mazda kiest ervoor om met nieuwe technieken een echt zuinige en groene auto te leveren die zich in de praktijk heeft bewe­ zen, de SkyActiv.’’

Mercedes: In 2014 verwacht Mer­

cedes-Benz Louwerse de eerste elektrische auto, in de B-klasse. Robin van Schagen: “Maar die is zo nieuw, daar heb ik geen specifica­ ties van. Die is net in oktober in Duitsland geïntroduceerd.’’

Opel: Jawel, Opel heeft een elek­

trische auto en Leendert Hameete van Knöps Noordgouwe kan speci­ ficaties van de Opel Ampera geven (met range extender voor langere afstanden). Vermogen: 111 kW (150 pk)

Ford:

De elektrische Ford Focus wordt slechts door twee Neder­ landse dealers verkocht, zo vertelt Kees Groeneveld van Auto Adria. “Vanwege de infrastructuur aan op­ laadpalen kiest Ford voor hybride modellen voor de C-MAX en de Mondeo. Die komen in 2014 uit.’’

Hyundai: Dit merk kiest voor wa­ terstof en komt met de Tuckson ix35 Fuel Cell, vanaf 2015 volop in productie. “Je kunt er 600 kilome­

De Opel Ampera met Leendert Hameete.

Een goede relatie, daar tekenen wij voor Herinneren Leren Vooruitkijken

Havenpark 21, 4301 JG Zierikzee, Postbus 60, 4300 AB Zierikzee T 0111 415 051, F 0111 413 655, [email protected] www.andriessenzonnevylle.nl

Weg van de Buitenlandse Pers 5, Ouwerkerk. Tel 0111-644382 [email protected]

November 2013 OSD unplugged 09

Hoe groen is Piet van Gelder?

Snelheid: 150 km/u Bereik: 85 km (500 met range extender) Zitplaatsen: 4 Vanaf: € 48.295

• pakt vrijwel altijd de fiets (zelfs met schoolkamp naar Engeland of België) • scheidt het afval • heeft echter een te grote auto met te hoge CO2 uitstoot omdat hij en zijn kinderen zo lang zijn.

Peugeot: Automobielbedrijf De Nobelpoort kan de Peugeot iOn le­ veren. “Die is supersnel geladen via snelladen, met een half uur kun je weer verder’’, weet Robert van Ast. Vermogen: 47 kW (64 pk) Snelheid: 130 km/u Bereik: 130 km Zitplaatsen: 4 Vanaf: € 29.990 Renault: Renault kent maar liefst

vier modellen met een elektrische variant en heeft een eer hoog te houden op het gebied van elektri­ sche auto’s. Michiel Kievit van Auto Kievit kiest voor de Zoe. Sterker nog, tijdens Unplugged bood hij een weekeind proefrijden met de Zoe aan voor degene die de allerlaatste vraag van de quiz wist te beant­ woorden. Daniël Lodders was de winnaar. Vermogen: 65 kW (88 pk) Snelheid: 135 km/u Bereik: 130 km Zitplaatsen: 4 Vanaf: € 20.990 (excl. verplichte accuhuur)

Suzuki: “We moeten het nog even met benzine en diesel doen’’, meldt Anton Ista van Autobedrijf W.C. Ista & Zn. “Maar binnen een half jaar verwachten we de eerste elektri­ sche auto.’’ Toyota:

“Nee Toyota heeft geen volledig elektrische auto, je kunt wel de Prius Plug-in laden zodat je een stuk geheel elektrisch kunt rij­ den’’, legt Simone Heberlé van Au­ toservice Mol uit. “Over twee jaar komt Toyota met de waterstofauto, die staat nu op de beurs in Tokio.’’

Wind - water - zon

Dynamic Art Sculpture Afgelopen zomer stonden er in een weiland langs de N57 bij Ellemeet opvallende beelden die in beweging werden gezet door de wind. Zij waren het resultaat van inspanningen van circa driehonderd technasium leerlingen van vier scholen, in opdracht van Dynamic Art Delta. De leerlingen van een technasium werken vanuit de bètavakken aan onderzoek en ontwerp. Energie in welke vorm dan ook, is een dank­ baar onderwerp. Ook de kinetische

De adviseur naast de ondernemer

Bij een softwarebedrijf zorgen we dat iedereen zich kan ontwikkelen

www.SchipperGroep.nl Accountants >> Fiscaal >> Corporate Finance >> Pensioen >> Personeel & Organisatie

sculpturen die voor de vierde keer in het weiland geëxposeerd wer­ den, hadden met energie te maken. “Deze opdracht ligt op het snijvlak van kunst en techniek’’, vertelt Piet

van Gelder, docent natuurkunde en coördinator (technator) van het technasium Pontes Pieter Zeeman. “De leerlingen moeten als ‘indus­ trieel ontwerper’ op schaal een dy­ namisch kunstobject ontwerpen en bouwen volgens het cradle-to-cradle principe. De dynamiek ontstaat uit water, wind en zon en de Zeeuwse identiteit moet zichtbaar zijn. Kort­

om, het moet iets ‘moois’ worden dat energie opwekt.’’

Toekomstige beleidsmakers Dat laatste blijkt het lastigste te zijn. De berekeningen die horen bij energieopwekking zijn niet eenvou­ dig en niet elk groepje kon ermee uit Vervolg op pag. 10

November 2013 OSD unplugged 10

UNPLUGGED

Hoe groen is Karin Jumelet? • • • •

Getijde

rijdt in een auto categorie B scheidt alle afval heeft te veel gloeilampen in huis probeert zo min mogelijk kilometers te maken door afspraken slim in te plannen

Vervolg van pag. 09

de voeten. Van Gelder: “Toch houd ik zoveel mogelijk vast aan die eis; we zijn ten slotte geen veredeld knut­ selclubje, ze moeten er echt wijzer van worden. Bovendien is het goed om de leerlingen te laten nadenken over de eindigheid van fossiele ener­ gie en de ruime beschikbaarheid van water zon en wind. Zij zijn onze toekomstige beleidsmakers.’’

Kennisuitwisseling Om de techniek van mechanische omzettingen onder de knie te krij­

gen, kregen de technasium leerlin­ gen (havo en vwo) van Pontes Pieter Zeeman uitleg van de leerlingen vmbo techniek. “Die onderlinge uit­ wisseling van kennis is natuurlijk heel leuk. Leerlingen benaderen ook praktijkmensen uit het (lokale) be­ drijfsleven. Overigens pakt elk tech­ nasium het onderwerp op zijn eigen manier op. Er zijn in Nederland 75 technasia aangesloten bij de koepel­ organisatie, in Zuidwest-Neder­land zijn er vijf. Volgend jaar doen alle vijf aan deze opdracht mee.’’

Een ander recent energieproject voerde naar de getijdeturbine in de Westerschelde waar werd samen­ gewerkt met de gemeente Borsele. Ook de getijdencentrale in de Brou­ wersdam, in samenwerking met Rijkswaterstaat, was een (theoreti­ sche) onderzoeksopdracht. “We staan altijd open voor onder­ zoeksopdrachten voor en met de praktijk. We merken dat bedrijven betrokken zijn, dat blijkt ook uit onze sponsoren Zeelandia, Airpack Bema Kunststoffen en Krijger Mole­ naars. Onderwijs en onder­ nemers horen bij een leefbaar eiland,’’ aldus Van Gelder.

Stichting Dynamic Art Delta uit Wis­ senkerke organiseert in 2014 voor de vijfde keer de Dynamic Art Sculpture tentoonstelling voor leerlingen van technasia. Naast kunst wil de stich­ ting beweging in de samenleving brengen. De keuze van het locatieter­ rein betekent ook iets voor het toe­ risme dat er dagelijks langs rijdt.

De winnaars van Pontes Pieter Zeeman – Rink Boerma, Jaron Das, Evi van der Male en Wilco van der Nat – mochten op uit­ nodiging van de gemeente hun dynamische sculptuur aan koning Willem Alexander en koningin Máxima laten zien.

12345

ervaar het gemak van de

Mol tankpas

Een goede adviseur leest ze allebei.

TANKPAS

12345

Renesse Brouwershaven Burgh Haamstede

Kerkwerve Noordgouwe Ooltgensplaat Oosterland Bruinisse Zierikzee

Macro en Micro. Het grote plaatje en de ontwikkelingen dichtbij. Als ondernemer weet u als geen ander dat ze allebei belangrijk zijn. En zoekt u een adviseur die oog heeft voor beide. Die niet blijft hangen in grote, ongrijpbare verhalen. Maar zich ook niet blindstaart op wat er in zijn directe omgeving gebeurt. Zo’n adviseur vindt u bij DRV. We zijn een kantoor met kennis van de regio. Met mensen die persoonlijk begaan zijn met uw situatie en zich voor geen vraag te ‘groot’ voelen. Maar die tegelijkertijd weten wat er in de wereld aan de hand is. En wat dat voor u gaat betekenen. Daarvoor zorgt de gebundelde kennis en ervaring van onze 11 kantoren in Zuidwest Nederland.

Nieuwerkerk

Kamperland

Middelburg

Kats

Goes

Vlissingen

Veilig, vertrouwd, voordelig & vierentwintig uur Met 21 tankstations in Zuidwest Nederland zijn de Shell en Avia stations van Mol altijd dichtbij. Tanken met de tankpas van Mol, da’s pas handig!

DRV Accountants & Adviseurs. Stilletjes één van de beste kantoren van Nederland. Mol Schuddebeurs BV • 0111 453 330 • www.mol-olie.nl -0010_210x148mm_Regio_Zeeland_adv_OF.indd 1

07-02-13 17:17

November 2013 OSD unplugged 11

De toekomst vanuit een energieneutraal uitgangspunt

Hoe groen is Theo Nieuwenhuizen? • hergebruikt opgevangen water • werkt eigen energie op • heeft huis opgeplust van energielabel D naar A

Schouwen-Duiveland als energieneutraal eiland in 2040. De gemeente en de OSD maken zich er sterk voor. Inmiddels loopt er een traject dat deze optie voorbereidt. Wageningen UR begeleidt het project Duurzame Energielandschappen en Ecosystemen voor Schouwen-Duiveland. Als je energieneutraal googled, krijgt je ruim 260.000 hits. De eerste pagi­ na’s worden vooral gevuld met sites en artikelen over energieneutraal bouwen en renoveren van woningen en gebouwen. Op Schouwen-Duive­ land wordt het begrip breder getrok­ ken dan de bouw: het hele eiland zou energieneutraal moeten worden. Daarbij kijkt de gemeente naar de totale energiebalans (aanschaffing, omzetting en gebruik van alle ener­ gievormen binnen de gemeente).

Energielandschappen Voorwaar geen geringe ambitie. En de eerste stappen worden gezet. In opdracht van de gemeente verricht

Wageningen UR onderzoek naar de actuele en toekomstige energie­ vraag in relatie tot de ruimtelijke inrichting. Daarbij worden de sce­ nario’s uit de toekomstvisies Tij van de Toekomst en De Kering 2039 be­ keken vanuit een energieneutraal uitgangspunt. “De gemeente wil duurzame, inte­ grale energielandschappen ont­ werpen’’, legt projectleider Kees Hendriks uit. “Dit project brengt de potentie van het landschap in kaart met de relevante ecosystemen. We onderzoeken hoeveel energie er nu en in de toekomst nodig is en in­ ventariseren welke (ondernemers) plannen op stapel staan.’’

Passende energieopwekking De focus ligt op duurzame energie voor diverse vormen van landge­ bruik en waterbeheer. Ook wordt gekeken naar de mogelijkheden die de infrastructuur en de bebouwde omgeving bieden voor opwekking, opslag en transport van hernieuw­ bare energie. Uiteindelijk moet er een keuze gemaakt worden voor de soorten energieopwekking. Die zul­ len ook in de vorm moeten passen bij Schouwen-Duiveland en bij de keuzes die gemaakt zijn vanuit de toekomstvisie Tij van de Toekomst en de toekomstscenario’s van De Kering 2039.

Art-Impressie getijdencentrale Brouwersdam.

Praktisch en pragmatisch Het project is een publiek-private samenwerking met Rijkswater­ staat, de provincie Zeeland, ingeni­ eursbureau TAUW, Bureau Odinot/ Made in Zeeland en WereldRegio en drie ondernemers, Habo Hove­ niers, Hotel De Zeeuwse Stromen en Interieur Paauwe. Theo Nieuwen­ huizen (Habo Hoveniers): “Vanuit het bedrijfsleven kunnen we prak­ tische kennis en pragmatische op­ lossingen inbrengen zodat het geen theoretisch verhaal wordt dat op de plank blijft liggen.’’

deel van biomassacentrales is dat zij uitstekend de pieken kunnen opvangen van de recreatiesector. Door te kiezen voor decentraal krijg je minder transportstromen.’’ De kleinschaligheid past bovendien be­ ter bij de uitstraling en het imago van (toeristisch) Schouwen-Duiveland.

Relevante informatie De ondernemers willen direct aan de slag, weet Hendriks. De inventa­ risatie moet echter eerst de basis leggen voor de vervolgstappen. “Dit jaar rapporteren we de potenties. In de eerste maanden van 2014 leg­ gen we in workshops ondernemers scenario’s voor waar zij vanuit hun plannen, ervaringen en ideeën op kunnen reageren. Wij willen geen

visie opleggen, maar relevante in­ formatie geven die bruikbaar is voor toekomstplannen voor de kor­ te en lange termijn.’’

Bundelen en verbinden Hendriks benadrukt dat het niet de bedoeling is om ondernemers indi­ vidueel te adviseren. “Wel kunnen we initiatieven bundelen en verbin­ dingen leggen. Uiteindelijk willen we het ruimtegebruik op SchouwenDuiveland optimaliseren in relatie tot de energievraag.’’ “Aan ons ondernemers is het om straks de handschoen op te pak­ ken’’, meent Nieuwenhuizen. “Al wordt het niet altijd zo benoemd, energieneutraal leeft wel op Schou­ wen-Duiveland.’’

Hoe groen is Ed Troost? • binnen redelijke proporties • we rijden op de camping elektrisch • en privé gewoon met een mooie auto • vooral mijn vrouw scheidt de verschillende soorten afval

Decentraal

Vezels Vitamine B1 Vitamine B2 Vitamine B12 Vitamine C IJzer

Vol vitamines, maar ook hartstikke lekker! De naam zegt het al: Vikorn vitaminebrood zit vol vitamines. Maar wist je dat Vikorn vooral wordt gekocht omdat het gewoon hartstikke lekker is?* Wist je trouwens ook dat niet ieder brood vitaminebrood mag heten? Volgens EU wet- en regelgeving moet je wetenschappelijk bewijzen dat toegevoegde stoffen kunnen worden opgenomen in je lichaam. Vikorn bewijst het: het is hartstikke gezond en lékker!

www.vikorn.nl

*consumentenonderzoek Zeelandia 2010

Vikorn vitaminebrood is een bron van:

Als voorbeeld noemt Nieuwenhui­ zen kleinschalige biomassacentra­ les. Die kunnen stoken op onder meer het snoeihout van houtsin­ gels langs campings, bungalow­ parken en wegen. “Je legt geen productiebossen aan die hier ook niet horen, maar wel bredere stro­ ken bosschages en bomen op logi­ sche, passende plaatsen. Het voor­

Duurzaam is niet altijd eenvoudig Ed Troost (Julianahoeve, Renesse) heeft drie onderzoeken laten uit­ voeren om te zien welke opties er zijn om nog duurzamer met energie om te gaan. “Die onderzoekers kwamen er niet uit. Met een elektri­ citeitsprijs van 8 cent kw/u en een

gasprijs van 31,13 cent per kuub is geen enkele investering rendabel en leveren zonnepanelen of warm­ tekoudeopslag ons niets op; de te­ rugverdientijd is onrendabel lang. Het enige dat we nog zouden kun­ nen doen is het toepassen van LED verlichting en daar zijn we nu mee bezig.’’ Vervolg op pag. 12

November 2013 OSD unplugged 12

Vervolg van pag. 11

Troost kent collega’s waar het energie- en waterverlies groot is. “Zij laten het letterlijk en figuurlijk lopen en die krijg je met geen enkel project mee, ook niet toen er nog subsidie voor bestond. En lang niet iedereen kan zich de investeringen voor verduurzaming op dit moment veroorloven. Kun je het wel, dan doe je het omdat je je verantwoor­ delijk voelt voor deze planeet.’’

Proeftuin Schouwen-Duiveland lijkt opnieuw ontdekt te zijn. Deze keer niet door landveroveraars uit het verleden of toeristen uit het heden, maar door onderzoekers en studenten van uni­ versiteiten en hogescholen, door Rijks­ waterstaat en door onder­ zoeks­­organisaties. Behalve de WUR (meerdere onderzoeken) zijn ook on­ der meer Alterra, Erasmus Universi­ teit, Avans Hogeschool en Deltares bezig of bezig geweest. En dit lijstje is verre van volledig. Gemeenteambte­

naar Eric Caspers: “De waar­dering van de kennisinstellingen en studen­ ten voor de actieve, open houding van ondernemers is groot. Ze zijn blij met het enthousiasme en de energie en tijd die ondernemers willen ste­ ken in onderzoeken. Dat zingt rond, vandaar dat er een groeiend aantal verzoeken komt. We zijn nu wel bezig met coördinatie en afstemming om ‘overkill’ te voorkomen. Bovendien moeten de resultaten aan onderne­ mers en andere betrokkenen be­ kend gemaakt worden.’’

Hoe groen is Gilbert Heeg? • rijdt voor zijn werk elektrisch • privé met een Landrover • scheidt afval maar plastic laat hij aan zijn vrouw over • huis is slecht geïsoleerd

colofon

OSD Unplugged | Themanummer van OSD Profiel 2013 nummer 3 Opmaak & uitgever | buro111 Jannewekken 2, 4301 HH Zierikzee T: 0111 454141 [email protected] | www.buro111.nl

WEA IS MEER...

In opdracht van Ondernemerskring Schouwen-Duiveland Postbus 187, 4300 AD Zierikzee [email protected] www.osdsignaal.nl

In praktijk zien we dat ondernemers afgeremd worden door de enorme lading regeltjes en voorschriften die aan hun activiteit verbonden is. WEA is een organisatie van samenwerkende accountants en belastingadviseurs, die als missie heeft u zo veel mogelijk rompslomp uit handen te nemen en tegelijkertijd te zorgen dat uw bedrijfsvoering aan de wettelijke vereisten voldoet. Zodat u kunt doen waar u goed in bent.

Redactieteam Hans Beljaars | Inge Heuff | Margo Lemsom | Ralph Ranshuijsen | Nini Soeters Teksten | Heuff Schrijft Fotografie | Joeri de Zeeuw e.a. Advertenties | Nel Bos Verspreiding alle leden van de OSD, werkgevers­ verenigingen, bestuurlijke en ambtelijke instanties van gemeente en provincie, bibliotheken

WEA is meer dan uw accountant en belastingadviseur. Wij kunnen u van dienst zijn op veel vakgebieden, in elke levensfase van uw persoonlijke leven of van uw onderneming. U bent niet ‘zomaar een klant’, u telt mee.

Hoe groen is Jan Deurloo?

• rijdt in een Jeep 3.7 V6 automaat op benzine en kan er geen afscheid van nemen • sinds de voorbereidingen van Unplugged is hij alerter op zijn bandenspanning • en trekt hij ongebruikte opladers uit het stopcontact • woont in een niet geïsoleerd huisje in de polder • doet bij guur weer de luiken dicht en trekt een extra trui aan • scheidt papier en glas, maar plastic scheiden is ‘m te vies

WEA ZEELAND Goes

Middelburg

Zierikzee

Oostburg

Hulst

www.weazeeland.nl