EEN BOEK HEEFT EEN RUG

EEN BOEK HEEFT EEN RUG

In dankbare herinnering aan Anne Gerrit Postma 31-05-1911 — 20-03-1995

EEN BOEK HEEFT EEN RUG

Studies voor Ferenc Postma op het grensgebied van theologie, bibliofilie en universiteitsgeschiedenis

ter gelegenheid van zijn vijftigste verjaardag

onder hoofdredactie van

Margriet Gosker redactieleden

Murk A.J. Popma Eep Talstra Arian Verheij Dick Vunderink 1995 Uitgeverij Boekencentrum B.V. - Zoetermeer

CIP-GEGEVENS KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, DEN HAAG

Boek Een boek heeft een rug: Studies voor Ferenc Postma op het grensgebied van theologie, bibliofilie en universiteitsgeschiedenis / onder hoofdred. van Margriet Gosker ... [red. Murk A.J. Popma, Eep Talstra, Arian Verheij en Dick Vunderink]. Zoetermeer : Boekencentrum. Voor Ferenc Postma ter gelegenheid van zijn vijftigste verjaardag. Ook teksten in het Fries, Duits, Hongaars, Frans en Engels. ISBN

90-239-0395-1 639

NUGI

Trefw. theologie / bibliofilie / wetenschappelijk onderwijs ; geschiedenis

ISBN

90-239-0395-1

© Copyright 1995 Margriet Gosker, Amstelveen

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de rechthebbende. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 jº het Besluit van 20 juni 1974, St.b.351, zoals gewijzigd bij Besluit van 23 augustus 1985, St.b.471 artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 882, 1180 AW Amstelveen). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) 1912 dient men zich tot de rechthebbende te wenden.

INHOUD Vooraf: over de geheimenissen van het 'Liber Amicorum' Margriet Gosker

Een boek heeft een rug

9

Dick Vunderink

Overschatting van het geschreven woord

15

I. De invloed van woorden en het Woord Tjitze Baarda

U bent nog geen vijftig jaar en ú hebt Abraham gezien?

23

Gerrit Hartvelt

De weg van het woord

32

Wim Janssen

Een mens denkt wel eens hardop

39

Murk A.J. Popma

W.J. Van der Molen als grensganger 44

Awraham Soetendorp

Ik wil tijdloos verder leven ... 4 mei 1995 Vijftig jaar na de bevrijding ... 6 mei 1995

50 51

Jan Veenhof

De protestantse orthodoxie, het fundamentalisme en de waarheidsvraag

54

De heilige Schrift in Mokum

61

Anton Wessels

II. De wereld van de bibliofiel en het oude boek R. Breugelmans

De Worth Library in Dublin

71

Anikó Deé Nagy

Dutch cultural remains in Marosvásárhely

74

Ferenc Postma

De Teleki-Bolyai Bibliotheek in Tîrgu Mure / Marosvásárhely

81

Gerard Jaspers

'De Thee die hier de ziel geniet van blad tot blad'

85

Bert Krikke

À la recherche

90

Corrie Ridderikhoff

Hugo de Groot en een kist zonder boeken

99

III. De Peregrinatio Hungarica Philippus H. Breuker

Hongarije in het werk van de Friese dichter Eeltje Halbertsma

115

Zsolt Geréb

Karl Barth hermeneutikai alapelvei és erdélyi írásmagyarázat megújhodása

122

De ondertekening van de 'Formulieren van Eenigheid' door de Hongaarse theologen bij hun promotie aan de Universiteit te Leiden

131

Froukje de Hoop

'Magyar Kálvinista vagyok'

138

Annamária Kabán

Le Dictionnaire historique de la langue hongroise de Transylvanie

142

Melius Juhász Péter Herbáriuma

145

Johannes Coccejus und das Bemühen um die Herausgabe der Schriften von Johann Arndt

148

Sándor Ladányi

Die ersten ungarischen Studenten von Coccejus

152

Huba Mózes

Concerning the personality picture of a community

155

Jacob van Sluis

Tolerantie en andere pleidooien van Georg Frederik thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg

158

János Hermán

Bálint Keser

IV. Het oude testament — en de computer Hendrik Jan Bosman

Twee lichte bijbelverzen

165

Janet Dyk

Who shepherds whom?

166

Tibor Marjovszky

Midrash Mislé

173

Ferenc Postma

Hebräische Grammatiken in Ungarn und Siebenbürgen

181

Eep Talstra

Een leviet en zijn broeders

193

Kálmán Tóth

Een merkwaardige werkwoordsvorm in een merkwaardige tekst 203

Arian Verheij

Lees, maar er staat niet wat er staat

207

Marc Vervenne

Het lied bij de zee. Exodus 15: 8

212

Jan Wim Wesselius

'De steen die door de tempelbouwers...'

221

Margriet Gosker

Bibliografie

225

Tabula Gratulatorum

Felicitatieregister

229

8

Vooraf Over de geheimenissen van het 'Liber Amicorum'

9

Een boek heeft een rug Margriet Gosker, Amstelveen

'Een boek heeft een rug!' Van wie anders is deze gevleugelde uitspraak afkomstig dan van Ferenc Postma zelf, de man van het illustere boek? Zijn boekenliefde was reeds vanaf zijn jonkheid een klare zaak. Waar bleef toch het boodschappengeld — eigenlijk bestemd voor de paardenslager op de hoek? Verdween het niet op geheimzinnige wijze in de zakken van de boekhandelaar, uit wiens magazijn de kleine boekverslaafde voor enkele luttele guldens zijn felbegeerde pocketboekjes wist te bemachtigen? En was de keuze van zijn beminde gade soms niet mede ingegeven door de kwaliteit en de kwantiteit van haar boekerij? De aandachtsvelden waarop Ferenc Postma zich gaarne beweegt zijn niet alleen nogal specialistisch, maar bovendien bestrijken ze een breed terrein van cultuur, historie en wetenschap. Het continuüm in zijn leven wordt zonder enige twijfel gevormd door het alfabet, of — om in zijn eigen terminologie te blijven — het Alef-Beth van de Lieve Litterae. Wie 'literatuur' schrijft in plaats van 'litteratuur' kan rekenen op een licht fronsen zijner wenkbrauwen, evenals degene die de euvele moed heeft het oude 'Transsylvanië' — in plaats van met een dubbele — slechts met een enkele s neer te schrijven. Waar blijft — heu, me misere! — het Latijn, wanneer zelfs het aloude Nederlandsch zijn Latijnse sporen niet verdient, maar verliest? Zoals men kan bevroeden is de jubilaris niet alleen in meer dan één opzicht 'vasthoudend', maar bovendien leeft hij moeiteloos tijdloos. En als bij geen ander leeft bij hem het besef: 'Verba volant, scripta manent'. Als dat geen 'overschatting' is 'van het geschreven woord'... De bijdragen in deze bundel zijn zo goed mogelijk rond vier centrale thema's gerangschikt, al zijn er ook grensgevallen. De thema's zijn: I. II. III. IV.

De invloed van woorden en het Woord. De Bibliofiel en het oude boek. De Peregrinatio Hungarica. Het Oude Testament en de computer.

De bijdrage over Hebreeuwse grammatica's van de hand van de jubilaris zelf — evenals het artikel over de Teleki Bibliotheek door zijn vrouw buiten zijn meeweten aan zijn computer ontfutseld — is zo'n grensgeval. Maar ook andere artikelen zouden in meer dan één hoofdstuk onder te brengen zijn.

10

Ferenc Postma is iemand die zich monter in heel verschillende werelden beweegt. Is hij een Hebraïst met bibliofiele neigingen? Is hij een wetenschaps-historicus, die zich scrupuleus toelegt op het gebied van de universiteitsgeschiedenis en dan vooral de 'Peregrinatio Hungarica' en de 'Franeker Academie'? Is hij een kenner van 'de heilige Schrift in Mokum'? Is hij een grammaticus, die zich er op toelegt het computersysteem SARA op bijbelteksten los te laten, teneinde ongekende synchrone en diachrone verbanden op het spoor te komen? Met het perfectionisme van een laat-middeleeuwse miniatuur-schilder kan hij zich enerzijds volstrekt toewijden aan het allerminiemste detail, zoals de links-en-rechts-om-draaiende 'aanhalingstekens' (vooral prachtig in het veelgebruikte Times Roman-lettertype, maar onmogelijk te realiseren in Palatino), anderzijds is hij altijd weer een grensganger die zich zeker niet laat opsluiten binnen bestaande conventies en vakmatigheden. Hoe het ook zij, hij is in elk geval een speurneus van het zuiverste water. Voorts is hij eveneens een 'grammavoor' van de onderste tot en met de bovenste plank. Wat hij in zijn leven niet allemaal naar binnen heeft gewerkt! De oude klassieken, Latijnen en Grieken... de Oriëntalen heeft hij vermalen; zijn lust is uitgegaan naar Spijkerschrift en Hiëroglyfen, naar Ugaritisch, Akkadisch en Aramees. Talloze hebreeuwse letteren en grammatica's en evenzovele neo-latijnse manuscripten en incunabelen heeft hij teder gestreeld en vervolgens hongerig verorberd. Als theoloog — maar meer nog als gelovig en denkend mens — staat hij langdurig en ongeneeslijk onder de invloed van het Woord en de woorden, minder levend in het spanningsveld van 'orthodoxie, fundamentalisme en de waarheidsvraag' dan wel in dat van het 'verzameld verlangen.'1 Zo is er altijd weer dezelfde spanning tussen het wenselijke en haalbare, of om het maar eens theologisch te zeggen: de spanning tussen het 'reeds' en het 'nog niet'. Altijd op zoek naar het 'juiste' en het 'ware' woord, niet zo snel tevreden met het voor-de-hand-liggende. Reeds een halve eeuw lang gaat hij zo 'de weg van het woord'. Welnu, wat zal men deze man-van-het-woord bij het bereiken van zijn vijftigste levensjaar anders aanbieden dan een 'Liber Amicorum', een vriendenboek? Zegt niet het schriftwoord: 'U bent nog geen vijftig jaren en ù hebt Abraham gezien?' De redactie was evenwel niet de enige die zoiets kon bedenken, zoals de oplettende lezer onder het lezen wel gewaar wordt. En mochten onze woorden te kort schieten om het wezenlijke uit te drukken... Het zij zo. Ook hindert het niet. Nu ja, een mens denkt wel eens hardop. II. Een boek heeft een rug, zo weet de bibliofiel. Een boek zonder rug is gelijk aan een mens zonder ruggegraat, slap, doorgebogen, gammel, futloos en lamlendig. Maar een boek 'met een rug' heeft veerkracht en spankracht. Het leeft, zo weet de bibliofiel. Levend leder streelt hij teder. Een prachtige perkamenten 'Prijsband' poetst hij tot hij prijkt. Goud-op-snee 1

'Verzameld verlangen' is de titel van een expositie van het Nederlands Genootschap van Bibliofielen, dat van 1 oktober tot en met 3 december 1993 exposeerde uit het bezit van leden in de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage. Het is tevens de titel van de catalogus van de betreffende expositie.

11

brengt zijn ziel tot verrukking, evenals minuskel en majuskel. Een boek moet men niet pakken of grijpen, maar eerbiedig ter hand nemen en voorzichtig voelen en tasten. En dan verzaligend ruiken... Mocht men eens in nood verkeren, dan kan de combinatie van een kloekmoedige vrouw en een 'boekenkist zonder boeken' wellicht uitredding brengen, zoals ons het wedervaren van Hugo Grotius leert... En bovenop een boek zet men zeker geen kop thee — zoals zijn gade in vroeger dagen tot zijn grote verontrusting somtijds placht te doen. Maar leven is vooral afleren — en dat kan! En uit dit boek kan de lezer leren, dat de ziel niet alleen 'Het Boek', maar ook 'De Thee' kan genieten 'van blad tot blad'. Boeken hebben een ziel. En boeken hebben mensen nodig.2 Boeken brengt men samen in een bibliotheek en ze zijn niet meer eenzaam. De ware bibliofiel verzucht: 'I cannot live without books.' En dat geldt bovenmate voor het 'Vergeten Oude Wetenschappelijke Boek', waarnaar men gedurig en geduldig speurt 'of men het ook grijpen mocht'. 3 Bibliotheken zijn plaatsen waar men niet dan met moeite voorbij kan gaan en die men niet dan met zeer grote moeite kan verlaten. Indien men in de gelegenheid is moet men bibliotheken altijd binnengaan — ik bedoel binnentreden — evenals natuurlijk boekhandels en antiquariaten, om er vervolgens minstens enige uren — zo niet dagenlang — te vertoeven. Bibliotheken vormen het Mekka van de bibliofiel. Of het nu gaat om de Worth Library in Dublin, de beroemde bibliotheek van Beloeil (bij het Belgische Bergen), de niet minder beroemde bibliotheek in het Strahov-klooster te Praag, de — alleen op kousevoeten te betreden — bibliotheek in het verre Sárospatak (in het Noord-Oosten van Hongarije) of de Teleki-Bolyai Bibliotheek in Tîrgu Mure /Marosvásárhely (in Erdély, Zevenburgen, het huidige Roemenië), die het stof der eeuwen trotseerde... onveranderlijk is de aantrekkingskracht ervan voor de bibliofiel adembenemend groot. III. Volgens mijn Latijnse woordenboek is een peregrinus: een 'uit den vreemde gekomene', een 'onwetende in iets '. 4 Maar deze 'onwetenden' zijn in genen dele onwetend gebleven — als ze het al waren! Talloze peregrini hebben in vroeger eeuwen de reis uit het Oosten naar onze Lage Landen ondernomen om hier aan de verschillende academies (zoals Utrecht, Leiden, Franeker, Harderwijk en Groningen) hun studies voort te zetten. Ze zijn er in alle opzichten wijzer van geworden. En niet alleen zij! Ook de landen van hun oorsprong profiteerden in hoge mate van hun verworven kennis en niet te vergeten van de vele boeken, die zij onder de arm (of per boekenkist) mee terug namen. Een peregrinus is zo'n grensganger, die van plek naar plek gaat. Bij de Domkerk te Utrecht (zie de illustratie op pagina 114) treffen we op een gevelsteen zo'n hongaarse peregrinus aan: welgemutst, met de staf in de éne en een boek in de andere hand, reist de peregrinus van Debrecen (de kerk rechts-onder) naar Utrecht (de Dom links-onder). Je zou hem haast een 2 3 4

Vgl de titel van de studie van F.O. van Gennep: Mensen hebben mensen nodig, Baarn 1972. Met een variant op de woorden van de apostel Paulus (Philippenzen 3: 12). Van Wageningen, Latijnsch Woordenboek, Groningen 1914, sub voce peregrinus.

12

pelgrim kunnen noemen, want behalve de wetenschap speelde ook de geloofsverbondenheid een rol, getuige het onderschrift dat op de 'eenheid in Christus' doelt.5 Door deze 'Peregrinatio Hungarica' uit vroeger eeuwen, die zoveel sporen nagelaten heeft, werd Ferenc Postma gaandeweg meer en meer gefascineerd. En die sporen zijn nog immer onuitwisbaar, zoals uit verschillende bijdragen van dit boek zonder meer blijkt. Er vallen verhalen te vertellen over de eerste Hongaarse studenten van Johannes Coccejus. Ook is er een tijd geweest, dat Hongaarse promovendi aan de Leidse Universiteit de drie 'Formulieren van Eenigheid' moesten ondertekenen. De Friese curator Georg Frederik thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg voerde een pleidooi voor ruimere stipendia aan Hongaarse studenten. Men vindt Hongaarse sporen in het werk van de Friese dichter Eeltje Halbertsma, die een gedicht maakte op de op 6 oktober 1949 terechtgestelde Hongaarse vrijheidheidstrijder Batthyány. Omgekeerd zien we ook, hoe grote theologen als Calvijn en Karl Barth hun sporen trekken bij respectievelijk de systematicus Károly Nagy en de nieuwtestamenticus Zsolt Geréb. En dan zijn er nog steeds de talrijke levende contacten, die niet alleen via de taal (la langue), maar ook via non-verbale communicatie het hart van de gemeenschap vormen en die we mogen zien in de lijn van de aloude geschiedenis van de 'Peregrinatio Hungarica'. Postma zelf is er een voorbeeld van. Immers zoetjes aan geraakte hij ook zelf op zwerftocht. Eerst alleenlijk in de geest, later ook in concreto, in het lichaam zelve. De vele peregrini, die de eeuwen door uit Hongarije en uit Zevenburgen (Erdély) richting het Friese land trokken om zich aan de Franeker Academie verder in geloof en wetenschap te bekwamen, spraken zeer tot zijn verbeelding. Hij wilde ze leren kennen, hun afkomst, hun familie... en hun vorst, die gemeenlijk hun mecenas was. Hij doorvorste het ganse matrikel, spelde hun namen, smulde van hun wederwaardigheden, rilde om hun noden. Zijn romantische geest liet het verleden herleven en met zijn spreekwoordelijke acribie ging hij al hun gangen na: niet alleen bij welke hooggeleerden ze studeerden en disputeerden, maar ook in wie ze zich verliefden en tevens hoe het stond met hun aardstijdelijke goederen. IV. Tenslotte nog iets over het laatste hoofdstuk, waarin tot onze verrassing de aloude peregrinus (en zijn broeder!) — nu op oud-testamentische wijze — opnieuw opduikt. Dit hoofdstuk is voor niet-ingewijden het minst toegankelijk. Wie de wóórden wel kan lezen — maar toch de taal van deze 'merkwaardige teksten' niet verstaat — heeft in elk geval de gewaarwording van een 'deelgenootschap in de Peregrinatio-ervaring' (en wel: in de betekenis van mijn latijnse woordenboek: je een vreemde voelen, het niet zo goed 5

Op de gevelsteen zien we de beeltenis van een hongaarse gereformeerde 'peregrinus', die in Utrecht is komen studeren. Op de illustratie is een gedeelte van de tekst weggevallen. Deze luidt: "Krisztus vérében egyek vagyunk. Az utrechti alma maternek a háromszáz éves (1636-1936) sokféle jótéteményekért a nagyon hálás magyarországi fiai", hetgeen vertaald betekent: 'Wij zijn één in het bloed van Christus. Aan de Alma Mater in Utrecht voor haar veelvuldige weldaden in drie eeuwen (1636-1936). Haar dankbaarste zonen in Hongarije.'

13

weten). Goede raad is duur: 'Who shepherds whom?' Zoals anderen met beginletters spelen — of zich bezig houden met kruiswoordpuzzels — zo behoort het spelen met Hebreeuwse letteren en grammatica's sinds mensenheugenis tot Postma's geliefde bezigheden. En dan verdient hij er ook zijn brood nog mee. Hebreeuwse grammatica's aller tijden vormen een speciaal en geliefd onderdeel van zijn collectie. Ze verlenen structuur aan het leven van het boek en zo vertegenwoordigen ze een onschatbare waarde, althans voor wie zulke dingen op waarde weet te schatten. Ze zijn — evenals de koningin van Scheba in de Midrash Mislé — als dienstvaardige engelen, die de gave ontvangen hebben enige lijn te kunnen brengen in allerlei exegetische en linguïstische vraagstukken. De meest geavanceerde technieken van de moderne tijd worden hedentendage onverwijld toegepast op de aloude en WelEerwaarde Litterae, ja zelfs op het achtste vers van het 'Lied bij de zee'. De automatische tekstverwerkingsprogrammatuur weet feilloos de weg te vinden in de wondere wereld van het boek. Lees, maar er staat niet wat er staat. Wie het vatten kan, die vatte het. De anderen plukken er alleen de rijpe vruchten van. Wij wensen alle lezers goede uren toe met dit boek. Rest mij nog mijn dank uit te spreken aan allen, die met zoveel liefde, zorgvuldigheid en geduld hebben bijgedragen aan de totstandkoming van dit 'Liber Amicorum'. In de eerste plaats dank ik natuurlijk de auteurs voor hun artikelen. Juist door de spontane bijdragen van zovele amici is het met recht een 'Vriendenboek' geworden. Ans Vunderink-van den Beukel dank ik voor het vele type- en correctiewerk, dat zij voor het boek heeft verricht. Ik dank Teresa White (London), die de Engelse teksten corrigeerde, Bärbel Link (Köln), die de Duitse teksten corrigeerde, Henriette Ritter (Amsterdam) en Sándor Varga (Amsterdam), die de Franse, Douwe Boelens, Froukje de Hoop en Tibor Marjovszky (allen te Budapest), die de Hongaarse teksten vertaalden c.q. corrigeerden en Philippus Breuker, die het correctiewerk voor de Friese teksten verrichtte. Klaas Kaars en Rudie van Balderen dank ik voor hun fotografische bijdragen. Peter Crom (Diemen) en Constantijn Sikkel (Kudelstaart) dank ik voor hun vele waardevolle adviezen en hulp bij het camera-ready maken van de copij. Tenslotte wil ik mijn mede-redactieleden Murk Popma, Eep Talstra en Arian Verheij bedanken, en in het bijzonder Dick Vunderink. Elders in dit boek doet deze zelf op ludieke wijze verslag van zijn wedervaren als 'complottant', 'steunpilaar' en 'postbus'. Zijn buitengewone inspanningen waren een absolute voorwaarde voor de uitgave van Een boek heeft een rug.

14

Drs. Margriet Gosker is predikant van de Bankraskerkgemeente te Amstelveen en gehuwd met de jubilaris.

15

Overschatting van het geschreven woord Dick Vunderink, Amstelveen

In deze bundel staat het geschreven woord op een hoog voetstuk; is in feite het fundament voor haar bestaan. Ik begrijp dat niet en dat is heel begrijpelijk, want ik ben geen wetenschapper. Sterker nog, ik heb geen academische opleiding genoten. Wèl geniet ik een VUT-uitkering en kan mijn vak niet meer uitoefenen en dat tast mijn maatschappelijke existentie op gevoelige wijze aan. Ik heb derhalve recht op een frustratie van formaat, maar werd daarvoor behoed door de pastorale zorg van mijn wijkpredikant. Zij had zich door Romeinen 16: 22 laten inspireren: 'Ik, Tertius, die de brief op schrift gebracht heb...' en zij had in haar functie meer overwicht dan de oude apostel zodat zij niet eerst tweemaal haar neus stootte. Haar idee was (naar alle waarschijnlijkheid ingegeven door haar zusters van Vrouw-en-Geloof) om mij via een servituut de christelijke nederigheid bij te brengen door mij van 'magister templi' — een rol die mij krachtens karakter, ervaring en vooral geslacht op het lijf is geschreven — te demoveren tot 'manus pastoris ad productionem librum amicorum Ferenc Postmaniani'. Men zou gaan denken dat ik mij in het gezelschap van auteurs van dit boek redelijk weet te handhaven, maar dat is schijn. Ik heb zojuist, als theologische nit-wit, een blunder begaan door het woord 'functie' te gebruiken voor een bezigheid die, volgens mijn pastor, onvergelijkbaar lijkt te zijn met andere menselijke bezigheden, ja zelfs met die van burgervader, waarvan de betiteling met het woord 'ambt' als een ernstig exempel van ontkerstening moet worden gezien. Ik vrees dat de onwennigheid in mijn nieuwe rol mij een weinig afleidt van mijn eigenlijke onderwerp, want tot nu toe staan ikzelf en mijn pastor centraal. Wat mij betreft schijnt dat onbescheiden te zijn, waar het de pastor betreft is het voor de lezer vooralsnog onbegrijpelijk. Ik raak nu pas een echt probleem. Mij werd van meet af aan met grote nadruk — ik meen zelfs dat overwogen werd het woord 'functiegeheim' in dit geval te vervangen door 'ambtsgeheim', maar het ongerijmde daarvan werd gelukkig tijdig ingezien — duidelijk gemaakt dat niets, maar dan ook niets van wat tot mijn kennis zou komen of door slaafse arbeid zou kunnen worden herleid, aan het subject van dit boek mocht worden geopenbaard want: alles moest geheim blijven. Daarvoor had mijn pastor slimme trucs bedacht. Zij zag af van het grote vrouwelijke recht en voorrecht om de achternaam van haar echtgenoot te gebruiken. Ook dat was uiteraard aangeblazen door de Vrouw-en-Geloof-zusters maar dat had nu een goede werking. Functie, mag ik in dit geval ook zeggen.

16

Daardoor kon zij brieven sturen, binnenslands en buitenslands om voor het boek literaire — of als afkoop desnoods financiële — bijdragen te vragen zonder dat ook maar ergens de verdenking ontstond dat zij de caritas thans voor eigen parochie aanwendde. Mijn probleem is nu dat ik het functiegeheim schend, als ik de relatie tussen mijn pastor en het subject van dit boek bekend zou maken. Laten wij dus stellen dat mijn pastor een grote gedrevenheid heeft om haar pastorale zorg te besteden aan bozen en goeden en ditmaal zelfs aan een 'buitenwijker'.6 Het zij haar vergeven en de buitenwijker die deze extra pastorale zorg gewordt, moet zich in gemoede afvragen of hij wellicht bij het menselijk balanceren op de lijn tussen goed en kwaad, zijn schreden minder goed heeft bewaakt. Nu is dus het aantal betrokkenen van mijn bijdrage met één uitgebreid en doordat wij weten dat hij een buitenwijker is, heeft hij aan singulariteit gewonnen (Vunderink, pas op! Je valt nog door de mand7 met dit soort woorden!). Degenen die een beetje vertrouwd zijn met de studie en verwerking van het geschreven woord, zullen inmiddels dicht bij de waarheid zijn gekomen, als zij vermoeden dat ik werd ingeschakeld om de literaire bijdragen foutloos over te typen. Nu staat mijn pastor met beide benen in deze tijd. Of eigenlijk heeft een aantal gemeenteleden haar in die tijd geplaatst. Dat gebeurde toen zij een studieverlof benut had om een doctoraalscriptie te schrijven. Ik kan helaas niet via een professioneel aandoende noot de titel vermelden vanwege het 'functiegeheim'. Maar ook toen was zij tegen bijbelteksten opgelopen — de eerder genoemde tekst uit Romeinen benevens Exodus 18, met het eerst bekende college over delegatie van de hand van Jethro aan schoonzoon Mozes 8 — en had enkele gemeenteleden ingeschakeld bij het op schrift stellen van de scriptie. Ik bedenk mij nu dat zij de brieven van Paulus steeds op schrijnende wijze weet toe te passen. Zo heeft zij mij eens in een kerkdienst een één-acter laten 6

7

8

Een buitenwijker is een lidmaat van een kerk — in dit geval van de Gereformeerde kerk — die woont buiten het territorium van een wijkgemeente, maar binnen dat van de plaatselijke kerkgemeenschap, waarbij het betreffende lidmaat om hem/haar moverende redenen de voorkeur geeft te doen alsof zij/hij toch tot eerdergenoemde wijkgemeente behoort. Dergelijke lidmaten genieten een passief pastoraat, waaronder wordt verstaan dat men niet onderwerp is van het gestructureerde pastoraat maar van een pastoraat op afroep. De overeenkomst met de termen haal- en brengschuld uit de communicatie- en informatiewetenschappen, dringt zich hier op. Een uitdrukking uit mijn korfbalverleden, waarbij ik mij nu pas realiseer dat ik steeds ten onrechte heb gemeend, dat daarbij de weg van de bal werd bedoeld. Niet alleen het woord college is een aanwijzing dat de eerste wetenschappers zich inmiddels hebben aangediend. Een sterkere duiding is het volslagen éénrichtingsverkeer van Jethro in zijn advisering en de destijds nog gebruikelijke, kritiekloze navolging van de leerling (vers 24).

17

opvoeren, waarbij ik een verwaten en driftkikkerige Paulus moest uitbeelden. Op mijn lijf geschreven, stelde zij mij gerust. Hoe zo, kerkverlating? Zo vroeg zij dus hulp voor de scriptie. Een klein residu van het kerkvolk durft nog steeds een pastor niets te weigeren en men ging aan de slag. Maar onze pastor is behalve pastoraal gedreven ook een onuitstaanbare 'precisa petra minora'.9 Dus mocht het schrift van de verschillende machines niet van elkaar afwijken. Toen nam men haar behoedzaam mee in de nieuwe tijd waarin inmiddels electrische en electronische schrijfmachines waren ontwikkeld met garantie voor een positieve scriptiebeoordeling. Die garantie bleek ijzersterk. Dit had echter voor kerkelijk Nederland een groot nadeel en voor mij een groot voordeel. Zij ging namelijk wat verder in de maatschappij rondkijken en ontdekte dat er kleine computers waren ontwikkeld voor het schrijven van scripties. En overmoedig als zij inmiddels was geworden, kocht zij zo'n apparaat. Maar helaas, de scriptie was al gereed en nu ging zij oefenen op WP5.1 middels een nimmer aflatende stroom van geschreven woorden in de kerkelijke pers. Dat was een evident nadeel. Het voordeel was haar bekendheid met het feit dat je teksten behalve op papier ook op floppy of diskette kunt aanleveren en gelukkig bedacht zij nog net op tijd om een passage over deze mogelijkheid in de brief aan de aspirant-auteurs van dit boek op te nemen. Alleen al hierom zal ik haar nimmermeer vergeten. 'Overschatting van het geschreven woord' is de titel van deze bijdrage, meen ik me te herinneren. Het bovenstaande illustreert dat ik dat niet op mijzelve toepas, maar dat is niet ongebruikelijk onder (semi)-deskundigen. Toch kan ik dit onderwerp niet helemaal onaangeroerd laten liggen. Eerder maakte ik gewag van mijn huidige maatschappelijk onaanzienlijkheid. Een gebruikelijke vluchtprocedure is dan om je te begeven in een ongebruikelijke hobby. De verbazing der beschouwers suggereert een voldoende compensatie te bieden voor het verval aan maatschappelijke status. Zo werd ik imker. Een oprechte amateur, die zelf van de ene verbazing in de andere viel. Ik deel nu met u één van die verbazingen en uiteraard in het kader van dit boek op het vlak van communicatie. En ik vertel u niets nieuws als ik u vertel dat bijen hun foerageergedrag optimaliseren door de honingdans. Een speurbij die iets interessants ontdekt, beschrijft middels deze dans waar haar volksgenoten de lekkernij kunnen vinden: op 3,5 km afstand, 15 rechts van de zon. Haar zusters volgen het danspatroon, beruiken haar, krijgen wat nectar en vinden feilloos de plaats. Wij gaven de ontdekker, professor Von Frisch, alle eer tot op de huidige dag. En zijn waarnemingen waren zo precies dat hij de bijentaal leerde lezen en beschreef. Alleen... Toen zijn studenten enkele gemerkte bijen getraind hadden op een voe9

Naarmate het productieproces van het Liber vorderde, en mij bleek dat het subject naar alle waarschijnlijkheid op dit punt hoger scoort dan mijn pastor, groeide mijn deernis met hun nageslacht.

18

derplaats zodat die zich als speurbij gingen gedragen, moest de professor aan de hand van hun honingdans bij terugkeer, aangeven waar die voe-derplaats zich bevond. Het lukte inderdaad, na een uur. Maar de eerste rekruten vonden de plaats al, nadat ze tien seconden de dans hadden geobserveerd. Is onze trots op het geschreven woord gerechtvaardigd? Overigens zal de opmerkelijke wetenschapper mij nu voorhouden dat ik deze kennis kon verwerven dank zij het geschreven woord 10 en die via hetzelfde medium aan u doorgeef. Dat bewijst opnieuw mijn gelijk als ik dikwerf uitroep: 'Niets is altijd waar!'. En nu terug naar mijn pastor. Als zij een goede pastor is zal zij mij op deze uitroep stevig aanpakken. Ik wacht dat af. Maar mijn ongeveinsd respect voor deze pastor begint scheuren te vertonen. Eerder zagen wij dat zij de auteurs van dit boek heeft misleid, dat zij tijd stal van de binnenwijkers ten behoeve van het subject, maar nu verder. Zij heeft namelijk voor dit boek bijdragen 'zonder toestemming tijdelijk geleend' uit de PC van het subject, de buitenwijker. Het is nog niet uitgemaakt of het hier diefstal of een inkijkoperatie betreft, maar alles wat zij en haar voorgangers mij inhamerden, indiceert een sterke duiding dat Deuteronomium 5: 19 van toepassing is. Op een ander moment kwam de optie op tafel het subject een zodanige maaltijd voor te zetten dat zijn verwerkingsorganen hem niet zouden toestaan zijn brood van die dag te verdienen, zodat zij de gelegenheid zou hebben de inkijkoperatie, subsidiair diefstal op zijn kantoor voort te zetten. Na verloop van tijd begonnen de bijdragen binnen te komen op mijn adres. Die werden dan in een enveloppe gedaan, aan haar geadresseerd met het opschrift 'ambtsgeheim' opdat de buitenwijker voldoende geïmponeerd zou zijn om zich niet met binnenwijkse zaken in te laten. Zijn integriteit staat wèl boven elke twijfel verheven en deze procedure werkte goed. Voor mij zelfs zeer goed want ik werd luid geprezen als actieve kerkeraadsvoorzitter die zo levendig de zorg voor het pastoraat met de inwonende pastor deelde. Daardoor werd ik toch gedwongen een andere procedure te ontwerpen, want een dergelijk imago was te broos door mijn gedrag uit het verleden. En als het eerste water op het ijs komt... Met het voorgaande nam ik u mee in de kleine perikelen van een 'manus pastoris'. 11 Profetische vaardigheden behoren kennelijk niet meer tot de moderne theologische scholing. Er doemden grotere problemen op. Eerst nog beheersbaar. Wij ontvingen een serie boeiende artikelen vanuit Hongarije, doorspekt met Hongaarse titels en citaten. Nu is men destijds in Hongarije 10 11

K. von Frisch, Tantzsprache und Orientiering der Bienen, Berlin 1965. De masculiene vorm wordt gebruikt om twee redenen: a. het dient als verwijt aan de kerkvaderen en wie zich daarmee op één lijn stelden, omdat zij het kerkvolk eeuwenlang het vrouwelijk pastoraat hebben onthouden; b. het wekt het plezierig vermoeden dat in de oudheid reeds zorgvuldigheid ten aanzien van sexistisch taalgebruik in acht werd genomen.

19

vrij kwistig geweest met het bedenken en toepassen van diverse leestekens op letters. Tekens die naar mijn gevoel onnodig zijn — zeker in het geschreven woord — en omdat zij zonder overleg met neerlandici tot stand kwamen, wekte dit bij het overtypen mijn voortdurende irritatie op, mogelijk ook veroorzaakt door eigen onkunde. Maar opnieuw hulp van mijn pastor. Zij vermoedde dat het subject daarmee weg zou weten en vroeg hem met een frequentie van eenmaal per twee dagen om uitleg van de vervaardiging van dergelijke tekens. Zij deed dat heel argeloos. Net zo argeloos als in een pastoraal gesprek waarin zij verwacht dat de tegenover haar zittende vrouw eindelijk openheid zal geven van haar huwelijksontrouw die door het aangeprezen 'omzien naar elkaar' van de gemeente reeds lang bij mijn pastor bekend was, ja zelfs reeds als casus van het programma SALOMO12 tot op het bot was ontleed. Een andere effectieve procedure was een incidentele maaltijd waarvoor zowel typist als subject werden uitgenodigd. Hem werd dan de gelegenheid geboden een mini-college te geven over de procedures om aan WP5.1 de geheimen van bijzondere tekens en vreemdsoortige schriften te ontfutselen. Een vriendendienst, zo leek het. Zo muteerden wij het subject gaandeweg tot meewerkend voorwerp, dat begon te begrijpen wat van hem werd verwacht. Na een vertwijfeld dispuut over de vraag of achter de titels van dr, drs en mr al dan niet een punt moest worden geplaatst, nam de redactie het kloeke besluit een dergelijke punt achterwege te laten. Toen mijn pastor in een ander schriftuur tòch een punt achter zo'n titel ontdekte, sprak zij luid haar verontwaardiging uit. Het subject, binnen gehoorsafstand, informeerde bezorgd naar de oorzaak van haar verbijstering, maar verhoogde die door kortaf te beweren dat het weglaten van die punt behoorde tot de categorie 'nieuwlichterij'. Ik moest derhalve alle punten wederom aanbrengen. Daarmee doende (immers ook in de bronvermeldingen — in de noten13 — moest ik de immer afdwalende punten en komma's 'weer ter kooi te voeren'), groeide bij mij het besef dat het juist plaatsen van deze leestekens behoort tot het 'korfbal' der wetenschappers. Hoe dualistisch een begrip 'nieuwlichterij' door sommigen gehanteerd kan worden, bleek toen wij het gebruik van punten achter titels controleerden in artikelen van het subject en opmerkten dat hij zelf geen punten plaatst, omdat hij geen titels doch slechts voornamen gebruikt. Over vluchtwegen gesproken!

12

13

Een Televisie-programma uit 1995 waarin een gefingeerde kerkeraad, bestaande uit echte ambtsdragers, een beslissing trachtte te nemen over heikele problemen die zich in kerkelijk Nederland voordeden. De auteurs die geen noten opnamen, verdienen onze dank. Zij die dat wel deden, verdienen die dank evenzeer, want zij noodzaakten mij mijn WP-deskundigheid te vergroten, ja zelfs een macro te ontwikkelen die mij in staat stelde alle voetnoten in één omhaal tot eindnoten te transformeren. Dat verlengt namelijk de leesduur van het boek en derhalve het rendement van mijn inspanning.

20

Nog een spontane bijdrage van het subject kwam bij de verschijning van een door hem ingezonden artikel in een vakblad. Ook daar was een eigenzinnige redactie aan het werk gegaan en had de origines van auteurs, gesteld in hun landstaal, vervangen door de Nederlandse benaming: Budapest werd Boedapest. Dit resulteerde in een explosie van verontwaardiging bij het subject. Terecht, mijns inziens. Want ik herinner mij nog pijnlijk hoe ik, op mijn eerste caravanreis naar France, verdwaalde doordat ik plaatsen als Gand en Lille negeerde, wanhopig op zoek naar de route via Gent en Rijssel. Het hieraan verbonden correctiewerk heb ik derhalve met amour verricht. Een nieuw onverwacht fenomeen stelde hogere eisen aan de inventiviteit14 van de pastor en mij. Wij ontvingen — naar ons vermoeden uitstekende — bijdragen voor het boek, gesteld in voortreffelijk Hongaars maar niet in WP5.1 en het overtypen daarvan zou de vergelijking met de prestatie in het eerder geciteerde Romeinen 16: 22 zonder twijfel kunnen doorstaan. Maar onder het motto 'stel nooit uit tot morgen wat ge heden door een ander kunt laten doen' vond de pastor opnieuw goede mensen bereid de aloude naastenliefde een modern digitaal gezicht te geven, mij daardoor vrijwarend voor ernstig verlies van het mijne. Door u nog verder mee te nemen op de moeizame en smalle weg die leidde tot de totstandkoming van dit boek zou ik u zonder meer een dienst bewijzen. Immers u zou dan weten dat, als u een eventueel verzoek zou bereiken om een taak als de mijne voor een soortgelijk boek op u te nemen, u een resoluut gesproken, beter nog een geschreven, NEEN moet formuleren. 15 Daarom neem ik u niet verder mee. Want als er geen Libri Amicorum meer geschreven zouden worden voor mensen als Ferenc Postma zou het leven veel aan glans inboeten.

Dick Vunderink was werkzaam als Hoofd Personeelsdienst van een bank in Rotterdam en is thans onder meer voorzitter van de Vereniging tot Bevordering der Bijenteelt in Nederland. 14

15

Als het niet een ambt maar een functie betrof, zou het woord manipulatie gebruikt mogen worden. De suggestie overigens dat mijn verhaal een dergelijk effect zou hebben, getuigt van een grove overschatting van mijn geschreven woord.

21

Hoofdstuk I De invloed van woorden en het Woord

23

U bent nog geen vijftig jaar en ú hebt Abraham gezien? De vraag van Jezus' tegenstanders in Johannes 8: 57 Tjitze Baarda, Amstelveen

De gewoonte om iemand bij het bereiken van het vijftigste levensjaar een 'Abraham' te geven is, hoe aardig dat op zich moge zijn, ook heel eigenaardig. Nog vreemder is dat de commercie tegenwoordig ook een Sara in de aanbieding heeft, wanneer iemand van vrouwelijke kunne deze leeftijd bereikt.16 Dat deze merkwaardige gewoonte ooit kon ontstaan is wellicht daaraan te danken of te wijten, dat men een niet onbekende bijbeltekst op verkeerde wijze heeft gelezen. Die bijbeltekst is hierboven in de titel weergegeven. Hij staat in de volgende contekst: Jezus is in dispuut met zijn tegenstanders, een heftig debat waarin de naam van de aartsvader vaak over de tong gaat. Aan het slot van dit door de auteur van het vierde Evangelie geconstrueerde verhaal zegt Jezus: 'Uw vader Abraham heeft zich verheugd dat hij mijn dag zag, en hij zag en werd verblijd'. De reactie van zijn gesprekspartners laat niet lang op zich wachten: 'U bent nog geen vijftig jaar – en ú hebt Abraham gezien?'. Daarop reageert Jezus met een geheimzinnig antwoord: 'Voorwaar, voorwaar, ik zeg jullie: eer Abraham was ben ik'. Het is niet mijn bedoeling deze op het eerste oog wat vreemde discussie hier van een uitleg te voorzien. Ik concentreer mij voor deze gelegenheid op de vraag van de tegenstanders die ik in de titel aangaf. Daarbij wil ik slechts enkele tekstcritische kwesties bespreken en ten slotte een voorstel doen om deze vraag anders te lezen. De vijftigjarige zal het mij hopelijk niet euvel duiden wanneer ik mijzelf voor deze bijdrage deze beperking opleg.

I. De bedoeling van de vraag Laten we voorlopig uitgaan van de bewoording die we veelal in onze vertalingen aantreffen. De vraag is kennelijk wat gekscherend bedoeld. Jezus' uitspraak: 'Uw vader Abraham heeft zich verheugd dat hij mijn dag zag, en hij zag en werd verblijd', wordt door de tegenstanders van Jezus zo geïnter16

Het zou begrijpelijker zijn, wanneer men de Sara zou uitreiken bij de aanvang van de periode, die Sara in Genesis 18: 11 beschrijft, al is die natuurlijk niet op een bepaald jaar te schatten.

24

preteerd als zou Jezus suggereren dat hij en Abraham tijdgenoten waren. Dat dat niet de bedoeling van Jezus kan zijn geweest, kan voor ieder duidelijk zijn. Toch vatten zij het – althans in het relaas van Johannes – zo op. Hun antwoord maakt duidelijk dat ze Jezus niet serieus nemen. Maar met hun antwoord lokken zij wel een reactie uit – 'eer Abraham was, ben ik' – die hun de kans biedt om hem van godslastering te betichten. Dat blijkt uit het feit dat ze volgens het verhaal Jezus willen stenigen. Hoe vreemd de hier door de evangelist geschetste situatie – en de daarmee gecreëerde dialoog – ook is, de vraag is zoals gezegd duidelijk. Jezus is nog geen vijftig, en toch suggereert hij dat hij Abraham gezien heeft. Hoe komt hij er bij?

Het probleem En daarmee zitten we meteen met een probleem. Volgens Lukas 3: 23 was Jezus immers met zijn optreden begonnen toen hij ongeveer dertig jaar was. Lukas, maar zeker Markus en Mattheüs, wekken de suggestie dat het openbare optreden van Jezus slechts één jaar heeft geduurd. Zijn kruisiging moet dus kort na zijn dertigste hebben plaats gevonden. Johannes wijkt in zijn beschrijving van de werkzame periode van Jezus af doordat hij drie of vier jaren aanneemt. Maar hoe oud heeft Johannes Jezus geschat? Dat zou wellicht kunnen blijken uit dit woord van de tegenstanders. Die moeten hem volgens Johannes op bijna vijftig hebben getaxeerd. 17 Zeer inventieve exegeten hebben hier de oplossing gevonden door aan te nemen dat de tegenstanders zich moeten hebben vergist doordat Jezus er voor zijn leeftijd erg oud uitzag.18 Er waren echter al heel vroeg uitleggers die aannamen dat het getal vijftig een fout in de handschriften moet zijn geweest. We zouden niet 'vijftig', maar 'veertig' moeten lezen: 'Je bent nog geen veertig jaren...'! Zo heeft Chrysostomus de tekst gelezen. Het kan zijn dat hij het getal 'veertig' in één van zijn handschriften las. Want we weten van andere kerkelijke auteurs dat er sommige handschriften waren die de tekst aldus lazen. We kennen trouwens ook nu nog een aantal manuscripten waarin inderdaad het getal 'veertig' staat. Zo'n handschrift (039) uit de negende eeuw bevindt zich in Oxford. Weliswaar heeft iemand het getal 'veertig' later weer in 'vijftig' veranderd, maar toch 'veertig' niet doorgeschrapt. Zo zijn verder ook nog enkele manuscripten uit de late middeleeuwen gevonden met de lezing 'veertig'.19 17

18

19

De opvatting dat Jezus tenminste zesenveertig jaar moet zijn geweest wordt in de vroege kerk wel eens verbonden met de tekst uit Johannes 2: 20, 'Zesenveertig jaren is over deze tempel gebouwd' in combinatie met 2: 21, 'Hij sprak van de tempel van zijn lichaam'. Zo schrijft Baljon in zijn commentaar: 'Jezus moet er voor zijnen leeftijd oud uitgezien hebben. Anders zou deze opmerking eene dwaasheid geweest zijn'. K. Aland (e.a., Ed.), Nestle – Aland, Novum Testamentum Graece, Stuttgart 271993, 278,

25

Het is echter niet erg waarschijnlijk dat de lezing 'veertig' enige aanspraak kan maken op het iudicium 'betrouwbaar'. De verandering van het getal is eerder het product van harmonisering. Omdat de andere Evangeliën de indruk wekken dat Jezus vroeg in de dertig stierf, vond men dat zijn tegenstanders hier niet konden zeggen dat hij nog geen vijftig was. Hoewel dat op zichzelf ook waar was, was hun reactie volgens deze uitleggers pas zinvol wanneer we 'veertig' zouden lezen.

Nog geen vijftig Als we de oorspronkelijke lezing – vijftig – volgen, blijven we wel met een probleem zitten. Waarom wordt dit getal gegeven, wanneer Jezus even in de dertig was. Zag Jezus er werkelijk ouder uit? Of is met vijftig de afronding bedoeld van de rijpere levensperiode die met dertig begon? Men wijst daarvoor op de spanne tijds 'van dertig jaar oud en opwaarts tot vijftig', die in verband met de priesterdienst (Numeri 4: 3, 30; vergelijk ook 8: 24v.) wordt genoemd. Maar echt bevredigend zijn deze verklaringen niet. Vijftig en Irenaeus Het is interessant te zien, dat de befaamde geleerde Irenaeus van Lyon het getal 'vijftig' tot inzet van een theologische discussie maakt. In zijn beschrijving van een bepaalde gnostieke beweging, merkt hij op dat de aanhangers daarvan er niet alleen een punt van maken dat Jezus met zijn dertigste gedoopt is, maar ook dat hij in hetzelfde jaar gestorven is. 20 Dertig was daarom zo belangrijk, omdat het zo goed paste in hun theorieën over de dertig eonen. Irenaeus bestrijdt hun opvatting onder meer met een beroep op de chronologie van Johannes, waarin tenminste drie paasfeesten worden verondersteld. Bovendien meent hij te mogen vaststellen dat Jezus, al was hij dertig bij de doop, in de loop van het verhaal werd gezien als 'meester' — en dus ook de oudere leeftijd van een 'meester' moet hebben gehad. Jezus heeft voldaan aan alle menselijke voorwaarden, en zo moet hij dus ook alle leeftijdsfasen geheiligd hebben, want hij is ons in alles gelijk geworden: baby, kleuter, knaap, jongeman en senior. Pas zo kon hij de ware Meester zijn. Wie hem de periode van man-op-leeftijd ontzegt, ontneemt hem de meest eerbare leeftijdsfase, de ouderdom, waarin hij zich tot de ware leraar kon ontwikkelen. Als hij nog maar dertig was, zou hij slechts jongeling (iuvenis) geweest noemt ze niet bij nummer, maar uit andere edities als van Tischendorf, Von Soden, Vogels kunnen we afleiden dat het getal veertig voorkomt in de minuskels 239 en 262 (Merk voegt daar nog 1355 aan toe); B. M. Metzger, A Textual Commentary on the Greek New Testament, UBS, Stuttgart 1971, 226 registreert 039 239 262 1355 1555 Chrysostomus en Ps-Athanasius als getuigen voor deze lezing. 20

Ze beroepen zich daarbij op Lukas 3: 23 (ongeveer dertig jaar) en op de uitdrukking 'het aangename jaar des Heren' in Lukas 4: 19 [= Jesaja 61: 2].

26

zijn (de leeftijd tussen dertig en veertig). Pas vanaf het veertigste jaar — en met recht in het vijftigste jaar — gaat het naar de ouderdom. En zo oud moet Jezus geweest zijn, zoals het Evangelie ons leert. En dat niet alleen, maar het wordt ook bevestigd door allerlei kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders die het van Johannes, en waarschijnlijk ook van de andere apostelen, gehoord hebben. Wie zou je beter kunnen geloven, deze kerkelijke figuren of de gnosticus Ptolemaeus die geen van de apostelen ontmoet heeft? Maar wat belangrijker is, er zijn ook joodse getuigen die de hogere leeftijd van Jezus waarschijnlijk maken. Irenaeus verwijst dan naar hun uitspraak in Johannes 8: 57: 'U bent nog geen vijftig jaar...'. Dat kun je toch alleen tegen iemand zeggen die de veertig gepasseerd is en niet meer ver van de vijftig is. Als hij dertig was geweest, hadden ze moeten zeggen: 'U bent nog geen veertig jaren...'. Maar ze zeggen 'vijftig'. Ze moeten zijn leeftijd toch goed gegist hebben. Misschien wisten ze die wel nauwkeurig door kennis van het geboortenregister, of misschien was het op het eerste gezicht al duidelijk dat hij over de veertig was, ja tegen de vijftig liep. Uit dit exposé van Irenaeus is wel duidelijk dat Johannes 8: 57 een belangrijke rol speelde in schattingen over Jezus' leeftijd. En dat geldt niet alleen voor Irenaeus. 21 Het zou echter te ver voeren hier op deze ingewikkelde kwestie in te gaan.

II. Het tweede deel: de vraag Er is nog iets anders dat onze aandacht vraagt. En dat is voor mijn gevoel eigenlijk nog interessanter. In onze vertalingen lezen we gewoonlijk: '... en U hebt Abraham gezien?.' Dat lijkt op zichzelf een begrijpelijke vraag, wanneer men gekscherend uit het woord van Jezus 'Uw vader Abraham was verheugd dat hij mijn dag zag...' zou willen afleiden dat Jezus een tijdgenoot van Abraham zou zijn geweest. Maar de reactie is toch wat onverwacht, wanneer men er het woord van Jezus dat deze vraag uitlokte nog eens naast legt. Jezus had immers niet gezegd dat hij Abraham gezien had, maar: 'Uw vader Abraham was verheugd, dat hij mijn dag zag...'. Het zou dan ook voor de hand gelegen hebben wanneer de vraag had geluid: '... en Abraham heeft U gezien?'.

Conjecturaal-kritiek In de vorige eeuw bloeide met name in Nederland de zogenaamde Conjecturaal-kritiek. Degenen die dit handwerk bedreven waren vaak scherpzinnige detectives. De vooronderstelling die bij deze geleerden had post gevat was, dat uit de handschriften die hun toen ter beschikking stonden niet altijd 21

Zie over de leeftijd van Jezus in de oude kerk de zeer instructieve bespreking van W. Bauer, Das Leben Jesu im Zeitalter der neutestamentlichen Apokryphen, Tübingen 1909, 279-310, (Kap.14, 'Die Chronologie des Leben Jesu').

27

met zekerheid de oorspronkelijke tekst was af te leiden. In de loop van de lange teksttraditie waren in de manuscripten allerlei fouten in de tekst geslopen. Men kon die fouten echter soms op het spoor komen door gissing, ofwel door het maken van een conjectuur. Bij vele Griekse teksten uit de oudheid, waarvan een of slechts enkele zeer jonge handschriften bewaard waren, loonde het stellig de moeite om uit de contekst af te leiden dat de daarin bewaarde lezing niet altijd juist kon zijn en beter door een andere lezing vervangen kon worden. In de zeventiende eeuw en later, toen er nog maar weinig handschriften van het Nieuwe Testament bekend waren, paste men deze methode ook gaarne op deze tekst toe, met een soms verbluffend resultaat. Maar toen er in de loop van de tijd meer en meer handschriften bekend werden – waarvan sommige zeer oud waren – is deze kunst van het 'gissen' vrijwel teloorgegaan. Een verrassende conjectuur Een van degenen die zich op de 'gissing' toelegden was de doopsgezinde predikant Dirk Harting.22 Hij stelde ooit voor de vraag '... en ú hebt Abraham gezien?' te wijzigen in: 'en Abraham heeft u gezien?'. Hoe kwam hij daar toe? Allereerst op grond van de contekst. Abraham moest op grond van het voorafgaande woord van Jezus het subject zijn. De gebruikelijke Griekse tekst leest hier: , ofwel: µ ; Nu was er een befaamd handschrift, de Codex Vaticanus (B), dat in plaats van de lezing had, die gewoonlijk als schrijffout was afgedaan. Maar gesteld — zo was zijn redenering — dat deze lezing toch 'goed' zou zijn – thans weten we dat deze vorm gesteund wordt door zowel de Codex Washingtonianus (W) als de Codex Koridethianus ( ) en Minuskel 2823 — dan komen de kaarten anders te liggen. We moeten bij zijn benadering ons realiseren dat in de oude handschriften alle woorden aan elkaar werden geschreven in hoofdletters. Nu volgen op dit woord in de Griekse tekst de woorden (letterlijk: 'Zeide tot hen Jezus'). Wanneer we nu deze tekst in kapitalen schrijven krijgen we het volgende beeld: ...

...

Dat zou gemakkelijk, door toevoeging slechts van een E, de volgende tekst opleveren: 22

23

D. Harting, Bijdrage tot de vaststelling van den tekst der Schriften van het Nieuwe Testament, Verslagen en Mededeelingen der Koninklijke Akademie van Wetenschappen, Afd. Letterkunde, II:9, Amsterdam 1880, 46-70, speciaal 67v.; vgl. W. H. van de Sande Bakhuyzen, Over de toepassing van de Conjecturaal-Kritiek, Haarlem 1880, 313. Vgl. Metzger, Textual Commentary, 226.

28

...

...,

die we dan op de volgende manier kunnen interpreteren: ... µ ; ... (ofwel, in vertaling: '... en Abraham heeft U gezien? Zeide tot hen Jezus:...'). Harting noemt dit zelf het resultaat van een zuiver kritisch proces, waarvan elke stap te verantwoorden is.

De conjectuur bevestigd! Wanneer Harting van zijn gissing gewag maakt is het intussen 1880. Maar uit zijn bijdrage kan men afleiden dat hij deze kort na 1860 moet hebben gemaakt, nadat hij door de uitgave van Kuenen en Cobet 24 op de lezing van Codex Vaticanus was geattendeerd. Hij suggereert dat er bij velen groot wantrouwen zou zijn geweest tegenover deze divinatorische oplossing. Maar ziedaar, in 1865 werd een zeer belangrijk handschrift uitgegeven door C. Tischendorf, de Codex Sinaiticus. En wat bleek? Dit oude Griekse handschrift uit de vierde eeuw bevatte de lezing die Harting had gegist! Daarom concludeert hij: 'Nu een toevallig wedergevonden handschrift de eenig mogelijke lezing blijkt te bevatten, nu zal deze, ofschoon dan ook alleen in dat ééne handschrift voorkomende, in den tekst eene plaats mogen vinden'. Dat is overigens niet de opvatting van de doorsnee uitgever van het Griekse Nieuwe Testament geweest. Zelfs Tischendorf 25 nam deze nieuwe lezing niet over in zijn uitgave van de tekst, ondanks zijn hoge appreciatie van het door hem gevonden en uitgegeven handschrift.

Een pleidooi voor de afgewezen lezing Reeds Tischendorf noteerde in zijn kritisch apparaat bij de tekst dat , '(Abraham) heeft u gezien?' niet alleen in het door hem gevonden handschrift (*) voorkwam, maar ook in een Egyptische tekst, de Sahidische vertaling. In de grote editie van Von Soden van 1913 konden daar nog enkele getuigen aan worden toegevoegd: 0124 (zesde Eeuw) en een oud en beroemd Syrisch handschrift, de Syrus Sinaiticus (Sys). Intussen kunnen er nog andere Egyptische teksten in het koor van getuigen worden opgenomen, niet alleen Sahidische, maar ook een zogenaamde Subachmimische tekst en zelfs een zeer oude Bohairische vertaling.26 In de meest recente Griekse nieuwtesta24 25

26

A. Kuenen - C.G. Cobet, Novum Testamentum ad fidem Codicis Vaticani, Leiden 1860, CX. C. Tischendorf, Novum Testamentum Graece, I, Leipzig 1872, 847; B. F. Westcott - F. J.A. Hort, The New Testament in the Original Greek, London/New-York 1895 (= 1881), 185 nam de variant wel in de marge op. Zie voor deze Koptische teksten: [G. Horner], The Coptic Version of the New Testament in the southern Dialect otherwise called Sahidic and Thebaic, III, Oxford 1901, 146; H. Quecke,

29

mentische edities kunnen we nu dan ook lezen dat er de volgende getuigen zijn: '75, *, 070 (=0124), Sys, en een aantal Koptische vertalingen (de Sahidische, de Subachmimische en de proto-Bohairische tekst).27 Deze tekstgetuigen zouden er op kunnen wijzen dat deze lezing van oudsher een brede betuiging had in het vroeg-christelijke Egypte. Er is echter — zoals gezegd — ook één oud Syrisch handschrift — Sys — onder de getuigen. Is deze tekst wellicht door de vroege Egyptische tekst beïnvloed? Of is er een andere verklaring te vinden? Om deze vraag te beantwoorden is het lot ons gunstig gezind. In de vierde eeuw leefde in Syrië een beroemd auteur, Efraim de Syriër genaamd. Deze schreef een commentaar op een oude harmonie van de Evangeliën, waarin hij ook Johannes 8: 57 citeert. De tekst van deze commentaar kenden we tot voor kort slechts door een Armeense vertaling. Daarin stond de tekst in deze vorm: 'Vijftig jaren hebt ge niet, en u heeft Abraham gezien?'. Maar niet zo lang geleden werd daarvan het Syrisch origineel gevonden met de volgende lezing: 'Vijftig jaar (oud) bent u niet, en Abraham heeft u gezien?'. Het blijkt nu dat deze Efraim dezelfde tekst las als bovengenoemde getuigen. Dat was kennelijk de Syrische tekst van de Evangeliën-harmonie, waarop hij zijn commentaar schreef.28 Kennelijk was het oude Syrische handschrift met dezelfde lezing — namelijk Sys — door deze harmonie beïnvloed. In ieder geval betekent het dat deze lezing in en wellicht reeds voor de vierde eeuw algemeen bekend was in Syrië, waar deze Evangeliënharmonie lange tijd in kerkelijk gebruik was. We kunnen nog een stap verder gaan. Deze Syrische harmonie was de vertaling van een in eerste instantie in het Grieks gecomponeerde harmonie — het zogenaamde Diatessaron — die rond het jaar 170 door Tatianus in Rome vervaardigd was op grond van de hem bekende Griekse Evangeliën. Dat zou betekenen dat Tatianus de lezing: '... en Abraham heeft u gezien?' in zijn Griekse exemplaar van het Evangelie van Johannes had aangetroffen. Dat zou op zijn beurt weer betekenen dat de tekst die we in Egypte Das Johannesevangelium Sahidisch, Rome/Barcelona 1984, 136; H. Thompson, The Gospel of St. John according to the earliest Coptic Manuscript, London 1924, 17, 59, vgl. xxxiii; R. Kasser, Papyrus Bodmer III, Évangile de Jean et Genèse I-IV,2 en bohaïrique, Leuven 1971, 16. 27

28

Vgl. Aland (e.a. Ed.), Nestle-Aland, Novum Testamentum Graece27, 278; Aland (e.a., Ed.), The Greek New Testament, UBS, Stuttgart 19934, 354. De tekst van Efraim hoop ik uitvoeriger te behandelen in een artikel dat als titel draagt: 'John 8: 57b, The Contribution of the Diatessaron of Tatian'. De tekst staat in: L. Leloir, Saint Éphrem, commentaire de l'évangile concordant, Texte Syriaque (Manuscrit Chester Beatty 709), Dublin, Hodges Figgis & Co, 1963, 186.

30

aantroffen — onder meer in een zeer vroege Papyrustekst van rond 200 — nu ook uit Rome bekend is, en zelfs uit vroeger tijd. Daaruit zou men bij gevolg kunnen afleiden dat het niet om een lezing gaat die in een beperkt gebied bekend was, maar om een tekst die reeds in de tweede eeuw een brede spreiding had. Uiteraard kan men op grond van deze observaties geen al te boude uitspraken doen. Toch zou ik nu toch wel de stelling willen wagen dat er thans een gegronde reden is om een pleidooi te voeren voor de oorspronkelijkheid van een tekst die ruim één-en-een- kwart eeuw geleden nog in geen enkel handschrift was aangetroffen, doch slechts door het geniale brein van een Nederlandse predikant was 'gegist'. Hij heeft naar alle waarschijnlijkheid een goede gissing gedaan. Wanneer dit pleidooi voor de lezing: '... en Abraham heeft u gezien?' zou worden aanvaard, wordt het wel zeer de vraag of het gebruik dat in zwang is gekomen om een Abraham te geven bij een 'vijftigste' jaardag nog wel op 'bijbelse grond' is terug te voeren. Daarom zal ik geen Abraham geven, maar het bij deze bijdrage houden.

Dr. T. Baarda is hoogleraar Nieuwe Testament aan de Vrije Universiteit te Amsterdam.

31

32

De weg van het woord Gerrit Hartvelt, Kampen Deze drie zijn mij te wonderlijk; ja, vier begrijp ik niet: de weg van een adelaar langs de lucht en de weg van een slang op een rots, de weg van een schip in volle zee, en de weg van een man bij een jonge vrouw. Voor de dichter van de Spreuken (30: 18,19) waren deze dingen blijkbaar het summum van ondoorgrondelijkheid. De tekst heeft iets eerbiedwaardigs, en heeft — om wat voor redenen dan ook — de slijtage van de tijd doorstaan. Zo gezien 'landt' deze tekst in mijn bestaanservaring en afficheert mij, ook in mijn emoties. Toch hebben wij de neiging met zo'n tekst 'aan het werk te gaan', de verbeelding van toen door te vertalen naar onze eigen bestaanservaring en er andere woorden voor in de plaats te stellen, zo'n tekst eigenlijk 'up to date' te maken. Want als modern mens (ik wil niet eens zeggen: post- modern) kan ik er natuurlijk wel enige kanttekeningen bij maken. Ik zie er een bepaald 'wereldbeeld' achter, al betracht ik enige omzichtigheid ten aanzien van de 'weg van een man bij een jonge vrouw'. Maar wanneer men geen oog (of oor!) voor dichterlijke expressie heeft valt wel het één en ander af te dingen op deze ondoorgrondelijkheid. Via thermiek en het zicht op een mogelijke prooi valt bij voorbeeld de weg van de adelaar toch wel enigermate te bepalen; wanneer men de windrichting, de windkracht, weet en de hoek van het verlijeren van het schip, dan wordt de raadselachtigheid toch wel enigermate ingeperkt. Wanneer er alleen maar ondoorgrondelijkheid was, hoe zouden dan ooit — ook in de oudheid — veerdiensten kunnen zijn onderhouden? Om dan maar te zwijgen van de beroepskoopvaardij. Maar wij begrijpen wel dat wij zo rationeel niet met teksten mogen omgaan. Wat zich als gedicht, spreuk, aforisme presenteert moet ook als zodanig gewaardeerd worden. Men moet er eigenlijk geen techniek op loslaten. Men moet het laten geworden, al neem ik aan dat moderne taalwetenschap over deze paar verzen enige behartenswaardige dingen kan melden. Ferenc Postma kan het naar mijn mening zeker ook; hij zou — denk ik — wijzen op diepe samenhangen en verbanden; woordverbindingen ook, structuren van een tekst. Al begrijp ik zelf alle merites ervan niet (eindeloze onderscheidingen van de moderne linguïstiek, vreemde termen, analyses met allerlei 'codes'), toch zullen exegeten en predikanten er wellicht hun winst mee kunnen doen, wanneer zij tenminste het charisma hebben door alle bomen het bos nog te zien en zich door de linguïsten als het ware bij de hand te laten

33

nemen. Ook wanneer een dergelijke tekst via de regels van de kunst geanalyseerd is blijft altijd het raadsel over van het 'landen' van woorden. Wat mij betreft had de spreukendichter er ook het raadsel van de 'weg van het woord' aan mogen toevoegen. Want ondanks alle pogingen om het geheim van de communicatie te doorgronden, blijft er een geheim bestaan, al menen wij het veld van de zogenaamde 'randvoorwaarden' voor het verstaan wel enigermate op het oog te hebben gekregen. Wellicht is er alle reden om te spreken over 'het verborgen woord'. Niet dat er niet veel gesproken zou worden — integendeel: de lucht is vol bezweringen en betuigingen. Niets lijkt zo openbaar te zijn als het woord, ook in de verantwoording, die wij voortdurend tegenover elkaar moeten afleggen. Maar ik bedoel dan: het echte woord, het werkelijke; het woord dat niet veraf blijft, maar zich geheimzinnig voegt in ons leven, in onze emoties, en het leven weer op koers brengt. Wat halen woorden eigenlijk uit? Kunnen wij iets gewaar worden van processen die zich afspelen tussen 'toen' en 'nu'? Wij kennen immers het 'vreemde' verleden slechts via 'tekst' — geschreven of op andere wijze bewaard. Wat gebeurt er eigenlijk wanneer wij iets van vroeger lezen? Het gaat echter niet alleen om de historische dimensie, maar ook om de taal waarin wij met elkaar communiceren. En — kerkelijk gezien: de prediking van het Evangelie. Hoe eindeloos veel woorden komen niet elke zondag naar mensen toe — in taal en teken. Ja, ook het teken, het gebaar, de rite, is een gestalte van het woord. Het is het beweegbare woord. In elk geval is het niet zo (simpel) als men eertijds wel dacht. Vroeger waren velen er van overtuigd, dat een woord (een term, een uitdrukking) de zaak 'aanvat', 'pakt'. Dat was toch — globaal uitgedrukt de strekking van de geleerde term: adaequatio rei et intellectus. Er beantwoordde werkelijkheid aan dít precieze woord, aan déze precieze term. Tenminste wanneer het ging om de 'zinnelijke' wereld. Voor de 'bovenzinnelijke' wereld was er enig voorbehoud. De woorden die men voor God gebruikte hadden toch een asymptotisch karakter - iets van 'bij benadering'. Noordmans zou in dit verband spreken over de 'limiet'. Bij Thomas van Aquino kan men er alles over lezen. Over God ging de taal altijd toch wat stotteren. Een bepaalde 'aardse' zaak kon men echter maar op één manier trefzeker uitdrukken. Er waren onmiskenbaar voordelen verbonden aan deze wijze van denken en spreken. Op deze manier was het veld van onze werkelijkheid vrij nauwkeurig in kaart te brengen, was overzichtelijk geworden. En duisternissen werden uit de schuilhoeken verdreven. Het is ongetwijfeld één van de grote verdiensten van de logica — zoals deze in de vroege middeleeuwen tot ontwikkeling gekomen is — dat in de chaos van de ervaringen enige ordening kon worden aangebracht; dat men zomaar niet van alles zeggen kon en voor waar kon uitgeven. De 'waarheidsvinding' was aan strenge regels gebonden. Het 'woord' stevende als het ware recht op de 'zaak', de werkelijkheid af; deze werd doorzichtig, en meldde zich op die wijze bij ons aan, aan ons verstand dat directief werd van/voor onze wil. De ethische implicaties van deze wijze van denken zijn van zeer verreikende betekenis geweest. Op die manier kon niet alleen binnen het denken, maar

34

juist ook binnen het handelen ordening worden aangebracht: men kon niet zomaar van alles zeggen en denken (dogmatiek). Men kon ook niet zomaar van alles doen (ethiek). Hoe diep deze wijze van denken is doorgedrongen in het dogmatisch denken — ik schrijf enigermate vanuit deze achtergrond — blijkt wel uit het dispuut over de vrije wil — eigenlijk door alle eeuwen heen. Wanneer een zaak, een geloofsartikel bijvoorbeeld, via Schrift en traditie ontvouwd was, kon het verstand, de ratio, immers niet anders doen dan dit aanvaarden. De kerk legde zo'n uitspraak dan ook met gezag dwingend aan de gelovigen op: er kon immers niets tegen ingebracht worden? Daarom vindt men in de oude dogmatische tractaten — zelfs tot in de na-reformatorische periode — een nauwkeurige definiëring van de gebruikte begrippen. Of de wil van de mens deze directieven volgde, en of men metterdaad zo ging geloven als de kerk de mensen voorhield is uiteraard een andere zaak. Zo niet, dan was er kennelijke onwil aanwezig. En daarmee was het veld van ketterij wel ongeveer omschreven: ketterij als hardnekkig (wil!) volgehouden dwaling. De disputen die gedurende de middeleeuwen met notoire ketters en Joden gehouden zijn leggen daarvan getuigenis af. In Montaillou van Le Roy Ladurie heeft men een treffend getuigenis. Men moet enigermate thuis zijn in de geschiedenis van de theologie en de confessies van de protestantse kerken in ons land, om zich (nog) te herinneren dat juist dit probleem aan de basis lag van de strijd die gevoerd is op de Synode van Dordrecht, 1618/19. De remonstranten waren degenen die het primaat toekenden aan het verstand; de wil zou dan, wanneer zaken inzichtelijk geworden waren, 'als vanzelf' volgen. De kunst (ars!) was om het verstand te verlichten. Het verstand was het probleem, niet de wil, zoals de (orthodoxe) gereformeerden — die maar bleven spreken over de 'gebonden wil'— dachten. Toch hadden de 'orthodoxen' er een vermoeden van, waartoe de remonstrantse positie zou kunnen leiden: namelijk dat de 'mensen in de kerk' (en door de week) in feite overgeleverd werden aan de 'verlichte' predikanten. Wie het daarmee echter zo niet getroffen had, zou verder in onwetendheid moeten blijven leven en de weg naar het heil niet vinden. Vandaar dat de orthodoxen maar bleven spreken over het werk van de Geest: wanneer het gaat om de wording van het geloof, zijn we niet afhankelijk van de retorische begaafdheid van een predikant. Dat dit van de weeromstuit een hoog ambtsbesef bij gereformeerden met zich meebracht, ligt voor de hand. De Geest was immers niet afhankelijk van een (retorisch) al of niet geslaagde preek. Want ondanks de rationele toets die over het gehele veld lag, — men denke hier aan het verwijt, dat niet alleen de Dordtse leerregels maar ook de gereformeerde patristiek een scholastiek karakter droegen — had men wel begrip voor het eigenlijke 'geheim': het is de Heilige Geest die de woorden doet leven. Maar dan toch de woorden van de Schrift, die zondag aan zondag verkondigd werd. Het 'woord-karakter' van de protestants-gereformeerde eredienst was overduidelijk.

35

En hierin — hierdoor — werden ook emoties en gevoelens in 'dwingende' banen geleid. Men kan dit ook gewaar worden aan de talrijke 'bevindelijke' geschriften die sinds de tijd van de Nadere Reformatie verschenen. Daarin werd psychologisch soms zeer treffend de 'weg' beschreven die de Geest met de mens ging. Men was als het ware uitermate beducht voor 'loslopende' gevoelens. Dit had uiteraard te maken met de ervaringen die de generaties van toen met de wederdopers hebben opgedaan. Vandaar ook dat met name het gereformeerd protestantisme (Zwingli hoort ook bij deze tak!) eigenlijk weinig oog had voor de esthetische, gevoelsmatige zijde van het menselijk bestaan en ervaring. Uitgedrukt in termen van de vermogenspsychologie: boven willen en voelen stelde men het denken. Het verzet bijvoorbeeld tegen de verbeelding van het heilige in de eredienst spreekt hier boekdelen; in het algemeen is er zeer grote terughoudendheid ten aanzien van symboliek. Want hoewel het symbool, de rite, de bedoeling heeft om emoties in bepaalde door de rite aangewezen banen te leiden blijft er altijd een marge van veelduidigheid, onbepaaldheid, waar men niet altijd zicht op heeft en waarin een mens een eigen weg kan inslaan. Welnu: wat er in het menselijk individu huist is niet te peilen; op deze basis kan men echter geen hechte gemeenschap overeind houden. Vandaar dat toch het gehele leven werd ingeperkt in de leer als regelmechanisme van de emoties. Toch is dit in de geschiedenis van het westerse denken niet het hele verhaal geweest. In de tijd van de Renaissance is dit 'woordbeeld' velen opgebroken, als zou het 'woord' de toegang tot de werkelijkheid in zich bevatten en alles ontraadselen. Erasmus heeft dat kernachtig onder woorden gebracht in zijn bekende uitspraak, dat taal het kleed der werkelijkheid is. Maar als die werkelijkheid nu anders geworden is? Dan zal men naar andere woorden moeten zoeken en voldoen de oude woorden niet meer. Deze inzichten hebben een aardverschuiving teweeggebracht, al had men niet onmiddellijk andere woorden bij de hand. Modelleerden in vroegere tijden de woorden de werkelijkheid — sinds de moderne tijd modelleert de werkelijkheid de woorden; de werkelijkheid 'zoekt' naar woorden. Vandaar de vaak onbegrijpelijke, cryptische taal in essays en gedichten. Uit protest tegen het bestaande zijn sommigen driftig in de weer, met 'andere' woorden de werkelijkheid af te breken. Ik denk bijvoorbeeld aan de romans/essays van W. Brakman, en — op zeer welsprekende wijze — de romans van Céline. In zijn opstel over Céline heeft P.F. Thomèse het kernachtig beschreven: Céline wil de emotie van het gesproken woord laten doorklinken in wat hij schrijft. In feite is het een aanval op het Woord. In de Schrift staat dan wel geschreven: 'In den beginne was het Woord'. In den beginne was echter de emotie. Het Woord is pas later gekomen om de emoties te vervangen, zoals de draf voor de galop in de plaats is gekomen, terwijl de galop de natuurlijke gang is van het paard; ze leren het te draven. Céline heeft zelf het beeld gebruikt van de stok in het water: om die recht te laten lijken moet je hem eerst breken. Het ging hem om het 'breken' van de taal en het verklaart ook de korte, brokkelige zinnetjes, door puntjes met elkaar verbonden. De drie puntjes zijn voor Céline de

36

adempauzes, de aarzelingen, maar ook de gedachtensprongen van een schrijver voor wie de gewone grammatica veel te traag en te omslachtig is. 'Waarom ik schrijf? Ik zal het u zeggen: om anderen onleesbaar te maken' (P.F. Thomèse, 1994). Hoe kwetsbaar echter deze door Céline op zeer luidruchtige wijze ingenomen positie weer voor anderen is blijkt uit het (zelf)getuigenis van Nabokov: '... en wilde ik iets zeggen, iets met vleugels en een hart, — maar de vogels die ik zocht streken later pas neer op mijn hoofd en schouders, toen ik alleen was en aan woorden geen behoefte had. Schrijvers kennen de problemen wel: het overbruggen van de kloof tussen uitdrukking en gedachte; het tergende gevoel dat de juiste woorden, de enige woorden, voor je klaarliggen in de nevelige verte aan de overkant, en de huiveringen van de nog ongeklede gedachte die om ze jammert aan deze zijde van de kloof' (Nabokov, 1992, 29). Hoe moeizaam iets anders dan de tastbare zijde van de werkelijkheid tot ons kan doordringen — hoe moeizaam de 'weg van het woord' naar ons toe is, blijkt ook uit wat R. Kousbroek zegt over symbolen (en riten zou ik er aan willen toevoegen): 'symbolen zijn weliswaar menselijke bedenksels, maar zij zijn voor ons niet zonder meer toegankelijk en beantwoorden ook niet aan een vaste code (...) Maar symboliek is in beginsel beeldspraak zonder sleutel; een symbool is iets dat zich verbergt, iets dat herkend moet worden, inderdaad 'ontdekt', zoals een onbekende diersoort; en toch ziet het er op een vage manier bekend uit' (R. Kousbroek, 1990, 63). Onze preoccupaties zijn nog ingewikkelder wanneer men bedenkt wat Kousbroek in een ander verband heeft gezegd, sprekend over de betekenis van onze smaak. 'De smaak zit bovenop het inzicht als een ruiter op een paard. Blijkbaar is smaak dirigerend en leidt het inzicht'. Daarom heeft hij de smaak verloren voor wartaal, en bekent openhartig dat hij vroeger veel van Heidegger gelezen heeft (de pantoffelfascist), maar dat hij er thans op uit is hem belachelijk te maken (R. Kousbroek, NRC, 21-08-1993). Dezelfde raadselachtigheid en onbepaaldheid, het asymptotisch karakter ervan geldt ook voor de esthetische ervaring. Jorge Luis Borges heeft zich in zijn veelbesproken De cultus van het boek geërgerd aan de vaak opgeklopte pseudo-diepzinnige beschouwingen van exposities en K. Schippers heeft (NRC, Cult. Suppl., 25 juni 1982) er behartenswaardige voorbeelden van gegeven. 'Geen tentoonstelling kan meer zonder warrig geschreven stencils, pseudo-diepzinnige catalogi of video-filmpjes, waarvan de explicateur filosoof en professor in de pedagogie denkt te zijn'. Borges zou het zo zeggen: 'Muziek, staten van geluk, mythologie, gezichten gevormd door de tijd, bepaalde schemeringen en bepaalde plekken willen ons iets zeggen of hebben iets gezegd dat ons niet had mogen ontgaan, of staan op het punt ons iets te zeggen; die op handen zijnde onthulling, die zich niet voltrekt is, misschien, de esthetische werkelijkheid' (Borges, 1990, 10). Het woord verbergt zich blijkbaar. Het 'woord' dan hier bedoeld als drager, medium, bemiddelaar tussen 'ons' en 'zin', of tussen God en ons. Naast het door Borges uitgedrukte heimwee naar 'vervulling' is er bij zeer velen scepsis ten aanzien van de 'zin' — laat staan ten aanzien van God. Voor velen lijkt het

37

menselijk bestaan op het indertijd vertoonde TV-programma La Linea: een horizontaal lijntje verheft zich tot een onbestemd wezentje, en wordt een mensje met allerlei avonturen om zich uiteindelijk weer te vereenvoudigen tot een rechte lijn. Op soortgelijke wijze heeft indertijd Saul Steinberg het concept van de theologie van Paul Tillich in cartoons geschetst. De generatie van de Reformatie leefde nog in de verbale wereld. Ondanks de betuiging van de ondoorgrondelijkheid van God ging men hoe langer hoe meer de categorieën van de zintuiglijke wereld toepassen op de niet-zintuiglijke. Men moet voorzichtig zijn met een al te haastig oordeel, alsof niemand onder hen het besef had dat er achter/onder/in de woorden nog iets anders schuil zou kunnen gaan. Maar of zij-van-toen er diep van doordrongen waren, dat ook het woord beeldkarakter heeft? Hadden zij die overtuiging wel gehad dan hadden zij immers niet zo breed en heftig uitgehaald tegen de 'beelden als boeken der leken'. Maar zij vreesden de 'verbeelding' van het heilige, het oeverloze, omdat zij de mens — en met name zichzelf — niet vertrouwden. Er huist iets 'metaforisch' in wat wij zeggen — en daarom iets reikhalzends, dat wat wij zeggen maar 'bij benadering' is. Het is met name onze tijd die deze overtuigingen uitdraagt, hetgeen wellicht heeft bijgedragen tot enige bescheidenheid in ons spreken — en ook handelen. 'Het roer kan nog zes maal om'. Dit gevleugelde woord van Marsman heeft niet alleen Maarten 't Hart gefascineerd. Eigenlijk is communicatie tussen mensen een groot geheim. Of het zou moeten zijn dat onze woorden teken-karakter dragen, dat wil zeggen: dat wij onszelf in onze 'echte' woorden 'zelf' mededelen. Daarmee staat niet zozeer ons correcte taalgebruik op het spel, maar wijzelf niet minder. Ditzelfde geldt ook voor de prediking 's zondags in de kerk, of gewoon maar door-de-week in een gesprek van hart tot hart. God wil als de sprekende met ons omgaan. Zo worden wij inter-mediair tussen God en mensen. Daarmee staat ook de reputatie van God op het spel. Er ligt diepe waarheid — en herkenning — in wat Noordmans heeft uitgesproken: 'Dogmatiek en prediking vermogen uit de sfeer van het Woord niet in die van de Geest over te gaan' (O. Noordmans, 1979, II, 183). Op zijn eigen onovertroffen wijze zou hij het zo zeggen: 'Het allerlaatste van het Woord, dat wat het hart raakt en bekeert — dat heet Geest', (O. Noordmans, 1979, II, 298). Maar dit moge ons niet verhinderen om te blijven... spreken. Literatuur J.L. Borges, De cultus van het boek, Amsterdam 1990. R. Kousbroek, Einsteins poppenhuis, Amsterdam 1990. R. Kousbroek, NRC, 21-08-1993. V. Nabokov, Het werkelijke leven van Sebastian Knight, Amsterdam 1992. O. Noordmans, Herschepping, thans Verzameld Werk, Kampen 1979, I e.v. K. Schippers, 'Het Woord', NRC, Lit. Suppl. 25-06-1982. S. Steinberg, Paul Tillich. Meine Suche nach dem Absoluten, Wuppertal/Barmen, 1969. P.F. Thomèse, L.F. Céline, 'Pelgrim naar de rampspoed', NRC, Lit. Suppl, 20-05-1994. Dr. G.P. Hartvelt is emeritus-hoogleraar Dogmengeschiedenis en Symboliek aan de (voorheen) Theologische Hogeschool — thans Theologische Universiteit — te Kampen.

38

Voor Gerrit Hartvelt In den beginne was de emotie streling der zinnen devotie een symbool is een speelding binnen de verbeelding zalvende heling in woord en woordspeling Versteende formulering ter lering liturgische ritualisering in vormendienst ter verering ontzielen het Mysterie tot materie

Voor Margriet Gosker Men formuleert op een grens tussen begrip en symbool tussen stipt en frivool lip en lens ondergrondse woelingen en bovenaardse bedoelingen sturen het schip, in cadans in balans tussen de vele woningen en de vreemde stromingen vitriool spoelt door het riool tussen het symbool, veelbetekenend en het begrip, onberekenend danst het woord op het slappe koord Geraakt door de woorden van Gerrit Hartvelt, die hij las in het in deze bundel opgenomen artikel en bewogen door de wijze, waarop Margriet Gosker met woorden speelt, zoekt en verkondigt, maakte de dichter MURK A.J. POPMA deze twee gedichten, die hij aan hen opdraagt.

39

Een mens denkt wel eens hardop Wim Janssen, Amstelveen

Hier zijn twaalf in het gelid gezette mijmeringen, genoteerd als vragen aan mezelf; vragen die al enige tijd met mij optrekken. Er is een weg tussen het jaar 0 — toen het allemaal begon — en mij die nu leef, in de Randstad, in de secularisatie. Zou ik die weg naar mij toe kunnen reconstrueren? 1. In de Evangelieverhalen vind ik opdrachten als '... maakt al de volken tot mijn leerlingen... Ik ben met u al de dagen, tot aan de voleinding der wereld' (Mattheüs 28: 19-20). Deze en aan deze woorden verwante uitspraken ontvouwen kennelijk de 'laatste wil' van de Verrezene. Zijn 'persoonlijke' Pasen mondt uit in een wereldwijd Pinksteren van 'zijn mensen'. Het unieke enkelvoud wordt meervoud. Geografisch en in de tijd gezien reiken deze woorden tot achter het laatste hek, tot in de verste toekomst. Tot mij ook. 2. Zoiets is ook gebeurd. De eerste aanzet van dit Paasverhaal dat zich voortpinkstert is in het Nieuwe Testament te vinden. Als bovengenoemde uitspraak te boek wordt gesteld, is die beweging mijn kant uit reeds in volle gang. Het spoor verliest zich in Rome. Dat wil zeggen, het Boek reikt niet verder. Het verhaal wel. Een lopend vuurtje van Jezusmensen. Die 'handelingen van de apostelen' zijn een menselijke gedrevenheid. Maar er is een geheim: het is alsof Hijzelf zich een weg baant het Romeinse Rijk in. 3. Drie nieuwe dingen doen zich voor, zo mijmer ik vragenderwijs verder. De mensen van de ecclesia weten dat Jezus geworteld en gegrond is in het verhaal van Abraham en Mozes. Maar er treedt een losmaking op, zachtjes gezegd. De Jezus-mensen van Athene en Rome kunnen niet duurzaam leven met Jeruzalem. Bovendien moeten zij zich teweer stellen tegen steeds nieuwe tegensprekers. Jezus moet bijgesteld, wil Hij in de Europese denktrant passen. Is Hij dan soms — om uiteindelijk mij te bereiken — mij verregaand 'tegemoetgekomen'? Of is Hij, als een werkwoord, verbogen? En zou ik anders onbereikbaar zijn gebleven? Er ontstaat een structuur. Steviger, maar ook anders dan wat dienaangaande in het Nieuwe Testament te vinden is. Het zal uitgroeien tot een nieuw centrum met een daaruit afgeleide hiërarchie. Petrus wordt zoiets als 'Petrus et cetera' of moeten we zeggen 'Petrus et ceteri'? Wat anders allemaal dan de fragiele schuilkelder die de ecclesia in de samenhang van de 'laatste wil' is. Reikten de overgeleverde evangelie- en apostelwoorden niet ver genoeg?

40

Was de rek eruit? Of zou er een antwoord verscholen zijn in het volgende dat ik noem? Er gebeurt nog iets. Dat wil zeggen, er was iets juist niét gebeurd. De wederkomst was uitgebleven. Hadden woorden als 'maakt al de volken tot mijn leerlingen' misschien hun zeggingskracht onuitgesproken binnen het perspectief van woorden als: 'kom, Here Jezus' (Openbaring 22: 20) en van: 'Ja, Ik kom spoedig'? Zou bij 'alle volken' werkelijk gedacht zijn aan wat ik nu mijn mensenwereld noem? Zou niet voor ogen hebben gestaan de overzichtelijke wereld die in die dagen zo ongeveer te 'bezeilen' was? En dat dan in die overzichtelijkheid de lijnen van verkondiging zouden worden getrokken, die tot navolging nodigden in de heidenwereld, totdat Hij (spoedig!) kwam? 4. Maar dan dient mijn volgende mijmering zich bijna vanzelfsprekend aan, in de gedaante van drie vragen: De ecclesia was begonnen als een ecclesia van muizen in het rijk van de katten en 'de poorten van het dodenrijk' zouden 'haar niet overweldigen' (Mattheüs 16: 18). Maar gaandeweg kwam er dus iets anders. Was dit het gevolg van een gelovig en vindingrijk inspelen op een onvoorziene situatie, of is dat wat het werd ook bedoeld geweest? De ecclesia kwam — los van de synagoge — meer en meer ter wereld als zelf het nieuwe Israël. Maar in haar voortleven ging ze in iets wezenlijks juist trekken van het Jodendom vertonen. Essentieel voor het Jodendom is dat het volk 'erfelijk' gebouwd wordt door de generaties. Zo, op die manier, telt het mee. Uitsluitend biologisch-vanzelfsprekend gaat het erfgoed de weg van de generaties echter niet. Allereerst komt de besnijdenis erbij. Zonder die bekrachtiging van de generaties gaat het niet. Verder is er de — moeilijke! — mogelijkheid van toetreding tot het Jodendom van buiten, dus niet vanuit de generaties. En ten derde, het volk van de generaties wordt vooral gebouwd door het vanouds verder vertelde verhaal. Dus de erfelijkheid is niet absoluut, maar wel uitgangspunt. Wilde ook de ecclesia de lange duur binnentreden, moest zij dan niet eveneens een erfelijke ondergrond ontwikkelen? Zou nu de kinderdoop hiervan de gestalte zijn? Met andere woorden, zou de (volwassen)doop de toetreding van buiten bekrachtigen; en zou de kinderdoop het meetellen in de kring van de ecclesia bekrachtigen voor hen die binnen die kring geboren zijn? 5. Want wezenlijk voor de ecclesia was de bewuste toetreding. En toch, deze toetreding ís pas iets als zij is ingebed in de 'toetreding' van God naar mensen toe; van waaruit het slechts één schrede is naar het erbij horen van de generaties, het erfelijke. De ecclesia staat in het credo. Hoe? Als gemeenschap der heiligen. Er is hemelse omarming waarin zij die voorgegaan zijn en zij die later komen — die, ongeboren nog, sluimeren in de mensen van nu — samen horen bij hen die nu dat credo zeggen. Dat geheimenis is groter dan bewuste toetreding. Toch houd ik mijn aarzeling. Zou de waarheid in de spanning van de twee liggen? Dat kiezen en gekozen worden bijeenhoren als in- en uitademen?

41

6. Als het visioen van de wederkomst verbleekt, gebeuren er nog drie dingen. Het zwaartepunt verplaatst zich van de toekomst naar het verle- den. Het eigenlijke is reeds geschied. En de hiërarchie is bij uitstek het heilige doorgeefluik waardoor het verleden tot in het heden reikt. Het zwaartepunt verplaatst zich ook naar boven. Niet het vrederijk van de profeten, het Koninkrijk van God, maar het laatste oordeel zal men in de latere kathedralen afgebeeld vinden. In de eeuw van keizer Constantijn wordt de aanvankelijk vervolgde, maar onoverwinnelijke ecclesia erkend en tenslotte bevoorrecht. Zij gaat zich vrijmoedig hullen in de gestalte van het Romeinse Rijk, 'men' zetelt in Rome. De (bewuste?) toetreding wordt enorm. En de erfelijkheid ook. Of vergis ik me? 7. Inmiddels, nu ik halverwege mijn mijmeringen ben gekomen, wil ik van een wonder gewagen. De opstandingskracht van Jezus, de bezieling door zijn Geest, de tintelende werking van zijn verhaal, vinden hun weg dan toch maar in deze gigantische bijstelling die de ecclesia is. Met wat verbeelding fantaseer ik dat de oude ecclesia bad: 'Dan had U ook maar weder moeten komen, als U wilde dat we het anders hadden gedaan'. Dat Onze Lieve Heer met deze kromme stok rechte slagen kon geven is even geweldig als: 'Jezus zeide tot haar: Maria! Zij keerde zich om en zeide tot Hem in het Hebreeuws: Rabboeni, dat wil zeggen: Meester!' in de hof van de Verrijzenis (Johannes 20: 16). Majesteitelijke komst, toetreding als het ware, niet van mensen maar van Hem. Boordevol van deze schittering is het Jezusverhaal onze/mijn kant uit altijd gebleven. 8. Als het goede verhaal, op weg vanuit Rome hierheen, ten zuiden van ons blijft steken, dan landen — via een onweerstaanbare reuzenomweg van een eeuw Ierland, en een eeuw Schotland — onze 'eyeopeners' — zo mag ik hen terecht in het Engels noemen — als een kwetsbare invasie op onze kusten. Wij worden op het Jezus-verhaal geënt; als het moet met harde hand. Er komt gevestigd christendom, het barst uit zijn voegen zelfs, er komt macht. We brengen Amerika en de hele wereld in kaart. We gaan democratiseren. We doorzien de hiërarchie tot op het menselijke ervan. We vechten ons vrij. We bedenken de Reformatie, maar de spanning blijft: de bewuste beleving van geloof gaat hand in hand met de stellige verwachting dat de generaties als in een estafette de fakkel overdragen. 9. Uit het imponerende verdere verleden van de weg naar mij toe put ik nog twee gebeurtenissen. De Franse Revolutie verkondigde dat geloof een privézaak was. Nooit en nergens overigens werd deze kijk volledig gerealiseerd, ook niet in de bakermat Frankrijk. Maar het hangt nu aan de grote klok. Een wat sinister parmantig breken met de gedachte van de generaties, de erfelijkheid, waar echter ook iets legitiems in schuilt. De Tweede Wereldoorlog is er de schokkende onthulling van dat Europa weliswaar doorploegd was met christendom, maar niet met Jezus, de Man op zijn ezeltje, de Man met zijn verbazende opstandingskracht, de Omarmer, de

42

Broodbreker, de Samenvoeger, de Uitbeelder van barmhartighheid, kleine Jezus, grote God. Europa behoeft niet herkerstend te worden, het was nimmer gekerstend. 'Bekerkt' was het, niet tot zijn leerlingen geworden. En is buitenkerkelijk niet een achterhaald woord? Men wordt dan afgemeten aan het normale, en is dat het kerkelijk zijn? Is het niet andersom? Er is een wereld vol gewone mensen, onder wie een zeker aantal Jezus-mensen, die op hun beste ogenblikken uit zijn vaatje tappen. En zo krijgt de samenhang waarin we nu leven de trekken van die waarin het Jezus-verhaal ooit ter wereld kwam. Het jaar 0 en mijn tijd omarmen elkaar. Ze hebben elkaar gevonden... in de secularisatie. En in die gedaante mondt de lange weg bij mij uit, vermoed ik vragenderwijs. 10. Er doet zich onder ons — ik bedoel nu reformatorisch christendom in deze streken — iets ingrijpends voor. Onze situatie gaat lijken op die in de landen rondom, waar men al lange tijden leeft met kerken — vaak van overheidswege in leven gehouden — die spaarzamelijk bevolkt worden; maar dan door mensen die er geheel vanzelfsprekend bij horen. Alle toetreding is ondergeschikt aan de erfelijkheid. Daar nu zijn wij, gelukkig, te eerlijk voor. Mensen hakken knopen door, bij ons. Maar nu worden we wèl gedwongen ons af te vragen of dat wat schouderophalend 'afhaakt' werkelijk met Hem breekt. Hadden zij namelijk van harte de weg van Jezus gezocht? Waren zij werkelijk onder het beslag van zijn indrukwekkende verhaal gekomen? Of zijn zij vervreemd geraakt van het vanzelfsprekendheids-christendom met zijn hiërarchie, zijn oriëntatie op het verleden en zijn voor velen irrelevant geworden gedachtenwereld. Want Jezus en zijn 'kostgangers der eeuwen' vallen niet naadloos samen, zoals betoogd. En veel van wat Jezus hoog zit, is buiten de kerk voorradig. En veel waar Hij haaks op staat, is binnen de kerk leverbaar. Allemaal dingen waar we nog lang niet uit zijn, een weergaloze uitdaging. Maar ik koester een hoop die als een vraag naar buiten komt. Zou het kunnen zijn dat de ecclesia misschien wel aan het einde van haar kerklatijn is gekomen, maar in feite toch pas in haar kinderschoenen staat? Zou dan misschien het alleroudste erfgoed, de profetendromen van de lange duur, de messiaanse tijden, een ander soort Advent, het oeroude liedje van verlangen, een nieuwe kans moeten krijgen? Een scheut Oude Testament, dat in het credo geheel ontbreekt? Onze mede-Europeaan Pontius Pilatus staat daarin geboekt, — en hoe! — maar waar zijn Mozes en Elia? Hoe dichter bij haar oorsprong de kleinere ecclesia komt, des te minder heeft de erfelijkheid vat op haar, en des te wijder treedt het geheel van de mensenwereld in haar gezichtsveld. 11. Dat ik — tweeduizend jaar later — door het oude Paasverhaal bereikt ben, vervult me met verbazing. Verbazing mag er zijn over mensen die door het verder gefluisterde verhaal worden aangeraakt, meer dan dat er verbazing moet zijn over mensen die vervreemd raken van het grandioze verleden...

43

12. Plaats voor de geheimen, voor het raadselachtige meegaan van die merkwaardige Hoofdpersoon zal er altijd zijn. Tenzij bemoeilijkt door vervolging. Of dan juist daardoor bevorderd? Elders in deze mensenwereld schijnt toetreding massaal voor te komen. Het zij zo. Wij hier leven in een secularisatie die om zich heen grijpt. Daar zit echter iets mondigs in. Het Jezusverhaal is nu voor het eerst ook onder ons gehuld in aarzeling. En het zingt een toontje lager. De ecclesia van morgen zal kleiner zijn, meer één hopelijk en niet langer vanzelfsprekend. Meer op een ezeltje en niet hoog te paard. Iets meer 'sprekend de Meester' dus. Hopelijk niet gefrustreerd door het fundamentalisme dat uitwijken naar vroeger aanbeveelt; of door het kassucces van triomfantelijke simplismen, goeddeels uit Amerika; of door het exotisch religieuze bij goeroes en 'verrekijkers'. Je mag elkaar fiducie toewensen. 'Wilt gijlieden ook niet weggaan?'(Statenvertaling), schijnt Hij zelfs gezegd te hebben (Johannes 6: 67). Dat was pas lef, vind ik dan. Of is het allemaal anders? Maar ach, een mens denkt wel eens hardop.

Ds. W. Janssen is emeritus-predikant van de Nederlandse Hervormde Kerk en was laatstelijk verbonden aan de Samen op Weg-Gemeente van de Bankraskerk te Amstelveen.

44

W.J. van der Molen als grensganger ofwel: de enkeling en de groep

Murk A.J. Popma, Amstelveen

De dichter W.J. van der Molen is een typische grensganger. Hij staat in relatie tot groepen, stromingen — zonder in een groep of stroming op of onder te gaan. Zo staat hij in relatie tot de stroming van vijftig. Na de tweede wereldoorlog wilden de vijftigers de wereld van vóór de tweede wereldoorlog ondersteboven gooien. Die wereld was netjes geordend. Elke zuil had zijn eigen kerk, school, politieke overtuiging. Er was de zuil van de roomskatholieken, de zuil van de humanisten en de zuil van de protestanten; zuilen die overigens steeds verder afbrokkelden. Deze nette geordende wereld was door de tweede wereldoorlog in elkaar geslagen. Hier en daar stond nog een geveltje overeind, de rest was ruïne. Trouwens achter de façade had nooit iets gedeugd. Deze nette geordende wereld werd gesymboliseerd in de klassieke versvormen als het sonnet, het kwatrijn en noem maar op. Weg met het vermolmde keurslijf dat het leven verstikt — was de leus van de vijftigers. Het ging erom, volgens Lucebert, de blote kont der kunst te kussen, echtheid en waarachtigheid, geen mooi siergeveltje. Van der Molen deelde hun levensgevoel, maar stopte dat tòch in klassieke versvormen, getuige het: Ik hef de bijl om u te doden. Mijn kracht ontvalt mij, ik sla blind de grond waarin gij zijt ontkomen, een zwart en zinloos labyrint. Er is geen weg, alles moet sterven. Er mag niets blijven voortbestaan onder de grafheuvels der sterren, de halfstokvlaggen van de maan. En er mag niets zijn om te horen, niets vorm meer krijgen in uw schoot. Ik ben bezeten om te moorden, maar alles om mij is al dood. (Over het hoofd gezien, 44)

45

Qua levensgevoel een vijftiger, qua versvorm een negentiende-eeuwer. Waren de vijftigers tegen de lyrische uiting, de schoonheid — Van der Molen was een sterk lyricus, hij was alleen niet sentimenteel. Hij geeft schokkende beelden zoals: Ik loop... het vervolgverhaal van een vrouw in. (De onderkant van het licht, 38)

Zijn dichterschap getuigt van grote tegenstellingen. Een demonische onderwereld, zie het zojuist geciteerde vers, tegenover een vlinderlichte bovenwereld:

De vlinders De vlinders doen geen moeite om te leven; boven de pyramiden van het licht vliegen zij niet, zij fladderen maar even, als vraagtekens, open vragen wellicht. Over de huizen, boven grijze sloten, gespeld in het haar van een boterbloem, schommelschuitjes hangende aan hun poten, ankers geworpen in een zee van groen. Volmaakt onschuldig, met gebruinde wangen, tennissend op het gras, een rozenperk, als kinderen, die vlinders willen vangen, vingers van meisjes boven borduurwerk. Zij zamelen honing, voor hen is dit leven haast vanzelfsprekend, slechts een huldeblijk aan bloemzoet dromen, aan zichzelf soms even, eendagsgeheimen, buiten ons bereik. (De onderkant van het licht, 11) Geen vijftiger had zo'n sterk lyrisch talent. Dachten mensen vroeger dat God een persoon was, Van der Molen maakt van de herfst een persoon, een kapper:

46

Herfst De herfst komt met een tondeuse van wind en een schaar van zilveren schemerregen. Met lakens wolken om wachtende bomen. Hij legt in het lover een watergolf tranen Hij schudt uit flessen doorzichtig grijs brillantine van dauw en lotions van dromen. Hij snijdt met een scheermes het licht uit de hemel. Hij knipt met een schaar het geluid uit de tijd, met zijn vingers de as van de werkelijkheid. (De onderkant van het licht, 37)

Een demonische onderwereld, een vlinderlichte bovenwereld. Hij hoort niet in de hemel thuis, maar wil ook niet in de hel leven. Aan de hand van beelden uit onze moderne samenleving, schildert hij de levensgang van een mens in het gedicht vliegtuigen:

Vliegtuigen Vliegtuigen horen in de hemel thuis. Volmaakt van vorm, volkomen zonder zorgen, schrijven zij in de onbeschreven morgen bladzijden vol langregelig geruis. Met ogen van metaal mogen zij kijken, rondvaarten maken om de Grote Beer. Vliegtuigen strijken licht als goden neer, zij klapwieken boven de koninkrijken. Over de einders spreken zij zich uit in onvertaalbare, pijlsnelle woorden. Hun hals diep in de kraag van hun motoren, hun armen in een jas sonoor geluid. Zij bouwen nesten in de blauwe luchten. In hoge bomen van fijnvertakt licht worden zij oud, zwaarlijvig, stijf van jicht en schokschouderen onder hun laatste vluchten.

47

Zo gaan zij haastig met vervroegd pensioen. Hun hart blijft kloppen, maar hun handen beven. Zij dromen van een leven na dit leven. Haast stilstaand wandelen zij door een plantsoen. En keren langs de aangelegde paden dodelijk vermoeid terug naar hun hangar. Vliegtuigen, voor de hemel veel te zwaar, maar door de mensen voor hun tijd verraden. (De onderkant van het licht, 17)

Met uitzondering van Lucebert moeten de andere vijftigers maar eens zulke schokkende beelden zien te leveren. Zo heeft Van der Molen een relatie tot de vijftigers, zonder nochtans in hun stroming op te gaan. Een soortgelijke relatie heeft Van der Molen tot de psalmberijmers. Hij schreef het mysterieuze gedicht:

God Wat ik deed, deden al velen voor mij en wat ik sprak, sprak ik door tranen blind. God ziet mij aan, ik maak mij langzaam vrij omdat ik mij steeds vaster aan hem bind. In dit lied schrijf ik de woorden neer die ik niet schrijven wil, ik ben een zondaar, dagelijks tegen zijn wijsheid in verweer, mijn strijdlust drijft ons dieper tot elkaar. Hij is het lichaam van de zwarte aarde, de oorsprong van de regen, het verdriet, de mond der twijfel, steigerende paarden, de eicel, het mysterie, eboniet, de zachte troost der menselijke smart, Hadewijch, Jakob Boehme, Eckehardt. (De onderkant van het licht, 20)

Hadewijch de kwetsbare, Boehme, de onkwetsbare, Eckehardt de mysticus. Ook hier is Van der Molen weer heel anders dan de rest van de groep. Guillaume van der Graft, de psalmberijmer bij uitstek, probeert uit het keurslijf van een theologische dogmatiek te ontsnappen, door als het ware

48

deze dogmatiek een menselijk gezicht te geven, een poging overigens tot mislukken gedoemd. Van der Molen deelt ook hier weer een soort levensgevoel, maar blijft zelfstandig ten opzichte van de groep. Ten opzichte van de vijftigers heeft hem dat de Van der Hoogt-prijs opgeleverd voor zijn vroege bundel De onderkant van het licht, vanwaaruit de meeste bovenstaande citaten stammen. Daarna werd hij uitgekotst. Waarom? Omdat hij zich weigerde te conformeren aan welke groep dan ook, al stond hij er wel toe in een bepaalde verhouding. 'De critici hebben nooit gekeken naar wat ik schrijf of wie ik ben', aldus Van der Molen eens in een interview, 'zij hebben enkel maar gespeculeerd "wie ik zou moeten zijn!" '. Heeft Van der Molen een demonische onderwereld en een vlinderlichte bovenwereld — enorme tegenstelling — deze tegenstelling is ook in zijn levensgang terug te vinden. Er heeft een omkering, een bekering, in zijn leven plaatsgehad. In zijn jeugd hield hij zich schuil onder de onderkant van het licht, in zijn ouderdom trok hij zich terug, zich zo klein mogelijk makend in het haiku. In de tussentijd kwam hij even boven water — 1954-1956 — als echte, officieel erkende dichter. De verhouding enkeling — groep loopt altijd op een teleurstelling uit voor die enkeling (al kan de enkeling een groep soms beslissend beïnvloeden). Bij zijn afscheid als topverzekeringsman bij Centraal Beheer las Henk van Ulsen gedichten op zijn afscheidsfeestje, uitgekozen door de directie. Na afloop verklaarde Van der Molen: 'Ze hebben precies de verkeerde gedichten uitgekozen!' Trouwens ook in het verzekeringswezen nam Van der Molen een aparte plaats in. Hij kreeg de enorme schadegevallen als natuurrampen, vliegtuigongelukken te behandelen, die niet in de gebruikelijke regeltjes waren te vangen. En meestal won Van der Molen de processen. In zijn jeugd sliep hij in parken en onder bruggen, leefde hij als zwerver op straat. In zijn ouderdom is hij een vermogend man geworden, rijk door het verzekeringswezen. Ook hier weer die enorme tegenstellingen. Van der Molen heeft iets tragisch, maar ook iets groots. Een man die een leven lang zichzelf blijft, een levend raadsel, dat zich trefzeker weet in te leven in de meest vreemde groeperingen, tijden en culturen, zoals in het gedicht waarmee ik wil besluiten:

Egyptisch Gij ligt nu stil, met uw gelaat naar boven, zoals gij in het graf zijt neergelegd, door onbekenden haastig weggeschoven, naakt en beroofd, uw mond vol gruis gestoven; de dodenspreuken hebt gij niet gezegd.

49

Steenlagen raken u in 't groeien aan; deze verkilling komt gij niet te boven. Klaagvrouwen hebben aan uw graf gestaan, planeten met in ieder oog een traan, maar dat gij dood zijt kan ik niet geloven. Gij zijt alleen veranderd van bestaan, de goden hebben u van plaats verschoven, een vingerbreedte uit de tijd vandaan. (Over het hoofd gezien, 36)

Alleen met die Egyptenaren heeft Van der Molen geen ruzie gehad, want die waren al dood.

Literatuur Van der Molen, W.J., De onderkant van het licht, Amsterdam 1957-2. Van der Molen, W.J., Over het hoofd gezien, Amsterdam 1986.

Murk A.J. Popma is dichter. Aan de Vrije Universiteit maakte hij kennis met Ferenc Postma — als W.J. van der Molen levend op de grens van vele werelden.

50

Ik wil tijdloos verder leven 4 mei 1995 Awraham Soetendorp, 's-Gravenhage

Ik wil tijdloos verder leven de bloemen van het verleden in mijn hand de smaak van morgen in mijn mond achterover liggend in het lover van de tussengeneratie met niets dan de wetenschap dat wat zal zijn al is geweest en wat geweest is weer zal zijn Maar het is of ik in een gevangenis vast zit waarvan de tralies zo breed zijn omgetrokken dat de geluiden er in door fluisteren en in het licht binnendringen Zelfs als ik zou willen kan ik mij niet afsluiten ook niet in de kerker zonder God Mijn handen steek ik uit naar de vuurgeluiden die sinds Sinaï neerdwarrelen in de schoot van de kosmos om te helen moet ik branden om te spelen moet ik zwijgen om te zijn moet ik sterven althans voor één getuige terwijl de doden herleven

51

Vijftig jaar na de bevrijding Gebed Nederland — Israël 6 mei 1995

Onze God en God van onze vaders en moeders, wij staan voor u met een trillend hart nu wij ons herinneren allen van wie wij hielden, vrouwen, mannen en kinderen, die bezweken, vermoord werden, stikten in een wrede nacht zonder einde en ons hart is voor eeuwig met het hunne verbonden. De woorden zijn te klein om de hel te verbeelden. De dood heeft geen taal en zwaar is mijn mond, zevenvoudig. Wij zijn bij U gekomen, eenzaam maar heel, de weinigen die overgebleven zijn van uw kudde, stukken hout, gered uit het vuur, en U, als U kunt, open onze mond. God van alle geest, die het hart onderzoekt en de geheimen van de kosmos doorschouwt, die zijn schepselen nooit vergeet, in zijn mededogen. Gehoord, ja gehoord hebt U ons schreeuwen toen het water kwam tot onze lippen en troebel sleurend stromen mijn borst beklemden en er geen houvast meer was voor mijn voeten. Wij schreeuwden onze keel schor, tot uitputting toe: 'Is God, de Altijd Aanwezige in ons midden, of niet?' Verberg toch niet uw aangezicht voor uw dienaren, bescherm zorgzaam onze kleinste kinderen. Maar in de duisternis was er licht. Rechtvaardigen van de volkeren stonden ons bij, gaven zelfs hun leven voor de vrede en de vrijheid en hebben het menselijk gelaat van de wereld gered.

52

En met een hart vol dankbaarheid vieren wij de bevrijding van dit volk. Onze bede is dat Koningin Beatrix en haar Huis, en Prinses Juliana en haar Huis zullen leven nog vele jaren in gezondheid en kracht onder uw bescherming. U hebt ons geboden het leven te kiezen en hoe hebben wij getracht juist dat te doen. Wij weten toch, dat meer dan iets in de wereld U aangaat het huilen van weduwen en wezen. In de straten van de wereld trachtten wij uw antwoord te verstaan. Wij hebben U, onze God van liefde en mededogen, getracht te verstaan, in de suizende stilte, terwijl wij met inspanning bouwden een geestelijk centrum in de woestijn van onze tijd, terwijl wij herstelden een klein heiligdom en weer onderwezen onze dochters en zonen de taal van de lippen de tradities van onze voorouders, en toen zagen we dat zonen en dochters terugkeerden binnen de grenzen en ons land van heiligdom weer werd hersteld. En wij weten nu dat na alle smart er uitkomst is, er is hoop voor onze toekomst, zoals uw mond het voorspelde. Onze God, onze Vader, onze Koning, het bitter weten is nooit geweken. Rachel huilt nog steeds om haar kinderen, zij weigert getroost te worden, want haar kinderen zijn niet meer.

53

Maar ondanks alles, blijf ons tot steun, blijf ons antwoord geven. Onze God, onze Vader, onze Koning, doe het terwille van de vermoorden, omdat zij uw eenheid bleven uitdragen en uw naam heiligden. Geef ons de kracht om te bouwen en gesterkt te worden om diep te planten, in een tuin van vreugde, de boom van vrede en rust en tevredenheid. Moge Israël leven in vrede, zonder dat iemand terroriseert. Moge uw liefde heel de wereld omarmen en mogen wij het geluk hebben om de vrede van Jerusjalajiem en heel uw schepping te beleven en troost voor al onze pijn spoedig, in onze dagen. Bron van alle vrede, zegen ons met vrede, Ameen.

Awraham Soetendorp is rabbijn van de Liberaal Joodse Synagoge in 's-Gravenhage.

54

De protestantse orthodoxie, het fundamentalisme en de waarheidsvraag Jan Veenhof, Thun Bij de vijftigste verjaardag van Ferenc Postma kijk ik met genoegen terug op enkele projecten, waarin ik met hem samenwerkte. Een daarvan betrof de figuur van Johannes Maccovius (1588-1644). Maccovius was jarenlang hoogleraar theologie in Franeker. Hij is bekend geworden doordat de Dordtse synode van 1618/19 hem op de vingers tikte vanwege verschillende zeer krasse uitspraken, die hij over verkiezing en verwerping had gedaan. Ook later bleef Maccovius, die in zijn denken voor geen consequentie terugdeinsde, in gesprek. Bekend is, dat Abraham Kuyper hem hoog had en dat diens zoon en naamgenoot een zeer waarderende dissertatie over hem schreef. Hij prees hem als degene die in Nederland de eenvoudige bijbelse theologie, die in de Reformatie de toon aangaf, verhief tot wetenschappelijke scholastieke theologie!29 Maccovius was heel strijdbaar; we zijn bijna geneigd te zeggen: een echte Pool (want hij was uit Polen afkomstig)! Maar in zijn visie op de theologie was hij bepaald geen buitenbeentje. Het is veelzeggend, dat de Dordtse synode hem wel berispte, maar niet veroordeelde. Veeleer was Maccovius een geharnast vertegenwoordiger van de theologie, die in zijn dagen algemeen aanvaard was en die gestempeld werd door de welbewuste toepassing van de scholastieke methode. Dat was de theologie van de protestantse orthodoxie die de protestantse theologische faculteiten in binnen en buitenland beheerste. Het doel van de orthodoxie was de erfenis van de Reformatie in een nieuwe situatie te bewaren en te consolideren. In de confrontaties met Rome en met 'alternatieve' stromingen — zoals het Socinianisme — en in de discussies tussen lutheranen en gereformeerden ontstond de behoefte een methodisch-systematische ontvouwing van de reformatorische erfenis, die — en dat is van bijzonder belang — aan de eisen van de algemene wetenschapsleer zou beantwoorden. Daartoe greep men terug op Aristoteles. Hij leverde de categorieën en denkmodellen waarmee men het getuigenis van de Reformatie ontleedde en 'op begrip bracht'. We komen hier met een heel opvallende gang van zaken in aanraking: Aristoteles, die door Luther buiten de deur was 29

Zie: F. Postma en J. Veenhof, 'Disputen omtrent de predestinatie. Het logisch denken van Johannes Maccovius (1588-1644) en de doorwerking daarvan', in: G.Th. Jensma e.a. (ed.), De Universiteit te Franeker 1585-1811, Leeuwarden 1985, 249-263.

55

gezet, wordt nu weer naar binnen gehaald. Melanchton begon er al mee en hij zette het licht op groen voor allen, die na hem kwamen. Deze tekening van de theologie der protestantse orthodoxie komt wellicht nogal kritisch over. Nu, ik heb ook kritiek en zal die ook uiten, maar vooraf wil ik toch graag kwijt, dat deze theologie in ieder geval iets heel imponerends heeft. Je kunt te gauw de staf breken over scholastiek. A.A. van Ruler zei eens, dat de fijnheid van de scholastieke distincties iets weg heeft van de fijne structuur van de bloesems van de bloeiende vruchtbomen in de Betuwe. In ieder geval is het een feit, dat allerlei theologen van naam bijvoorbeeld Paul Tillich — die de moderne cultuur in zijn theologie wilde integreren — gezegd hebben: 'om die orthodoxie kan niemand die echt theoloog wil zijn, heen. Ze is het blijvende grondstramien voor de rationele wat nog iets anders is dan rationalistische verwerking van de geloofsinhoud'. Intussen: ruimte voor en noodzaak tot kritiek is er zeker. Ik denk daarbij vooral aan de bijbelbeschouwing. De reformatoren waren in eerste instantie geïnteresseerd in de functie van de Bijbel als Woord, dat heil bemiddelt. De orthodoxie legt het accent anders. Voor haar is de Bijbel in eerste instantie het boek, dat bovennatuurlijke waarheden over God, mens en wereld verschaft. In samenhang daarmee probeert zij de inspiratie van die Bijbel door de Geest van God met fijngeslepen distincties en definities zo exact en 'waterdicht' mogelijk te omschrijven. Het gaat om de zekerheid. De Bijbel kan niet anders dan zo zijn, dat hij inderdaad als beslissende gezagsinstantie en goddelijk informatieboek kan functioneren. De goddelijke inspiratie waarborgt onfeilbaarheid; ze sluit fouten en vergissingen uit. De rol van de menselijke auteurs wordt niet ontkend, maar wel sterk gereduceerd. Klaarblijkelijk ging men ervan uit, dat een minimum aan menselijke inbreng een maximum aan zekerheid met zich brengt.30 Natuurlijk besef ik, dat deze korte typering erg schematisch is en met nuanceringen geen rekening houdt. Bewust concentreer ik mij op de hoofdlijn. En nu zet ik een reuze stap voorwaarts in de geschiedenis en richt de blik op het fundamentalisme. Ik heb daarbij het oog op het fundamentalisme in de oorspronkelijke betekenis van het woord. Het is de naam voor die stroming in het nieuwere protestantisme, die tegenover de moderne richtingen in samenleving, kerk en theologie het doel nastreeft het bijbelse christendom te verdedigen. Daarbij neemt de verdediging van de Bijbel als geïnspireerd Woord van God tegenover het historisch-kritisch onderzoek een 30

Vergelijk mijn: Revelatie en Inspiratie. De Openbarings- en Schriftbeschouwing van Herman Bavinck in vergelijking met die der ethische theologie, Amsterdam 1968, 13-28 en de daar genoemde literatuur. Vergelijk voor de invloed van het Aristotelisme: G.E. Meuleman, De theologie als habitus en als doctrina volgens enkele vertegenwoordigers der oudprotestantse orthodoxie, in: Gereformeerd Theologisch Tijdschrift, 84 (1984), 221-247.

56

centrale plaats in. Zoals bekend begon die stroming in Noord-Amerika en ontleent zij haar naam aan een brochurereeks met apologetische strekking die onder de titel 'The Fundamentals. A Testimony of the Truth' tussen 1910 en 1915 het licht zag. Men kan zeggen, dat belangrijke elementen van de orthodoxe theologie in het fundamentalisme opnieuw tot gelding komen. Niet dat beide stromingen zonder meer gelijk te schakelen zijn! Een belangrijk verschil is, dat de orthodoxe theologie aan de criteria van de toen algemeen aanvaarde wetenschapsleer voldeed, terwijl het fundamentalisme zich juist tegen tendensen en resultaten van de wetenschappen van de eigen tijd te weer stelt. Het fundamentalisme is een typische contra-beweging. Het kent en gaat in op de eigen tijd maar zegt er 'nee' tegen. Daardoor krijgt het een defensief en vaak agressief karakter, dat de orthodoxie zo niet kende. Nieuw is ook de zeer sterke concentratie op de Bijbel en de bijbelkritiek. Het is te begrijpen, dat het soms als een 'bijbelreligie' is getypeerd. 31 Dat neemt niet weg, dat er een lijn loopt van de orthodoxie naar het fundamentalisme. Dat blijkt aanstonds, wanneer we erop letten, aan welk instituut het fundamentalisme zijn wetenschappelijke uitwerking vond. Dat is het in 1812 gestichte welbekende Princeton Theological Seminary, waaraan calvinistische theologen als Charles Hodge (1797-1878) en Benjamin Breckinridge Warfield (1851-1921) verbonden waren. Hodge gebruikte in zijn colleges de 'Institutio Theologiae Elencticae' van François Turretini als tekstboek. Die keuze van een karakteristiek leerboek van de protestantse orthodoxie, waarvan de 'nova editio' in 1701 in Amsterdam van de pers kwam was significatief voor wat hij wilde: in het spoor van de oude theologie de nieuwe tijd van repliek dienen! Warfield evenals Hodge een productief en erudiet geleerde markeerde die route nog scherper. In zijn uiteenzettingen over openbaring en Bijbel levert hij het model, het paradigma van wat men de fundamentalistische Schriftbeschouwing zou kunnen noemen. Dat is de conclusie, waartoe de lectuur van allerlei verhandelingen uit fundamentalistische hoek overigens van heel verschillende herkomst en signatuur mij heeft gebracht: alles, wat daarin staat, is bij Warfield al te vinden. Ter adstructie stip ik hier — meer dan aanstippen kan ik nu niet — enkele kernmomenten uit Warfields visie aan. Voor een trefzekere bredere omschrijving en peiling daarvan verwijs ik naar Montsma's studie over de openbaringsopvatting, die achter de fundamentalistische Schriftbeschouwing zit.32 Openbaring is voor Warfield de bovennatuurlijke mededeling van goddelijke waarheden, 'proposities'. De inspiratie heeft betrekking op de 31 32

Vergelijk: James Barr, Fundamentalism, London 1977. J.A. Montsma, De exterritoriale Openbaring. De Openbaringsopvatting achter de fundamentalistische Schriftbeschouwing, Amsterdam 1985.

57

schriftelijke fixatie van die waarheden en bewerkstelligt de onfeilbaarheid in de zin van foutloosheid, inerrancy van de Bijbel. Fouten, waarop het onderzoek van de voorhanden tekstuitgaven stuit, zijn op rekening van de afschrijvers te stellen. In de oorspronkelijke handschriften, de zogenaamde autografa, komen zij zijns inziens niet voor. Aldus garandeert de inspiratie de absolute betrouwbaarheid van de bijbelse geschiedschrijving als exacte weergave van feiten en gebeurtenissen. Warfield wil het menselijk aandeel in de totstandkoming van de Bijbel erkennen maar in feite speelt dat voor het verstaan van die Bijbel geen wezenlijke rol. Dat Warfield ten overstaan van moderne filosofische en theologische stromingen wil opkomen voor de realiteit van de openbaring duidde ik al aan. Zijns inziens kan dat alleen effectief gebeuren, wanneer men uitgaat van het absolute gezag van een foutloze Bijbel. Gezag is bij hem een sleutelwoord. De vertegenwoordigers van de historische kritiek zetten dat gezag aan de kant; zij laten zich — beïnvloed door de zojuist genoemde stromingen — door vooroordelen leiden en die vooroordelen zijn beslissend voor hun kritische benadering van de feiten. Toen ik van de conceptie van Warfield kennis nam, werd ik aanstonds herinnerd aan de theologische traditie van de gereformeerde kerken en haar beide opleidingsinstituten. Kuyper en Bavinck voelden zich met het toenmalige Princeton verbonden. Zij probeerden in hun 'organische' bijbelbeschouwing aan de historische en menselijke bemiddeling serieus recht te doen, maar ook zij leggen een sterke nadruk op het gezag, terwijl Kuyper de onfeilbaarheid nadrukkelijk thematiseerde. Zelf heb ik voor het kandidaatsexamen destijds allerlei publicaties over bijbelgezag en bijbelgeloof bestudeerd (van de oudtestamenticus G.Ch. Aalders van Amsterdam en de nieuwtestamenticus S. Greijdanus), die als twee druppels water op Warfield leken. Inmiddels heeft de tijd niet stil gestaan en juist bij een richting als het fundamentalisme, die zo bewust en geprononceerd kritisch reageert op de eigen tijd, is bij voorbaat al te verwachten, dat dezelfde grondmotieven nu ten dele met nieuwe accenten aan het licht treden. Dat blijkt ook inderdaad het geval te zijn. In de huidige constellatie valt een zekere verschuiving van de aandacht op: van het ontstaan naar het verstaan van de Bijbel. De belangstelling voor de vragen rondom het ontstaan van de Bijbel is bepaald niet verdwenen; dat kan ook niet, want daarmee hangen de vragen inzake betrouwbaarheid en historiciteit ten nauwste samen. Maar de hedendaagse discussies worden vooral dan heel spannend en geladen, wanneer de vragen van het verstaan in het geding worden gebracht. Hierbij komt immers de hantering van de Bijbel als bron en norm van het handelen in de kerk en daarbuiten ter sprake. Van exemplarische betekenis in dit opzicht is de binnen vele kerken vroeger en nu gevoerde discussie over de plaats van de vrouw in de kerk, met name haar verkiesbaarheid in kerkelijke ambten. In die discussies neemt zeker binnen protestantse gemeenschappen het beroep op de Bijbel een belangrijke

58

plaats in. Welnu, het is typerend, dat in alle gemeenschappen met een fundamentalistische inslag de vrouw niet tot het ambt van voorganger respectievelijk gemeenteleider wordt toegelaten. De protestantse kerken, die vrouwen wel tot de ambten toelaten, hebben meestal een lange weg van beraad en bezinning achter de rug, waarbij de strekking en de 'zeggenschap' van de desbetreffende bijbelse gegevens opnieuw werden gewogen en vroegere conclusies werden losgelaten of herzien. Het is de weg naar een ander verstaan, een andere hermeneutische benadering van de Bijbel. 33 k herinner mij nog goed, dat een vooraanstaand woordvoerder van de Christian Reformed Church van Noord-Amerika in Grand Rapids eens tegen mij zei: '... in onze kerk is men daarom zo uitvoerig aan het discussiëren over dit thema, omdat naar de overtuiging van onze en andere orthodoxe kerken de openstelling van de ambten voor vrouwen een andere omgang met de Bijbel involveert'. Hij had gelijk. De beslissing hierover heeft inderdaad de betekenis van het oversteken van een Rubicon. Ze heeft implicaties ook voor de aanpak van andere vragen. Wie hier A zegt, kan, mag, zal ook B zeggen. Niet allen zien dit zo. In dit verband denk ik aan de internationaal bekende theoloog Wolfhart Pannenberg. Pannenberg kant zich scherp tegen kerkelijke aanvaarding van homofiele relaties. Daarbij staat zijns inziens de autoriteit van de Schrift op het spel. Een kerk, die homosexuele levensgemeenschappen als een vorm van persoonlijke liefdesgemeenschap naast het huwelijk erkent, staat zijns inziens niet meer op de bodem van de Schrift. 'Eine Kirche, die einen solchen Schritt tut, hätte damit aufgehört, evangelische Kirche in der Nachfolge der lutherischen Reformation zu sein'.34 Mijn reactie is, kort geformuleerd: wie op de manier van Pannenberg bij de homosexualiteit het bijbelgezag in geding brengt, moet per consequentie ook vrouwen uit de ambten weren. Omgekeerd: als je dat niet wilt — en dat geldt toch ook van Pannenberg — kun je niet zo met de autoriteit van de Bijbel opereren als hij hier doet. Persoonlijk heb ik als resultaat van veel bezinning en beraad gekozen voor wat ik zojuist typeerde als de andere weg. Het is een weg, die zich duidelijk onderscheidt van die van het fundamentalisme. Dit verschil komt vooral in het waarheidsbegrip tot uiting. De 'andere' weg oriënteert zich aan bijbelse grondnoties ten aanzien van de waarheid. Het in het Oude Testament 33

34

A. M. Bakema en L. Sluis-Sluis, Een ander ambt. 25 jaar vrouwen in het ambt in de Gereformeerde Kerken in Nederland, Kampen 1994. Wolfhart Pannenberg, Maßstäbe zur christlichen Urteilsbildung über Homosexualität in Bekenntnisbewegung, in: Bekenntnisbewegung Kein anderes Evangelium; Informationsbrief nr. 164, Juni 1994, 15. Zie voor een andere visie mijn bijdrage 'Bijbel en homosexualiteit', in: S. Rozendal (ed.), Wie ben ik dat ik dit doen mag? Ervaringen van homo-predikanten in de Gereformeerde Kerken, Kampen 1987, 109-123.

59

gebezigde woord emet betekent bestendigheid, betrouwbaarheid, trouw. Het heeft betrekking op gemeenschap en relaties. Waar is een persoon en een zaak die aan de verwachtingen beantwoordt, welke op grond van die relaties gesteld mogen worden. Emet is dan ook geen tijdloze grootheid maar met de geschiedenis verweven. Gods emet betekent Gods trouw: Hij vervult zijn beloften en wij kunnen ons op Hem verlaten. Het nieuwtestamentische begrip aletheia heeft een dubbele wortel: de inhoud van het hebreeuwse emet en de connotaties van aletheia in de griekse zin van het woord. Die tweede wortel houdt in, dat met de nieuwtestamentische aletheia het noëtische en cognitieve verbonden is. 35 Men hoede zich dus voor een oppervlakkige contrastering van bijbels en grieks denken. 36 Dit cognitieve is intussen wel in de context van emet opgenomen, zoals de concentratie van de aletheia in de persoon van Jezus Christus toont. Deze visie op waarheid werkt door in de opvatting van de openbaring. Hoevele nuanceringen hier ook nodig zijn, ze kunnen hier nu niet besproken worden. In ieder geval kan men zeggen: openbaring is naar haar kern niet informatie over bepaalde waarheden maar 'relationeel' in de zin van: gericht op het stichten en onderhouden van een relatie, van een gemeenschap, waarin het op geloof en vertrouwen aankomt. De persoonlijke adressering is niet een 'plus', dat aan de openbaring wordt toegevoegd maar een integrerend deel van die openbaring zelf. Deze openbaring is verder historisch. Het is nodig dit aspect nadrukkelijk te honoreren, juist omdat de filosofie van Aristoteles ook in het bepalen van het karakter van de waarheid voor de categorie van de geschiedenis geen ruimte heeft. Historisch is zij in die zin, dat ze naar een historisch gebeuren verwijst. Dat erkent het fundamentalisme natuurlijk ten volle! Ze is ook historisch in die zin, dat ze bemiddeld is door mensen, die in een bepaalde tijd en cultuur leefden. Verder is ze ook historisch in die zin, dat ze ons in onze historische situatie bereiken en raken wil. Dat is de tweede bemiddeling, de tweede menselijke 'tussenstap', die iedere luisteraar en lezer bewust of onbewust maakt. Wie de boodschap van de openbaring ook ten aanzien van concrete ethische vragen vernemen wil, kan deze dubbel bemiddeling niet negeren! Het is deze visie op waarheid en openbaring, die vele christenen leidde en leidt tot een afstand nemen van het fundamentalisme, dat de zojuist genoemde eerste bemiddeling slechts spaarzamelijk, de tweede eigenlijk helemaal niet tot gelding laat komen. Het fundamentalisme maakt zich vaak sterk door een beroep op de eenvoud: het gaat erom te aanvaarden wat er staat en zoals het er staat. In het gesprek met het fundamentalisme — dat blijvend noodzakelijk is — zal het erop aankomen tweeërlei overtuigend in het licht te stellen. De bijbelse waarheid is ten 35 36

Vergelijk: J. Firet, Het agogisch moment in het pastoraal optreden, Kampen 1974, 33-41. Vergelijk mijn: Geist und Liebe. Die systematischen Voraussetzungen der Ethik Hendrik van Oyens, Amsterdam 1978, 79-88.

60

diepte één-voudig, één-duidig (in de zin van ondubbelzinnig), omdat ze gecentreerd is in de liefde van God, die persoon geworden is in Jezus Christus en door de Geest ons hart en leven vervullen wil. Tegelijk geldt: die aldus gekwalificeerde eenvoud ligt niet voor het oprapen maar wil gezocht en ontdekt worden. Zoeken zonder risico's bestaat niet. Maar wij putten moed uit de belofte, dat de Geest ons tot en in die één-voudige waarheid leiden zal.37

Dr. J. Veenhof was vanaf 1974 hoogleraar Dogmatiek aan de Vrije Universiteit te Amsterdam, waar hij Ferenc Postma leerde kennen en met hem samenwerkte. Sinds enige jaren is hij als predikant verbonden aan de gemeente van Thun in Zwitserland; ook geeft hij gastcolleges in Basel.

37

Vergelijk over deze thematiek: H.M. Vroom, 'De gelezen schrift als principium theologiae', in: M.E. Brinkman (ed.) 100 jaar theologie. Aspecten van een eeuw theologie in de Gereformeerde Kerken in Nederland (1892-1992), Kampen 1992, 96-160.

61

De heilige Schrift in Mokum Omgaan met de Bijbel in een multi-culturele samenleving

Anton Wessels, Amstelveen

I. Inleiding De eeuwen door wordt de Heilige Schrift in de prediking uitgelegd. Zo biedt de kerkgeschiedenis een overweldigend panorama van vertolkingen.38 Over de kerkgeschiedenis is wel als over een geschiedenis van de uitleg van de Heilige Schrift gesproken.39 In Frankrijk verscheen een serie boeken onder de titel 'Bible de tous les temps' met onderwerpen als 'de antieke Griekse wereld en de Bijbel', 'de Latijnse wereld en de Bijbel' alsook 'de Middeleeuwen en de Bijbel', 'de tijd van de hervormingen en de Bijbel', 'de tijd van de Verlichting en de Bijbel' en 'de contemporaine wereld en de Bijbel'.40 Het is wel een tragedie genoemd, dat in de zestiende eeuw, toen geheel nieuwe werelden werden ontdekt — de wereld van de 'zwarten' (Afrika) en die van de 'Indianen' (Latijns Amerika) — de kerken in Europa voor het merendeel zo bezig waren met hun eigen interne probleemstellingen, dat zij praktisch geen energie besteedden aan de misschien veel belangrijker uitdagingen, die de ontdekkingen van de nieuwe werelden met zich mee brachten. Eén van de belangrijke uitdagingen van vandaag is, dat wij in een wereld leven, die multi-cultureel genoemd kan worden. Mensen van verschillende ethnische, raciale, nationale en godsdienstige achtergronden leven hier in Europa en in Nederland samen, met name in de grotere steden. Dat geldt zeker voor een stad als Amsterdam waar ongeveer twintig procent van de moslims in Nederland woonachtig is. In het volgende wil ik twee voorbeelden geven van omgaan met de heilige Schrift tijdens een tweetal kerkdiensten, gehouden in de 'Westerkerk' in 38 39

40

H. Berkhof, Christelijk geloof. Een inleiding tot de geloofsleer, Nijkerk 1985 (5), 97. G. Ebeling sprak indertijd over Kirchengeschichte als Geschichte der Auslegung der heiligen Schrift, in: Wort Gottes und Tradition. Kirche und Konfession, Göttingen 1964, 9-27. Onder redactie van Guy Bedouelle en Bernard Roussel verscheen in deze serie: Le temps des Réformes et la Bible, (Beauchesne) Paris 1989.

62

Amsterdam.41 De eerste maal was ik uitgenodigd om voor te gaan in een eredienst, waarin een kind van een christelijke moeder en een moslimse vader in plaats van gedoopt te worden aan God zou worden 'opgedragen'; een vorm waarvoor ook wel gekozen wordt indien ouders moeite hebben met de kinderdoop. De tweede maal betrof het een verzoek om als liturg op te treden in een cantate-dienst in de Westerkerk in Amsterdam. De betreffende cantate bleek evenwel een tekst te bevatten die duidelijk tegen Turken gericht was. Op beide voorbeelden wil ik ingaan, te beginnen bij het laatste.

II. Bewaar ons, Heer, bij uw Woord De 126e cantate van Johann Sebastian Bach voor de achtste zondag vóór Pasen (Sexagesima) is gecomponeerd rondom de Evangelie-lezing voor die zondag: 'de gelijkenis van de zaaier', Lukas 8: 4-8, en de tekst uit Jesaja 55: 10 en 11. De oorspronkelijke tekst van het koraal luidt: Erhalt uns, Herr, bei deinem Wort, Und steur des Papst und Türken Mord, Die Jesum Christum, deinen Sohn, Stürzen wollen von seinem Thron. In de bewuste uitvoering van deze cantate was de tekst weliswaar aangepast en werd nog alleen over 'vijanden' gesproken. Toch is het goed zich te herinneren aan wélke vijanden oorspronkelijk concreet gedacht werd. De schrijver van de tekst van het bewuste gezang was niemand minder dan Maarten Luther. Deze hervormer had in zijn tijd vooral drie vijanden op het oog: de papen (de rooms-katholieken, vooral de paus), de Joden en de Turken (een gebruikelijke aanduiding voor moslims in die tijd). Volgens Luther behoeft de christen die als soldaat in de strijd met de Turken gewikkeld is, niet bang te zijn dat hij onschuldig bloed vergiet: wie van hen hij ook doodt, hij wurgt voorwaar een vijand Gods en een lasteraar van Christus, die door God zelf tot het hellevuur veroordeeld is. Ofschoon Luther enkele deugden van de Turken opsomt, waren de moslimse heiligen voor hem toch 'duivelse' heiligen. De God die zij dienen is de duivel.42 In zijn tafelgesprekken drukt Luther zich nog krasser uit. Zo zei hij op 28 januari 1532: 'Ik moet ineens aan de Turken denken. Als ik Simson zou zijn en elke dag duizend Turken zou dood slaan dan zouden het 350.000 Turken in een jaar zijn'.43 41 42 43

Respectievelijk op zondag 19 juni 1994 en 26 februari 1995. W. A. Bijlefeld, De Islam als na-christelijke religie, Utrecht 1959, 51-52. WA, Tischreden, Band 1, 120.

63

Je zou je natuurlijk af kunnen vragen of zo'n cantate nog in de tijd van Bach tot een weliswaar verlate kruistocht of heilige oorlog zou hebben willen oproepen? Of was het de bedoeling dat op een of andere manier de wapenen werden gezegend? Het antwoord daarop moet natuurlijk ontkennend luiden. Als dat het geval zou zijn geweest zou deze cantate natuurlijk niet ten gehore gebracht hebben kunnen en mógen worden. Stel je voor, dat zoiets zou geschieden in de Amsterdamse Westerkerk, op steenworp afstand van de grootste Turkse moskee (met daarin plaats voor zo'n 1400 mensen!), die vroeger notabene 'de Zaaier' heette, naar het verhaal uit de Evangelie-lezing, die direct met de zondag van deze cantate samenhangt. Men zal de inhoud van een dergelijke koraaltekst uit Luthers tijd hebben te verstaan in de context van de toenmalige Turkse dreiging. De tekst ervan doet enigszins denken aan de wijze waarop sommige Psalmen, die in de liturgie van de kerk gebruikt worden, over vijanden spreken. Bijvoorbeeld Psalm 44 voor de liturgie van deze zondag of ook de liederen in Davidische trant in de bundel van Valerius' Gedenck-clanck.44

III. De gelijkenis van de zaaier De gelijkenis van de zaaier kan op het eerste horen tamelijk somber overkomen. Veel zaad wordt immers door vogels weggepikt, het valt op rotsachtige bodem en het wordt door doornen verstikt. Is hier geen sprake van veel verloren moeite? Hoeveel werk breekt de mens niet bij de handen af? Zo gelezen wordt de gelijkenis echter misverstaan. In zo'n verhaal zit een geheim besloten. Bij de ontsluiering daarvan kan de Jesaja-tekst helpen. Deze slaat op de tijd van de ballingschap. Als de ballingen in Babel twijfelen of Gods woord wel ergens op slaat en of zij wel echt uit de ballingschap zullen terugkeren, krijgen zij te horen: 'Want zoals de regen en de sneeuw van de hemel neerdaalt en daarheen niet weerkeert, maar doorvochtigt eerst de aarde en maakt haar vruchtbaar en doet haar uitspruiten en geeft zaad aan de zaaier en brood aan de eter, alzo zal mijn woord dat uit mijn mond uitgaat, ook zijn; Het zal niet ledig tot Mij wederkeren, maar het zal doen wat Mij behaagt en dat volbrengen waartoe Ik het zend' (Jesaja 55: 10, 11). Om iets dergelijks gaat het ook in de gelijkenis van de zaaier. Het is een verhaal van een boer die met milde hand zaait. Onvermijdelijk gaat veel zaad verloren: de vogels pikken het op, doornen verstikken het, wat op de rotsachtige bodem valt kan geen wortel schieten. Geen boer raakt daarvan 44

Vergelijk de opmerkingen van Willem Barnard in: Uit Ademnood. Gebeden voor de dienst van Schrift en Tafel, Den Haag 1988, 28-31 in verband met het gebruik van Psalm 44 in de liturgie van de zondag Sexagesima.

64

ondersteboven, zoiets ligt in de lijn der verwachting. Maar al zijn er wat onvruchtbare stukken land, dat weerhoudt hem geenszins de oogst binnen te halen. En ondanks alles blijkt de oogst overvloedig te zijn. Deze gelijkenis is vooral als bemoediging bedoeld. Ook als er weinig grond is voor hoop, wil Jezus toch dat wij ons aan God toevertrouwen. Rainer Maria Rilke brengt dit vertrouwen onder woorden in zijn gedicht Herbst45: Herbst

Die Blätter fallen, fallen wie von weit, als welkten in den Himmeln ferne Gärten; sie fallen mit verneinender Gebärde. Und in den Nächten fällt die schwere Erde aus allen Sternen in die Einsamkeit. Wir alle fallen. Diese Hand da fällt. Und sieh dir andre an: es ist in allen. Und doch ist Einer, welcher dieses Fallen unendlich sanft in seinen Händen hält. De handen Gods..., de handen van de Zaaier. Bij Hem vindt ons leven rechtvaardiging en waarde, honderdmaal meer dan wij vermoeden. We zijn méér dan het stof der aarde. In ieder mens ademt de adem Gods. Wij mogen er zijn.46 En als het je niet meezit, dan mag je misschien die bekende woorden van de dichter A. Roland Holst als een bemoediging opvatten en als een bede uitspreken:47 ... Ik zal de halmen niet meer zien noch binden ooit de volle schoven, maar doe mij in den oogst gelooven waarvoor ik dien... ... 45

46 47

R.M. Rilke, Das Buch der Bilder, Sämtliche Werke, I, 400, geciteerd naar de commentaar van E. Drewermann, Das Markusevangelium. Erster Teil, Olten und Freiburg im Breisgau 1988 (2), 326 noot 6. Vergelijk Drewermann, 326. A. Roland Holst, Verzamelde Gedichten I, Bussum 1956-2, 210.

65

IV. De opdracht van een kind Het samenleven van mensen uit verschillende godsdienstige achtergronden brengt met zich mee, dat er ook mensen met elkaar trouwen. Hoe gaat de kerk pastoraal met haar leden om, indien één van hen met een moslimse partner huwt? Bij een voorbeeld uit eigen 'praktijk' wil ik stil staan en aangeven hoe dit mede de uitleg van de heilige Schrift bepaald heeft. Het is mogelijk dat bij een gemengd moslims/christelijk huwelijk de één dan wel de ander overgaat tot de godsdienst van zijn of haar partner. Het gebeurt nogal eens, dat één van beiden of beiden van eigen traditie vervreemd raken of elkaars traditie negeren. aar het is ook denkbaar, dat men respect heeft voor de authenticiteit en eigenheid van het geloof van de ander en dat naar wegen gezocht wordt om 'samen op weg te gaan'. Vooral als er uit een dergelijke verbintenis kinderen komen, dringt zich des te klemmender de vraag op, hoe iemand opgroeit in een multi-culturele en multi-godsdienstige wereld. Dit bewuste echtpaar wilde hun kind laten dopen noch laten besnijden, omdat dit een 'inlijving' zou betekenen in de ene dan wel de andere traditie. De ouders wilden het kind niet van het begin af aan één bepaalde godsdienst opleggen. Beiden wilden de traditie van beiden doorgeven: 'Als hij maar gelooft dat God bestaat', zei de moslimse partner. 'Later kan hij zelf kiezen'. 'Wij willen in onze opvoeding ons kind verrijken met wat wij beiden zelf verinnerlijkt hebben', formuleerde de christelijke partner. 'Vandaar dat gekozen werd voor de vorm van een opdracht van het kind aan God.' In de prediking die aan de 'opdracht' voorafging, koos ik voor een tekst uit de profeet Zacharia, één van de zogenaamde kleine profeten. Zelf zoon van een priester was hij nog jong, toen hij als profeet werd geroepen. Hij bezat de gave van de helderziendheid. In één nacht tijd zag hij acht nachtgezichten. Hij hoorde stemmen en zag beelden. De visioenen zijn dialogisch van aard, dat wil zeggen dat er gesprekken in plaats vinden niet alleen tussen de figuren onderling, maar ook tussen hen en de ziener.48 In de nacht verkeerde hij in gezelschap van engelen. Bij het aanbreken van de dageraad stond alles hem nog klaar en helder voor ogen. Hij was in Gods eigen 'prentenkabinet' geweest, had de beelden 'uit Gods eigen archief' gezien. Zacharia, die profeteerde in het tweede jaar van de Perzische koning Darius, leefde in een tijd dat ballingen — zeg maar asielzoekers — die een nieuw leven probeerden te beginnen naar Jeruzalem terugkeerden. In het derde en kortste — wat overigens niet hetzelfde is als simpele — visioen, 'De man met het meetsnoer,' (Zacharia 2: 1-5) staat zowel beschreven wat de profeet hoorde als wat hij zag.

48

Vergelijk het opstel van Chr. Teeuwen, Profetenspiegel, Kampen z.j., 107-112.

66

'En ik, Zacharia, sloeg mijn ogen op en zag en zie een man met een meetsnoer in de hand.' Wat heeft dat te betekenen? vraagt de profeet zich zowel angstig als verlangend af. Zal wat God heeft toegezegd in vervulling gaan? Zal Zijn huis gebouwd worden? Zal het eindelijk geschieden wat de profeet Ezechiël heeft voorzegd? 'En toen vroeg ik: Waar gaat gij heen? En hij antwoordde mij: Ik ga Jeruzalem opmeten en zien hoe groot zijn breedte en lengte zal zijn.' De breedte en lengte slaat op de totale omvang, de oppervlakte. Kennelijk is de opmeter een vertegenwoordiger van de ballingen uit Babel. Hij wil weten hoeveel migranten de stad zou kunnen herbergen. Zal er voldoende ruimte voor allen zijn? Wordt Jeruzalem niet te vol? Is er wel voldoende plaats? Kan een ieder een voldoende stuk grond worden toegemeten? Maar dan gebeurt er iets onverwachts, iets echt vreemds. Er verschijnt een tweede engel op het toneel. De eerste is een tolk-engel, die ook in eerdere en de later visioenen optreedt. Maar de tweede engel behoort tot de legerscharen die God omringen en die op afroep beschikbaar zijn. 'Eén van de krachtige helden die zijn woord volvoert, luisterend naar de klank van zijn woord'. 'Eén van zijn dienaren die zijn wil volbrengt' (Psalm 103). God hoeft maar een kik te geven of ze gaan al. Het visioen draait eigenlijk om de boodschap, die de tweede engel brengt: 'Snel heen, ren, spreek tot die jongeling'. Rennen is de specifieke taak van een profeet (Jeremia 23: 21). De andere engel krijgt de opdracht zo snel mogelijk naar de landmeter toe te rennen om hem af te houden van zijn meetarbeid. 'Snel heen, spreek tot die jongeling: als een open plaats zal Jeruzalem daar liggen vanwege de menigte van mensen en vee daarin'. Dus geen grenzen, geen muren, geen getallen zoals die nog bij de profeet Ezechiël worden aangetroffen. De boodschap die de engel moet doorgeven houdt in, dat Jeruzalem als een open plaats zonder omwalling zal zijn. De enorme menigte aan mensen en vee die Jeruzalem te wachten staat, verdraagt geen begrenzing van zijn ruimte (vergelijk Jesaja 49: 19vv; 54: 1vv). De bevolking van Jeruzalem zal zo groot zijn, dat het ook de omringende aangrenzende dorpen zal vullen. Stedelijk centra zullen omringd zijn door landbouw-nederzettingen en de bewoners daarvan zullen bijdragen aan de stedelijk economie. Een stad zonder grenzen? Een stad zonder muren? Hoe zit het dan met de veiligheid? Zijn er geen 'veilige grenzen' nodig? Dergelijke vragen kunnen de toehoorders van Zacharia zich gesteld hebben. Een stad zonder grenzen of muren betekent nog niet, dat de stad zonder bescherming zal zijn, aldus de profeet. 'En Ik zelf, luidt het woord des Heren, zal haar een vurige muur zijn rondom, en heerlijkheid binnen haar.' Een vurige muur. Vuur... is het voertuig, het vehikel van goddelijk presentie zoals het brandende braambos. De goddelijke presentie werd uitgedrukt door de vuurkolom, die de Israëlieten bijlichtte op de woestijnreis (Exodus 13: 21vv.). 'De Heer ging voor hen uit des daags in een wolkkolom om hen te leiden op de weg door de woestijn en des nachts in een vuurkolom om hen voor te lichten, zodat zij dag en nacht

67

konden voortgaan'.49 Zoals de bergen rondom Jeruzalem liggen, zo zal de Here Zich rondom Zijn volk legeren (Psalm 125: 2). Het woord van God houdt niet slechts de vervulling van een belofte voor de teruggekeerde ballingen in. God zal zich toewenden naar zijn volk, naar mens zowel als dier. En dat alles in een bevrijd Jeruzalem zonder omgrenzing. Als enige bescherming geldt: de tegenwoordigheid Gods. 50 Wat de landmeter doet berust weliswaar op de goddelijk belofte, maar het meten houdt tegelijk een afgrenzing in. In zijn overmatige ijver wil hij grenzen stellen aan Gods erbarmen (Zacharia 1: 16). Maar wat God wil dat zal geschieden, dat doorbreekt alle grenzen. De volheid van de genade is grenzeloos. Jeruzalem zal een volheid van mensen en dieren herbergen. Dus niet alleen voor stadsmensen maar ook voor boeren is er plaats! Wat deden de terugkerende ballingen indertijd nu met die droom van Zacharia? Enkele tientallen jaren na de profeet Zacharia treedt een zekere Nehemia (445 v. Chr.) op, een ijveraar, een 'fundamentalist' zouden wij hem vandaag misschien noemen. Met alle energie neemt hij de bouw van de muur van Jeruzalem ter hand en in 52 dagen speelt hij het klaar die af te krijgen (Nehemia 6: 15). Maar er zijn tegenstanders. Nehemia schrijft die tegenstand toe aan kwaadwilligheid, hoewel zich onder tegenstanders van die muurbouw ook profeten bevinden (Nehemia 6: 14). Maar was het wel kwaadwilligheid? Klopt het wel wat Nehemia zei? Of is het misschien zo, dat sommigen van die tegenstanders tegen die muren, die weer rondom Jeruzalem werden aangebracht, dachten aan wat de profeet Zacharia had gezegd: 'Een open plaats zal Jeruzalem zijn. De Here zelf zal een vurige muur zijn rondom'? Waren zij op godsdienstige gronden tegen het optrekken van die nieuwe muren? De vraag die in de multi-culturele samenleving van vandaag gesteld zou kunnen worden is: zal men zich oriënteren op dat visioen van Zacharia of het voorbeeld van Nehemia navolgen? Het laat zich denken wat de argumenten geweest zullen zijn om zich bij dit laatste voorbeeld van Nehemia aan te sluiten: veilig te zijn achter eigen gebouwde muren... Maar kiezen voor het visioen van Zacharia plaatst alle: kerk, synagoge én ook de moskee, voor een grote uitdaging. Hoeveel ruimte is er in ons land, in onze kerk, in ons hart voor hen die anders, ook anders gelovig zijn? Een open plaats zal Jeruzalem zijn. Hoe vreemd het de eerste toehoorders van Zacharia ook in de oren moet hebben geklonken, met enige haast moet de landmeter ervan af gebracht 49

50

Terwijl vijanden buiten zullen worden afgeschrikt, zal de Here temidden van de stad een bron en een voorwerp van heerlijkheid en luister zijn (Jesaja 60: 1,19; 4: 5. Haggaï 1: 8; 2: 8. Hebreeën 2: 7. Zacharia 2: 18 Hebreeën 2: 12). 'Ja Ik zal mensen en dieren op u talrijk maken, zij zullen zich vermenigvuldigen, en vruchtbaar zijn; Ik zal u bevolken als vanouds en u weldoen meer dan vroeger; en gij zult weten dat Ik de Here ben' (Ezechiël 36: 11).

68

worden grenzen te stellen aan Gods barmhartigheid. Er zullen altijd landmeters en grenzentrekkers blijven, die zich afvragen: waar blijven we dan als de grenzen zo vervagen? Maar die grenzentrekkers hebben de blijde boodschap die het visioen van Zacharia bevat, niet aan hun kant. 'Snel heen, spreek tot die jongeling: als een open plaats zal Jeruzalem daar liggen, vanwege de menigte van mensen en vee daarin.' Zacharia heeft de heerlijkheid van het komende Rijk gezien. Vreugde in Jeruzalem! Jongens en meisjes, die musiceren en spelen op Jeruzalems pleinen (Zacharia 8: 5). Het oude volksleven van vroeger dagen keert weer terug in al z'n kleurigheid en fleurigheid. Zelfs op de bellen van het gewoonste paard staat geschreven: 'de Here heilig' (Zacharia 14: 20). Waarom zouden we ons vandaag niet laten inspireren door dit visioen? Het visioen geldt ook voor het Jeruzalem van het Westen: zodat Amsterdam werkelijk Makom, Mokum, zelfs Groot Mokum zal zijn, een plaats zonder grenzen waar mensen onbevreesd kunnen wonen, veilig, en waar de Anne Franks uit het Achterhuis durven te voorschijn komen... omdat God een vurige muur rondom zal zijn...

Dr. A. Wessels is hoogleraar Zendings- en Godsdienstwetenschap aan de Vrije Universiteit te Amsterdam

69

Hoofdstuk II De wereld van de bibliofiel en het oude boek

Exterieur Teleki-Bolyai Bibliotheek in Tîrgu Mure /Marosvásárhely

70

71

De Worth Library in Dublin R. Breugelmans, Leiden

Aegris sauciisque sanandis Ricardus Steevens M.D. reditus, Griselda soror superstes aedes hasce Dono dedere. Edvardus Worth archiater Bibliothecam quam vides eruditam, nitidam, perpolitam. Zo luidt de inscriptie boven de deur in de Worth Library, die gevestigd is in Dr. Steevens' Hospital in Dublin. Ze geeft zeer beknopte informatie over de geschiedenis van een bibliotheek die in Ierland en Groot-Brittannië verdiende bekendheid geniet, maar daarbuiten nauwelijks. Toen in 1710 de Dublinse arts Richard Steevens overleed, bleek uit zijn testament dat hij zijn bezittingen had nagelaten aan zijn zuster Grizel. Op grond van diezelfde laatste wil rustte op haar de verplichting uit de opbrengsten daarvan een ziekenhuis bij Dublin te stichten. Om dit doel te bereiken stelde Madam Steevens onder andere een 'board of Governors' in, waartoe ook Edward Worth (1678-1733) behoorde. Worth had gestudeerd in Oxford (Merton College) en Leiden. Hij promoveerde in Utrecht in de medicijnen, keerde naar zijn geboortestad Dublin terug, waar zijn graad door Trinity College werd erkend en promoveerde nogmaals in Oxford. Als arts wist Worth zijn vermogen nog te vergroten. Ook hij maakte een testament, waarvan voor ons de bepalingen van belang zijn dat hij aan Dr. Steevens' Hospital — dat ongeveer een half jaar na zijn overlijden geopend werd — £ 1.000 en het overgrote en in feite wetenschappelijke deel van zijn bibliotheek 'for the use, benefit and behoof of the physician and surgeon' van het ziekenhuis naliet. De boeken werden opgesteld in de vergaderkamer van de Governors in speciaal ervoor getimmerde kasten met fronten van glas en daar zouden ze bijna 250 jaar ongestoord blijven. Dank zij die kasten en het feit dat de kamer ramen op het oosten heeft is de materiële toestand van de boeken verbazingwekkend goed. Aangezien men goed begreep dat een bibliotheek zonder catalogus niet bruikbaar is, werd er een samengesteld. De twee kloeke delen zijn nog steeds de enige die de bibliotheek ontsluiten. Natuurlijk bevatten ze ook de signaturen van de boeken, zulks in tegenstelling tot de twee afschriften, die

72

in Trinity College Library en in Marsh's Library (ook in Dublin) zijn. De bedoeling daarvan is duidelijk: wat men tevergeefs daar zocht, was misschien wel in de Worth Library. De bibliotheek omvat ongeveer 4.500 boeken, wat tegenwoordig niet zo'n indrukwekkend aantal mag zijn, maar in die tijd er zeker mocht wezen. En dan, ook toen al gold dat niet de kwantiteit, maar de kwaliteit telt. Het is hier niet de plaats uitgebreid op de inhoud van de bibliotheek in te gaan, hoewel de aanwezigheid van vele interessante stukken dat zeker rechtvaardigt. Hier volgen slechts enige zeer algemene opmerkingen. De boeken zijn systematisch opgesteld: langs de westkant van de kamer de exacte wetenschappen, met uiteraard de nadruk op medicijnen en ver- wante vakken als botanie en scheikunde, langs de zuidzijde alfa-vakken als geschiedenis met haar hulpwetenschappen, langs de oostzijde (dus deels tussen de ramen) de Griekse en Romeinse auteurs en ten slotte, langs de noordzijde, theologie en de 'moderne' literatuur. De bibliotheek bezit 21 incunabelen, waarvan dertien aldijnen, een opvallend groot aantal zestiende-eeuwse Italiaanse en Franse drukken, een niet bijzonder belangwekkende hoeveelheid Engelse, al pleegt men de 'first folio' van Chaucer uit 1532, ondanks zijn incompleetheid, in dit verband te vermelden. Bij de zeventiende-eeuwse boeken vindt men onder andere een nette reeks van de 'republieken' en andere in de Republiek der Verenigde Nederlanden gedrukte uitgaven. Onder de Spaanse uitgaven valt een 'fake edition' van de werken van Calderon de la Barca op. Belangrijk zijn de vele fraaie banden in de bibliotheek: een Grolierband uit de laatste periode, De Thoubanden, en banden afkomstig uit de bibliotheken van de comte de Brienne, in 1724 in Londen geveild, en van Colbert. Van de banden die Worth om zijn boeken heeft laten maken zijn vooral de marokijnen uit Dublin van belang, waar toen voortreffelijk werk werd geleverd. Veel van de bindrekeningen zijn bewaard gebleven. Zijn boeken heeft Worth ondermeer gekocht op Engelse en continentale veilingen, waarvan een aantal catalogi zich nog in de bibliotheek bevindt. Het bovenstaande wekt de indruk door het gebruik van de tegenwoordige tijd dat alles op het moment waarop ik dit schrijf (november 1994) nog zo is. Maar, na 250 jaar ongestoorde rust voor de bibliotheek in haar prachtige ruime kamer van 28 bij 22 bij 16 feet, is er iets ingrijpends gebeurd. Het ziekenhuis hield op als zodanig te bestaan en het gebouw werd ontruimd en verkocht. Omdat de Governors de Worth Library niet onbeheerd wilden achterlaten gaven ze haar een tijdelijk, totdat een definitieve beslissing omtrent de verblijfplaats kon worden genomen, onderdak in Trinity College Library, waarbij een terugkeer naar Dr. Steevens' Hospital zeker niet uitgesloten werd geacht en daadwerkelijk ook door velen gewenst werd. Trinity had echter haar eigen gedachten over dat 'tijdelijke' en stelde alles in het werk om dat 'tijdelijke' in 'eeuwig' te veranderen. Daartoe begon ze een proces tegen de nieuwe gebruikers van het ziekenhuis, de Eastern Health

73

Board, die er haar hoofdkantoor had gevestigd en bij monde van haar Chief Executive Officer, Kieran J. Hickey, er vurig voor pleitte dat de boeken zouden terugkeren naar hun oorspronkelijke plaats. Hij meende dat de boeken zeker niet zouden misstaan in het gebouw dat zo fraai was gerestaureerd, dat de Health Board daarvoor een prijs kreeg van de Europese Commissie. De zaak liep hoog op en beide partijen omringden zich met deskundigen. Trinity riep de hulp in van onder meer de bibliothecarissen van de Ierse Nationale Bibliotheek en van Marsh's Library, die vele jaren ook als bibliothecaris van de Worth Library had gefungeerd, en de Health Board van dr. Maurice Craig, een vooraanstaand architectuurhistoricus en schrijver van Irish bookbindings en van ondergetekende. De Health Board voldeed al in de tijd dat het proces liep aan allerlei voorwaarden — waarvan in sommige gevallen de strikte noodzaak betwijfeld mag worden — met betrekking tot klimatisering, vochtigheid en bewaking. Ook zegde ze, als de boeken zouden terugkeren, toe te zullen zorgen voor catalogisering op diverse niveaus en toezicht op de collectie door een gekwalificeerd bibliothecaris. Dit alles maakte kennelijk zoveel indruk op de rechter dat hij, na een bezoek aan Trinity College Library en Dr. Steevens' Hospital, in de derde ronde vonnis velde ten gunste van de Health Board. De Ierse pers sprak over een 'resounding defeat' voor Trinity. Zo is de toekomst voor de Worth Library er wat zonniger uit komen zien: niet opgeslokt in een groter geheel waar haar eigen, vrijwel unieke identiteit verloren zou zijn gegaan, maar een nieuw begin op haar oude vertrouwde plaats, met haar eigen boekenkasten, schilderijen, tafel en stoelen. En met nieuwe trustees die haar belangen zullen behartigen in de overgang naar een nieuwe tijd. Wat er gebeurd zou zijn als de Health Board het proces verloren had, is duidelijk te zien op bladzijde 57 van het prachtige fotoboek van Jacqueline O'Brien en Desmond Guinness, Dublin: a grand tour, London 1994: een desolate ruimte, met lege kasten. Gelukkig is de Worth Library dat onwaardige lot bespaard gebleven.

R. Breugelmans is conservator Westerse Gedrukte Werken aan de Bibliotheek der Rijks Universiteit te Leiden.

74

Dutch cultural remains in Marosvásárhely Anikó Deé Nagy, Tîrgu Mure /Marosvásárhely

Most of the Dutch visitors are surprised by the variety of the Dutch cultural remains which are available in our town. In the Transylvanians' mind, however, the memory of the Dutch-Hungarian relationships has always been vivid. This topic, especially the 'peregrinatio academica', has been widely treated by mutual sides. In the comprehensive literature concerning Hungarian students studying abroad, many have spoken of those attending Dutch universities. A number of 'alba studiosa' has been published. With the help of the (ancient) registers, which began to be published in the middle of the nineteenth century, now it is well known who attended the five Dutch universities. Finally, the diaries and the correspondence of some of the students have provided us with a more complex insight into this subject. Having returned home, the students used their knowledge in various fields of public and cultural-religious-scientific life. They came home to print books, establish libraries, practice medicine and do scientific research. The present study is intended to treat the subject of the Dutch cultural remains existing in Marosvásárhely (Tîrgu Mure ). Our main interest is in books: we are going to discover the way in which so many Dutch publications could cross thousands of miles and reach this small town to become part of its culture. Marosvásárhely, situated in the centre of Transylvania, has always been the home of book-minded citizens. In spite of the small number of inhabitants it ranked high among the Transylvanian towns famous for their libraries. This was especially due to its two libraries: those of the Protestant College and the Bibliotheca Telekiana. The Bolyai Library is the heir of the Protestant College. Like the other libraries of the Transylvanian colleges, it was established for the benefit of the professors and the students. The 40.000 volumes of the Teleki Library were collected by Count Samuel Teleki beginning in the mid-eighteenth century until his death in 1822. The library — one of the first Hungarian public libraries — was opened in 1802. Providing a representative outline of the fifteenth to nineteenth century sciences and containing a great number of rare copies, the two collections were unified into the Teleki-Bolyai Library. This library has as many as 200.000 volumes and is one of the richest Transylvanian treasuries of European culture from the past centuries. The large number of the publications which came from Dutch printers is due to the character of these two libraries. The library of the Protestant College was enriched by purchases and donations. Most of the donations were from

75

students who had studied abroad. These students were obliged by law to bring back books — worth at least one gold coin — home to their colleges. The students who had attended Dutch universities donated of course mainly books published in the Netherlands. On the other hand, the teachers and other intellectuals of the town left their private libraries to the college in their wills. Most of them attended Dutch universities and therefore their collections contained several books of Dutch origin. Accordingly, these books enriched the library of the college. During his study-tour, Samuel Teleki, the founder of the library, spent the period between August 1761 and November 1762 in the Netherlands. He recorded his impressions in his diary. 51 Unfortunately, this diary has been lost; so the notes one can read in his published diary were made subsequently. Nevertheless Teleki provides us with much useful information as he regards his experiences with the eyes of an experienced traveller who had already spent two years in Switzerland. The reader can get acquainted with interesting details concerning the contemporary university life. For instance, Petrus Wesseling delivered his lectures on Universal History at his home; his audience was so large that many of them had to stand in front of the door so as to hear his accomplished lecture. Teleki tells his opinion about Hemsterhuis from Leiden who is 'the oldest of the professors in the seven provinces', but he speaks Latin so perfectly that his speech could be published as a model pro specimine elegantiae latini sermones. We are informed about Johann David Hahn and Christophe Saxe. Teleki regards Saxe as an outstanding scholar who encouraged and helped him with a lot of practical advice concerning the organisation of his (book) collecting activity. Besides his studies, Teleki's most important achievement during his stay in the Netherlands was undoubtedly the large amount of books he acquired. He already made inquiries about the book-markets and the auctions before arriving there.52 Teleki made conscious preparations to carry out his library-founding plans. He entered a record of all the books he purchased during his study-tour, including the price he paid, into a notebook. Consequently we know that he bought as many as 365 books in Holland. He made notes about two auctions: the Bodeviniana auction in Utrecht and the Albertina auction in Leiden. The notes concerning the transportation of the books deserve attention: 'I put all these books purchased in the Netherlands into a big box in Utrecht and, carefully covered with straw, I sent it to correspondents Schlemm and 51

52

'The travel notes of Count Samuel Teleki, Chancellor of Transylvania (1759-1763). Gróf Teleki Samuel... útinaplojá, Marosvásáshely 1908. 'Samuel Teleki's letter addressed to Adam Teleki, Basel 21. July 1760', in: Teleki Sámuel és a Teleki-Téka, Bukarest 1976, 59-61.

76

Weymar in Rotterdam. Sign. Utrecht 6 Aug. 1762'. In 1763 Teleki returned to Transylvania. He had to organise the collecting of the books from there. His work became easier only after he moved to Vienna in 1787, when he was appointed Chancellor of Transylvania. It became easier to get a comprehensive view of the European book market and build out a unique book-supplying network that enabled him to buy books from 25 cities of Europe for his systematically planned and encyclopaedic library. The lists of orders, bills and letters demonstrates that Teleki bought books from the Netherlands throughout his life. We can find the names of the Dutch booksellers in the documents. While informing us about the prices, they also provide us useful data for the history of the Dutch book trade in the eighteenth and nineteenth centuries. Several printed catalogues of public collections exist in the Teleki Library. One can find the lists of libraries in Utrecht, Leiden, The Hague. 53 Not only did these catalogues help Teleki in purchasing books but they also provided a model for the catalogues of the Teleki Library (which were published in four volumes in Vienna, 1796-1819).54 We have already mentioned the way in which books from the Netherlands reached Marosvásárhely. A great many of these books — of course — were not issued by Dutch presses. Many Swiss, German, French or even Transylvanian editions happened to be sold in the Netherlands. The notes or the bookplates of the former Dutch owners can be found in these volumes. The stamp with the inscription Acad. Lugd. can be seen in some books and indicates that they were bought from the library of Leiden University. According to a text written on a bookplate 'Ex Bibliotheca viri Illustri Isaaci Vossi' the book got to the library of the Protestant College from the collection of the well-known Dutch philologist Isaac Voss (1618-1681). The book, Rerum Persicarum Historia, by Bizarus Petrus, was published in Frankfurt in 1601. According to hand-written notes, it was left to the College library by Sándor Kovásznai Tóth, who had attended Dutch universities. There are 2.000 Dutch editions in the Teleki-Bolyai Library. Some of them were issued by famous 16-18th century presses, such as those of Plantin's in Leiden, of Jansson's in Amsterdam, Utrecht, Franeker, of Maire's in Leiden and The Hague, of Waesberg's in Utrecht and Amsterdam. There are 427 works issued by Elzevir in Leiden, Utrecht, Amsterdam and Franeker. This collection, unique in Transylvania, is the result of the bibliophil Teleki's deliberate collecting activity. This publishing house has always been devoted to the reprinting of 53

54

Catalogues of Dutch libraries: the Bodeviana, Browniana, Irhoviana, Osterdykiana and Watterina libraries in Utrecht; the Nieuwenhuisiana, Burmaniana, Heinsiana, Musschenbroeckiana, Oudendorpiana and Schultensiana libraries in Leiden; the Carlsoniana and Dierkensiana libraries in The Hague. Bibliothecae Samielis S.R.I. Com. Teleki de Szék. Pars I-IV, Vienna 1796, 1800, 1811, 1819.

77

ancient classical works; and Teleki acquires a number of those editions. He develops a rich and selected collection called Bibliotheca Classica.55 Quite a few of the very popular, small-sized Respublica series are available in the library (some 42 of the existing 60 volumes). One book of the Elzevir collection is remarkable due to the dedication written on the front page by the writer himself: 'Incomparabili Viro D. Danieli Heinsio d.d. A(uctor)'. So Cunaeus Petrus dedicated his Animadversionum liber in Nonni Dionysica, published in Leiden in 1610 to Daniel Heynsius, a scholar who had worked a lot for Elzevir. Finally we would like to add that a great many books published by Elzevir took the form of a 'disputatio' or dissertation. Naturally there are many disputations published by other Dutch presses in the large collection of dissertations of the library. The fact that Transylvanian students brought home their own and their colleagues' dissertations from the Netherlands explains the dimensions of the collection. These works inform us about the studies of these students as well as about the debates on various subjects among their professors. Some of the seventeenth and eighteenth century dissertations written in the Netherlands are important as these books, issued in limited number, might be lost and possibly our copy is a single or very rare one. During his research in the 'disputations' from Franeker, Ferenc Postma discovered some quite rare copies in the Teleki-Bolyai Library.56 Several Bibles printed in the Netherlands are in the Teleki-Bolyai Library. The famous Dutch presses published a great number of Bibles in Hebrew, Greek and Latin. Some of them can be found in our library as well as a number of Bibles in modern European languages, which were printed in the Netherlands. We possess two Bibles in Dutch: one of them published in 1662 in Gorinchem, the other in Amsterdam in 1676. Several of the Bibles in Hungarian owned by our library were also printed in the Netherlands. Beginning in the seventeenth century, Dutch printers often agreed to print the Bible in Hungarian. An almost complete collection of these Bibles can be found in our library, some of them in more than one copy (e.g. the fourth edition of Gáspár Karoli's translation published by Janssonius in Amsterdam, 1645). One of its copies is a curiosity in the history of publishing. There were a great deal of mistakes in the text of the 1645 edition as the Dutch printer had no knowledge of Hungarian. György Komáromi Csipkés, a clergyman from Debrecen undertook to correct them. He marked his 55

56

Bibliotheca Samuelis S.R.I. Com. Teleki de Szék. Pars Prima. Auctores Classicos Graecos et Latinos ex optimis editionibus ordine chronologico dispositios eorumque Opera et Fragmenta coniuctim edita..., Vienna 1796. F. Postma, 'Op zoek naar Franeker academisch drukwerk', in: Jaarboek van het Nederlands Genootschap van Bibliofielen, 1993, Amsterdam 1994, 27-47.

78

corrections in this very copy which had been printed in 1645. This copy is now in our collection. We have, of course, the new edition by Komáromi as well. The date of 1685 on the front page refers only to the end of its preparation as it was no earlier than before 1718 when a printer in Leiden undertook its printing. One of our most beautiful Bibles is the Holy Bible printed by the famous Miklós Misztótfalusi Kis in Amsterdam (1685). This Transylvanian printer had learnt his trade in the Netherlands. He mastered these skills so perfectly, that he was able to achieve this Bible — regarded for his beauty of letters and neatness of print as one of the most beautiful seventeenth century books of Europe. Account should be given in this respect also about the eleven volumes of the Atlas Major published by Jansson (Blaeu) in Amsterdam (1657-1682). This illuminated atlas is a masterpiece of cartography and the art of printing, and was regarded as a great treasure even in its own time. The manuscripts written on subjects with Dutch references also need to be mentioned. The Teleki-Bolyai Library owns some other products of Teleki's study-tour of the Netherlands. One of them is a large collection of notes taken down by Teleki at David Hahn's lectures on Physics and Hydrodynamics in Utrecht.57 Teleki's correspondence contains eleven letters by Christoph Saxe written in Utrecht between 1764-1790 and two by Petrus Wesseling. We have already mentioned the documents referring to the acquisition and transportation of the books. The letters written by Dutch booksellers to Teleki are valuable documents concerning eigteenth century book trade. Finally, account should be given of Teleki's notes made on classical philology running to thousands of pages, that have several Dutch references. Their purpose was to publish the most complete edition ever printed of the poems by Janus Pannonius (1434-1472), a Renaissance poet of Hungarian origin.58 Petrus Wesseling had already called Teleki's attention to the flaws of the former editions during the study-tour. He also alleged that there were some unknown poems of the poet hiding in the Italian libraries. It was Wesseling who encouraged Teleki in his preparations for the new edition. The preparations lasted as long as twenty years; he asked several people to help him in his work. Teleki decided to have the book published in the Netherlands by Wild Bartholomeus, printer and publisher. He entrusted Samuel Zilahi, a Transylvanian student in Utrecht to organise the work. Teleki sends him to 57

58

Introductio ad Collegium Elementorum Physicorum, Traiecti ad Rhenum 1761; Lectiones Experimentale de Hydrostatica. Jani Pannonii... Poemata... Pars Prima, Triecta ad Rhenum 1784. Jani Pannonii Opusculorum Pars altera... Idem.

79

Christoph Saxe, who gives him useful advice regarding the difficulties in dealing with the text. The two volumes of the work were published in Utrecht in 1784, and they are regarded as the best edition ever published. This short account of the remains of the history of culture which came to our town from the Netherlands is aimed at revealing the immense help that our town has received from Dutch culture. It provided access to European culture for the 6000 to 7000 citizens of Marosvásárhely. We wish that European thought may still be able to find its way to the already city-sized Marosvásárhely in the spirit of these 300 year-old standards.

Dr. A. Deé Nagy is librarian of the Teleki-Bolnyai Library in Marosvásárhely, Rumania.

80

Interieur Teleki-Bolyai Bibliotheek

81

De Teleki-Bolyai Bibliotheek te Tîrgu Mure — Marosvásárhely (Transylvanië-Zevenburgen) 'Waar de tijd stil stond en het boek ongerept bleef'

Ferenc Postma, Amstelveen

De bibliotheek die ge thans betreedt, zeer geachte bezoeker/bezoekster, kan met recht een templum sapientiae, een 'tempel van wijsheid', genoemd worden. De kostbare collectie omvat immers de gehele encyclopedie der wetenschappen en weerspiegelt als zodanig de stand der wetenschap ten tijde van haar stichting. De naam van haar stichter, graaf Samuel Teleki (1739-1822), is onlosmakelijk met deze bibliotheek verbonden. Als telg uit een oude adellijke familie (het kasteel van de Teleki's bevindt zich te Gorne ti/Gernyeszeg) maakte hij in zijn jonge jaren een uitgebreide studiereis door West-Europa (1759-1763), waarbij hij niet alleen ons land bezocht (Utrecht, Leiden), maar ook Zwitserland, Frankrijk en Duitsland. Tegelijk legde hij in die tijd reeds contacten met de 'boekenwereld' en bezocht hij ter nadere oriëntatie diverse grotere en kleinere bibliotheken. Toen Teleki later kanselier van Zevenburgen was aan het Weense hof, bood deze hoge post hem volop gelegenheid om deze contacten met uitgevers, boekhandelaren, antiquaren, bibliofielen en geleerden verder uit te bouwen en te benutten. Zo legde hij de grondslag voor een omvangrijke wetenschappelijke collectie, waarvoor hij in de jaren 1799-1802 dit imposante gebouw liet optrekken. Hij bracht er zijn talrijke schatten in onder, waarop in de herfst van 1802 het gebouw — als één der eerste Zevenburgse stadsbibliotheken — de poorten opende. Het betekende overigens niet, dat Teleki nu op zijn lauweren ging rusten. Integendeel: het verhaal wil, dat zelfs na zijn dood in 1822 nog wagens met boeken in de stad arriveerden! Bij het verzamelen ging Teleki doelgericht en uiterst planmatig te werk. Hij verzamelde niet alleen de vroegste voortbrengselen der boekdrukkunst, incunabelen (boeken gedrukt tot 1500), maar ook kostbare edities uit de tijd die daarop volgde, gedrukt door beroemde typografen als bijvoorbeeld Manutius (Venetië), Frobenius (Bazel), Plantijn (Antwerpen/Leiden) en Elzevier (Leiden/Amsterdam). Eerste drukken en/of zeldzame exemplaren met bijzondere eigendomskenmerken of een speciale boekband hadden daarbij zijn uitgesproken voorkeur. Wat zijn eigen tijd (de tijd der Verlich-

82

ting) betreft, slaagde Teleki erin zijn collectie in hoge mate en in de breedste zin te completeren. Zo vonden niet alleen de humaniora, de theologie, de filosofie en de rechtswetenschappen daarin een plaats, maar bijvoorbeeld ook de natuurwetenschappen: van Plato en Aristoteles tot Voltaire en Rousseau, van Luther en Calvijn tot Semler, Eichhorn en Döderlein, van Grotius en Thomasius tot Kepler, Newton en Bernouilli, van Hippocrates tot Paracelsus, om hier slechts enkele grote namen te noemen. Overigens, ook Teleki's vrouw, Susanna Bethlen (1754-1797), was een groot boekenliefhebster. Na haar dood ruimde hij voor haar collectie een speciale plaats in in de voorhal van de grote bibliotheekzaal. De boeken zelf beschreef Teleki in het derde deel van zijn Bibliotheekcatalogus (Wenen 1811), waarvan het eerste deel reeds in 1796 was gepubliceerd. Een vierde en laatste deel, even zorgvuldig samengesteld als de voorgaande delen, volgde in 1819. Daarmee ontsloot hij niet alleen de bibliotheek voor een breed en geïnteresseerd publiek, maar droeg hij tevens als een der eersten in belangrijke mate bij aan de kennis van de Europese boekgeschiedenis. In totaal omvat de Teleki-collectie circa 40.000 boeken. Het oudste exemplaar, Galeottus Martius' De homine, werd omstreeks 1475 gedrukt te Bologna. Maar liefst driekwart van de collectie is gebonden in fraaie lederen en perkamenten banden, terwijl alle boeken voorzien zijn van Teleki's sierlijk gegraveerde ex-libris: Ex Bibliotheca Sam. S.R.I. Com. Teleki de Szék (in drie uitvoeringen, al naar gelang de grootte van het boek). Een aantal banden voorzag Teleki tevens van een zogenaamd supra-libros: zijn in goud gestempeld familiewapen, met daarboven zijn devies: Deus providebit (vergelijk Genesis 22: 8, Vulgata-tekst). Sinds de opening in 1802 is er aan het gebouw nauwelijks iets veranderd. Met name in de grote bibliotheekzaal waant men zich regelrecht terug in de oude tijd. De hele inrichting, het karakteristieke meubilair, de boekenkasten zelf, alles ademt de geest van de stichter, die ons overigens ook zelf onmiddellijk tegemoet treedt: het dominerende, centraal opgehangen schilderij toont graaf Samuel Teleki — in vol ornaat — als kanselier van Zevenburgen, terwijl men bij de uitgang van de zaal opnieuw oog in oog met hem staat, zij het nu op jeugdiger leeftijd. Bovendien slaan hij en zijn vrouw Susanna (beiden in brons vereeuwigd, voor in de zaal) de bezoekers en bezoeksters van meet af aan aandachtig gade, niet in de laatste plaats benieuwd naar hun reacties! Van de schilderijen die de galerij rondom sieren, vermelden we nog het portret van Teleki's grootvader, Michaël Teleki, en die van de vorsten Matthias Corvinus en Gabriël Bethlen. Opvallend zijn ook de portretten van Ignatius Batthyány (1741-1798) en Samuel Brukenthal (1721-1803), die allebei — evenals Teleki zelf — tot de grote Zevenburgse boekverzamelaars behoren en stichters zijn van twee andere belangrijke Zevenburgse bibliotheken: de Batthyaneum-Bibliotheek te Alba Iulia en de Brukenthal-Bibliotheek te Sibiu — beide een bezoek meer dan waard!

83

Bovenop de boekenkasten zijn diverse bustes geplaatst, die persoonlijkheden en mythologische gestalten voorstellen uit de klassieke oudheid. Het zijn replica's, de originelen bevinden zich in de bibliotheek van het Vaticaan. In de verschillende vitrines treft men een wisselende expositie aan van de vele rariora die Teleki wist te verzamelen, met name ook van de talrijke verluchte uitgaven in zijn collectie (beschrijvingen van landen en volken, atlassen etcetera). We volstaan hier met te wijzen op de grote Blaeu-atlas, in elf kloeke banden en in sublieme staat. Het verhaal wil, dat dit exemplaar naar Zevenburgen werd meegenomen door de befaamde typograaf Nicolaus Kis (1650-1702), toen hij in 1689 vanuit Amsterdam naar zijn vaderland terugkeerde. Wie verder geïnteresseerd is in 'leven en werk' van graaf Samuel Teleki, kan daarvoor terecht in een van de bijzalen van de bibliotheek, waar een permanente expositie is ingericht. Voor wie als ware boekenliefhebber/boekenliefhebster tenslotte nog een kleine pelgrimage wil ondernemen: het graf van Teleki en zijn vrouw Susanna (en hun nazaten) bevindt zich te Dumbravioara/Sáromberke, niet ver van Gorne ti/Gernyeszeg. Vond de opbouw van de Teleki-collectie formeel in 1822 een einde, nadien werd de bibliotheek nog met een aanzienlijk aantal bestanden verrijkt. Met name in de jaren vijftig en zestig van onze eeuw, toen vele kerkelijke onderwijsinstellingen de poorten sloten, vonden diverse collecties een plaats in dit gebouw. De belangrijkste daarvan is ongetwijfeld de Bolyai-collectie, die in 1962 in een apart gedeelte van de bibliotheek werd opgesteld. Het gaat hier om de bibliotheek van het voormalige protestantse Collegium, waarvan de oorsprong teruggaat tot het jaar 1557. De collectie dankt haar naam aan Farkas Bolyai (1775-1856), een der beroemdste professoren die het Collegium heeft gekend. Een standbeeld van hem en zijn al even fameuze zoon János Bolyai vindt men aan de overzijde van het plein voor de bibliotheek (rechts van de hoofdingang), vóór het 'oude' Collegium zelf (het huidige 'Farkas Bolyai Lyceum'). In totaal omvat de Collegium-bibliotheek circa 80.000 boeken. De collectie is zorgvuldig opgebouwd en in de loop der eeuwen historisch gegroeid, met name door het talrijke wetenschappelijke materiaal dat de studenten van het Collegium vanuit West-Europa naar huis meebrachten. Honderden Zevenburgse studenten immers hebben door de eeuwen heen hun studie in het Westen op academisch niveau afgerond, niet in de laatste plaats aan de universiteiten van ons land (Leiden, Franeker, Groningen, Utrecht en Harderwijk). Zo treffen we in de Bolyai-collectie talloze boeken en academische geschriften aan, waarvan heden ten dage in onze bibliotheken geen exemplaar meer voorhanden is. Alleen al voor de Nederlandse boekgeschiedenis is de collectie van onschatbare waarde.

84

Voor wie nader geïnteresseerd is in 'leven en werk' van vader en zoon Bolyai: in een van de bijzalen van de bibliotheek is thans een bijzondere tentoonstelling ingericht (boeken, manuscripten, instrumenten). De overige bestanden in de Teleki-Bolyai Bibliotheek staan bekend als het zogeheten Fondul mixt, een verzamelnaam niet alleen voor de rest van de kerkelijke collecties, maar ook voor het materiaal dat naderhand werd verworven door schenking of aankoop. In totaal gaat het hierbij eveneens om circa 80.000 boeken. Ook in dit hoofdbestand treft men vele onbekende academische geschriften aan, die in ons land zijn gedrukt. Zo omvat de bibliotheek in haar geheel momenteel circa 200.000 boeken, waaronder 66 incunabelen. Van de talloze manuscripten noemen we nog de zogenaamde Koncz codex uit de veertiende eeuw (perkament). Ook al kan men de Teleki-Bolyai Bibliotheek met recht een 'parel onder de Zevenburgse bibliotheken' noemen, wellicht beter is het te spreken van een 'schatkamer van Europese cultuur- en wetenschapsgeschiedenis'.

Literatuur: Bibliotheca Samuelis S.R.I. Com. Teleki de Szék [I-IV], Viennae 1796-1819. Catalogus incunabulorum bibliothecae Teleki-Bolyai, Tîrgu Mure 1971. F. Postma, 'Op zoek naar Franeker academisch drukwerk. Impressies van een drietal studiereizen naar Roemenië (1991-1993)', in: Jaarboek van het Nederlands Genootschap van Bibliofielen 1993, Amsterdam 1994, 27-47. F. Postma, 'Op zoek naar Franeker academisch drukwerk. Enkele impressies van een vierde studiereis naar Roemenië (1994)', in: Jaarboek van het Nederlands Genootschap van Bibliofielen 1994, Amsterdam 1995, 125-147.

Dr. F. Postma schreef deze tekst, bedoeld als 'introductie' voor gasten en bezoekers uit Nederland, op verzoek van de bibliothecaris van de Teleki-Bolyai Bibliotheek, Mevrouw Dr. Anikó Deé Nagy.

85

'De Thee die hier de ziel geniet van blad tot blad' Enkele notities bij Vergeestelyk en Hemels Thee-Gebruyk van Kasparus Alardyn Gerard Jaspers, Aerdenhout Francisco Postmae per occasionem decimi lustri! Het was op een aprilnamiddag in 1977 dat wij elkaar voor het eerst ontmoetten, nadat jij, Ferenc, de enigszins gecompliceerde reis van Heerhugowaard naar Aerdenhout had besloten met een ferme druk op de belknop van de 'Duinhof'. Er volgde een geanimeerd gesprek over boeken, derzelver verzamelaars en veilingen, geconcentreerd rond de merkwaardige figuur van ons beider troetelkind, de verhinderde medevertaler van de Statenbijbel, Abraham Costerus, over wie ik toen zojuist een monografie had gepubliceerd in het Nederlands Archief voor Kerkgeschiedenis (LVII, 31-61) en van wie jij, zoals weldra bleek 'meer' wist. Naar goed vaderlands gebruik dronken wij daarbij menig kopje thee, ons niet bewust van de schier onpeilbare symboliek die er in en achter het gebruik van dit genotmiddel schuil gaat, althans volgens de Arnhemse predikant Kasparus Alardyn (1658-1692). Deze 'ernstige' coccejaan (H. Florijn, in: BLGNP, II, 21) was geboren in het Noordduitse centrum van de theehandel, Bremen, werd op 23-jarige leeftijd predikant in Sluis en vier jaar later in Wezel. Hier 'stond' hij vier jaren; vanaf 1688 tot aan zijn dood bekleedde hij dit ambt in Arnhem. Kenmerkend voor Alardyn is zijn voorliefde voor het ongebreidelde allegoriseren, waaraan hij zich op de kansel te buiten ging. Na zijn dood verscheen een aantal van zijn preken, die duidelijk het stempel van deze allegoriserende dominee dragen: De geluksalicheyt van den wech der rechtveerdige, Amsterdam 1698. Nog bonter maakte Alardyn het in het boekje waarvan de eerste druk eveneens na zijn dood verscheen: Vergeestelyk en Hemels Thee-Gebruyk, ofte beknopte overbrenging van de Thee, geestelyk op Christus Jesus toegepast, tot demping van wereltse en ydele discoursen onder het Thee-drinken, Amsterdam 1696. Een vijfde druk hiervan verscheen nog in 1877, maar ik kan niet kan zeggen of dit ook de laatste was. Onlangs kwam mij de derde druk van dit boekje (Rotterdam 1730) in handen. Aan de hand van dit exemplaar volgt hier de visie van de Bremer theekenner Alardyn op deze drank, waarop hij zozeer de loftrompet steekt dat men zich afvraagt, hoe de Nederlanders het ooit zonder deze drank hebben kunnen stellen. Voor wie zich destijds zowel thee als ook de tijd om die te drinken kon permitteren was het drinken van dit exotische elixer een aangename en statusverhogende tijdpassering. Hoewel Alardyn dit helaas niet expliciet in zijn boekje vermeldt, verraadt de passage in de titel 'tot demping van wereltse en ydele discoursen onder het Thee-drinken' toch wel enigszins hoe

86

het er in de thee-salons en theekoepels van de buitenplaatsen langs de Vecht en in Kennemerland aan toeging. Een aardige illustratie van dit aspect van de society geeft Heinrich Heine in zijn gedicht: Sie sassen und tranken am Teetisch und sprachen von Liebe viel. Die Herren, die waren ästhetisch, die Damen von zartem Gefühl... Achtereenvolgens laat Heine een dorre raadsheer, diens vrouw, een kanunnik, een juffrouw, een gravin, een baron aan het woord. 'Er was', merkt Heine schalks op, 'nog een plaatsje aan de tafel vrij. Als jij, mijn liefje, daar gezeten had, dan zou jij een geheel ander boekje hebben kunnen opendoen'. Tegenover deze 'ydele discoursen' stelt Alardyn zijn Zielen-Thee, zoals de koptitels van het vierentwintig bladen tellende boekje luiden. Zijn enthousiasme voor het thee-gebruik wordt intussen in hoge mate bepaald door het feit dat hij letterlijk alle aspecten van de thee en het drinken daarvan ent op 'den geestelijcken uittreksel desselfs'. Op de versozijde van de titel staat Paulus' vermaning aan de Christenen van Ephese: 'Wordt niet dronken in wijn, waarin overdaat is, maar wort vervult met den geest...' (V, 18-20). De bezorger van dit posthume Thee-Gebruyk is de jongere ambtsbroeder van Alardyn, Johannes Titama, die het tractaat laat voorafgaan door een 'Korte Voorreden' op pagina 3, waarin hij zich tegenover de lezer verantwoordt: 'De eenigste oorsaak was de geheugenis van den Eerwaardigen Heer Alardyn S(aliger) G(edachte)n(is)se door zijn geletterde pen mij ingeboesemt (...). Zijn hemeltong der aarde gestorven zijnde, juigt wel zijnen Schepper met t'zaamgeknoopten Choorgesangen uit de innigste zugt zijner ziele: dog zijn aardsche mont belooken zijnde, herleeft hij zelve in zijne Schriften aan deze zijde der eeuwigheyt'. Dit is een aardige gedachte, die men niet direct van deze 'Sions welvaart beijverende medebroeder' zou verwachten: de schrijver herleeft na zijn dood in zijn geschriften. Titama was overigens niet geheel gerust op de receptie die het 'Thee-Gebruyk' ten deel zou vallen. Maar al te goed kende hij immers 'de knibbelachtige eeuw, voogdes van onbesuisde driften en driftige vooroordelen: gemerkt geen vreese Godes, maar Jeschuruns vetgemestheit en beslommerde zorgeloosheit over vele plaatsen heerscht tot walgens toe' (pagina 4). Wat jammer nu, dat dominee zich zo schromelijk vergist. 'Jeschurun' is immers geen demon van vleselijke of andere lusten, maar een loffelijk woord bij Israël (vergelijk Jes. 44: 2; Deut. 32: 15; 33: 5 en 26). Dit erende adjectief wordt wel als 'lieveling' en als 'vriend der rechtschapenheid' geduid (vergelijk Edm. Kalt: Biblisches Reallexikon. Padderborn/Wien/ Zürich 1938-2, Bd. I, kol. 885). Op dezelfde pagina geeft Titama aan dat dit werk voor hem een onderbreking betekent van zijn werkzaamheden aan de 'Voorloper' over een gedeelte 'des Lieds der Liederen', waarvoor hij blijkbaar een sabbatsjaar

87

van zijn gemeente had gekregen, 'wiens yverige waarheyt de schenzugt van Jannes en Jambres met voeten treed'. Blijkens deze beide namen verwacht Titama van de lezer een wel zeer gedetailleerde bijbelkennis. Jannes en Jambres worden door Paulus in zijn tweede brief aan Timotheüs (3: 8) genoemd als de twee tovenaars die Pharao tegen Mozes en Aäron inzette. Paulus kende de namen van deze twee heren uit de joodse legenden, waarin deze 'zonen van Balaäm' Mozes vanaf zijn geboorte en Israël gedurende de veertig jaren van de tocht naar het Beloofde Land dwars zitten. Op pagina 7 begint de tekst van Alardyn met een algemene beschouwing over de thee als kruid, dat ons pas later bekend is geworden. Maar, schrijft Alardyn, andere tijden, andere kennis: Dit 'sien we ook onder andere in het Thee-gebruik, in voorige tijden dese duffe en dampige landstreek, schoon dienstig, niet bekent'. Een wat vriendelijker kijk op de Arnhemse landouwen en op het klimaat van het land dat deze theedrinkende Noordduitser zo gastvrij opnam, zou onze allegoriserende piëtist niet hebben misstaan. In feite gaat het hem minder om meteorologie dan wel 'Om Jesum Christum in de Thee te beschouwen'. Over 'het weezen en gedaante der zelven' schrijft de auteur: 'Thee is een Indiaans Boomtje, klein en onaensienlijk, waar van de sterk gedroogde bladeren, gelijk als in een gerolt, en gedraeyt; tot ons werden overgebragt; 't is wel een gering spruytje uyt de aarde, maar nochtans uyt een ver gelegen landt, en uyt een gantsch ander geweste als 't onze, uyt dien hoofde van groote waarde; en wort met veele moeyte en koste tot ons overgebracht'. Zonder overgang laat Alardyn hierop zijn lawine van allegorieën op de lezer neerdalen: 'Dus is ook Jesus als een rijsken voortgekomen uyt den afgehouwen tronk Isai, en als een scheutken uyt zijn wortelen' (Jes. 11: 1). Deze passages behoren tot 'den eersten opslag (van) de natuur en gedaante van de Thee'. De tweede opslag en de derde handelen van 'de effecten en vruchten van deselve' respectievelijk van 'het regt gebruyk desselfs'. Wat de 'effecten en de krachten (!) van de Thee' betreft behandelt Alardyn eerst de werking van de thee op de hersenen: 'Ten 1sten. zij verdrijft de slaapsucht, een geeft den mensche een langduurige wakkerheit. Ten 2den. zij verdrijft de dronkenschap, en de overvloedige dampen van onmatig eten en drinken. Ten 3den. zij droogt op de dampen der hersenen, en verset de hooftpijn daer uyt onstaande. Ten 4den. zij heldert het verstant op, en geeft gelijk als een nieuw ligt aan de oogen der zielen, ja sommige meenen ook, datse oogen des lighaams opklaaert en het gesicht versterkt. Ten 5den. Uyt dat alles vloeit datse den mensch vaardiger en bequamer maakt, om't werk zijner beroep uyt te voeren.' Eenmaal van Alardyns ontembare allegoriseringsdrift kennis genomen hebbende, zal het ons niet verbazen met welk gemak en welke uitvoerigheid hij deze vijf punten aangrijpt om 'Der zielen-Thee' aan te prijzen voor het geestelijk welzijn van de lezer. Beelden als de 'slaepsucht' voor de dolende

88

zondaar, 'de dronkenschap' voor de dwaas die niet beseft waarvoor hij leeft, 'de dampen der hersenen' voor 'ydelheit en de leugen van de rietstaven en gebrookene bakken', 'de verduistering van het verstant' voor iemand ' die was stiksiende en sag alleen die dingen, die nabij en voor zijn oogen waren... als een molle in de onderste aarsche holen'. Het geheel doorspekt Alardyn met bijbelteksten uit het Oude en Nieuwe Testament. Het derde hoofdstukje van 'Der Zielen-thee' handelt zoals hiervoor opgemerkt over 'het rechtmatige gebruyk desselfs'. Wie thee wil drinken, moet ze eerst kopen: 'Zij is van grote prijs en waarde den gene die de kracht daarvan kennen, maer de onkundige sullen er niet veel voor willen uytgeven'. En jawel, daar is Alardyn al met zijn uitleg: 'Dus gaat het omtrent Christus'. Uiteraard volgen hier de parabel van de uitvluchten (Ik heb een koppel ossen gekocht, ik heb een vrouw getrouwd, ik moet voor mijn akker zorgen) en de episode van 'de rijke jongeling'. 'De Thee nu gekocht zijnde, moet die dicht beslooten, en seer naeuw bewaert worden'. Zo 'wil Jesus van zijn hovelingen zeer naeuw opgepast zijn'. 'Doch de Thee in de vlesse kan de mensche niet verquikken, 't moet geschieden door middel van heet water, het welk de kracht daeruyt trekkende, tot ons overbrengt'. Toegepast op Jezus, wordt er 'tweederley water vereyscht: het water van zijn bloedt en het water van zijn geest'. Het zijn passages die op een buitenstaander die niet van het psychisch-historische 'Umfeld' op de hoogte is, welhaast blasfemisch overkomen. Alardyn besluit zijn soms bizar aandoende vergelijkingen met de beginnende theedrinker (= de wedergeborene), het kopje vers gezette thee (= het geloof en de ijver in het begin van de bekeering) en de frequentie van het thee-drinken (= het 'geduerig gebruyk maken van Jesum: Loop al bleetende na uwen Herder'). Het boekje wordt besloten met een drietal rijmen, waarvan het eerste, het vierenzeventig regels tellende 'Op het overleveren van het geestelijk THEE-WERKJE' van Titama is, die zich, gezien het bedenkelijk niveau, terecht verschuilt — onder de initialen E.I.D.T.O.S. Men oordele zelf aan de hand van de beginregels: Dit lieflyk proefjen Thee Moest ik uw deelen mee, 't Is uyt het brein gevloeit, Van hem die ruym besproeit, Door geestelyke vogt Dit kruyd ter wereld brogt... Het tweede poëem, 'Op het nagelate Tractaetje van den Heere Kasparus Alardyn, Genaemt vergeestelyk en Hemels Thee-gebruik' is van een zekere B.D.Ht. Deze geeft in zijn twintig alexandrijn-achtige verzen blijk verder te willen springen dan zijn poëtische polstok hem kan brengen:

89

Hoe vreemd den Tytel van dit Werkje schynt in 't oog Der genen, die te aardich blyft in het Schepzel hangen, En reikt niet verder als Natuur hem houd' gevangen: Hij leefd te laag, niet hooger als der Starren boog... De twaalfde versregel ('De thee die hier de ziel...') staat in de titel van dit artikel. Een zweem van authentieke emotie lijkt daarentegen door te klinken in het derde en laatste aanhangsel, 'Op het Vergeestelyk en Hemels Thee-Gebruyk', ondertekend door 'Natuur en Kunst'. Van de vier gelijkgebouwde strofen volgt hier de laatste: Ach! geeft ons nu tezamen dorst Na uwe gunst, ô Vrede Vorst! Wilt d'Heil Fontein ontsluiten. Ach! laat de stroomen van uw' geest Ons overstorten, dat wij meest Uw Lof regt Heilig uiten. Geeft stof, en Lof, In ons' keelen, dat wij queelen, En u Loven Hier; en Eeuwigklyk, hier boven.

Dr. G. Jaspers is voorzitter van het Nederlands Genootschap van Bibliofielen.

90

À la recherche...59 'I cannot live without books' (Thomas Jefferson, brief dd 10 juni 1815 aan John Adams) Bert Krikke, Vijfhuizen I. Inleiding De bibliofiel houdt van boeken. Postma en de auteur van deze bijdrage houden beiden van boeken. Postma en de auteur van deze bijdrage zijn dus bibliofielen. Dat lijkt een logisch sluitende redenering. Maar er is meer dan alleen de liefhebberij van boeken, inzonderheid als kunstvoorwerpen, dat Postma en de schrijver van deze bijdrage samenbindt. Het valt niet te ontkennen, dat esthetisch bijzondere vormgeving belangrijk is. Bij het zien van een vijftiende-eeuwse Kentse William Caxton-druk, een zestiendeeeuwse Antwerpse Christoffel Plantijn, een zeventiende-eeuwse Leidse Bonaventura of Abraham Elzevier dan wel een Franeker Ulderick Balck (om uit de losse pols maar eens willekeurig wat illustere drukkersnamen te noemen) puilen onze ogen hebberig uit, likken wij onze vingers af en prikkelt de eeuwenoude stof onze smaakzintuigen als een exquise lekkernij. Maar de bibliofiele mode60 — in elke straat of ieder hofje een drukkerannexuitgeverhobbyist — gaat grotendeels aan ons voorbij. Onze gezamenlijke liefde betreft meer en voornamelijk de speurtocht naar het Vergeten Oude (Wetenschappelijke) Boek. En als wij zo'n vergeten oud boek vinden, dan willen wij dat beschrijven ten behoeve van een buitenstaander (het zal u duidelijk zijn dat ons lezerspotentieel nog overzichtelijk is...), dan willen wij dat zichtbaar maken voor haar of hem die het niet vergund is een blik daarop te werpen, op zodanige wijze dat zij onze kennismaking met dat boek kunnen bijwonen. Zij moeten kunnen zien dat wij het in onze handen hebben gehouden, inhoudelijk daaraan hebben geroken en dat we hebben kunnen vaststellen of 59

60

Waar Marcel Proust op zoek ging naar verloren tijden, is de schrijver van deze bijdrage vooral op zoek naar het (nog) niet verloren gegane oude rechtsgeleerde boek. Het materiaal van deze bijdrage met betrekking tot Het Album Promotorum van de Academie te Harderwijk is voornamelijk vergaard tijdens een aantal bezoeken die Postma en de auteur begin jaren tachtig brachten aan het Veluws Museum te Harderwijk. Boudewijn Büch, 'Bibliofiel', in: De Letter of de Waardering voor het boek. Toespraken gehouden bij de uitreiking van de vijfde Laurens Janszoon Costerprijs, 3 juni 1983. Stichting Haarlem Boekenstad/Stichting Laurens Jansz. Costerprijs, Haarlem 1983, 23.

91

het exemplaar (minder) volledig voor het nageslacht behouden is gebleven.61 Het genoegen nemen met enkel citeren en overschrijven uit inventarissen, catalogi en dergelijke teneinde aan te geven dat een bepaalde druk van een vergeten oud boek zou hebben bestaan, strookt niet met de door ons geaccepteerde werkwijze. Derhalve botst deze weleens met de werkwijze van andere auteurs/samenstellers van (bio)bibliografische boekwerken. Een voorbeeld zou verhelderend kunnen werken. II. Het Album Promotorum van de Academie te Harderwijk In 1980 verscheen bij de Walburg Pers te Zutphen een onder leiding van mr. O. Schutte geredigeerd en samengesteld Album Promotorum' van de Academie te Harderwijk. Zoals de bewerker in zijn inleiding verklaart, berust het onderhavige werk zo goed als geheel op het zogenaamde 'Album Doctorum', een manuscript dat thans rust in het Rijksarchief in de provincie Gelderland te Arnhem (Archief van de Hogeschool, Inv. nrs. 135 en 136). Dit handschrift, in twee banden, omspant de periode van 5 mei 1657 tot 31 mei 1727 en van 4 juli 1727 tot de sluiting op 28 september 1812. De hogeschool te Harderwijk is echter reeds in 1648 gesticht. De bewerker nu heeft ook voor de periode van 1648 tot medio 1657 getracht een lijst van gepromoveerden samen te stellen. In het 'Album Doctorum' ontbreekt bovendien de periode 25 april 1670 tot 3 juni 1672. In 1676 hebben de toen voor bijschrijving verantwoordelijke hogeschoolbestuurders het 'Album Doctorum' aangevuld door de namen van de als kandidaat ingeschrevenen uit het 'Album Studiosorum' over te nemen. De samensteller heeft voor de periode tot 26 april 1657 voornoemde methode overgenomen. Deze door hem gevolgde werkwijze om de leemten op te vullen is echter kwetsbaar en voor discussie vatbaar. Schutte wijst er terecht op, dat de gehanteerde methode geen volledig beeld van het aantal promoties in deze periode oplevert. Hij laat echter na erop te wijzen, dat hij met het zonder meer gelijkstellen van de in het 'Album Studiosorum' vermelde inschrijvingsdatum met de datum van promotie (hij vergeet overigens in de periode voor 1657 de namen van de medische kandidaat Hermannus a Cuylenberg, 29 november 1648, en van de juridisch kandidaat Lubbertus Revius, 17 januari 1650, te noemen) tevens de graad van onbetrouwbaarheid laat toenemen. Correctiemogelijkheden62 zijn door hem niet benut. De samensteller heeft voorts door de optekenaren van het 'Album 61

62

Zie onze gezamenlijke Schotanusbibliografieën: Henricus Schotanus, Gens Schotana, deel 8b, 1980, 41-60, en Bernardus Schotanus, Gens Schotana, deel 9, 1980, 92-115 en Freonen um Dr. Kalma hinne, Ljouwerd 1982, 285-301. Zo had de samensteller de vriendelijke mededeling van Van der Woude met betrekking tot de promotie van Henricus Hudeman op 3 maart 1655 eenvoudig kunnen toetsen aan het Album Studiosorum. Daaruit bleek (pagina 8) dat voornoemd persoon zich op 6 september 1653 had ingeschreven, echter niet als kandidaat. Aantekening daarvan heeft later niet plaatsgehad.

92

Doctorum', al dan niet duidelijke, gebruikte afkortingen ten aanzien van 'promotie'-onderwerpen vakinhoudelijk aangevuld zonder daarbij de vergeten maar veelal nog voorhanden zijnde gedrukte versies te raadplegen. Had hij die moeite wel genomen dan had hij uiterst pijnlijke vergissingen kunnen voorkomen. II.1. De methode in algemene zin en de periode van 1648 tot medio 1657 Men kan zich afvragen of de door de bewerker gevolgde werkwijze, meer dan drie eeuwen na optekening, in algemene zin nog bruikbaar is. In 1676 was deze wellicht toepasbaar. Het tijdsverschil was toen gering en mogelijke (directe of indirecte) bekendheid met de promoti in kwestie valt niet geheel en al uit te sluiten. Uit nader (index op de eigennamen) onderzoek blijkt dat meer dan tachtig namen twee of meerdere keren voorkomen in het 'Album Doctorum'. In wellicht slechts vier gevallen zal het verschillende personen betreffen. In alle andere gevallen lijkt het steeds om dezelfde persoon te gaan. Als we ons beperken tot de periode voor 1657 dan hebben we in ieder geval een probleem met Petrus Ho(o)gelandt, afkomstig uit 's Gravenhage (Album Promotorum, 19, '6 septembris' 1649, in: theologia en '16 maii' 1650, in: theologia). De bewerker suggereert met zijn toevoeging achter de mei-aantekening '[Haga-Batavus]' dat hier sprake is van één-en-dezelfde persoon. De eigenmachtige toevoeging stemt overigens niet overeen met bewerkers' opmerking op pagina 12 van zijn 'Inleiding' dat de door hem gemaakte toevoegingen, in het bijzonder de plaatsen van herkomst die ontleend zijn aan het 'Album Studiosorum', tussen [] geplaatst zijn. Het 'Album Studiosorum' verstrekt op de pagina's 4 en 5 de toegevoegde informatie evenwel niet (de aantekening van 16 mei 1650 vermeldt geen plaatsnaam) en laat vooralsnog enige ruimte over voor de veronderstelling dat we met twee verschillende personen van doen zouden kunnen hebben. In ieder geval lijkt het volstrekt onaannemelijk dat sprake zou zijn van een dubbele promotie in de theologie door één-en-dezelfde persoon. Op pagina 11 van zijn inleiding houdt de bewerker het voor mogelijk dat incidenteel63 de in het 'Album Doctorum' gegeven datum die van het eerste deel van het examen is en dat de eigenlijke promotiedatum dus één of twee dagen later plaatsvond. Moeten we nu aannemen dat voor Petrus Ho(o)gelandt 6 september 1649 de examendatum is op grond waarvan hij op 16 mei 1650 63

Mogen wij, afgaande op de personenindex waarvan wij helaas moeten constateren dat deze lang niet volledig is, ten aanzien van de meer dan 75 gevallen over een periode van 164 jaren nog spreken van een incident? Schutte noemt voorts een aantal van 3947 promoties te Harderwijk voor de periode 1657-1812. Daarbij is geen rekening gehouden met dubbeltellingen als gevolg van opgetreden tijdsverschil tussen inschrijvingsdatum en promotiedatum, bevorderingen tot licentiaat waarop nog een promotie tot doctor volgde (een kleine honderd gevallen) en de gevallen waarin kandidaten disputeerden ter verkrijging van het licentiaat zonder dat daarop een doctoraat gevolgd is (een twintigtal). Ik acht derhalve een aantal van om en nabij de 3750 promoties eerder aannemelijk.

93

werd toegelaten om te promoveren? Dat behoeft niet onwaarschijnlijk te zijn. Wanneer Schutte de inschrijvingen die direct volgden op de ontbrekende jaren nader onder de loep had genomen, dan had hij moeten konstateren dat alleen al in 1657 en 1658 van de in totaal zeventien promoti tenminste zeven kandidaten zich op een ander tijdstip hadden laten inschrijven dan de promotiedatum en voorts nog twee kandidaten ter discussie staan, omdat de inschrijvingsdatum van hen in het 'Album Studiosorum' niet ingevuld is. Is Johannes Stants op 21 october 1658 gepromoveerd en heeft hij zich daarop volgend in december van datzelfde jaar als juridisch kandidaat laten inschrijven (Album Promotorum, 21)? De periode tussen inschrijving en promotie schommelt in voornoemde jaren tussen vijf dagen en een paar maanden. De Haan64 heeft eveneens bij zijn onderzoek naar wijsgerige disputaties en dissertaties te Harderwijk aangetoond dat tussen het licentiaatsexamen en de promotie van één-en-dezelfde persoon veelal een niet onaanzienlijk tijdsverschil kon optreden. Een andere factor die de graad van onbetrouwbaarheid van de door Schutte gevolgde methode in negatieve zin beïnvloedt, is het feit dat niet iedere als kandidaat ingeschrevene ook te Harderwijk promoveert. Zo is bijvoorbeeld de op 7 oktober 1658 als juridisch kandidaat ingeschreven Cornelius Bitter uit Schoonhoven (Album Studiosorum, 11) niet te Harderwijk gepromoveerd. De methode vindt zijn climax in onzuiverheid, waar Schutte het titelblad van de 'vroegste gedrukte dissertatie te Harderwijk' heeft afgedrukt (afbeelding 5). De weergegeven 'disputatie' van Frederik van der Capellen is immers geen 'disputatio pro gradu' ('sine praeside') maar een 'disputatio exercitii gratia' ('sub praesidio... D. Georgi Horni, Histor. & Polit:... Profess. Ordinarii'). Frederik van der Capellen was weliswaar op 9 juli 1648 in het 'Album Studiosorum' ingeschreven, maar niet als kandidaat. De aanduiding 'disputatio politica' op het titelblad geeft voorts ten overvloede weer dat het hier niet om een promotie gaat. Zoals de samensteller terecht in de 'Inleiding' op pagina 10, opmerkt, kon slechts gepromoveerd worden in de philosophie, de theologie, de medicijnen en de rechtsgeleerdheid. Om dezelfde reden valt derhalve ook Conradus ten Tusschede, Transisalanus, '17 novembris' 1650 (p. 19), als promotus af. De eer van de eerste (ons bekende) promotie 'pro summis in Philosophiâ, Artibusque Liberalibus honoribus consequendis' twee dagen na de opening van de hogeschool komt Daniel Voet65, zoon van de bij zijn leven reeds beroemde Utrechtse hoogleraar Gijsbert Voet en broer 64

65

A.A.M. de Haan, Het wijsgerig onderwijs aan het gymnasium illustre en de hogeschool te Harderwijk, 1599-1811, Harderwijk 1960, 157-162. Daniel werd in 1652 op 23-jarige leeftijd benoemd aan de Utrechtse Hogeschool tot professor extraordinarius metaphysices in de plaats van zijn broer Paulus aan wie in december 1652 verlof werd gegeven, naast zijn onderwijs in de logica en in het grieks, juridische colleges te houden. Paulus verzorgde na de dood van Daniel op 29 juli 1660 een uitgave van diens geschriften.

94

van de illustere rechtsgeleerde Paulus Voet, toe. Als promotor trad Gisbert van Isendoorn op. Een exemplaar van de dissertatie is nog aanwezig in de bibliotheek van het Theologisch Seminarium te Herborn.66 Wellicht moet Daniel Voet deze eer delen met een juridische kandidaat, de Elburger Arnoldus Feyt.67Hij promoveerde volgens de gegevens van Schutte op dezelfde dag als Daniel Voet. Een exemplaar van diens dissertatie (zo Schutte gelijk heeft) is (nog) niet gevonden. Hetzelfde geldt ten aanzien van de uit Silezië afkomstige medische kandidaat Johannes Scardius ('19 octobris' 1649). Ook de eerste in het 'Album Promotorum' vermelde theologische promotie (de Amsterdammer Gualterus Backer op 3 oktober 1648) is niet correct. Schutte kan het weten. Hij heeft immers het artikel van S. van der Woude De oude Nederlandse dissertaties (in: Bibliotheekleven 48, 1963) gelezen (zie zijn inleiding, 11 noot 18). De 'vriendelijke mededeling' van Van der Woude (Inleiding, 19 noot 4 en 3) komt op mij enigzins merkwaardig over. Sinds 1892 is namelijk al bekend dat de uit Zevenburgen, 'Transylvan.', afkomstige Johannes Csere Apaczai op 21 (?) april 1651 te Harderwijk promoveerde.68 In het 'Album Studiosorum' had hij zich op 3 april 1651 onder de naam Johannes Apatjai laten inschrijven als student in de theologie, niet als theologiae candidatus, en op het titelblad van zijn dissertatie noemt hij zich Johannes Tsere Apatzai. Op het titelblad van zijn dissertatie is de datum van verdediging met de hand gewijzigd van 22 in 21 april (1651). In zijn dedicatie spreekt Apaczai expliciet van 'Disputationem hanc Theologicam Inauguralem in almâ Academiâ Hardervicenâ primam'

66

67

68

Alte Bibliothek, nr. 2565, N. Zie voorts P. Dibon, Le Fonds Néerlandais de la Bibliothèque de Herborn, Mededelingen der Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, afd. Letterkunde, Nieuwe reeks, Deel 20, No. 14, Amsterdam 1957, 129. De dissertatie telt 26 pagina's en luidt: Daniel Voetius, Disputatio Promotorialis omnium, in ea Academiâ, Prima, de Ente nominali et participali, ventis, deviatione versorii magnetici, voluntario et involuntario, Hardervici, Nicolai à Wieringen, Academiae typographi, z.j. (1648). Arnoldus Feyt is een achterkleinzoon van de 'vóór-reformatorische' hervormde schooldienaar te Elburg, Berend Feyt, en geparenteerd aan de uit Harderwijk afkomstige Leidse c.q. Harderwijkse studenten, de broers Arnoldus en Petrus Feyt. Zij hadden zich op achttienjarige respectievelijke twintigjarige leeftijd tegelijkertijd op 22 september 1654 te Leiden als student ingeschreven. Arnoldus liet zich enkele jaren daarna, op 5 oktober 1657 te Harderwijk als student 'in litteris' inschrijven en Petrus op 12 mei van het daarop volgende jaar als juridisch kandidaat. De laatste promoveerde aldaar in de rechten op 9 juli 1658. Van de eerste is niet bekend of hij te Harderwijk is gepromoveerd. Farkas Gyalui, Apáczai Cseri János, 1892, 33-34. Zie met name voor de Nederlandse literatuur o.a. L. Rasz, 'Twee Hongaarsche studenten in de zeventiende eeuw in Holland', in: De Hongaarsche Heraut, maart 1924, 42. Apaczai, in de literatuur ook wel vermeld als Johannes Tsere de Apátza (1625-1659) is later als professor met name bekend geworden vanwege zijn Hongaarse Encyclopaedie. Dit standaardwerk is in 1655 te Utrecht in de Hongaarse taal gedrukt en uitgegeven door Van Waesberg.

95

(fol. Av.).69 Derhalve vallen naast Backer ook de theologische kandidaten Petrus Ho(o)gelandt ('6 septembris' 1649 dan wel '16 maii' 1650; hiervoor al eerder genoemd) en Gerhardus Johannes Schwaningh, 'Groninga-Omlanda','20 decembris' 1650) als promoti af. II.2. Het eigenmachtig aanvullen van afkortingen Heeft de bewerker er verstandig aan gedaan, al dan niet duidelijke, thematische afkortingen met betrekking tot in het 'Album Doctorum' opgetekende 'promotie'-onderwerpen vakinhoudelijk aan te vullen zonder daarbij de vergeten maar veelal nog voorhanden zijnde gedrukte versies te benutten? De 'haakje openen / haakje sluiten'-methode levert soms resultaten op waarvan de lezer zich afvraagt, waar de bewerker zijn ingevoegde informatie heeft vergaard. Zo komt in het jaar 1656 de informatie 'Doesburgensis' achter Johannes Godofredus Weisbecker, 'Groenoniensis' achter Matthias Harnecot en 'Cothena-Anhaldensis' achter Johannes Fridericus Helvetius (Album Promotorum, 20) zeer beslist niet uit het 'Album Studiosorum'. Op 4 mei 1740 promoveert Helmich van Marle.In het 'Album Promotorum' is op pagina 152 'Hollandus' ingevoegd. In het zich in het Veluws Museum bevindende exemplaar (HA 46/3) van de gedrukte dissertatie staat echter vermeld dat hij uit Kampen ('Camp. Transisalanus') afkomstig is. Geheel onbegrijpelijk is de eigenmachtige ingreep in de titel van de dissertatie van Gerhardus Antonius Tenspolde (Album promotorum, 162): 'de proc[ur]atione'. Zonder deze toevoeging is de term namelijk geheel conform het titelonderwerp van de dissertatie waarvan de 41 pagina's omvattende gedrukte versie is te vinden in het Veluws Museum (HA 47/38): 'Dissertatio Juridica Inauguralis de Procatione... Harderovici. Apud Johannem Moojen, Academia Ducatus Gelriae & Comit. Zutph. Typograph. Ord. 1745.' Het zal wel te maken hebben met het feit dat het van origine romeinsrechtelijke begrip 'procatio' tegenwoordig niet meer in de romeinsrechtelijke woordenboeken te vinden is, maar ten tijde van de Republiek der Verenigde Nederlanden was het een regelmatig terugkerend onderwerp van disputeren in de rechtsliteratuur. 'Procatio' omvat de eis of vordering tot bijvoorbeeld een huwelijk of tot een minder vrijblijvende vorm van 'vrijage om een joffer'. Dat is wezenlijk iets anders dan het begrip 'procuratio' dat staat voor bestuur, vermogensbeheer dan wel procesvertegenwoordiging. II.3. Transcriptieproblemen Wellicht heeft het te maken met onjuiste of slordige noteringen van de met de inschrijving in het 'Album Doctorum' belaste personen uit vroeger tijd. 69

Het enige ons bekende overgebleven exemplaar van de dissertatie van Apaczai (Disputatio theologica inauguralis de primi hominis apostasia) bevindt zich te Cambridge, University Library, sign. Syn. 7.58.109 (11). De dissertatie is gedrukt te Harderwijk door Egbertus Arnoldi à Nunspeet.

96

Mogelijk is de drukker uit diezelfde tijd onnauwkeurig geweest. Misschien zijn het transcriptiefouten en andere onvolkomenheden van de bewerker. Maar één ding is 'luce clarius', er zijn veelvuldig verschillen te constateren tussen de tekst van het 'Album Doctorum' en de tekst van de titelbladen van de in drukvorm verschenen dissertaties, de oude vergeten meer of minder wetenschappelijke verhandelingen. Een willekeurige greep uit de melange van transcriptiemerkwaardigheden: Frid. Wilh. Gronartz zou op 10 juli 1745 (Album Promotorum, 161) gepromoveerd zijn tot doctor in de rechtsgeleerdheid op het onderwerp 'De passione'. Het titelblad van de dissertatie laat echter zien dat het een ander onderwerp betrof: 'De possessione. An sit species juris in re, an non?' Dezelfde problematiek speelt in het geval van Bernardus Albers uit Twello die op 28 november 1763 promoveert tot medisch doctor op een onderwerp dat zou zijn getiteld 'De morbo ergreto pulso' (Album Promotorum, 202). Het titelblad van het nog niet verdwenen oude boek laat echter een ander opschrift zien: 'Disp. medica inaug. De morbo, eoque retropulso. Harderwijk, J. Moojen, 1763.' Het medische onderwerp komt op ons thans wat begrijpelijker over. Josephus Clemens Mues zou (Album Promotorum, 221) in de rechten gepromoveerd zijn op het onderwerp 'De beneficio donationis (donatio is elke vrijwillige door de schenker om niet en uit liberaliteit verrichte en door de begiftigde aangenomen vermogensvermeerdering, AK) in solutum.' Het gedrukte exemplaar (Veluws Museum, HA 55/26) laat ons een meer voor de hand liggend onderwerp zien: 'Diss. Jur. In. De Beneficio dationis in solutum (datio in solutum: over het voorrecht van inbetalinggeving van iets anders dan het verschuldigde, met instemming van de crediteur, AK). Harderwijk, J. Moojen, 1770.' Bij Johannes Abrahamus Pelt (gepromoveerd op 24 juni 1766, (Album Promotorum, 211) betreft het de verdediging van de dertiende paragraaf (en niet de derde zoals de bewerker heeft getranscribeerd) van het Institutenhoofdstuk 'De nuptiis' (Veluws Museum, HA 55/3). Zo zouden we helaas nog wel een tijdje kunnen doorgaan. Er zijn daarenboven vele discrepanties in de namen, de plaatsen van herkomst en de promotiedata. De gebruiker dient alert te zijn en bereid telkenmale zijn bronnen aan een nauwgezet onderzoek te willen onderwerpen teneinde onverwachte en onplezierige verrassingen te voorkomen. De door de bewerker gevolgde werkwijze noopt hiertoe. Hij laat de verantwoording ten aanzien van zijn eigenmachtige ingrepen in de tekst van het 'Album Doctorum' vrijwel achterwege en zo de bewerker die toch geeft, verstrekt hij de informatie op hap-snapse wijze. II.4. Onvolledigheden in het Album Promotorum Wellicht was het de bedoeling van Johannes Amys om op zijn promotie over de huwelijkssluiting ('De nuptiis)' in het bijzonder te disputeren (Album Promotorum, 154). De inhoud van het gedrukte exemplaar van zijn dissertatie

97

betreft echter het huwelijk in meer algemene zin ('De matrimonio').70 Wanneer hij van gedachten veranderd is en waarover hij op zijn promotie heeft gedisputeerd zal waarschijnlijk altijd een vraag blijven. Peel Beek promoveert op 29 oktober 1766 te Harderwijk (inschrijving in het 'Album Doctorum' vond plaats op 19 oktober 1766, Album Promotorum, 213). Hij behandelt de problematiek van de voogdij zowel over onvolwassenen als over vrouwen niet slechts vanuit civielrechtelijk perspectief, zoals het 'Album Promotorum' suggereert. Zoals te doen gebruikelijk in die tijd toetst Beek het onderwerp allereerst aan de grondslagen van het natuurrecht. 71 Op het examen van Hermannus Fridericus Cantzler wordt deze doorgevraagd over het huwelijk en herstel in de vorige toestand, dat wil zeggen vernietiging van een rechtshandeling naar praetorisch recht (Album Promotorum, 154). Tijdens de verdediging in het openbaar ter verkrijging van de doctorsgraad in de rechtsgeleerdheid op de achtste mei 1741 behandelt Cantzler echter de alleenheerschappij van vorsten, de eenhoofdige erfelijke regeringsvorm ('De monarchia') en toetst hij de opvattingen van Machiavelli, Thomas Hobbes en andere in zijn tijd gezaghebbende (rechts)filosofen (Veluws Museum, HA 46/18). Ook hier geldt weer, dat legio aanvullingen op het 'Album Doctorum' kunnen worden aangehaald. III. Conclusie Het is ontegenzeggelijk een feit, ondanks het niet onaanzienlijk aantal tekortkomingen, dat Schutte de in wetenschapsgeschiedenis geïnteresseerde onderzoekers van uiteenlopende pluimage met zijn uitgave een dienst heeft bewezen. De methode die hij heeft gebruikt om hiaten in het 'Album Doctorum' op te vullen deugt echter wetenschappelijk niet en stemt niet tot vrolijkheid. Een waarschuwing met betrekking tot het gebruik van het boek zij hier meer dan ooit op zijn plaats. Slordigheden, druk- en transcriptiefouten met kleine en grote gevolgen, teveel om hier op te noemen, zijn in het boek op te sporen. Het zijn al met al geen bemoedigende constateringen ten behoeve van potentiële gebruikers van het 'Album Promotorum'. Ook mis ik vermelding van het sinds de tweede helft van de achttiende eeuw onder juristen steeds meer in zwang zijnde gebruik om de in het Latijn gedrukte dissertaties te vertalen en afzonderlijk in de 'Nederduitsche Taal' uit te geven ten behoeve van vrienden, kennissen en andere relaties die de Latijnse taal niet machtig

70 71

Veluws Museum, HA 46/21. Diss. Jur. Inaug. 'De Tutelis tum ex Jure Naturali, tum Civili. Harderovici. Apud Johannem Moojen, Academiae Ducatus Gelriae & Comit.' Zutph. Typograph. Ord. 1766 (Veluws Museum, HA 55/1).

98

zijn.72 Schutte's bewerking van het 'Album Doctorum' en het realiseren van een eigentijdse uitgave ervan kan een stimulans voor het bronnenonderzoek ten behoeve van de historische ontwikkeling van onze universiteiten zijn. Het mag echter niet leiden tot het aan de uitgave van nieuwe boeken tegenwoordig veelal klevende bezwaar, dat zij het lezen van oude, wellicht vergeten boeken tegengaan.

Mr. A. Krikke (1949) is werkzaam bij de vakgroep Encyclopedie van de rechtswetenschap aan de juridische faculteit van de Rijks Universiteit te Leiden. Hij is voorts werkzaam als (juridisch) adviseur, arbiter en bestuurder, voornamelijk in de (inter)nationale thuis- en gezondheidszorg.

72

Zie bijvoorbeeld de door de promotus zelf vertaalde dissertatie: Mengelwerk van Regtskundige Proef-stel-regelen, de welke, onder de gunste van den driewerff besten en oppersten God; vermoogens het gezag van den rector magnificus Everhardus Scheidius, der H. Godgeleerdheid leeraar en ordinaar hoogleeraar aan Gelderlands beroemde hoge-school te Harderwijk. Gelijk ook door toestemming van den zeer verheeven academischen senaat, en besluit van de zeer edele regstgeleerde Faculteit, om den graad van doctor, en de hooge eere en voorregten in beide de regten behoorlijk en wettig te bekoomen. Aan het ondersoek der geleerden ter toetze geeft Johannes Christianus Hespe, Batavier uit Amsteldam. Secretaris van Ouddorp Bij Alkmaar. Te Harderwijk, Bij J. Moojen, Academiedrukker, MDCCLXXXI, (privécollectie A. Krikke).

99

Hugo de Groot en een kist zonder boeken Corry Ridderikhoff, Diemen

Al bladerend in ons nieuwe paspoort zal een niets vermoedend douanier van de ene verbazing in de andere vallen. Wat eens het saaiste reisdocument van de wereld was, is nu een kleurrijk prentenboek geworden, kortom, een uitdaging voor elke ambtenaar in functie om de reiziger te toetsen op diens fraudebestendigheid. 'Hoe hebben jullie dit kunnen verzinnen?', vraagt de brave man streng, en wijst daarbij op een afbeelding van een mammoet: 'Ik heb altijd gedacht dat in uw landje alleen maar kikkers werden gefokt, maar mammoeten...?' De reiziger die een KLM-vlucht in de benen heeft, staat perplex. Hoe moet hij in hemelsnaam uitleggen dat het kabinet Lubbers III deze mammoet heeft laten opdraven om de paspoortaffaire in de doofpot te stoppen? In nog grotere problemen komt de arme ziel wanneer de douanier bij toeval een blik werpt op de bladzijde die de Gouden Eeuw moet symboliseren. 'Wat doet dat mannetje daar, en wat moet hij met die kist?'. Een antwoord op die vraag is eenvoudig te geven: 'O, dat is de vader van de 'Hollandsche Rechts-Geleerdheid', de grote mr. Hugo de Groot', en vervolgens wat aarzelender: 'In 1619 hebben de Staten-Generaal hem tot levenslange gevangenisstraf veroordeeld, maar na twee jaar ontsnapte hij in een boekenkist aan het toezicht van zijn bewakers op het slot Loevestein'. Met priemende ogen kijkt de grensbewaker de reiziger aan, en roept: 'Fraudebestendig of niet, zolang uw regering die man op vrije voeten laat, komt u mijn land niet in'. 'Gaat U thuis uw verhaal maar halen!' Vóórdat hij het zelf in de gaten heeft, zit de reiziger alweer in De Uiver, op zoek naar een 412-jarige voortvluchtige en een spoorloos verdwenen boekenkist. Bij toeval kwam Hugo de Groot achter de vermissing van de kist waarin hij op 22 maart 1621 uit zijn Loevesteinse kerker was gedragen. In mei 1644 had een edelman hem gevraagd of hij de kist eens mocht aanschouwen.73 De nieuwsgierige bezoeker moest hij teleurstellen, de kist had hij niet in zijn Parijse woning staan, maar wanneer de heer een reis naar Den Haag wilde ondernemen, zou hij hem voorzien van een aanbevelingsbrief. Dezelfde dag schreef hij aan zijn broer mr. Willem de Groot: 'De heer van Siraumont komt bij je thuis... hij wil jou zien en ook de kist waarmee God mij uit mijn gevangenschap heeft verlost'. Het verzoek overviel de jongere broer: 'De kist is niet bij mij thuis en mijn vrouw weet niet beter of zij is door jouw vrouw, 73

Constantijn Huygens Instituut voor tekstedities en intellectuele geschiedenis, brochure, 's-Gravenhage 1993, 54-58: `Briefwisseling van Hugo Grotius 1597-1645'.

100

toen zij hier voor de laatste keer verbleef (1639-1640), meegenomen naar Frankrijk'. Helaas, Maria van Reigersberch ontkende dit ten stelligste, ook toen Willem de Groot in een volgende brief haar de suggestie aan de hand deed dat zij wellicht de boekenkist bij 'nicht' Huygens 74 had achtergelaten. Hugo de Groot geloofde zijn vrouw op haar woord. Vermanend riep hij zijn broer tot nauwkeuriger speurwerk op: 'Ik wil niet dat een monument van zo grote goddelijke welwillendheid jegens mij verloren gaat!'. De broer beloofde beterschap, ook hij erkende dat 'de kist niet zomaar ten hemel was gestegen'. Navraag wees uit dat zijn vrouw Alida Graswinckel ooit de kussens in de kist van motten had ontdaan. Waar en wanneer wist hij niet. Een gesprek met een dienstbode die zijn ouders had gediend in de tijd dat zij het huis van de graven van Hohenlohe (thans het Gemeenlandshuis) te Delft bewoonden, bracht herinneringen naar boven die Willem aanvankelijk ontschoten waren. In september 1644 kon hij in een lange brief melden dat de kussens destijds op verzoek van moeder naar Den Haag waren gestuurd, maar niet in de kist der kisten. De dienstbode had daaraan toegevoegd dat zij na het vertrek van haar heer en mevrouw in 1638 nog wel eens in het huis had rondgekeken, maar het kamertje waarin de kist jarenlang had gestaan, was leeg. Met de belofte dat hij nog bij de latere bewoners van het huis zou informeren, sloot Willem zijn verhaal af. In Parijs sloeg het ongeduld toe: 'Wat is er te melden over de kist, of moet ik wanhopen?' Op 7 november 1644 moest Willem de Groot zijn broer bekennen dat de vaste en tijdelijke bewoners van het huis van de graven van Hohenlohe hem geen opheldering hadden kunnen verschaffen: 'en zodoende moet aangenomen worden dat de kist door diefstal verloren is gegaan'. Hugo de Groot nam een berustende houding aan: 'Ik betreur het dat een tastbaar bewijs van Gods gunst jegens ons zo is veronachtzaamd'. Goed beschouwd zijn het de Staten-Generaal geweest, die de boekenkist het levenspad van Hugo de Groot en Maria van Reigersberch hebben laten kruisen. Op 5 juni 1619, een dag vóór de insluiting van de 'gevangens' mr. Rombout Hogerbeets en mr. Hugo de Groot in Loevestein, 75 hadden zij de wachtcommandant Pieter van der Meulen gelast om de vrouwen 'aen te seggen, dat zij elck uyt heure geïnventariseerde meuble goederen, bij provisie, met de gevangens soo veel meublen senden, als deselve nootelijck 74

75

Petronella Campe, echtgenote van Maurits Huygens, secretaris van de Raad van State, was een dochter van de Veerse burgemeester Jacob Campe en Martha van Reigersberch (NNBW I, kol. 1191). De belangrijkste bron over het leven van de 'gevangens' op Loevestein, blijft Broeders Gevangenisse, dagboek van Willem de Groot, betreffende het verblijf van zijnen broeder Hugo op Loevestein, (ed. H. Vollenhoven), 's-Gravenhage 1842. Men raadplege daarnaast: 'Briefwisseling van Hugo Grotius II (1618-1625)', (ed. P.C. Molhuysen), in: Rijks Geschiedkundige Publicatiën, Grote Serie 82, 's-Gravenhage 1936. En met enige voorzichtigheid: C. Brandt en A. van Cattenburgh, Historie van het leven des heeren Huig de Groot, Dordrecht-Amsterdam 1727, I, 135-263.

101

op elck zijn camer sal behoeven'. Vanzelfsprekend benutte Maria van Reigersberch haar recht tot het uiterste. Bedden, kleren, linnengoed, boeken, potten en pannen, geen dierbaar stukje huisraad ontsnapte aan haar aandacht. 76 De beurtschipper die de goederen van Rotterdam naar Gorkum moest overbrengen, kwam handen te kort bij het inladen van de vele manden en kisten. Het uitladen leverde nog groter spektakel op. De slotwacht Jacob Prouning gezegd Deventer kon zijn ogen en oren niet geloven. Er leek wel een volksstam op hem af te komen: vrouwen, knechten, dienstboden en kinderen. Een week na aankomst sprak hij al in een missive aan de Staten-Generaal van een noodsituatie in zijn gevangenis. Waar hij ook liep, overal zag hij wel iets dat de 'gevangens' toebehoorde, een huilend kind, een waslijn en een dienstmaagd die niet op haar mondje was gevallen. Het meest stoorde hij zich aan de huisvrouwen. Sterk van hun vrijheid bewust fladderden zij 'wech ende weer' naar Gorkum en Woudrichem. De Staten-Generaal toonden begrip voor de klachten van de slotwacht; zij wilden hem best ter wille zijn met een inperking van het bezoekrecht van de vrouwen, maar de order was nog niet uitgegaan of zij troffen Maria van Reigersberch op hun weg. In een eerbiedig schrijven herinnerde zij de Hoog Mogende Heren aan de afspraken vastgelegd in de instructie die zij op 8 juni 1619 aan Jacob Prouning gezegd Deventer hadden gegeven. Op die voorwaarden had zij een huishouding in de gevangenis opgezet; anders was zij er nooit aan begonnen. Haar argumenten maakten indruk. De Staten-Generaal zagen op 4 juli af van het verzwaren van de regels 'totte bewarenisse ende accommodatie van de gevangens op het huys van Louvesteyn'. De bescheiden echtgenote van de Leidse pensionaris Rombout Hogerbeets haalde slechts opgelucht adem. Die berusting kon de Rotterdamse pensionarisvrouw Maria van Reigersberch niet opbrengen. Voor haar betekende het Haagse besluit het beginpunt van een strijd over haar rechten als inwonend echtgenote van een 'tot een eeuwige ghevangenisse' veroordeelde. Het was al erg genoeg dat de Staten-Generaal de bewaking van haar onschuldige man en diens eerbare collega mr. Rombout Hogerbeets zo scherp hadden gesteld: 1. Den voorsz. commandeur sal versorgen, dat die beyde gevangens nyet tot malcanderen en commen, maer dat se respective in haere cameren blijven, gelijck 'tselve geordonneert is. 2. De huysvrouwen sullen mogen koocken in de keucken haer bij den commandeur aen te wijsen. 3. De maecht sal de spijse mogen boven brengen, ende de schotels wederom affhalen, mits dat se door den commandeur vuyt ende ingelate werde. 4. De huysvrouwen sullen mogen tot Worckem off Gorchem reysen om alle nootdruft totte huyshoudinge te coopen, ende wederom gecommen zijnde, sal den commandeur de vrouwen wederom bij haere mans laten commen, 76

E.J.J. van der Heijden, 'Inventaris ende prisatie van de meubele goederen ende boecken van mr. Hugo de Groot'; in: Grotiana 3 (1930), 23-38.

102

mits sluytende de deuren achter haer toe. 5. Bij dese gevangen persoonen en sal nyemandt anders toegelaten werden te mogen commen als voorschreven is. 6. Aen elcke van de voorsz. gevangens is voor desen, voor haer tractement, toegeleet des daechs 24 stuyvers. Braaf hadden de Staten-Generaal zich laten voorrekenen dat een bedrag van 24 stuivers per dag voldoende moest zijn voor het 'borgerlijck' tracteren van een gevangene van de Staat. Nadat de huisvrouwen in verzoekschriften aan de Staten-Generaal klachten hadden ingediend over de wijze waarop hun echtgenoten aan tafel werden bediend, kregen zij toestemming om het 'tractement' in eigen hand te nemen. Wie gedacht zou hebben dat zij voortaan met een beursje vol stuivers de weekmarkten van Gorkum en Woudrichem afliepen, kwam bedrogen uit. De pensionarisvrouwen van Leiden en Rotterdam hadden op andere voet geleefd. Met geld dat de families hun voorschoten, kochten zij in het groot in: hele kazen, okshoofden wijn, zakken tarwemeel en vaten bier. De neringdoenden van Gorkum droegen hen op handen. Natuurlijk ergerde Jacob Prouning zich groen en geel wanneer de veerman weer eens een bestelling aan de poort afleverde. Af en toe kregen de gevangenen lekkernijen toegezonden waarvan hij zelfs het bestaan niet kende, zoals het mandje met twee artisjokken en dertig abrikozen van de moeder van Hugo de Groot.77 Een verbod uitvaardigen loste zijn probleem niet op. Integendeel, Maria zou zo'n initiatief ogenblikkelijk afstraffen met de opmerking dat in zijn instructie niets aangetekend stond over de kwaliteit en de kwantiteit van de 'nootdruft totte huyshoudinge'. De slotwacht troostte zich met de gedachte dat de vrouwen vooral veel binnenbrachten maar weinig lieten weghalen. In dat patroon trad verandering op toen Hugo de Groot de smaak van nijvere studie terugkreeg. De eerste maanden van zijn verblijf op Loevestein had hij voornamelijk doorgebracht met het herlezen van de boeken die Maria uit zijn Rotterdamse woning had mogen lichten. Langzaam, onder de invloed van het dagelijkse glaasje wijn uit de echtelijke keuken, begon hij uit te zien naar een nieuwe uitdaging. Zelfs op dit punt liet zijn kloeke echtgenote hem niet in de steek. Op haar reizen 'wech ende weer' naar Gorkum had zij kennisgemaakt met de vader van de Leidse oriëntalist Thomas Erpenius. Aanvankelijk had zij nog geaarzeld of zij Geeraert van Erp wel kon overvallen met de vraag of zijn huis als adres mocht dienen voor de boeken, die professor Gerardus Joannes Vossius naar haar man wilde sturen. 78 Een speelse knipoog van diens dochter Jenneken — beter bekend als juffrouw Daetselaer — schonk Maria 77 78

Broeders Gevangenisse, 164. C.S.M. Rademaker, 'Books and Grotius at Loevestein', in: Quaerendo 2 (1972), 2-29, in het bijzonder 18.

103

van Reigersberch de zekerheid dat deze familie te vertrouwen was. Haar intuïtie werkte weer eens feilloos. Bij een volgende marktgang overhandigde juffrouw Daetselaer haar een brief van de geleerde oriëntalist aan de even geleerde gevangene. Om begrijpelijke redenen vernietigde Hugo de Groot de brief na lezing, maar uit de reacties van de familieleden valt toch wel af te leiden dat het schrijven van Thomas Erpenius alles te maken had met diens reeds lang aangekondigde Tabernaculum Domini Nostri Jesu Christi, de uitgave van de Evangeliën in het Grieks, Syrisch, Arabisch, Ethiopisch en Armeens, met een Latijnse interpretatie. Toen hij nog vrij man was, had Hugo de Groot vaak over die grootse onderneming horen spreken. Hij steunde de opzet, maar als druk bezet pensionaris van Rotterdam kon hij de oriëntalist niet met raad en daad bijstaan. De rollen waren nu omgedraaid. Hij zat gevangen, en professor Erpenius wist zich geen raad hoe hij de kerkelijke en wereldlijke gezagdragers op korte termijn kon overtuigen dat de Tabernaculum-editie een aanbeveling waard was.79 Vol verwachting keek Maria haar man aan. Was het leveren van een bijdrage aan deze uitgave niet de wetenschappelijke uitdaging waarnaar hij al maanden had uitgekeken? Zou zij, nu ze toch naar Rotterdam moest gaan om have en goed te redden, een blijk van belangstelling overbrengen? Hugo de Groot ging niet over één nacht ijs. Pas op 17 november 1619 gaf hij zijn vrouw het teken dat de onderhandelingen mochten beginnen: 'Als Erpennius te Leyden sal zijn gecomen, sal het goedt zijn dat U. E. ofte yemant van onse broeders eens met hem spreecke'. Het klikte. Vele jaren later zou Hugo de Groot in een brief aan zijn zwager mr. Nicolaes van Reigersberch schrijven: 'In mijne Louvesteinsche gevanckenisse heb ick God belooft mijn best te doen om alle 'tgunt ick in mijne gevanckenisse aen[getekend heb op] 't Nieuwe Testament gemeen te maecken voor de naecomelingen'.80 Thomas Erpenius waardeerde de reikende hand. Ogenblikkelijk bracht hij de boeken bijeen die zijn nieuwe medewerker het meest van dienst konden zijn: een handexemplaar van het Novum Testamentum; de Annotationum in totum Jesu Christi Testamentum, sive praeteritorum libri X van Joannes Drusius, Franeker 1612, en de bloemlezing R. Jos. Albonis, R. Dav. Kimhi et alius cuiusdam Hebraei anonymi argumenta quibus nonnullos fidei Christianae articulos oppugnant, G. Genebrardo interprete, Parijs 1566. 81 Toch legde zijn collega Gerardus Joannes Vossius het meeste boekengewicht in de schaal. In een 79

80

81

H.J. de Jonge, 'The study of the New Testament', in: Leiden University in the Seventeenth Century; an exchange of Learning, (ed. Th.H. Lunsingh Scheurleer en G.H.M. Posthumus Meyjes), Leiden 1975, 70. Brief van 23 juli 1644. Zie: Briefwisseling van Hugo Grotius XV (1644), (ed. H.J.M. Nellen en C.M. Ridderikhoff), in: Rijks Geschiedkundige Publicatiën, Grote Serie (ter perse). Briefwisseling van Hugo Grotius II, no. 596, dd. 15 december 1619, aan Gerardus Joannes Vossius.

104

brief aan Maria van Reigersberch van 23 augustus 1619 schreef de Leidse hoogleraar: 'Mijn huisvrou heeft gisteren een weinig confituuren gesonden uit loutere genegentheit. De gifte heeft niet te beduiden, dan gelijk een weinig appelen plegen gerecommandeert te worden, dat zij van ons gewas zijn, soo dogt haer goedt hetzelve te senden om dat het haer maeksel was. Indien eenige boeken nog in mijne bibliotheek zijn, die U. E. Man dienstig zijn, wilt se dog ontbieden, geene sparende. Vrienden goederen zijn gemeen'.82 De appeltjes smaakten zoet. Maria van Reigersberch, te druk bezet met het loskrijgen van de geconfisqueerde goederen, stelde zich in verbinding met haar jonge zwager Willem de Groot. Zou hij zorg willen dragen voor het boekentransport?83 De trouwe Willem voelde zich vereerd. Enthousiast toonde hij Maria de 'koffer' die naar zijn oordeel het meest geschikt was voor het overbrengen van kostbare boeken. De huisvrouw van de gevangene schrok niet gauw. Toch zal zij wel enige bedenkingen hebben gehad bij het zien van een kist met een lengte van vier en een halve voet (circa 128 cm.). Zij hield zich ferm. Het was immers de slotwacht die door deze zure appel moest heenbijten? De slotwacht kreeg de zure appel toegespeeld. Voortaan zag Jacob Prouning om de twee, drie maanden de kist komen en gaan. Merkwaardig genoeg hield hij zijn handen van de boeken af, ook al wist hij bijna zeker dat hiertussen briefjes verborgen lagen. Zijn inspectie beperkte zich tot een blik op de inhoud. Na een wenk dat alles in orde was, droegen de soldaten het gevaarte naar de 'camer'. Zijn mannen stonden ook weer klaar om de kist naar de veerboot op Gorkum te brengen. Doorgaans keek de slotwacht op de binnenplaats toe hoe de laatste poort van zijn gevangenis ontgrendeld werd. Zijn argwaan hield hij binnenskamers. Zelfs greep hij niet naar de pen om de Staten-Generaal te waarschuwen. Hadden zij hem misschien ingefluisterd dat hij de voortgang der wetenschap niet mocht beletten? In ieder geval toonden de Hoog Mogende Heren wèl begrip voor de studies van de gevangene op Loevestein. Waarom anders die haast om een aannemer in Woudrichem in februari 1620 opdracht te geven tot het plaatsen van een groter raam in de 'camer' van mr. Hugo de Groot? Jacob Prouning gezegd Deventer had hen daartoe niet aangespoord; hij had slechts om zwaar traliewerk voor het oude raam gevraagd. Elke gunst heeft haar grenzen. Enkele maanden later werden de huisvrouwen gestraft voor de correspondentie die zij buiten de gevangenis onderhielden. De Hoog Mogende Heren hadden ontdekt dat zij hun echtgenoten hadden aangespoord tot het schrijven van een juridisch advies aan een 82

83

Brandt-Cattenburgh, Leven I, 215-217. Vgl. G.A.C. van der Lem en C.S.M. Rademaker, Inventory of the Correspondence of Gerardus Joannes Vossius, Assen-Maastricht 1993, 62. C.S.M. Rademaker, in: Quaerendo 2 (1972), 17-25.

105

inwoner van Gorkum. De veertiende mei 1620 besloten zij paal en perk te stellen aan het op- en afgaan van de huisvrouwen. Jacob Prouning glom van genoegen. Nu had hij de dames in zijn val. De arme juffrouw Hogerbeets kon de vernederingen niet langer verdragen, zij kwijnde weg. Op 19 oktober 1620 moest de slotwacht de Staten-Generaal de droeve tijding brengen dat 'de huysvrouwe van mr. Rombout Hoogerbeets deser werrelt overleden is, desen naermiddach ontrent twee uren'. Zoals gezegd, was Maria van Reigersberch uit ander hout gesneden. Zij trotseerde de tegenslagen. In haar fiere hoofd broeide echter een krijgsplan: hoe dan ook, haar man moest vrij. Die zomer kreeg zij alle tijd om de mogelijkheden te verkennen. 's Avonds na de maaltijd op de 'camer' betrok zij haar echtgenoot in de ontdekkingen van die dag. Hugo de Groot, voorzichtig als hij was, prees de ondernemingszin van zijn vrouw, maar het risico van iets te vernielen of anderen medeplichtig te maken aan de ontsnapping weigerde hij op zich te nemen. Al wikkend en wegend kregen zij de kist in het oog. Zou zij niet de verlossing kunnen brengen? Zodra de schemer viel, leegden zij de boekenkist. Wat onwennig nam de gevangene de proef op de som. Het plan was geboren. Thans werd het tijd om de details uit te werken. De kist vormde op dat moment nog het minste probleem. Die kon te gelegener tijd in orde worden gemaakt voor personenvervoer. Belangrijker was het opvoeren van de lichamelijke conditie van de gevangene. Sinds zijn inhechtenisneming op 29 augustus 1618 had Hugo de Groot geen stap buiten de deur gezet. Hij moest weer gaan wandelen. Een verzoek van de ouders om hun zoon iedere dag wat open lucht te laten genieten, was in februari 1620 afgewezen. De draaitol die een van de kinderen had laten liggen, bracht uitkomst. Zwiepend rende Hugo de Groot door de 'camer', dag in, dag uit. Langzaam voelde hij zijn beenspieren sterker worden. et vluchtplan zou een plan blijven als Maria van Reigersberch haar recht op marktgang nooit meer zou terugkrijgen. Zonder haar adressen in Gorkum vermocht zij niets, geen brieven, geen afspraakjes met juffrouw Daetselaer, en ook geen praatje meer met de schipper van de 'hoenderschuit' op Delft. Al haar familieleden schakelde zij in om de Staten-Generaal af te brengen van hun resolutie van de 14de mei 1620. Pas op 7 oktober kon zij Loevestein verlaten. Drie dagen later verscheen zij in Den Haag, strijdlustiger dan ooit. Op 23 oktober moesten de Hoog Mogende Heren reeds een verzoekschrift in behandeling nemen waarin Maria van Reigersberch haar recht opeiste van 'den vrijen aff ende toeganck op ende van het huys, tot ende van haer man, selffs te marct te mogen gaen tot Gorcom ofte Worcum, ofte hare dienstmaeght te senden'. Omdat zij naar haar gevoel te lang draalden, stuurde Maria haar zwager Willem de Groot eind oktober naar Gorkum voor het optekenen van getuigenverklaringen over de wandaden van Jacob Prouning gezegd Deventer. Het hielp. Binnen een week werd de slotwacht gelast om in Den Haag verantwoording af te leggen. Hij kreeg slechts een vermaning. Maria, nog niet geheel gerust, diende opnieuw een verzoekschrift in. Einde-

106

lijk op 13 november herwon zij haar recht op marktgang, helaas beperkt tot eens per week. Al met al toch een kleine overwinning! Opgelucht verliet zij Den Haag. Op 25 november overnachtte zij in Delft. De volgende dag voegde zij zich bij haar man op Loevestein. Met Maria van Reigersberch verscheen waarschijnlijk ook de boekenkist weer op Loevestein. Zonder boeken, maar wel met een nieuwe binnenbekleding en een flinke voorraad kussens. Aan de buitenkant was er niets bijzonders te zien. Het leer dat de vurehouten 'koffer' een toonbaar aanzien moest geven, leek nog even geblutst als altijd. Dat de kieren tussen de planken groter waren geworden, kon niemand zien. 84 De deugdelijkheid van het houtwerk was alleen te testen wanneer men met een mes de bekleding doorsneed. Maria liet dit niet gebeuren. Zolang haar man de kist nodig had voor zijn ligoefeningen, ontsnapte deze niet aan haar aandacht. Toch moest het echtpaar op gezette tijden afstand nemen van hun godsgeschenk, anders zou de slotwacht het in zijn hoofd halen dat het boekentransport plotseling was weggevallen. Om die indruk te vermijden, hield Hugo de Groot regelmatig opruiming. Die winter was de kist zwaarder dan ooit bij het afgaan. Soldaten die het omgekeerde gewend waren, gaven soms blijk van hun verbazing. Maar Maria had voor het terugsturen van de geleende boeken al een verklaring bedacht: 'Mijn man breekt zichzelven 't hooft zoo zeer en studeert zich zoo moede, dat ik 't niet langer mag zien'. Helemaal overtuigd raakten zij pas wanneer zij voor hun inspanning beloond werden met een glaasje wijn of een biertje uit de keuken van de 'gevangens'. Terwijl haar man zich voorbereidde op zijn vlucht, hield Maria het oog gericht op het leven buiten de 'camer'. Met welke snode plannen liep de slotwacht rond, zou hij ooit een andere aanstelling krijgen? En nog belangrijker, hoe stonden de zaken in Gorkum? Zouden de neringdoenden haar nog op handen dragen? Gelukkig had zij heel wat bestellingen te plaatsen. Zeven maanden zonder marktgang lieten zich nu gevoelen; haar provisiekamertje stond haast leeg. De verwelkoming op de Markt was dan ook allerhartelijkst. Aangekomen in de lint- en garenwinkel van Adriaen Daetselaer werd zij met open armen door de juffrouw ontvangen. Op de bovenkamer van het achterhuis wisselden de dames de laatste nieuwtjes uit. Bijna achteloos merkte Maria van Reigersberch op dat zij een stevig werkmanspak wilde laten maken. Voor wie, zei ze er niet bij. Juffrouw Daetselaer haalde een staalkaart voor de dag. Zwart wees Maria af, die kleur deed haar te veel denken aan het pensionarisjasje van haar man. 85 Na gedane zaken wandelde zij nog wat 84

85

Zie A.W.J. Meijer, 'Dat de echte kist van Hugo de Groot opsta!', in: Specimina specia, tijdschrift voor hen die zich in dienst stellen van de medische wetenschap 13 (sept. 1972), 12-17, en X. van Eck, 'De boekenkist van Hugo de Groot; een reliek van de nationale geschiedenis', in: Museumschatten, 's-Gravenhage 1990, 5-8. Een lapje stof van het Rotterdamse pensionarisjasje is nog te bewonderen op het Centraal Bureau voor Genealogie te 's-Gravenhage. Het 'metselaarsjasje' is een pronkstuk van het Rotterdamse Historisch Museum.

107

door de stad. Elke straat, iedere poort prentte Maria van Reigersberch in haar geheugen. Ettelijke malen volgde zij de route van de Markt door de Kanzepoort naar het veer over de Merwede. Lang tuurde zij naar het komen en gaan van de boot, maar de oversteek durfde zij niet te wagen. Dat zou te opvallend wezen. Maar het kon geen kwaad als haar bediende Willem van de Velde of haar zwager Willem de Groot eens op verkenning in het Land van Altena gingen. Wellicht vonden zij hier enige wijkplaatsen. Marktgangers hadden haar al enigszins wegwijs gemaakt. Van de afstanden was zij geschrokken. Kon haar man dit wel volhouden? Zij was er niet gerust op. Begin maart waren alle details van het vluchtplan geregeld. De kist stond gebruiksklaar op de 'camer'; het 'metselaarsjasje' hing bij juffrouw Daetselaer aan de kapstok en de verdachte huizen in Gorkum waren met zwarte kool aangetekend. Het wachten was nu nog op een dag dat Jacob Prouning niet op Loevestein zou zijn. Op 6 maart 1621 speelde Hugo de Groot aan mr. Nicolaes van Reigersberch de mededeling door: 'Wij verstaen dat Deventer zeyt, dat hij de compaignie heeft gecregen'. Zijn brief sloot hij af met de betekenisvolle woorden: 'Houdt in alles goede wacht. Wij zijn wel te pas, ende God zij gelooft, oock wel gerust, verwachtende van hem onze verlossinge. Vaert wel'. Soldaten brachten in het keukentje van de 'gevangens' weldra het nieuws dat de slotwacht op 22 maart in Heusden moest zijn om het kapiteinsschap te aanvaarden. De 22ste maart viel op een maandag, altijd de drukste marktdag in Gorkum. In de vroege ochtend schikte Hugo de Groot zich in de kist. Het Novum Testamentum dat hij van Thomas Erpenius had geleend, diende hem tot hoofdkussen. Liefderijk schoof Maria van Reigersberch de kussens in zijn rug. Het avontuur begon. Laat op de avond van die 22ste maart 1621 ontving Willem de Groot het bericht dat zijn broer was ontsnapt. Voor de tweede maal die dag haalde hij zijn dagboek te voorschijn en tekende op: 'Dito is mijn broeder de Groot, door hulp van mijn suster, geëschappeert uyt sijn eeuwige gevanckenisse, in een coffer na Gorcum gevoert zijnde, ende aldaer gearriveert ten 10 uyren. De meyt seyde men most het coffer nyet trecken noch slepen, alsoder goet in was, dat breecken konde, enz. Het coffer is tot Daetselaer in huys gebracht'. Bijna tegelijkertijd constateerde Jacob Prouning gezegd Deventer de ontsnapping. Soldaten zond hij naar Gorkum uit om de poorten te sluiten en huiszoeking te doen. Hijzelf onderwierp de dienstmaagd aan een kruisverhoor. Lachend bekende Elsken van Houweningen dat zij de kruiers in Gorkum een flinke duit had betaald om te voorkomen dat de kist met breekbare inhoud hobbeldebobbel naar de winkel van de Daetselaers werd gesleept. Pas toen zij met een sleutel het slot had opengedraaid, ontdekte zij haar meester. Zodra zij hem had geholpen met het aantrekken van het 'metselaarsjasje', nam zij afscheid met de woorden: 'De Heer zij Uw leidsman en beware U'. Toen verdween hij onder al het marktvolk. Het enige dat Jacob

108

Prouning nog kon achterhalen was de kist. Hij trof haar aan in de 'hoenderschuit' op Delft, vol met garen en doek. Bij terugkeer riep Maria van Reigersberch hem gekscherend na: 'Dat vogeltje is U ontvlogen, het koutje is er noch!'86 Prompt sloot hij de stoutmoedige huisvrouw en haar dienstmaagd in de 'camer' op; ook de brave bediende Willem van de Velde werd achter slot en grendel gezet. Desondanks slaagden zij er in om briefjes uit de gevangenis te smokkelen. Juffrouw Daetselaer kreeg op 24 maart een pakketje brieven uit Loevestein aangereikt.87 Diezelfde dag klingelde de soldaat Albout aan de bel van het huis van de graven van Hohenlohe in Delft. De moeder van Hugo de Groot deed open. Met de hoed in de hand bood de soldaat namens nog wel twintig anderen de moeder alle hulp en assistentie in de zaak van haar zoon aan.88 De vrouw glimlachte. Zes uur na zijn verrijzenis uit de kist in het achterhuis van de Daetselaers aan de Markt kreeg Hugo de Groot het eerste reisdoel Waalwijk in zicht. Tegen het vallen van de avond van de 22ste maart klopte hij uitgeput aan bij een remonstrants predikant in ballingschap. Later die avond kwam een voerman hen ophalen voor een nachtelijke tocht naar Antwerpen. Op aanwijzing van de behulpzame predikant stopte de wagen voor de deur van de gevluchte Rotterdamse dominee Nicolaes Grevinchoven. De klokken van de Onze Lieve Vrouwe-kathedraal van Antwerpen hadden juist de middag ingeluid. De dochter des huizes nodigde de predikant en de 'metselaar' uit om binnen te komen. Met Hugo de Groot in hun midden voelden de remonstranten zich sterk. Zij beschouwden de ontsnapping als een overwinning van de vrije geest. Een triomfantelijk vlugschrift zou hun zaak geen kwaad doen. Vastbesloten togen zij naar de drukkerij van de courantier Abraham Verhoeven 'op de Lombaerdeveste in de Gulde Sonne'. De Antwerpenaar zette vaart achter de opdracht. Op 1 april legde hij de laatste hand aan het 'Cort Verhael hoe subtyl en wonderlijck Mr. Hugo Grotius, pensionaris der stadt Rotterdam, met een koffer wt zijne ghevanckenisse te Loevensteyn in Hollant ghedraghen ende voorder ontkomen is'.89 De onbekende opsteller van 'De Loopmare' koesterde zoveel achting voor 'Sijne Edele' dat men haast gaat denken dat 'Sijne Edele' zelf aan het woord is. Wie zou weten dat de gevangene alleen 86 87

88 89

Brandt-Cattenburgh, Leven I, 251-259. Brieven van en aan Maria van Reigersberch, (ed. H.C. Rogge), Leiden 1902, 56-59. Begin april kreeg Maria van de Staten-Generaal toestemming om Loevestein te verlaten. Broeders Gevangenisse, 152-155. W.P.C. Knuttel, Catalogus van de pamfletten-verzameling berustende in de Koninklijke Bibliotheek I-IX, 's-Gravenhage 1890-1920; anast. herdruk, Utrecht 1978, no. 3186A, en ter vergelijking ook no. 3137.

109

gekleed in 'onderbroeck ende hemderock' in de kist was gestapt? Alleen de dames. Zij hielden hun mond: Maria van Reigersberch en Elsken van Houweningen zaten vast op de 'camer' in Loevestein, en juffrouw Daetselaer was allang blij dat zij met zwijgen een gevangenisstraf ontliep. Typisch Grotiaans in het pamflet is ook de constatering dat 'Sijne Edele' altijd voor ogen heeft gehad 'dat door sijne verlossinge niemant mocht beswaert ofte in lijden ghebracht worden'. Inderdaad, die wens ging in vervulling. Namen worden in het Cort Verhael niet genoemd. Maria van Reigersberch werd 'Sijne Ed. huysvrouwe' en Elsken 'haere dienstmaeght'. Juffrouw Daetselaer moest genoegen nemen met de vermelding dat haar huis 'een seker plaetse tot Gorrichem' was, alwaar 'ter selver plaetse arbeyderscleederen gereet waeren'. In een postscriptum gooide een dominee een laatste duit in het zakje: 'Een saeck staet hier te verwonderen, naemelijck, dat dese strenghe cypiers ofte bewaerders tevoren doorgaens soo nauw alles bezocht hebbende, datter nauwlijckx een boecxken oft briefken heeft moghen passeren, ende wt oft in de ghevankenisse komen onghevisiteerd, nu dus blindt gheweest zijn, datter nu een gheheel koffer, ende dat noch door de soldaten selve, is wtghebracht, daer den voornoemden goeden heere inghesloten lagh, waerdoor zijne soo gheluckighe ontsluypinghe ende verlossinghe is te weghe ghebracht. Finis'. Het allerlaatste woord eigende de kerkelijke censuur zich toe: V[idit] C. D[e] W[itte] A[rchidiaconus]. Elsken en juffrouw Daetselaer bleven in de ban van die opmerkelijke gebeurtenis. Eerst hadden zij met een gevoel van opluchting vernomen dat alleen Maria van Reigersberch werd uitgemaakt voor het 'zwarte varken' dat alle heren in Den Haag te slim was afgeweest, maar zodra het gevaar was geweken, kregen zij spijt van hun ondergeschikte rol in de ontsnapping. In juli 1623 zochten de lint- en garenhandelaar Adriaen Daetselaer en diens jonge neef Mathijs van Veen Cornelisz. het echtpaar in Frankrijk op. Vriendelijk stonden Hugo de Groot en Maria van Reigersberch hun Gorkumse gasten te woord.90 Als zij iets konden terugdoen, mochten zij altijd aankloppen. Die gelegenheid diende zich in 1627 aan. In het 'lucht' tussen het vooren achterhuis wilden de Daetselaers een raam plaatsen ter herinnering aan het feit dat de kist door het Hugo-poortje naar hun achterhuis was gedragen.91 Het ontwerp van de glazenier boden zij de geleerde ter goedkeuring aan. Hugo de Groot leverde echter zoveel commentaar dat hij zich tenslotte verplicht voelde om zelf de rekening van de glazenier te betalen. 92 Tijdens de onthulling van het kunstwerk kwam juffrouw Daetselaer met een verrassing: 90 91

92

Briefwisseling van Hugo Grotius II, nos. 838 en 844. N. van der Blom, 'Een weeuw van eeuwen her en een wat jonger susterken; bespiegelingen rond de Groots kist', in: Rotterdams Jaarboekje 1988, 163-175. Briefwisseling van Hugo Grotius III (1626-1628), (ed. B.L. Meulenbroek), in: Rijks Geschiedkundige Publicatiën, Grote Serie no. 105, 's-Gravenhage 1961, no. 1216.

110

zij sleepte een mooie boekenkist aan. Met een lengte van vijf en een halve voet was de kist wel een voet langer dan het origineel, maar wie daarover viel... 93 De trouwe dienstmaagd Elsken huwde in 1625 Willem van de Velde, de bediende die onder de hoede van zijn meester uitgroeide tot achtenswaardig advocaat. Respect voor de familie had hen gedwongen om bescheiden te blijven over hun aandeel in het vluchtplan. Pas in 1675 ging de krasse Elsken van Houweningen op haar praatstoel zitten. Zij trof het met haar gesprekspartner; niemand minder dan de welbespraakte remonstrantse geschiedschrijver Geraert Brandt kreeg zij tegenover zich. De blosjes kwamen weer op haar wangen wanneer zij aan die gedenkwaardige tweeëntwintigste maart 1621 terugdacht. Nog steeds moest zij hard lachen bij het herhalen van haar snedige repliek op een brutaal voorstel van een soldaat om de verdachte kist met een boor te lijf te gaan: 'dan most gij een boor hebben van hier tot aen zijn kamer toe'. Als de dag van gisteren herinnerde zij zich ook dat de zoon van de schipper op Gorkum had geroepen: 'Vader, daer leeft iets in het koffer'; waarop de schipper haar had toegesproken: 'Hij zeit dat 'er iets leeft in de kist'. Ad rem had zij geantwoord: 'Ja, boeken hebben geest en leven'. Met zichtbaar genoegen hoorde Geraert Brandt de oude vrouw aan. Voor hem was zij een ideale remonstrantse: een dappere Hollandse volksvrouw die de stormen had getrotseerd om haar meester zijn vrijheid terug te geven. Dit beeld droeg Geraert Brandt over op zijn zoon Caspar, die juist een aanvang had gemaakt met het beschrijven van het Leven des heeren Huig de Groot. De voltooiing van de Historie liet nog op zich wachten. Eindelijk in 1727 verscheen het werk. De lezers genoten; het tweede Stadhouderloze tijdperk waarin zij leefden, was zo saai, dat zij gretiger dan ooit uitzagen naar helden en heldinnen. Elsken stal ieders hart; juffrouw Daetselaer kreeg haar kist, ... en de boekenkist? Ook Caspar Brandt was inmiddels het spoor bijster geraakt. Ten einde raad redde hij zich uit de problemen met de beschrijving van een kist 'bij zeker Heer van aenzien bewaert', versierd met schilderijen en het opschrift:94 Wie heeft de vrijheit meer verplicht 'k Heb Loevestein den Huig gelicht.

93

94

Dit is de 'boekenkist' die tegenwoordig in het Rijksmuseum te Amsterdam staat opgesteld, met de omschrijving: waarschijnlijk in het begin van de zeventiende eeuw in Noord-Nederland gemaakt. Vurehout bekleed met rundleer en van binnen gevoerd met linnen, hoogte 67 cm., lengte 159 cm. en breedte 66 cm. Brandt-Cattenburgh, Leven I, 262.

111

Naderhand heeft niemand meer iets van de kist der kisten vernomen. Gelukkig beschikken wij in ons nieuwe paspoort over een duidelijker signalement.

Dr. C.M. Ridderikhoff is werkzaam aan het Constantijn Huygens Instituut te Den Haag.

112

Apáczai Csere János (1625-1659)

113

114

Hoofdstuk III De Peregrinatio Hungarica

115

Hongaarse Peregrinus (beschrijving pagina 11)

116

Hongarije in het werk van de Friese dichter Eeltje Halbertsma (1797-1858) Philippus Breuker, Leeuwarden

De Friese dichter Eeltje Halbertsma (Grou 1797 — Leeuwarden 1858) heeft tweemaal iets geschreven dat verband houdt met Hongarije. De ene keer deed hij dat door in te spelen op traditionele voorstellingen omtrent de Hongaren als een barbaars volk, de andere keer door hun vrijheidszucht te steunen. Zo markeren die beide teksten naar vermoed mag worden de negentiende-eeuwse overgang in het westerse beeld van Hongarije. Het zal de Fries en de Hongaar in Ferenc Postma vast goed doen iets te vernemen over de traditie waarin hij met zijn combineren van de beide culturen staat. Met Halbertsma bevindt hij zich in goed gezelschap, want deze Grouster arts is met zijn broers Joost en Tjalling de auteur van het klassieke volksboek van de Friezen, de Rimen en Teltsjes. Het bestaat uit de bundeling van bijna alle werk dat de drie broers sinds 1822 het licht deden zien, aangevuld met nagenoeg alle teksten die alleen in handschrift zijn overgeleverd. De eerste druk verscheen in 1869 en sindsdien is het tienmaal opnieuw uitgegeven, de laatste keer in 1994. Eeltje was de dichterlijkste van de drie broers. Joost vergeleek hem met een Aeolusharp, die door de ware dichtergeest bespeeld werd. Hij was zeer gevoelig voor stemmingen en hartstochtelijk van aard. Vol vuur bezong hij vaderland en vrijheid, maar ook kon hij op gemoedelijke toon over mensen en voorvallen vertellen. Hoewel bij uitstek een Fries schrijver, sloot hij zich allerminst voor andere culturen af. Zijn publiek stelde een zekere eruditie ook op prijs. Hij trad namelijk graag op voor het Nut en had er veel succes. Met name van de figuur van de eenvoudige en tegelijk schrandere Gabe Skroar konden hij en zijn publiek maar niet genoeg krijgen, al had hij Joost in 1839 al toegestemd dat de illusie van Gabe geweken was en het thema afgezaagd. Zo bleef hij zijn verhalen inkleden als vertellingen of avonturen van de kleermaker-auteur die zich direct in 1822 al met zijn Lape koer zo geliefd had gemaakt. Tot het genre van de gemoedelijke vertellingen behoort een onvoltooid verhaal dat in de zeventiende eeuw speelt en waarin Hongaarse studenten te Franeker een rol was toegedacht. Omdat het slechts een fragment is gebleven, heb ik het niet opgenomen in de jongste editie van de Rimen en Teltsjes.

117

Zo wordt het hier voor het eerst gepubliceerd. Het fragment is niet gedateerd en een datum laat zich ook niet met zekerheid bepalen, maar misschien is het van kort na 5 maart 1839. Toen namelijk vroeg Eeltje aan Joost advies in welke taal hij een bepaald verhaal het best zou kunnen schrijven, en dat verhaal had hetzelfde motief als uitgangspunt als het fragment. Het antwoord van Joost is niet bewaard, maar in de eerstvolgende brief, die van 12 mei 1839 is, schreef Eeltje dat hij 'zedert niets aan het vriesch gedaan [heeft], ik weet geen raad met die studentengrap.' Kennelijk had Joost hem dus geadviseerd om het in het Fries te doen. Hoe hij zich het verhaal precies gedacht had, blijft onduidelijk, maar iets over de opzet leren we uit de brief van 5 maart toch kennen: 'Ik ben van voornemens om ... een romannetje te schrijven waarin de Rector Papma te Bolsward de Jonas moet zijn die gedupeerd moet worden door Franeker Studenten. Nu manqueren mij vier namen van studenten uit dien tijd, één à twee professoren en een Herberg in Franeker en Bolsward, allen uit den tijd van Papma, dus omstreeks 1612 of daaromtrent. Zou De Crane mij die niet kunnen bezorgen; maar [lees: daar?] er nog al latijn in te pas komt, slecht latijn van Papma en ook van een student die zich voor een Hongaar uitgeeft, zoo zal het best zijn dat het in het Hollandsch gesteld wordt, want ik kan Gabe slechts latijn laten verstaan door een draai in de voorrede te geven dat Gabe een mislukte latijnsche jonge is. Wat dunkt u het beste friesch of Hollandsch. Ik heb een vrij aardige intrigue klaar.'95

Mores Hungarici Mores Hungarici aef de Frieantjeter studinten trog Gabe scroar

In fiertien dagen foar kriestyd koam uus boerwiif Feikje yn 'e kream, in Doede hjar man, sloeg sa gysten op doarren in finsters, dat uus mem (dat altyd in froed in tjinstig ald wiif wie, benamen as it oon dy spillen ta koam) sa foarheftig ta it hoes uut fleag op ien toffel in mei de tipmoetse op, in ien foeg springrokje oon, datze foarklomme by Doede in Feikje koam, in der wie de saak al klear, de krieamheinster siet al mei it bern yn de schirtte in Pyttjemoi it hoarwiif wie er al. Uus mem koam schrouwig by dy lieouwe oer de flier in roop Goe moan jimme! is it wolkom t'huus hijr, ja god tank roop Doede, in brogt dat minsche op it aegenblik in great romerfol barndewyn ta, moat dat sa? sei mem. Ja sei Doede de jonge moat besopen wirdde, Haboes Boerwiif. 95

Brieven van 5 maart en 12 mei 1839, in Hs 1169, PBF. Voor een vroegere datering zou kunnen pleiten dat Gabe in 'It feartflagjen' Latijn en ook Grieks verstaat. Dat verhaal vermeldde Eeltje in een brief van 30 mei 1838 als gereed, maar op 7 augustus van hetzelfde jaar vroeg hij Joost er enige anecdoten aan toe te voegen, en het zou best kunnen zijn dat juist de passages over Latijn en Grieks van Joost zijn. In 1839, toen Eeltje dus afzag van de studentengrap, werkte Joost aan de uitgave van de bundel die Twîgen zou komen te heten, en waarin 'It feartflagjen' werd opgenomen. Vergelijk de brief van Eeltje aan Joost van 4 oktober 1839.

118

Uus mem naam yn hjar foarbaasdheit it gleas in naam er in feardige soop uut in sei nou jongelieouwe ik winskje jimme segen in gesontheit mei de jonge soon, der tankje ik jou foar Saskemoi, sei Doede in hy schonk jit eris yn in brogt har jit ris ta, in sy naam er te folle fen yn hjar nogteren liif. Je die der neat as koffydrinken in swiete krintebole yten, Doede liende hjar in toffel in joeg hjar in baaitje oon in sa laatte er hjar nei hoes mei de hoed fol ongemak went foareerst wie se beklomme in ten oarden wie se foarreisge in ten tredden hie se te folle drank han in hjar foarytten. Uus mem ward stien siek lykas wol te verwagtjen wie, master Freerk himmele hjar schien uut, went dy beschouwde it minsche lichem as in jiearre goatte dy mar klear hulden wirdde moast, as it in goatte blieauwe schoe. Einling helle ik uws alde freunlikke Docter fen Boalsert ris, in dy sei dalik tjin master Freerk: Non Amplius purgandum est Domine! Sed roborandum est Domine!

Bene sei der op master Freerk. Benissime Dominé! went master Freerk hie aek Latyn leerd. In Master krygge in recept fen Doktor in dat foldie fiks, uus mem ward sterker, in bettere mar der blieuw hjar in sleeuwens in in melancoliek weasen by, dat trog nin dranken te foardrieouwen wie. Einlinge komt uws goede Domeny er op yn, mei in trompke fol waffelkoekken dy Juffrouw foar mem bakt hie, ik seag him kommen; in ik roan nei de door, in sei Domeny, jou komst is goed, mar jou bringet net. Uus mem is eerst opproppe mei ytten in drinken, in doe mei medicynen, sy is mistreastig dat it sa lang doerrit sy is melancoliek; lit nou jou trompke yn it foarhuus stean in foarhelje hjar lieauwer wat. Domeny naam it goed, in dronk in kopke thee by uus, in de man dy oars sa earnstig wie, foarmande him disse joan in foarhelle allerhande nuwere studintesetten, louter om uus mem whet op te beuren. Doe Domeny syn foarhaaltjes just uut hie, siedear komt de faam oon mei in nij tjettelfol wetter om oon de haal te slaan; uut de wei Gabe sei Beik der kom ik oan, ik schik uut de wei in lit Beik it wetter oerslaan, mar yn 't weromkommen schoer ik hjar nei my ta in wol hjar in tuutje jaan mar dat koe net om dat Domeny yn de ore hoeke siet, in yn pleats fan in tuutje krygge ik in mondharp in je smiet myn sliepmoetze op it fieor, ik wie foarbaasd went ik wie dat net wend; ik schoerde de sliepmoetze uut it fieor. In doe roop Domeny dat was mis Gabe non hic est Cupido! Ja Domeny jisterjoon wie it oors mei uussen, sed varium et mutabile semper femina. Qui qualis quid hoc est versta je ook Latijn? roop Domeny. Sa folle net om er gick trog te wirdden, mar genôg om er wiis trog te blieouwen; in jou hawwe niis studintegrappen foarhelle, mar ik wyt jit aek ien fen gewigt, dwaan tiid Domeny oon oerremoantejoon ta, went ik haw in broek foar uus Rommert onder hannen, in as dy joon net klear wirt dan is moon it groat gear. Zooveel tijd zal ik u laten Gabe spriek Domeny doe, maar ik moet morgen preken dus de tijd noopt mij om te vertrekken, maar ik verzeker u dat ik maandag namiddag terug koom om uwe studentegrap te horen en de proeven van uwe latiniteit. Nou mat de man net wytten hawwe dat ik trije jier te Boalsert oppe latynsche schoalle gien haw, went hy wie twa jier te nei by uws beroppen. Hy naam aofschied fan uws mem in beloofde de oerremoans werom te kommen, liek as er aek die. Uus mem hie dy komst goed dien, in dy sei Gabe Domeny moat wer komme, jimme kinne sa aardig mei eltjoarm piezelje dat fkeuret my gans op, mar dan maste uws Beik

119

sa moal net wer oontaaste Gabe. Ik sei der op Ja mem dat is wier, mar as in minsche meer sin oan him sels het, as er mient dat in oar oan him het den ken er wol ris mistaaste. Dou heste gelyk Gabe sei mem in dy lake ris om my, in dat die hjar goed. Domeny hie my foarsieke om myn studinte foarhaal mar sonder omstandigheid te foarheljen. De man koam by uws de mendeis te nei in doe begoon ik te foarheljen lyk as fan ads mei de sliepmoetze op yn de hoeke. Yn it jier 1605 het er in rector Papma te Boalsert wenne, dy neamde min altyd Domine Papma omdat er Candidatus Theologiae wie in ienris op in probiearke te Idskenhuussen preke, mar dy preek foldie sa slieogt oon de gemeinte dat syn heit dy wiezer wie as hy, him wer yn de brouwerij roop, der er aek ytlykke jierren goede tjinsten yn die went hy hie hannen as in ankersmid, in derby in lieuwemoed mar gin Domenys sin. Doe beschikte Japik Gysberts Holkema him de post as rector fen de sted Boalsert dear seag er eerst al nuwer tjin op. Mar hy halde him manmoedig in die in redevoering de inulitate tacendi, oer it onnut fen it swijen.96

Een andere kant van Eeltje leren we kennen in de tweede tekst van hem waarin Hongarije een rol speelt. Dat is de verontwaardigde strijdzang op de dood van Batthyány, die hij op 2 november 1849 schreef. Het is een fel gekleurde vrijheidshymne, waarin geprofeteerd wordt dat eenmaal over heel de wereld de vrijheid zal dagen. Er staat geen melodie-aanduiding boven, maar de tekst is geschreven op dezelfde maat als 'Deutschland, Deutschland über alles' en andere patriottische liederen uit het begin van de negentiende eeuw.97 De aanleiding tot het schrijven is ongetwijfeld het bekend worden van de terechtstelling van Batthyány geweest, die plaats vond op 6 oktober, maar de felheid die niets dan verontwaardiging uitdrukt, doet vermoeden dat hier een dichter spreekt die zijn Heidelberg niet kon vergeten. Het thema van de vrijheid dat het gedicht kenmerkt, verbindt het met het in het midden van de jaren twintig geschreven 'De âlde Friezen', dat sinds 1879 het Friese volkslied is ('Frysk bloed, tsjoch op! Wol no ris brûze en siede). Naar gewoonte droeg Eeltje het gedicht hier en daar voor, onder meer niet lang voor 22 december 1849 aan mr. Jacobus van Loon. Die maakte er melding van in een brief aan T.R. Dijkstra en vergeleek bij die gelegenheid de schandelijke moord met die op Egmond en Hoorne in 1568. Erg bekend was Batthyány hem overigens niet, want hij merkte tussen haakjes op: 'heet hij zo niet?'98 Ook anderen kregen het in handen en droegen het voor, zoals de 96 97

98

Arch. Halbertsma-Stichting 65A, 070.043.3 (FLMD). Vergelijk Horst Joachim Frank, Handbuch der deutschen Strophenformen, 1980, 8.26. Er bestaat een vertaling in het Hongaars van de hand van Tellér Gyula van het gedicht, dat opgenomen is in de bloemlezing uit de Nederlandse, Vlaamse en Friese literatuur van Bernáth István: 'Németalföldi Költ k Antológiája', Budapest 1965. Selskipsargyf B3, nr. 1c; FLMD, Leeuwarden. Van Loon heeft als bestuurslid van het

120

Makkumer koopmanszoon Hylke Jans Kingma (1825-1912) op de Nutsvergadering in zijn woonplaats van 17 januari 1851.99 In de inleiding op zijn voordracht licht Kingma zijn toehoorders in omtrent de geschiedenis die tot de moord op Batthyány heeft geleid. Het is een informatief stuk, dat hier vanwege de ruimte helaas geen plaats kan vinden. In zijn oordeel over de gebeurtenissen verschilt hij niet van Eeltje, maar misschien volgt hij hem daarin. Hij schetst de Hongaren in hun aanvankelijke redelijkheid en latere heldenmoed tegenover een steeds toenemende overmacht, en benadrukt het contrast tussen de grenzeloze wraakzucht en wreedheid van christenen en de edelmoedigheid van humane Turken. Het gedicht op Batthyány staat in het werk van Eeltje niet op zichzelf. Juist in de roerige jaren rond 1850 maakte hij in Friesland naam als vertolker van liberale gevoelens. Daartoe droeg vooral ook bij het anoniem verspreide spotdicht op de figuur van de grietman, die hij voorstelt als een parasiet van de samenleving. Dat was 'een lied dat ofschoon nooit gedrukt, destijds op aller tongen was.'100 Het dateert mogelijk net als het gedicht op Batthyány uit 1849, het jaar waarin het grietmanschap volop in discussie stond. In 1851 werd het afgeschaft.101

Frysk Selscip misschien ook wel gezorgd dat het gedicht reeds het volgende jaar gepubliceerd werd in: Swanneblummen, het jaarboekje van het Selscip. Joost lijkt daar weinig gelukkig mee te zijn geweest en het liever zelf met ander werk van hem en zijn broer te hebben willen uitgeven. Eeltje antwoordde hem tenminste dat hij bij ondervinding wist dat zijn werk, naar Joost gezonden, niet in de wereld kwam. Omdat het 'een stuk van zijn tijd' was, had het echter 'heet van de rooster [gemoeten] toen het gruwelstuk noch versch in de geheugenis van ieder was' (brief van 15-2-1851 in antwoord op een niet bewaarde brief van Joost; Halbertsma-Stichting Boek 1, nr. 115; FLMD). 99

100

101

RAF (Leeuwarden) t 149-02, nr. 3. De tekst moet de Kingma's, die goede kennissen van de Halbertsma's waren, nog voor de publicatie in handen zijn gekomen, want Kingma sluit in zijn afschrift aan bij de tekst van de autograaf en niet bij de enigszins gewijzigde gedrukte versie. Wellicht heeft hij de tekst via Joost of Tjalling gekregen. Een (de?) autograaf is bewaard in 5011 Hs; PBF, Leeuwarden. Het zou dezelfde kunnen zijn die onder nr. 556 wordt aangeboden in de auctiecatalogus van J. Swarts te Leeuwarden de dato 10-12-1891, waarin boeken uit het bezit van D. Plantinus en Douwe Hansma worden beschreven. J.G. van Blom J.Gzn., 'Overzicht van de inrichting en de bevoegdheid der plaatselijke besturen in Friesland', in: De vrije Fries 17 (1890) 341-421, in het bijzonder 417. Van Blom is vergeten (of het is hem onbekend gebleven), dat het gedicht ook gedrukt werd. Zie over die druk het in de volgende noot aangehaalde artikel van Kalma. Voor de verspreiding in handschrift zorgde Joost. Van hem is een afschrift van het gedicht bewaard (070.43.3; FLMD), waarin hij 'Communicatie aan de vrienden' verzoekt. Zie voor het verloop van de discussie: J.J. Kalma, 'Strijd om de grytman', in: De vrije Fries 52 (1972), 5-14, in het bijzonder noot 15.

121

Zijn positie in de politiek van die tijd bepaalt Eeltje in de inleiding op zijn komisch verhaal over het Kollumer oproer (1797), die ook van 1851 is. Hij zegt niet misverstaan te willen worden. De indruk zou kunnen ontstaan dat hij met dat verhaal alle verandering en verbetering in de staat van het land belachelijk zou willen maken, maar niets is minder waar. Met een verwijzing ongetwijfeld naar Hongarije, schrijft hij: 'Lit ús hoopje dat itjinge yn oare lannen mei bloed en geweld terjochte komt, hjir yn ús lân mei in sêfte en bedaarde sin yn it libben komme mei,' en hij voegt eraan toe dat na drieëndertig jaar in hem nog altijd de geest van Heidelberg leeft, toen hij met de Burschenschaft zong over 'die Begeisterung / Die alle Ketten reisst.'102 Die 'Begeisterung' is nog heel goed voelbaar in het meeslepende gedicht op Batthyány, ook al laat Gerrit Dijkstra, die op de dichter promoveerde, dat niet merken. Hij karakteriseert het ten onrechte als een lofdicht. 103 Joost noemde het na de dood van de dichter in een brief aan een zoon van Eeltje 'het grote meesterstuk van uw vader.'104

102 103

104

Geciteerd naar Rimen en Teltsjes, ed. 1993, 466. G. Dijkstra, Bydrage ta de kennis fan it libben, de persoan en it wurk fan Dr. Eeltsje Halbertsma, Drachten 1946, 214. Brief aan Hidde Eeltjes Halbertsma van 9 november 1863; 070.043.6, FLMD. De schets van 'den aanleg en het karakter' van zijn broer de dichter, waaraan Joost in maart 1859 werkte en waarin hij ter behandeling van diens politieke opvattingen het gedicht op Batthyány wilde opnemen, is niet uitgegeven, en voorzover bekend ook niet in handschrift bewaard gebleven. Joost maakt er melding van in een brief aan J. van Loon; Selskipsargyf G1, nr. 143; FLMD.

122

Dr. Ph. H. Breuker is hoogleraar in de Friese taal- en letterkunde aan de Rijks Universiteit te Leiden (RUL) en aan de Universiteit van Amsterdam (UvA). Tevens is hij als literair-historicus verbonden aan de Fryske Akademy te Leeuwarden.

123

Karl Barth hermeneutikai alapelvei és erdélyi írásmagyarázat megújhodása Geréb Zsolt, Cluj-Napoca/Kolozsvár

I. Az írásmagyarázat történetében dönt jelent ség volt Karl Barth Római levél kommentárjának a megjelenése (1919, 1922), aki a XIX. századi historizmussal szemben azt állítja, hogy a történet önmagában még nem képezi a hit alapját. Az ember semmilyen úton-módon, még a legpontosabb történeti módszer segítségével sem tudja megalapozni az Istenben való hitet. A történet-kritikai módszerrel nem lehet megismerni a teljes igazságot, mivel a racionalizmus és a liberálizmus korának bibliakutatói az írásnak csak az emberi oldalát ismerték meg. Ezzel szemben Barth azt állítja, hogy a Biblia igazi megértése ott kezd dik, ahol a történet-kritika abbahagyja munkáját. Ez semmiképpen sem azt jelenti, hogy a történész munkája felesleges, mivel a Szent Irás emberi oldala megköveteli a történeti vizsgálatot. Ez azonban csak az els lépés az Ige megértése felé. Az igazi megértés akkor kezd dik, amikor az Ige tartalmát keressük. Ez a tartalom pedig a következ : Isten az ember felé fordul a Jézus Krisztusban. A Biblia középpontjában Jézus Krisztus áll. Isten Krisztus által jelentette ki magát az embernek. Ez az a legdönt bb esemény a történelemben, melyet a történet-kritika nem tud teljes egészében megragadni. Jézus Krisztus személyének megismerése egyedül csak a Szent Lélek által felébresztett hitben lehetséges. K. Barth szerint az igazi megértés akkor kezd dik, amikor az Ige tárgyát, azaz az isteni kijelentésr l szóló bizonyságtételt keressük. Ez a teológiai exegézis, melyet így határoz meg: 'a teológiai exegézis olyan exegézis, mely egy meghatározott feltétel mellett történik, el ször: az Ó- és Újszövetség olvasója arra emlékszik, hogy az egyház ebben a könyvben mostanig Isten Igéjét hallotta; másodszor: az olvasó vagy a kutató abban a várakozásban olvassa a könyvet, hogy itt a saját kora számára újból Isten Igéjét hallja', (Credo, 1935, 1532 lap). Az exegéta a Szent Irás szövegéhez nem semleges kutatóként, minden el feltétel és minden el zetes koncepció nélkül, hanem 'mint az egyház tagja, az egyházban Istent l vett hite szerint' közeledik. 'Módszertanilag döntenünk kell arról, hogy melyik el feltétel érvényes. Az egyházban mindenesetre csak egy lehet tárgyszer , csak egynek lehet értelme: az egyház kánonát az egyház emlékezése és várakozása szerint kell olvasni' (i.m. 153 lap). 'A teológiai exegézis éppen olyan historia-grammatikai feladat, mint bármely más szövegmagyarázat, azzal a különbséggel, hogy a teológiai exegéta köteles elvb l nem a maga filozófiai világnézetével helyezkedni a szöveg fölé, hanem azzal a várakozással állani a

124

szöveg alá, hogy ez a szöveg a kijelentés bizonyossága' (Theol. Exist. 9, 40-41. Az idézetet Nagy Barna: A teológiai módszer problémája az úgynevezett dialektika theológiában-1936-címü müvének 58. lapjáról vettük). A Római levélhez írt kommentárja második kiadásában, K. Barth az el szóban azt állítja, hogy a tiszta történeti magyarázat nem tárja fel a Római levél értelmét. 'Igazi megértésnek és magyarázásnak nevezem azt a tevékenységet, amelyet Luther intuitív biztonsággal gyakorolt, amelyet Kálvin nyilvánvaló rendszerességgel exegézise céljául t zött ki, és amelyre az újabbak közül különösen Hoffmann, J.T. Beck, Godet és Schlatter legalább is felismerhet en törekedett'. Kálvin miután lelkiismeretesen megállapította azt, ami az Irásban el tte áll, '... addig foglalkozott a szöveggel, amíg az I. és a XVI. század közötti fal 'transparenssé' vált, azaz: Pál beszélt ott és a XVI. század embere hallgatta itt'. Barth tehát két dolgot t z az exegéta elé: 1. A szöveget exegétaként nem csupán történeti távolságból kell vizsgálnom, hanem meg kell keresnem a szöveg mindenkori üzenetét. 2. Nem állítólagos semlegességgel, minden el zetes felfogás nélkül kell a szöveghez közelednem, hanem az egyházi atyák és a reformátorok példája szerint olvassuk és magyarázzuk az Irást, vagyis respektáljuk igényét, tehát azzal a nyílt figyelemmel és várakozással olvassuk, hogy hozzánk, mint a kijelentés könyve fog szólni. K. Barth a Római levél magyarázatának rendjén ebb l a hermeneutikai alapelvb l indult ki. Barth érdeme az, hogy felvetette e levél központi tárgyát képez kérdést, melyre a válasz: Jézus Krisztus. Igy és ezáltal érvényre juttatta a reformátorok krisztocentrikus értelmezését. Jézus Krisztus nemcsak Pál leveleinek, hanem az egész Szent Irásnak is a központja. Általa értelmezi a Római levél f gondolatát, a megigazulásról szóló tanitást. Ilymódon vezette ki a Pál-interpretációt a XIX. századi historizáló és pszichologizáló magyarázatok útveszt jéb l. II. Karl Barth exegétikai alapelvei új utat nyítottak az írásmagyarázat történetében. A krisztocentrikus írásmagyarázatát sokan magukévá tették a protestáns exegéták közül, így az erdélyi írásmagyarázók is. Az Ige teológiájának hazai befogadásáról Juhász István írt átfogó tanulmányt 'Barth hatása a romániai református egyház teológiájára' címen Református Szemle 1966, 5-6, 342 lap. Ebben a tanulmányában Juhász István csak két újszövetségi írásmagyarázónak a reakciójáról beszél, nevezetesen Maksay Albert és Mátyás Ern egy-egy tanulmányát ismerteti. E két tanulmány még az 1930-as években jelent meg (1930; 1935). E dolgozatunkban két másik erdélyi újszövetségi írásmagyarázó reakciójáról szeretnék megemlékezni: Horváth István és T kés István tanulmányairól kivánok beszélni, melyek szintén arról tanúskodnak, hogy Barth írásmagyarázati elvei pozitív hatást gyakoroltak az erdélyi református újszövetségi írásmagyarázat megújhodására. 1. Horváth István A történetkritikai és teológiai írásmagyarázat cím tanulmányában Károlyi emlékkönyv, Budapest 1940, 211-239 lap, a következ képpen határozza meg a teológiai írásmagyarázat feladatát: 'A teológiai írásmagyarázatnak kett s utat kell megtennie. Figyelnie kell el ször az Irás emberi

125

oldalára, szavainak emberi-történeti jellegére, minden kötöttségre, de ugyanakkor ezeken túl is kell mennie, át kell hatolnia a szavakon és meg kell hallania Istennek Igéjét' (i.m. 235 lap). Az írásmagyarázónak mindig szem el tt kell tartania a Szent Irás egységét. A Szent Irás emberi-történeti oldalát soha nem szabad az isteni oldaltól elkülönítve, elválasztva vizsgálni. 'A Szent Irás egysége abban rejlik, hogy a különböz korban és életkörülmények között él írói, ... és a Szent Irás minden egyes szava és mondata az Igével van kapcsolatban' (i.m. 236 lap). Az exegéta csak úgy és csak akkor értheti meg a Szent Irás szövegét, ha meglátja azt, hogy a Szent Irás minden szava tulajdonképpen nem más, mint a tegnap és a ma és mindörökké ugyanazon Jézus Krisztusról szóló bizonyságtétel. Horváth István K. Barth-hoz hasonlóan azt hangsúlyozza, hogy a Szent Irás magyarázatának krisztológiának, vagyis Krisztusra mutatónak kell lennie (i.m. 236. lap). A krisztocentrikus exegézis 'nem az érint írányában halad, hanem megmutatja a perifériát, vagyis a Biblia egyes szavait, mondatát, könyvét a középponttal összeköt sugarát' (i.m. 236. lap). A teológiai magyarázat utolsó lépése az elsajátitás. Horváth István meggy z dése szerint az alkalmazás nem egy másik exegézisnek, a gyakorlati exegézisnek a feladata. Az Ige egysége megköveteli a magyarázat egységét. K. Barth-hal együtt vallja: 'Ha az Igének az egyetemes, minden embernek szóló mondanivalóját már megértettük, akkor a különös, az itt és most él , az egyes emberekhez szóló mondanivalóját is felfogtuk. Csak az az exegézis helyes, amelyiken meglátszik az 'itt és most' követelménye. Horváth István azáltal maradt h ezekhez az exegétikai szempontokhoz, hogy a kés bbi igemagyarázataiban is egyaránt hangsúlyt helyezett mind az Ige történeti-grammatikai vizsgálatára, mind az Ige teológiai tartalma üzenetének a kidomboritására. A Jézus Krisztus tegnap és ma és mindörökké ugyanaz címü prédikációs kötete, Nagyvárad 1957, pedig nyilvános bizonyság arról miként szólaltatta meg a textus üzenetét az 'itt és most' kategoriájában. 2. Az erdélyi exegéták közül T kés István szorgalmazta a legkövetkezetesebben a K. Barth által képviselt és gyakorolt teológiai exegézis meghonositását. Azt a feladatot t zte ki az írásmagyarázók elé, hogy alakitsanak ki egy olyan anyanyelv exegétikai irodalmat, amelyhez jól kapcsolódhatnak az egymást követ nemzedékek. E vonatkozásban alapnak tekinthet az átöröklött exegétikai m vek összessége, valamint, a Jubileumi Kommentár, Budapest 1968, 82. T kés István 'A bibliai hermeneutika története' címü könyvében, Kolozsvár 1985, mintegy összefoglalja el z tanulmányainak azokat az eredményeit, melyeket az írásmagyarázat feladatáról és célkit zéseir l írt. Az anyanyelvi vonatkozásban úttör nek számító m vének befejez részében foglalkozik a jelen kor írásmagyarázatával. Ebben a részben fejti ki saját hermeneutikai elveit is. Adolf Schlatterhez kapcsolódva az exegézis feladatát abban látja, hogy megkeresse és érthet en el adja a Szent Irás igazságát. 'Az exegézis az igazságot keresi, nem pedig a (bizonytalan történeti valóságot. Az írásmagyarázatnak az igazságról (üzenetr l) kell beszélnie. Maga az ügy, maga a tárgy, a tartalom, az igazság a dönt ' (i.m. 225 lap). Véleménye szerint

126

a teológiai illetve a pneumatikus exegézis folyamatában az írásmagyarázónak csak eszközi szerepe van. Az exegéta nem a tárgya felett uralkodó esetleg abba belemagyarázó alany. 'Ennek épp a fordítottja igaz. A Szent Irás a maga egységében a kijelentés hordozója: az írott Ige... személyes hatalom az exegéta felett. A reformáció tanitása szerint ez azt jelenti, hogy Jézus Krisztus Szent Lelke mint tanitó és vezet személyes hatalom érteti meg az exegétával a Szent Irást' (i.m. 225 lap). A teológiai exegézis, T kés István meggy z dése szerint, olyan fáradozás, amelynek a rendjén az exegéta kérdez és Isten Szent Lelke válaszol, hogy így létrejöhessen az egészséges írásmagyarázat. Az exegéta engedi, hogy a Szent Léleknek, a 'géniusznak' a szócsöve, azaz maga az Irás, világitsa meg önmagát (Scriptura sui ipsius interpres). K. Barth-hal együtt vallja, hogy a magyarázás végeredményben nem egyébb mint 'asszisztálás' a szöveg önmagyarázása mellett (itt K. Barth, Filippi levél kommentárjára, München 1928, hivatkozik). T kés István következetesen hangsúlyozza, hogy a teológiai exegézisnek az a célja, hogy el segítse az egyház igehírdet i szolgálatát. Az exegézis tehát mindig az egyház szolgálatára néz. 'Az írásmagyarázat tulajdonképpeni célja, hogy a megértend üzenetet átadja az él gyülekezetnek, tudniillik az igehirdetés és más egyházi szolgálatok támogatása végett (i.m. 226 lap). Ezek a hermeneutikai alapelvek vezették T kés István 'A Filippibeliekhez intézet levél magyarázata' megírásánál, Kolozsvár 1983. A kommentársorozat els kötetében T kés István bizonyságát adja, hogy elkötelezett m vel je a teológiai exegézisnek. A Filippi levél szövegét úgy magyarázza, mint az egyház szolgálatában álló exegéta, aki a hitvallások és a reformátori iratok fundamentumán áll. Munkája által segítséget kíván nyújtani azoknak, akik a hazai írásmagyarázat és igehírdetés megújításán fáradoznak. Az el szóban azt írja, hogy 'olyan útkereséssel van dolgunk, amely ... azzal is elérné célját, ha nyomban világosabban láthatnánk azt a másik és jobb ösvényt, amelyre rá kell lépnie a ... kommentársorozat munkaközösségének' (i.m. 8 lap). Reméljük minél többen vállalják majd az útkeresés fáradságát és ennek eredményéként egyre b vülni fog a megindult sorozat. 3. K. Barth hermenuetikai alapelveit nemcsak Mátyás Ern , Maksay Albert, Horváth István és T kés István tették magukévá, hanem a Református Szemle többi munkatársa is. Ha áttekintjük a II. világháború utáni exegétikai írásokat, megállapíthatjuk, hogy a hazai református írásmagyarázók lényegében mind K. Barth tanitványának tekinthet k. A teológiai exegézis f bb szempontjai egyformán megtalálhatók Teleky Mihály, Molnár Dezs , Kozma Zsolt, Varga László, Bak Áron és Adorján Zoltán megjelent dolgozataiban. Hálát adhatunk és adunk a mi Urunknak, hogy a bázeli teológus életm ve által a mi teológiánkat és egyházunkat is megújitotta.

Geréb Zsolt az újszövetségi tanszék professzora, Cluj-Napoca/Kolozsvár, Erdély (Románia).

127

Die Grundsätze der Hermeneutik von Karl Barth und die Erneuerung der Siebenbürgischen Schriftauslegung

Zsolt Geréb, Cluj-Napoca/Kolozsvár

I. Das Erscheinen des Römerbrief-Kommentars von Karl Barth (1919, 1922) wurde ein Ereignis von entscheidender Bedeutung in der Geschichte der Schriftauslegung. Dem Historizismus des neunzehnten Jahrhunderts gegenüber ist Barth der Meinung, daß die bloße Geschichte nicht als Grundlage des Glaubens gelten kann. Der Mensch kann den Glauben an Gott nicht einmal durch die genaueste geschichtliche Methode begründen. Durch die historisch-kritische Methode kann die ganze Wahrheit nicht erfaßt werden, weil die Wissenschaftler, die sich mit der Forschung der heiligen Schrift in der Zeit des Rationalismus und des Liberalismus beschäftigt haben, nur die menschliche Seite der Schrift kennengelernt haben. Dem entgegen sagt Barth, daß das wahre Verständnis der Bibel erst dort beginnt, wo die Geschichtskritik aufhört. Das bedeutet keineswegs, daß die Arbeit der Historiker überflüssig wäre, weil die menschliche Seite der heiligen Schrift eine historische Untersuchung beansprucht. All das ist aber nur der erste Schritt zum Verständnis des Wortes. Das wahre Verständnis beginnt erst, wenn man nach dem Inhalt des Wortes sucht. Und dieser Inhalt ist: Gott wendet sich zum Menschen durch Jesu Christus. Im Mittelpunkt der Bibel steht Jesus Christus. Durch ihn offenbart sich Gott dem Menschen. Das ist das wichtigste Ereignis der Geschichte, das nicht völlig durch die historische Kritik begriffen werden kann. Die Erkenntnis der Person Jesus Christi ist allein durch den vom heiligen Geist erweckten Glauben möglich. Karl Barth sagt, daß das wahre Verständnis beginnt, wenn der Gegenstand des Wortes — beziehungsweise das Zeugnis der Offenbarung Gottes — gesucht wird. Dieses ist theologische Exegese, die von Barth folgenderweise bestimmt wird: 'Die theologische Exegese ist diejenige Schriftauslegung, die mit einer bestimmten Bedingung geschieht, erstens: der Leser des Alten und Neuen Testaments erinnert sich daran, daß die Kirche aus diesem Buch das Wort Gottes heraushörte; zweitens: der Leser oder Forscher liest das Buch mit der Erwartung, daß er darin wieder das Wort Gottes zu seiner Zeit höre' (Credo, 1935, 153).

128

Der Schriftausleger nähert sich dem Text der heiligen Schrift nicht als neutraler Forscher, ohne Voraussetzungen und ohne vorläufige Konzepte, sondern 'als ein Mitglied der Kirche, nach seinem von Gott geschenkten Glauben'. 'Methodologisch soll man sich entscheiden, welche Voraussetzung gültig sei. Im Rahmen der Kirche kann jedenfalls nur eine sinnvoll sein: der Kanon der Kirche soll nach der Erinnerung und Erwartung der Kirche gelesen werden' (Credo, 153). 'Die theologische Exegese ist eben solche historisch-grammatische Aufgabe, als jede Schriftauslegung, mit dem Unterschied, daß der theologische Schriftausleger prinzipiell verpflichtet sei, mit seiner philosophischen Weltanschauung sich nicht über den Text zu stellen, sondern sich mit der Erwartung abfinden, daß der Text nichts anderes als ein fester Teil der Offenbarung sei' (Theologische Existenz 9, 40-41). Karl Barth meint in der zweiten Ausgabe seines Römerbrief-Kommentars, daß die reine historische Erklärung nicht den wahren Sinn des Römerbriefes enthülle. 'Ich nenne wahres Verständnis und Auslegung diejenige Tätigkeit, die von Luther mit intuitiver Sicherheit geübt wurde, die von Calvin mit öffentlichen Systematismus als das Ziel seiner Schriftauslegung behandelt wurde, und nach der sich unter den neueren Auslegern insbesondere J.T. Beck, Godet und Schlatter gerichtet haben'. Calvin, nachdem er gewissenhaft festgestellt hat, was in der Schrift vor ihm steht, '... hat sich mit dem Text beschäftigt, bis die Wand zwischen dem ersten und sechzehnten Jahrhundert 'transparent' wurde, und zwar: Paulus hat dort geredet und der Mensch des sechzehnten Jahrhunderts hat ihm da gehört'. Barth also erschließt dem Exegeten zwei Dinge: 1. als Exeget soll man den Text nicht nur aus geschichtlicher Ferne untersuchen, sondern soll die ständig aktuelle Botschaft des Textes suchen; 2. man soll nicht Neutralismus vorgeben, ohne irgendeine vorläufige Konzeption dem Text näher treten, sondern die Schrift soll nach dem Beispiel der Kirchenväter und Reformatoren gelesen und ausgelegt werden. Das bedeutet, daß die heilige Schrift mit reger Aufmerksamkeit und Erwartung gelesen werden soll, daß sich das Wort als ein Buch der Offenbarung uns zeigen wird. Karl Barth geht in seiner Römerbrief-Auslegung von dieser hermeneutischen Grundidee aus. Barths Verdienst ist, daß er das zentrale Thema des Briefes betont hatte, und zwar: Jesus Christus. Dadurch hat er die christozentrische Erläuterung der Reformatoren geltend gemacht. Jesus Christus steht im Mittelpunkt nicht nur der paulinischen Briefe, sondern auch des ganzen Neuen Testaments. Barth legt das Problem des Römerbriefes aus, und das ist die Rechtfertigungslehre. So hat Barth die Interpretation des Apostels Paulus aus dem Labyrinth der historisierenden und psychologisierenden Schriftauslegungen des neunzehnten Jahrhunderts herausgeführt.

129

II. Die exegetischen Grundsätze von Karl Barth haben einen neuen Weg in der Geschichte der Schriftauslegung freigemacht. Seine christozentrische Schriftauslegung wurde von vielen Exegeten, darunter auch von manchen Siebenbürgern, angenommen. Über die Rezeption der Theologie des Wortes in Siebenbürgen hat Juhász István eine umfassende Arbeit geschrieben: Der Einfluß Barths auf die Theologie der Reformierten Kirche in Rumänien (erschienen in der Zeitschrift 'Református Szemle', 1966/5-6, 342). Juhász István spricht in seinem Werk nur über die Reaktion von zwei Exegeten, die sich mit der Schriftauslegung des Neuen Testaments beschäftigt haben, und zwar über je ein Werk von Maksay Albert und Mátyás Ernö, die in den 1930-er Jahren erschienen sind (1930, 1935). Diese Arbeit hat zum Inhalt die Erinnerung an die Reaktion von zwei weiteren siebenbürgischen Exegeten: Horváth István und Tökés István. Ihre Werke bezeugen auch, daß die Grundsätze der Schriftauslegung von Barth die Erneuerung der siebenbürgischen reformierten neutestamentlichen Exegese positiv beeinflußt haben. 1. Horváth István: in seinem Werk Historisch-kritische und theologische Schriftauslegung, Károlyi Emlékkönyv, Budapest 1940, 211-239, stellt er als Aufgabe der theologischen Exegese fest: 'Die theologische Schriftauslegung soll einen zweiteiligen Weg durchlaufen. Sie soll erstens auf die menschliche Seite der Schrift, auf den menschlich-historischen Charakter ihrer Wörter achten, auf alle Art Gebundenheiten, aber sie soll diese durchschreiten, durch die Wörter hindurchdringen und Gottes Wort hören', 235. Der Exeget soll die Einheit der Schrift immer vor Augen haben.Man soll die menschlich-historische Seite der heiligen Schrift nie von der göttlichen getrennt untersuchen. 'Die Einheit der heiligen Schrift besteht darin, daß ihre Verfasser, die in verschiedenen Zeitaltern und unter verschiedenen Lebensbedingungen gelebt haben, ... und jedes Wort und jeder Satz der heiligen Schrift bezieht sich auf das Wort Gottes', 236. Der Exeget kann den Text der heiligen Schrift nur verstehen, wenn er darauf achtet, daß jedes Wort der heiligen Schrift nichts anderes ist, als ein Zeugnis von Jesus Christus, der gestern und heute immer derselbe ist. Wie Karl Barth betont auch Horváth István, daß die Exegese der heiligen Schrift Christologie sein soll, also sich auf Christus beziehen soll, 236. Die christozentrische Exegese 'bewegt sich nicht tangentiell, sondern zeigt die Peripherie, einige Wörter und Sätze der Bibel, den Radius, der das Buch mit dem Mittelpunkt verbindet', 236. Der letzte Schritt der theologischen Erläuterung ist die Aneignung. Horváth Istváns Meinung nach ist die Anwendung keine Aufgabe der praktischen Exegese. Die Einheit des Wortes erfordert die Einheit der Auslegung. Wie Karl Barth, verkündet auch Horváth István: 'Wenn wir die universale, an alle Leute gesagte Botschaft des Wortes verstanden haben, dann haben wir auch die zu den jetzt hier lebenden Menschen gesagte Botschaft erfaßt'. Nur diejenige Exegese ist richtig, die der Forderung des jetzt und hier genug tut. Horváth István hat auch in seinen späteren Schriftauslegungen die historisch-grammatische

130

Untersuchung des Wortes und die Botschaft des theologischen Inhaltes des Gottes Wortes betont. Sein Buch Jesus Christus ist gestern und heute und immer derselbe, Oradea/Nagyvárad 1957, ist ein öffentlicher Beweis dafür, wie er die Botschaft des Textes in der Kategorie des jetzt und hier geltend gemacht hat. 2. Unter den siebenbürgischen Exegeten betrieb Tökés István am meisten die Einführung der theologischen Schriftauslegung von Karl Barth. Sein Ziel war eine muttersprachliche Exegese zu bilden, die die nachfolgenden Generationen miteinder verbinden könnte. In dieser Beziehung kann die Gesamtheit der uns tradierten exegetischen ungarischen Werke und der Jubileumi Kommentar, Budapest 1968-82, als Grundlage gesehen werden. Die Geschichte der biblischen Hermeneutik von Tökés István, Cluj/Klausenburg 1985, faßt die Ergebnisse seiner vorigen Werke zusammen, die über die Aufgabe und den Zweck der Exegese geschrieben wurden. In den letzten Kapiteln des Werkes beschäftigt sich der Autor mit der Schriftauslegung der Gegenwart. Darin stellt er auch seine hermeneutischen Grundsätze dar. Wie Adolf Schlatter sieht auch Tökés István die Aufgabe der Exegese darin, daß die Wahrheit der heiligen Schrift gesucht und verkündet werden soll. 'Die Exegese sucht die Wahrheit, und nicht die (unsichere geschichtliche) Wirklichkeit. Die Schriftauslegung soll über die Wahrheit reden. Die Sache selbst, der Inhalt, die Wahrheit sind entscheidend', 225. Seiner Meinung nach hat der Exeget in der theologischen — beziehungsweise pneumatischen — Exegese nur die Rolle des Instrumentes. Der Exeget ist kein seinen Gegenstand beherrschendes und ihn erläuterndes Subjekt. Im Gegenteil! Die heilige Schrift ist gleichzeitig der Gegenstand und das Subjekt, 225. Die heilige Schrift in ihrer Einheit ist der Träger der Offenbarung: 'das geschriebene Wort... hat eine persönliche Macht über den Exegeten. Das bedeutet nach der Lehre der Reformatoren, daß der heilige Geist Jesu Christi dem Exegeten die heilige Schrift verstehbar macht, als lehrende und führende persönliche Macht', 225. Tökés István meint, daß die theologische Exegese eine Bemühung der Exegeten sei, die fragen und der heilige Geist Gottes antwortet. Der Exeget läßt die Schrift sich selbst erklären (Scriptura sui ipsius interpres). Wie Karl Barth sagt auch Tökés István, daß die Schriftauslegung nichts anderes als Assistenz bei der Selbstauslegung der Schrift sei. Tökés István betont immer wieder, daß der Zweck der theologischen Exegese die Ermöglichung der Verkündigung des Wortes Gottes in der Kirche sei. Die Exegese bezieht sich also immer auf den Dienst der Kirche. 'Das eigentliche Ziel der Schriftauslegung ist Gottes Botschaft der lebendigen Kirche zu übergeben, zur Unterstützung der Verkündigung des Wortes und anderer kirchlicher Dienste', 226. Diese hermeneutischen Grundsätze haben Tökés István bei der Abfassung der Auslegung des Philipperbriefes geleitet (Cluj/Klausenburg 1983). Im ersten

131

Band der Kommentarreihe zeigt der Autor, daß er wahre theologische Exegese macht. Er erläutert den Text des Philipperbriefes als ein im Dienst der Kirche stehender Exeget, der auf dem Grund der Bekenntnisse und der reformatorischen Schriften steht. Durch seine Arbeit möchte er denjenigen helfen, die sich um die Erneuerung der siebenbürgischen Schriftauslegung und Wortverkündigung bemühen. Im Vorwort schreibt er, daß 'man mit einem solchen Versuch zu tun hat, der ... auch dadurch sein Ziel erreicht hätte, wenn man jeden günstigen Pfad klarer sehen konnte, auf dem die Arbeitsgemeinschaft der Kommentarreihe gehen soll', 8. Hoffentlich werden immer mehr Leute an dieser Bemühung teilnehmen und dadurch neue Werke entstehen. 3. Die hermeneutischen Grundsätze von Karl Barth wurden nicht nur von Mátyás Ernö, Maksay Albert, Horváth István und Tökés István angenommen, sondern auch von anderen Mitarbeitern der Református Szemle. Die exegetischen Schriften nach dem Zweiten Weltkrieg durchschauend kann man feststellen, daß die siebenbürgischen reformierten Exegeten alle als Barths Schüler angesehen werden könnten. Die wichtigsten Punkte der theologischen Exegese sind übereinstimmend zu finden in den veröffentlichten Werken von Teleki Mihály, Molnár Dezs , Kozma Zsolt, Varga László, Bak Áron, Nagy László, Adorján Zoltán. Sagen wir Gott Dank und Lob, daß er auch unsere Theologie und unsere Kirche durch das Lebenswerk des Baseler Theologen erneuert hat.

Dr. Zsolt Geréb ist Professor für Neues Testament am Theologisches Institut in Cluj-Napoca (Kolozsvár, Erdély), Rumänien.

131

De ondertekening van de 'Formulieren van Eenigheid' door de Hongaarse theologen bij hun promotie aan de Universiteit te Leiden in de zeventiende eeuw János M. Hermán, Zwolle

In een publicatie van Nicolaas Christiaan Kist 105 wordt duidelijk aangetoond, dat na de Dordtse Nationale Synode, gehouden in de jaren 1618-1619 een ieder die de graad van doctor in de theologische wetenschap behaalde, bij het verkrijgen van deze titel (tot 1815) verplicht werd de 'Formulieren van Eenigheid' te ondertekenen. Het onderzoek van Kist strekte zich ook uit tot de gepromoveerden in Utrecht, alwaar Komáromi Csipkés György op 7 februari 1653 de doctorstitel verwierf. In de volgende eeuw promoveerden Borosnyai Nagy Zsigmond (23 november 1736) en Öri Fülep Gábor (6 juni 1765).106 Het aantal ingeschreven Hongaarse studenten in Utrecht in deze twee eeuwen was ongeveer 700, terwijl er 28 promoveerden. 107 Mártonfalvi Tóth György was de eerste Hongaarse theoloog die in Franeker promoveerde op 23 juni 1659. Daarop volgen Csúzi Cseh Jakab op 17 juli 1665 en Diószegi Kis István op 2 februari 1666. De promotie van Köleséri Sámuel vond plaats op 9 mei 1684. De vijfde Hongaarse promovendus in de theologie was Gyöngyösi Árva Pál, die op 25 maart 1700 zijn doctorstitel behaalde. Met behulp van het Album Promotorum Academiae Franekerensis (1591-1811)108 is gemakkelijk na te gaan, dat deze vijf theologische promoties onder de 105

106

107

108

N.C. Kist, 'De ondertekening der formulieren door hoogleeraren en doctoren der godgeleerdheid, sedert de Synode van Dordrecht, bijzonder aan de Hoogeschool te Leiden', in: Archief voor Kerkelijke Geschiedenis inzonderheid van Nederland, Deel IX, Leiden 1838. Over deze namen is meer te lezen in de scriptie van Dr. L. Segesváry: Hongaarsche Gereformeerde Jongelieden aan de Utrechtsche Academie 1636-1795. Dit manuscript is te vinden in de universiteitsbibliotheek te Utrecht, sign. Y fol.32. Een overzicht van de gepromoveerde Hongaarse theologen in Franeker is te vinden in een artikel van S. Ladányi, 'Magyar diákok a franekeri egyetemen', in: Confessio, X. évf. Budapest 1986-4. Dr. Th. J. Meijer, Album Promotorum Academiae Franekerensis (1591-1811), Franeker 1972.

132

zeventien Hongaren die in de loop van de zeventiende en achttiende eeuw in Franeker promoveerden een hoog gemiddelde vormden. De ingeschreven Hongaarse studenten (rond 1225 in getal) kwamen naar Franeker teneinde er in de meeste gevallen theologische studies te volgen. In Groningen, waar in deze twee eeuwen ongeveer 270 Hongaarse studenten waren ingeschreven, vond slechts één theologische promotie plaats: die van Keresztúri Sylvanus Bálint of Keresztúri G. Bálint op 13 maart 1660. Deze promotie is beschreven door Miklós Ödön: Keresztúri Bálint doktori vizsgája 1660.109 Naast zijn promotie waren er nog vier andere, namelijk van Hongaarse studenten medicijnen en filosofie, hetgeen na te gaan is in het Album Studiosorum Academiae Groninganae, Groningen 1915. De Universiteit van Harderwijk kent elf promoties van Hongaren, waarvan drie theologische. Er waren slechts veertig Hongaarse studenten ingeschreven. De telling van de promoties is gebaseerd op het werk van Mr. O. Schutte. 110 De namen van de gepromoveerden in de theologie zijn: Apáczai Csere János op 21 april 1651, Száki Ferenc op 12 december 1667 en Körösi Uri János op 28 juni 1755. In Leiden promoveerden er zes, zodat er in de loop van de zeventiende en achttiende eeuw achttien theologische doctoraten behaald werden door Hongaren. In de andere landen van Europa was het aantal promoties gedurende deze twee eeuwen nog niet de helft hiervan. Opvallend is ook, dat aan de vijf toenmalige universiteiten de allereerste Hongaarse promotie plaats vond in de theologie. Toen ik hier in 1980 onderzoek naar deed, ontmoette ik Ferenc Postma op de Vrije Universiteit. Samen onderzochten wij de promotie van Apáczai Csere János. Het was toen, dat ik van Ferenc het bewijsmateriaal in handen kreeg om te kunnen constateren, dat Apáczai Csere János toch de eerste theologische promovendus is geweest aan de nieuwe Universiteit in Harderwijk, ondanks de gegevens die in het werk van O. Schutte staan. Nog in datzelfde jaar (1980) onderzocht ik de bron van N.C. Kist, die te vinden is in de universiteitsbibliotheek van Leiden (Sign. A.S.F. 369 bis). Toen ik in deze bundel merkwaardige, ongepubliceerde gegevens vond, raadpleegde ik professor Ladányi in Budapest en Ferenc Postma, die mij beiden aanspoorden de ondertekeningen van de in Leiden gepromoveerde Hongaarse theologen te verwerken. Maar het ontbrak mij aan tijd. Bij de gelegenheid van de vijftigste verjaardag van Ferenc wil ik het echter niet langer uitstellen, daar ik weet dat hij niet alleen door de geschiedenis van de Franeker Universiteit gefascineerd wordt, maar ook prijs stelt op gegevens aangaande de disputaties en dissertaties van de Hongaren die in Nederland gestudeerd hebben. Ik neem aan, dat in zijn unieke collectie ook de fotocopieën te vinden zijn van de inaugurele disputaties van de in Leiden gepromoveerde Hongaarse theologen. 109

110

Miklós Ödön,'Keresztúri Bálint doktori vizsgája 1660', in: Dunántuli Protestáns Lap, 1917, 210-212. Mr. O. Schutte: Album Promotorum van de Academie te Harderwijk, Zutphen 1980.

133

Ik vond het belangrijk om een korte samenvatting te geven van de publicatie van N.C. Kist, omdat deze bijdrage volgens mij niet geciteerd wordt in de literatuur over de peregrinatie van Hongaarse studenten naar Nederland. De genoemde bron was N.C. Kist bekend, omdat hij als Leids hoogleraar in de theologie het vereiste formulier ondertekende, dat sinds de Dordtse Synode door de hoogleraren in de godgeleerdheid aan de Nederlandse universiteiten ondertekend moest worden. De bedoeling van dit formulier spreekt voor zichzelf en wij geven een citaat uit deze formula promissionis, aangenomen op de 175-ste zitting in Dordrecht, 25 mei 1619: 'Wij ondergeschreven Professoren der H. Theologie in de Academie tot... verklaren opregtelijk en in goeder conscientie voor God, met dese onse onderteekeninge, dat wij van herten gevoelen en gelooven, dat alle de Articulen en stukken der Leere, in dese Belijdenis en Catechismus der Gereformeerde Nederlandsche Kerken begrepen, mitsgaders de verkla- ringe over sommige Articulen derselver Leere in de Nationale Synodus, in den jare 1619, tot Dordrecht gedaan, in alles met Gods Woord overeenkomen. Belooven derhalven, dat wij de voorseyde Leere neerstelijk sullen leeren en getrouwelijk voorstaan: sonder het tegen deselve Leere, opentlijk of heymelijk, directelijk of indirectelijk, te sullen leeren, of te schrijven: gelijk ook, dat wij niet alleen alle de dwalingen, daartegen strijdende, en met name ook die in de voorseyde Synodus veroordeelt sijn, verwerpen, maar dat wij ook deselve genegen sijn te wederleggen, ons daartegen te stellen, ende allen arbeyd aan te wenden, om deselve uyt de Kerken te weeren. Doch soo het naderhand mogelijk mogte gebeuren... etcetera'. Na enige aarzeling was ook de Academie van Leiden bereid aan deze eisen van ondertekening te voldoen en in 1622 lieten ze de symbolische geschriften van de kerk in een boek vastleggen, gebundeld in een lichte lederen band met een originele 'E'-signatuur op de kaft. De bladzijden zijn met de hand genummerd van 1 tot 562. De eerste 29 bladzijden zijn leeg, dan komt de tekst van de 'Nederlandsche Geloofsbelijdenis', gevolgd door dezelfde in het Frans: Confession de Foy des Églises Reformées des Pays-Bas, etc. We treffen de Heidelbergse Catechismus aan (146-219), vervolgens — tot bladzijde 322 - de formulieren voor achtereenvolgens doop, avondmaal en huwelijksbevestiging, gebeden, de bevestiging van de predikanten, vorm van de ban, wederopneming en doopbediening aan volwassenen. Op de pagina's 324-464 zijn de 'Dordtse Leerregels' te vinden, gevolgd door een ondertekeningsformulier in het Latijn, waarschijnlijk onder redactie van Johannes Polyander. In deze tekst wordt verwezen naar het besluit van de Dordtse Synode, de kennisnemming daarvan en de instemming daarmee. Zoals N.C. Kist opmerkt heeft men in Leiden het boven geciteerde formule-concept van Dordrecht niet woordelijk overgenomen, zoals in Utrecht en Harderwijk. N.C. Kist publiceerde deze tekst van de hand van Polyander en de handtekeningen van de professoren in de theologie. Bij de handtekeningen zorgde hij ook voor een weergave in facsimile. Hij publiceerde eveneens de tekst,

134

waaronder de studenten hun handtekening zetten. Het is de moeite waard om deze in zijn geheel te citeren: 'Professio ejus, qui ad gradum aliquem in S.S. Theologia, in Academia Lugduno-Batava promovetur...' 'Ego sancte coram Deo profiteor me agnoscere, doctrinam, quae in Ecclesiis ex verbo Dei reformatis, et in Universitate hac Lugduno-Batava publice docetur, Orthodoxam esse scriptisque Propheticis et Apostolicis conformem, atque ita in ea acquiescere, ut in omnibus, quae ratione doctrinae, Confessioni Ecclesiarum Belgicarum et aliarum quae eadem sancta harmonia conveniunt; ut quoque Canonibus de articulis antehac in controversium adductis, scilicet de Praedestinatione et connexis, in Dordracena Synodo Nationali, ex Sacra Scriptura conceptis, confirmatisque, certa scientia et bona conscientia assentior. Promitto etiam me illis, quae in confessione ibidem recensita, et Canonibus supradictis asseruntur, neque dictis neque scriptis contra iturum, quin potius ea ipsa integre docturum, et adversus contradicentes pro virili defensurum esse, quod ut sancte adsevero, ita quoque huic promissionis formulae propria manu subscribere paratus sum.' In deze bron staat op bladzijde 469 nog de volgende tekst, van dezelfde hand, die ook niet is gepubliceerd door N.C. Kist: 'Ego Egbertus Grim, de Nova-domo, Benthemiensis, promotus S.S. Theologiae licentiatus, 1 die octobris 1629 manu propria subscripsi.' En inderdaad staat de handte- kening van Egbertus Grim daaronder, gevolgd door de namen van andere gepromoveerden in de loop der tijd, waaronder ook de zes ondertekeningen van de Hongaarse theologen in de zeventiende eeuw. Zonder de hierboven geciteerde ondertekeningsformule gelezen te hebben, zou het moeilijk zijn om de hier volgende tekst, die ook tot de handelingen rondom de promotie behoorde, te plaatsen. Een authentieke, handgeschreven tekst, te vinden op bladzijde 556, is aan de aandacht van N.C. Kist ontsnapt. Deze tekst werd gebruikt bij de introductie van de eed en de daaropvolgende ondertekening. Het tweede gedeelte werd uitgesproken, na de ondertekening bij het toekennen en proclameren van de doctorstitel aan de candidaat. Aan de rand van dit concept staat ook de met een andere hand geschreven naam van Wibbo Janson Artopaeus uit Emden. Wij weten, dat hij in 1636 promoveerde en kunnen dus concluderen, dat het concept toen al gebruikt werd. Mijn dank geldt de heer P. Dorland, die mij behulpzaam was bij de weergave van de tekst: 'Ornatissime D. Candidate, Antequam M.(i) D.(i) R.(s) huiusque Senatus Amplissimi petitioni tuae satisfaciam, formulam confessionis a te prius approbandae tibi prolegam. Ego...' etc. 'Quandoquidem formulam nostrae confessionis tibi praelectam approbas, ego, pro ea auctoritate quam accepi a D.(o) R.(e) M.(o) atque ab hoc Senatu Amplissimo, te N.N. (hier doorgestreept, met de naam van Wibbo Artopaeus in de marge bijgeschreven) S.Theologiae Doctorem creo, dico ac renuncio, do tibi potestatem cathedram Doctoralem ascendendi, sacras literas interpre-

135

tandi, de quibuslibet fidei nostrae christianae articulis disputandi, consulta Theologica aliis dandi, atque scripta consignandi: omnia praeterea privilegia, omnesque immunitates tibi tribuo, quae vel more maiorum nostrorum, vel iure ac lege tibi debentur. In quorum fidem tibi diploma dabitur a Viro Cl. D. Heinsio Academiae nostrae secretario. Faxit Deus Opt. Max. ut hic honor ac titulus doctoralis feliciter tibi cedat, ad nominis ipsius gloriam, Ecclesiae suae aedificationem ac Patriae tuae emolumentum.' Resteert ons om de plechtige ondertekeningen van de Hongaarse gepromoveerden weer te geven. Het liefst zouden wij de hele rij van ondertekenaars reproduceren. Ondanks de korte teksten die zij schreven, is het toch van belang deze ondertekeningen in een totaalbeeld te bezien. Omdat we slechts de namen van de Hongaarse theologen weergeven, achten we de bekendmaking van deze bron noodzakelijk, daar deze tot nu toe niet opgemerkt is in het recente onderzoek, in welks belang de gegevens waardevol zijn. Op bladzijde 473 vinden we de ondertekening van Tofeus Mihály: 'Ego quoque a Clariss. D. Jacobo Triglandio S.S. Theologiae Doctor creatus, die 20 Juli Anni 1649 et animo et calamo huic formulae subscribo. Michael Tovfaeus Székelyhidinas Magyar.' Köpeczi Bálint schreef ook eigenhandig het volgende op bladzijde 476: 'Similiter ego Valentinus Koepeczi Transylvanus a Reverendo ac Clarissimo Viro Domino Johanne Hoornbeek S.S. Theologiae Doctore in Illustri Academia et Ecclesia Lugdun. Batav. et pt. Rectore Magnifico, S.S. Theologiae creatus Ao.D. 1664. 4 sept. toto animo hisce subscribo.' Rimaszombati Mihály ondertekende onmiddellijk na Köpeczi, op dezelfde bladzijde: 'Ego Michaël Rima Szombathi Hungarus, a Venerando Viro D. Abrahamo Hejdano S.S. Theologiae Doctor promotus, his omnibus subscribo. Anno 1665, die 4 Maji.' Lévai Péter tekende op bladzijde 477: 'Ego etiam a Clarissimo Dno Heidano S.S. Theologiae Doctore, Doctor promovendus, huic formulae ex animo subscribo. Anno 1668, die 24 Februarii. Petrus Levai Ungarus.' Szentgyörgyi Beke György tekende op pagina 478: 'Ego quoque Georgius Szentgyorgyi Transylv. a Clarissi. ac Rdo viro Dno Johan. Coccejo S.S. Theolog. Doctore ac Profess. in Ill. Acad. Lugd. Doctor S.S. Theolog. promovendus Ao. 1669 die 18 Junii, formulae praedictae ex animo subscribo.' Kaposi Juhász Sámuel, de laatste gepromoveerde Hongaarse theoloog in de zeventiende eeuw aan de Academie te Leiden, zette zijn handtekening op bladzijde 482: 'Et ego quoque a Celleberrimo Viro D. Stephano Le Moyne Doctor Theologiae promovendus mente manuque sincera subscripsi, die ult. Aprilis. Ann 1688. Samuel Capossius Pannonius.' Uit de acten van de senaat van het jaar 1688 citeren we nog de notitie betreffende Kaposi, omdat hij promoveerde zonder disputatie: 'Eodem die decretum D. Sa. Capozium, Hungarum eruditum et egregium virum, sed rei nummariae penuria ex vastationibus patriae laborantem cui Theologica professio in patria iam destinata est, gratis esse summis in Theologia

136

honoribus ornandum.'111 Wij merken op, dat in de acten van de senaat ook aantekeningen staan over de andere promoties, die informatie verschaffen over genoemde doctoraten. Een andere bundel, getekend met de letter 'H' werd ook gebruikt door N.C. Kist. Titel en signatuur van deze bundel luiden: Archieven van Senaat en Faculteiten der Leidsche Universiteit. Inv. n. 374. Op de vierde, niet genummerde bladzijde van deze bron staat een eigentijdse aantekening over de kosten van een promotie, waarschijnlijk uit 1691: 'Solvitur pro examine Theologico summa viginti ducatorum f. 63. Nb. Leges Promotoris distribuuntur inter Clariss. Collegas. Tentamen Examen Disput. corrig. Promotio

f.

15 -15 63 15 -15 91 -10 186

ex quibus summis floreni 10 solventur Promotori.'

Wij zien, dat de optelsom niet klopt, maar voor de authenticiteit — en bronnen kunnen nu eenmaal moeilijk gecorrigeerd worden — laten we een en ander zo staan. Rekenen was waarschijnlijk niet de sterkste kant van de theologen. Deze tweede bron, waarmee in 1691 werd begonnen en die de namen van de gepromoveerden tot 1877 bevat, moest opnieuw geopend worden, omdat de eerste bundel twee keer was zoek geraakt. In de achttiende eeuw komen hier geen namen meer voor van Hongaarse theologen. Wat we nog graag zouden willen opmerken is, dat de Hongaarse studenten ook in hun vaderland een bindend formulier moesten ondertekenen, waarin centraal stond dat zij die op buitenlandse studiereis zouden gaan, schriftelijk het volgende moesten beloven: 'Door persoonlijk optreden of uit eigen macht zullen we geen verandering aanbrengen en geen aanstoot geven aangaande de fundamentele christelijke confessies, die door de kerk van oudsher aangenomen zijn, noch aangaande de orde van de erediensten en de sacramenten.' Deze beslissing van de Synode van Debrecen, gehouden in september 1638, is nog gedetailleerder uitgewerkt in de nationale Synode van Szatmárnémeti in 1646. Van de genoemde in Leiden gepromoveerde Hongaren kennen wij de tekst van de brief van Szentgyörgyi Beke György, die deze belofte deed aan de vorst van Transylvanië, Apafi Mihály. Naar onze huidige kennis is van de achttien Hongaarse theologen alleen de doctorsbul van Komáromi Csipkés György bewaard gebleven in Debrecen. Hun inaugurele disputaties zijn grotendeels voorhanden, met name die van de gepromoveerden in Leiden. Deze zijn te vinden in de universiteitsbiblio111

P.C. Molhuysen, Bronnen tot de geschiedenis der Leidsche Universiteit, Vierde deel, 's-Gravenhage 1920, 56.

137

theek van Leiden en in de Teleki-Bolyai Bibliotheek te Marosvásárhely (Tîrgu Mure ). Tenslotte: de zes ondertekeningen in Leiden wijzen in de richting van de ondertekening van de overige Hongaarse gepromoveerden. Het is bewezen, dat zij in Utrecht en Groningen op een dergelijke wijze ondertekenden. Wij nemen aan, dat ook in Franeker en Harderwijk deze traditionele ondertekening plaats vond. Met de aanvaarding van de 'Formulieren van Eenigheid' hebben we weer een nieuwe aanwijzing voor de receptie van de 'Nederlandsche Geloofsbelijdenis' en de Dordtse 'Canones' door de Hongaren. Om te weten, hoe deze in Hongarije ontvangen werden, ontbreekt het nog aan nader onderzoek. Maar bij een studie over de invloed van de Nederlandse canonische geschriften in het theologisch denken in Hongarije en Transylvanië leveren deze theologische promoties in Nederland een krachtig bewijs. De wederzijdse erkenning van de reformatorische kerk in Hongarije en de toenmalige gereformeerde kerk in Nederland kwam zeker tot uitdrukking door deze ondertekeningen bij theologische promoties. Deze verbondenheid demonstreerde zich ook in het feit, dat 45 Hongaarse theologiestudenten in het ambt van predikant werden bevestigd in de classis Utrecht in de periode 1733-1790, daar het Weense hof de ordinatie van predikanten verhinderde. Zo konden deze studenten als predikant terugkeren in hun bezette vaderland. Of bij de ordinatie van die Hongaarse predikanten de 'Nederlandsche Geloofsbelijdenis' en de 'Dordtse Leerregels' ondertekend werden of niet, moet nog nader onderzocht worden.

Dr. J. Hermán, geboren te Kolozsvár (Zevenburgen), promoveerde te Budapest op het onderwerp: 'Leven en werk van Johannes à Lasco'. Hij was achtereenvolgens predikant in Mez keszu, Somkerék en Új s, tot september 1983. Daarna is hij Roemenië ontvlucht en tot 1988 predikant geweest in de N.H. Kerk te Ouwsterhaule-Scharsterbrug. Vanaf dat jaar deed hij vrijwilligerswerk in de Hongaarse Protestantse Gemeente te Brussel en Londen. In 1992-93 was hij werkzaam als hoofd van het kerkelijk vluchtelingencentrum van de MORE te Budapest.

138

'Magyar Kálvinista Vagyok!' Ik ben een hongaarse calvinist

Froukje de Hoop, Budapest

Dit artikel wil een indruk geven wat het voor Károly Nagy uit Zevenburgen (Transylvanië) in de vorige eeuw betekende om een calvinist te zijn. Károly Nagy heeft naast een vertaling van de zogenaamde kleine Institutie van Calvijn (uitgegeven in 1539) in het Hongaars, twee boeken geschreven over de theologie van Calvijn. Aan de hand van deze werken willen we proberen te laten zien hoe het calvinisme hem heeft beïnvloed. Allereerst willen we echter een korte samenvatting van zijn leven en werkzaamheden geven, zodat we ons een beter beeld kunnen vormen van de positie die hij innam in het kerkelijk leven en de invloed die hij daarop uitoefende. Nagy werd geboren in Zevenbergen in 1868. In 1886 begon hij zijn studie theologie in Aiud (Nagyenyed) en nadat hij de Theologische Hogeschool aldaar met uitstekend gevolg had afgesloten, vervolgde hij zijn studie in Marburg en Utrecht, waar hij zich vooral bezig hield met filosofie en systematische theologie. Na zijn terugkeer uit Utrecht in 1892 schreef hij een boek over de theologie van Calvijn. Na twee jaar predikant te zijn geweest in Brasov (Brassó) werd hem in 1894 gevraagd om aan de Theologische Hogeschool in Aiud te gaan doceren. Dit was echter van korte duur. Na een jarenlange discussie had het Zevenburgse kerkdistrict (Erdélyi Egyházkerület) besloten een nieuw theologisch instituut te bouwen in Cluj (Kolozsvár). Men besloot daartoe, omdat de staatsuniversiteit zich ook in deze stad bevond. Door het theologisch instituut naar Cluj te verplaatsen hoopte men dat de theologische studenten ook van de lezingen van andere faculteiten zouden profiteren. Nagy werd hoogleraar in de systematische theologie aan dit nieuwe theologische instituut. Dit was in de herfst van 1895. Zijn hoogleraarschap eindigde in 1918, toen hij tot bisschop van het Zevenburgse kerkdistrict werd gekozen. Dit ambt heeft hij vervuld totdat hij stierf in 1926. Naast zijn boek over de theologie van Calvijn vertaalde Nagy de Institutio van 1536 en leverde hij een bijdrage aan een feestbundel die de Hongaarse calvinistische kerk in 1909 publiceerde ter ere van de 400ste geboortedag van Calvijn (Károly Nagy, 'Kálvin mint Dogmatikus és Etikus', 113-194). De vertaling die Nagy maakte van Calvijns Institutie was de eerste na 1624. In

139

dat jaar kwam de vertaling van de Institutie van 1559 van de hand van Albert Molnár van Szencz uit. De publikatie van Nagy's vertaling werd mogelijk gemaakt door het Hongaars Protestants Literatuur gezelschap (Magyar Protestáns Irodalmi Társaság). Dit gezelschap wilde de uitgave van theologische leerboeken en wetenschappelijke theologische literatuur bevorderen en dit was het eerste werk dat in dit kader verscheen. De kleine Institutie werd gekozen, omdat het gezelschap het boek bereikbaar wilde maken voor een breed publiek. In het voorwoord schrijft Nagy dat het ongelooflijk is dat er geen boek van Calvijn in het Hongaars beschikbaar is, ondanks het feit dat er drie miljoen Hongaars sprekende calvinisten zijn. Hij spreekt de hoop uit dat dit boek gelezen zal worden door theologie-studenten en protestanten met een hogere opleiding, opdat het hen zal helpen zelfbewuster en dieper te geloven. Calvijns Institutie fungeert als een wapen ter bescherming van het geloof en de kerk. Ze leert de mensen op God te vertrouwen en Hem te gehoorzamen. Een uitgave als deze zal de kerk zegenen en haar versterken. En wanneer mettertijd een vertaling van de gehele Institutie van 1559 in het Hongaars zal verschijnen, hoeft de kerk niet meer voor de toekomst te vrezen. Waarom Nagy zo positief oordeelt over het nut van Calvijns Institutie voor de kerk wordt duidelijker als we zijn boek Kálvin teologiája van 1895 nader bekijken. In dit boek bespreekt Nagy de Institutie van Calvijn. Naar de gewoonten van zijn tijd behandelt hij de geloofsleer en de ethiek van Calvijn afzonderlijk. Nagy is zich ervan bewust dat voor Calvijn geloof en ethiek niet te scheiden zijn, maar hij hoopt dat zijn boek hierdoor beter begrepen zal worden. Voor Nagy echter de geloofsleer en ethiek van Calvijn bespreekt, probeert hij in een inleidend hoofdstuk de grondgedachten te ontdekken van waaruit Calvijn zijn boek schreef. Het meest verrassende voor Nagy is dat Calvijn, als eerste theoloog na de Middeleeuwen, zich met godsdienstpsychologie heeft bezig gehouden en niet met kerkelijke filosofie zoals tot dan toe gebruikelijk was. Calvijn maakt ons duidelijk dat godsdienst en alles wat daarmee samenhangt tot het wezen van de mens behoort. Hij was de eerste die van psychologische ervaringen uitging bij het schrijven van zijn theologie. In de Institutie verbindt hij de feiten van de heilsgeschiedenis met geloofservaringen. Dit maakt Calvijns werk tot een keerpunt in de geschiedenis van de theologie. Daarnaast valt het Nagy op dat Calvijn Gods tegenwoordigheid in allen en alles aanwezig ziet. Hij kan de wereld slechts beschrijven en begrijpen in haar verhouding tot God. Volgens Nagy is dit het uitgangspunt tot verandering en ontwikkeling: als God in alles en allen tegenwoordig is, dan moeten we alles, de gehele wereld, onderzoeken en analyseren. Onderzoek van de dingen is God dienen. Ook de predestinatieleer moet in dit kader begrepen worden. Deze verlamt

140

de gelovigen niet, maar spoort hen juist aan tot werk: de mens is voorbestemd tot werk, zo is Gods wil. Het gaat Calvijn in de predestinatieleer om de zekerheid van de verlossing en die is niet te vinden in de mens maar alleen in Gods eeuwig raadsbesluit. Alleen wanneer de genade van God de grond van het heil is, is de verlossing zeker. De predestinatieleer is geen speculatie maar een feitelijke geloofservaring. Door het gehele boek heen probeert Nagy de lezer duidelijk te maken hoe actueel Calvijn nog is. Hij mag dan verouderde taal gebruiken, de waarheden die hij wil verwoorden, blijven gelden. Eén van deze 'eeuwige' waarheden is volgens Nagy het principe dat de mens afhankelijk is van Gods liefde en genade. Niemand kan ontkennen dat één van de meest wezenlijke uitdrukkingen van het geloof de volkomen afhankelijkheid van God is. In deze afhankelijkheid zijn we echter tot volkomen vrijheid geroepen. De kerk nu heeft de opgave het geloof van ons voorgeslacht te herformuleren door middel van onze eigen uitdrukkingen, taal en voorstellingen. Het is opvallend dat Nagy in zijn boek steeds weer benadrukt dat het Calvinisme dynamisch en beschaafd is. Bij de bespreking van de taak van de staat noemt hij de gedachte der theocratie één van de hoogste ideeën in de wereldgeschiedenis. Als de staat inziet dat de moraal en de deugd van zijn burgers noodzakelijk is voor de uitvoering van zijn taak, dan zal hij zich tot de protestantse kerken wenden en haar ondersteunen bij haar taak. Nagy's positieve beoordeling van Calvijns theologie wordt nog duidelijker als we de slotwoorden van zijn bijdrage in de feestbundel van 1909 bekijken. Deze bijdrage herhaalt bijna woordelijk datgene wat in Nagy's boek over de theologie van Calvijn al naar voren kwam. Alleen de slotwoorden verschillen en die willen we hier kort samenvatten. Volgens Nagy heeft geen andere reformator zoveel invloed gehad als Calvijn. Hij verdedigt het geloof als Paulus. Hij filosofeert niet over God en er is bij hem ook geen Humanisme te vinden zoals bij Erasmus. De gereformeerde theologie is eenduidig en volledig. De beschaafde wereld (West-Europa) is het bewijs, dat het Calvinisme een edeler, hogere uitdrukking van de Reformatie is; het bewijs 'dat godsdienst niet als een instrument tot betovering, niet als een vroom gevoel, ook niet als een organisatie, maar als een wereldheiligende morele kracht, recht heeft tot bestaan. Geve God dat het Hongaarse Calvinisme ook op deze manier tot uitdrukking mag komen, zo snel en volledig mogelijk' (194). Wat betekende het voor Károly Nagy om calvinist te zijn? Dat was de vraag die we aan het begin stelden. Als we de bovenstaande (korte) samenvatting bekijken, dan kunnen we concluderen dat voor Nagy het Calvinisme vooruitgang en civilisatie betekende. Calvijn heeft niets gezegd wat niet in overeenstemming te brengen is met de wetenschap en uiteindelijk is het voor Nagy duidelijk dat het Calvinisme West-Europa gebracht heeft waar het is. Nagy is er trots op een calvinist te zijn en hoopt de kerk én het Hongaarse volk te versterken door zijn studiën van de theologie van Calvijn. De vraag is

141

natuurlijk in hoeverre het beeld dat Nagy van Calvijn en zijn werk heeft, in overeenstemming is met datgene wat Calvijn werkelijk beoogde. We kunnen ons afvragen wat de invloed is geweest van de moderne theologie, die via Ödön Kovács (1844-1895) haar intrede had gedaan op de Theologische Hogeschool in Aiud, waar Nagy zijn eerste schreden in de beoefening van de theologie had gezet. Die vraag komt vooral op, omdat hij in het voorwoord van Kálvin teologiája Schweizer en Biedermann apart vermeldt. Die Glaubenslehre der evangelisch-reformierte Kirche van Alexander Schweizer en de Christliche Dogmatik van Alons Emanuel Biedermann waren zijn voornaamste bronnen voor het schrijven van zijn eerste boek. Het feit dat Nagy benadrukt, dat datgene wat Calvijn zegt niet in tegenspraak is met de moderne wetenschap, dat godsdienst behoort tot het wezen der mens en dat Calvinisme vooruitgang, verandering en ontwikkeling betekent, zou op invloed van de moderne theologie kunnen wijzen. Helaas biedt dit artikel geen ruimte tot een verder onderzoek van deze vraag. De conclusie die we hier willen trekken is dat het feit, dat hij calvinist was, Nagy heeft geïnspireerd tot hard werken voor zijn kerk en zijn volk. Hij heeft steeds zijn leven in dienst willen stellen van God en tot Zijn eer willen leven en werken. En dat is iets wat ook Calvijn na aan het hart lag!

Literatuur Károly Nagy, Kálvin teologiája, Nagyenyed 1895. Károly Nagy, Kálvin János: a keresztyén vallás alapvonalai, Budapest 1903. Károly Nagy, 'Kálvin mint Dogmatikus és Etikus', in: Emlékezés Kálvinról, Budapest 1909. Albert Scenzi Molnár, Az keresztyényi religióra és igaz hitre való tanitás, Hanau 1624.

Drs. F. de Hoop is, in dienst van de MEKDSZ (Magyar Evangéliumi Keresztény Diákszövetség), werkzaam onder universiteitsstudenten in Hongarije.

142

Le Dictionnaire historique de la langue hongroise de Transylvanie Annamária Kabán, Miskolc

Les recherches de lexicologie historique hongroise ont commencé à la fin du XVIIIe siècle par l'activité de János Sajnovics et Sámuel Gyarmathi. Ce sont eux qui ont rédigé le Trésor des monuments de la langue hongroise: Nyelvemléktár, publié ensuite par l'Académie hongroise. Vers la fin du XIXe siècle quand l'origine finno-ougrienne de la langue hongroise a été définitivement établie et l'étude de l'histoire de la langue hongroise s'était assez développée, la publication d'un dictionnaire historique de la langue hongroise était devenue nécessaire. C'est alors que Gábor Szarvas et Zsigmond Simonyi ont rédigé le Dictionnaire historique de la langue hongroise: Magyar Nyelvtörténeti Szótár en trois volumes. Ce dictionnaire contient le matériel lexical des manuscrits hongrois du moyen âge et des textes imprimés jusqu'à la période de la rénovation de la langue. Mais il ne contient pas le lexique des manuscrits des archives. C'est pourquoi István Szamota a commencé à rédiger un dictionnaire du lexique des archives: Magyar Oklevélszótár qui contient le lexique des manuscrits hongrois du XVeau XVIIIe siècle. Après sa mort, Gyula Zolnai a continué la rédaction du dictionnaire. Attila Szabó T., le linguiste hongrois de Transylvanie, s'est rendu compte vers les années 1930-1940 que ces deux dictionnaires ne contiennent pas les mots anciens qui se trouvent dans les manuscrits des archives de Transylvanie. Il est devenu donc nécessaire de les recueillir. Après avoir travaillé pendant vingt ans à la constitution d'un corpus, Attila Szabó T. a commencé en 1966 de rédiger tout seul le Dictionnaire historique de la langue hongroise de Transylvanie: Erdélyi Magyar Szótörténeti Tár. Le premier volume a été publié après dix ans de travail minutieux, c'est-à-dire en 1975 par l'éditeur Kriterion de Bucarest, éditeur pour les minorités de Roumanie. Mais après la rédaction du premier volume, le linguiste Attila Szabó T. se rendait compte de ce qu'il ne pourrit pas terminer tout seul ce gros dictionnaire. C'est ainsi que dès le deuxième volume, c'était un groupe de linguistes hongrois de Cluj (Kolozsvár) qui a continué le travail de rédaction du dictionnaire. Le deuxième volume a été rédigé par six linguistes, et le volume a paru en 1978, le troisième volume a été rédigé par huit linguistes, et le volume a paru en 1982, le quatrième volume a été rédigé par dix linguistes, et le volume a paru en 1984. Après le quatrième volume l'éditeur Kriterion n'a pas pu continuer l'édition du dictionnaire. Tout de même les linguistes ont continué le travail, qui plus est le nombre des rédacteurs a encore augmenté. Ainsi après 1989, quand l'éditeur de l'Académie hongroise de Budapest a offert la possibilité de

143

publier les volumes suivants, on a pu présenter le manuscrit des deux volumes, donc le manuscrit du cinquième et du sixième volume. Le cinquième volume a paru en 1993, rédigé par quatorze linguistes, et le sixième volume en 1993 rédigé par seize linguistes. Le septième volume est terminé aussi, et le manuscrit est déjà à la maison d'édition de l'Académie hongroise. Le dictionnaire aura à peu près quatorze volumes. Comme le titre du dictionnaire indique: Dictionnaire historique de la langue hongroise de Transylvanie, le dictionnaire contient seulement les mots des manuscrits hongrois de Transylvanie. Les limites temporelles du dictionnaire sont: le milieu du XIIIe siècle et la fin du XIXe siècle. Quand Attila Szabó T. a commencé le travail de rédaction, le nombre des mots extraits des manuscrits a été plus d'un million. Depuis ce temps là ce nombre a encore augmenté. En comparant avec les deux autres dictionnaires on peut constater que ce nouveau dictionnaire sera beaucoup plus grand. Gábor Szarvas et Zsigmund Simonyi, les rédacteurs du Dictionnaire historique de la langue hongroise, ont tiré les mots anciens jusqu'au XVe siècle des manuscrits, mais à partir du XVIe siècle seulement des oeuvres littéraires publiées. Ainsi ce dictionnaire ne peut pas illustrer la langue quotidienne des siècles mentionnés. Dans le nouveau Dictionnaire de la langue hongroise de Transylvanie les mots sont tirés surtout des manuscrits. Tout au début Attila Szabó T. a recueilli les mots uniquement des manuscrits originaux des archives de Transylvanie, mais plus tard il a recueilli les mots anciens des éditions historiques aussi, surtout s'il s'agissait des mots très anciens, ou bien s'ils illustraient l'évolution de sens d'un mot dans une période posterieure à que ceux des manuscrits. Tandis que les deux autres dictionnaires historiques mentionnés au début de cet article ne contiennent aucune donnée sur la provenance des mots, ce nouveau dictionnaire historique indique précisément le lieu de la provenance géographique des mots. Ainsi ce dictionnaire fournit des informations précises non seulement pour ceux qui s'intéressent à l'histoire de la langue hongroise, mais aussi pour ceux qui s'intéressent à l'histoire des dialectes. Attila Szabó T. a recueilli tout les mots possibles des manuscrits reçus dans les archives de Transylvanie. Le dictionnaire contient donc les néologismes et les archaïsmes aussi. Les noms propres figurent seulement dans les cas suivants: 1. Si le nom propre est devenu nom commun: Árpád > árpádka, Attila > atilla; 2. Si le nom propre appartient à un mot composé et que le mot composé soit un mot commun: Ali basa ideje / le temps d'Ali basa /; Bekes hada / l'armée de Bekes; 3. Si le nom propre est suivi d'un suffixe, surtout du suffixe '-i' qui transforme le nom propre en adjectif: Arad > aradi, Somlyó > somlyói ou bien somlyai; 4. Et finalement si les noms propres indiquent les jours de fête: Szent Antal napja / le jour de Saint Antoine /. Parmi les motstitres figurent non seulement les mots simples et les mots composés, mais aussi les mots suffixés. En ce qui concerne la forme des mots, Attila Szabó T. a opté pour la forme littérale des mots. Pour les différentes formes des lettres il a utilisé seulement un signe sans analyser la valeur sonore des lettres. Donc pour les

144

lettres s, , ß, il a utilisé seulement le signe: s, pour z, seulement la forme z. Mais il a laissé la majorité des signes diacritiques. Parmi les consonnes il a laissé g, l pour gy et ly, le signe v, v ayant la valeur de la voyelle ü et ij ou Y ayant la valeur de la voyelle ü. En ce qui concerne les voyelles, il a laissé tous les signes diacritiques des manuscrits. Si le mot-titre existe dans la langue hongroise littéraire contemporaine, il va avoir la forme acceptée par l'orthographe actuelle. On donne la forme ancienne au cas où un mot figure dans une forme autre que celle d'aujourd'hui dans les manuscrits anciens. Par exemple dans le cas du mot fehér (blanc) qui figure dans les manuscrits anciens de Transylvanie sous la forme fejér. Si le mot-titre a plusieurs formes, on écrit toujours la forme qui est la première dans l'ordre alphabétique. Par exemple: avadag, avadég, avatag, avatég est rédigé sous la forme avadag. Si on présente un mot archaïque, ou qui est devenu mot dialectal, et qui a eu autrefois plusieurs formes, on rédige toujours l'article du mot sous la forme donnée dans les dictionnaires historiques de la langue hongroise ou bien dans les dictionnaires des mots dialectaux. La structure des articles des mots est la suivante: 1. Le mot-titre suivi par l'indication de la partie du discours et de la valeur stylistique. En général on n'indique pas la catégorie du mot, seulement si le mot appartient à plusieurs catégories. 2. Les sens et les explications en trois langues: hongrois, roumain et allemand. 3. Après chaque sens suit l'énumération chronologique des citations qui contiennent les mots-centre. Chaque citation est précédée par l'indication exacte de l'année où le manuscrit été écrit. On commence toujours avec le premier enregistrement du mot, donc avec le plus ancien manuscrit. On donne de chaque siècle deux ou trois citations seulement. Après les citations on indique le lieu d'où le manuscrit provient, puis la source exacte d'où le mot a été tiré et finalement des informations sur l'auteur du manuscrit. Le cas échéant après les sens on mentionne les expressions phraséologiques aussi qui contiennent le mot-centre. En guise d'illustration nous présentons le fragment suivant: fonal l. fir, Faden. 1570: Anna Jerney ferenz deakne, Hithy Zerent vallya hogy Ennekeleote Mint Eoth Eztendowel vytte volt Eothet,... vyt volt Jnnet 15 fonth kek fonalat (Kv, TJk III/2, 146). 1573: Molnar Marton Azt vallia hogi Idezte volt eotet Beh az Benedek Telmanne ez ely mwlt Ideokben, myert hogi Eo zolt volt es gianakodot feleole valamy ely vezet hat falka fonalarol pert inditot volt vele az azzony (Kv, TJk III/3, 212). 1589:... Szk: -mosni. 1777: fonal mosni Voltam... (Sárvásár K. Klev):... 2. fig. sor, sorozat, s??ir, Faden. 1857: Végig futék emlékeim borus és derüs fonalán (UjfE) 5). Attila Szabó T. est mort en 1988, le petit groupe de linguistes continue depuis ce temps-là sans lui la rédaction du dictionnaire. Nous pouvons dire au nom de tous, que nous songeons avec beaucoup de gratitude à lui, car sans ses enquêtes si minutieuses cet immence matériel n'aurait pas pu être recueilli et publié. J'ajouterais enfin, que nous travaillons sans ordinateur. Dr. A. Kabán est une assistente à la faculté de l' Université de Miskolc et de l' Université Károli Gáspár, Budapest.

145

Melius Juhász Péter Herbáriuma Annamária Kabán, Miskolc

Melius Juhász Péter a magyar reformáció kiemelked egyénisége. Egyházi író, hitvitázó. 1556-ban Wittenbergben tanul, ahol a teológián kívül humanista, természettudományi stúdiumokkal is foglalkoznia kellett. 1558-tól már püspök és a tiszántúli magyar reformátusság hitbeli és szervezeti vezet je. Hatalmas szervez erejével Debrecent tette református központ-tá. Melius a város deák m veltség vezet rétegének volt a szellemi irányítója. Írásaiban is mindenekel tt ennek a rétegnek az igényeit tartotta szem el tt. Irodalmi munkássága bibliafordítások mellet javarészt propagatív célú teológiai, valamint egyhászervezést szolgáló gyakorlati m veket ölel fel. A vita, a polémia csaknem minden írását áthatotta, erényük, hogy igen közel maradnak a hétköznapi valósághoz. Sorai közt minduntalan tetten lehet érni az egykori debreceni életet, azt a nemesi-polgári világot, amelyet Melius kormányoz, ostoroz és kiszolgál. Ebb l a talajból fakad egyetlen világi tematikájú munkája is, a Herbárium. Pontosan nem tudhatjuk, hogy mi ösztönözhette elkészítésére, de minden bizonnyal nagy szerepük lehetett benne a külföldi füveskönyveknek. A XVI. században jelent meg Brunfelds, Fuchs, Bock, Lonicerus füveskönyve. Valószín leg Melius hallott róluk, néhányat pedig bizonyára ismert is, hiszen nem egy ponton hasonlóságot mutat velük a Herbárium. A m elkészítéséhez hozzájárulhatott tudósegyénisége is: nemcsak az emberek lelki szenvedéseinek orvoslására törekedett, hanem a hívek gyógyítását is kötelességének érezte. De meghatározó erej lehetett Debrecen sajátos helyzete is: az ország gazdag mez városa volt. Melius a város vezet rétegének volt a szellemi irányítója, a dúsgazdag keresked polgárságnak. Ennek a rétegnek a gyakorlatias szelleme is nagymértékben hathatott Meliusra, és a Wittenbergben szerzett humanista természettudományos ismereteket most értékesíthette gyakorlati célú m vében. A Herbárium Melius és Heltai Gáspár halála után jelent meg Kolozsváron 1578-ban. Sándor István feltételez még egy korábbi kiadást, amely Debrecenben jelent volna meg. Szerintem ez nem valószín , ugyanis egyetlen példány sem maradt fenn. A reánk maradt példányok a kolozsvári nyomdában Heltai halála után felesége közrem ködésével készültek. Bár érvényesül ebben a m ben is Heltai egységes helyesírási rendszere, és nyelvét is áthatja, de nem olyan következetesen, mint a többi Heltaitól kiadott m ben. Melius a Herbáriumban a növényekr l és azok gyógyászati hasznairól nyújt tudományos igény ismereteket minden olvasni tudó és akaró embernek.

146

A tudományosság és az ismeretterjesztés igényeit egyesít , a köz javát szolgáló kiadvánnyal állunk tehát szemben. Továbbá elmondhatjuk, hogy az els magyar nyelv nyomtatott orvosbotanikai m . Értékét az növeli, hogy két évszázaddal korábban jelent meg Linné rendszertani munkájánál, amely a modern botanika kezdetét jelzi. Így, ha botanikai szempontból vannak is tévedései, hiányos leírásai, amelyek megnehezítik a növények azonosítását, a munka úttör jellegére kell els sorban fölfigyelnünk. Olyan korban vállalkozott Melius a növények leírására és gyógyászati hasznainak összefoglalására, amikor világviszonylatban is csak próbálkozásokkal találkozunk. Minthogy Melius m vét akkor írta, amikor még a természettudományok nem váltak el egymástól, még nem differenciálódtak, érthet , ha ma több önálló szaktudomány is magáénak érzi, a botanikusok mellett els sorban a nyelvészek, orvosok és a gyógyszerészek. A Herbárium témáját az alcím is pontosan megjelöli: Herbárium. Az fáknak, füveknek nevekr l, természetekr l és hasznairól, magyar nyelvre és ez rendre hozta az Doktorok könyveib l az Horhi Melius Péter. A lap alján pedig a nyomtatás helye és éve áll: Nyomtattatott Kolozsváratt Heltai Gáspárné M helyében 1578, esztend ben. A könyvet Heltai Gáspárné Elöljáró beszéde nyitja meg: 'Az boldog emlékezet Heltai Gáspár meghagyott Felesége kéván Istent l jó egészséget minden jámbor istenfél embernek'. Rávilágít továbbá a m keletkezési körülményeire, fontosságára, és bízik abban, hogy az kicsinyded munkája e könyvnek kiadásában hasznos és az magyar nemzetségnek épületire és méltóságára lesz. A Herbáriumnak két nagy részét különíthetjük el: az els az Index avagy Lajstrom ,melybe el szer az betüknek rendi szerént Fáknak, Füeknek neveket kik ez könyvbe vadnak megirva Deákul, Magyarul és Németül megtalálod, tájékoztat a szerz . Tehát valójaban ez egy bet rendbe szedett növénynévjegyzék, amelynek nagy jelent sége van a latin növénynevek magyarításában. A második rész a tulajdonképpeni herbárium, amely a növények pontos leírását és gyógyászati fontosságát tartalmazza. Az egyes növényekr l szóló fejezetek következetesen három részb l állnak: az els a növény leírása, a második rész a növény bels hasznairól, a harmadik pedig a küls hasznairól szól. Gyakran azonban a növények természetének bemutatása el tt, az író feltünteti az illet növények más ismert elnevezéseit is. A növények leírásában semmilyen sorrendet nem lehet felfedezni: nincsenek sem bet rendben, sem fontossági sorrendben. A Herbárium ugyanis nem rendszertani, hanem orvosbotanikai munka. Jelent sége, hogy mégis ez tartalmazza az els florisztikai adatokat, népgyógyászati utalásokat, mintegy 1236 magyar növénynevet és névváltozatot. Melius m ve azonban nem tekinthet befejezettnek, meglátszik rajta a szakaszokban végzett munka. Az els nyolc fejezet igen rövid, a következ 44

147

kivonatos, 70 Lonicerus megfelel növényleírásainak szó szerinti fordítása, és 111 tartalmaz b vebben megfigyeléseket. A Herbárium valójában átmenetet képez a növénynévgy jtemény és az orvosi, gyógyszerészeti tanácsadó könyvek között. A m els része, amint már említettem, nem más, mint egy növénynévlajstrom. A m második részében pedig az egyes növények gyógyászati hasznáról szóló fejezetek élén címszóként szintén egy vagy több növénynév áll. Valójában tehát ezek a növénynevek az illet fejezet témaszavainak tekinthet k, ugyanis ezek köré szervez dik az illet szövegegység. A Herbáriumban meg rzött gazdag növénytani szakszókincs kialakulásában volt tehát kezdeményez szerepe.

Annamária Kabán, Miskolc / Budapest.

148

Johannes Cocceius und das Bemühen um die Herausgabe der Schriften von Johann Arndt Bálint Keser , Szeged Johan Permeier wurde 1597 in Wien geboren. Über sein Leben und seine Tätigkeit wissen wir nichts Sicheres oder Nachweisbares — bis 1629. Seit diesem Zeitpunkt aber hat er alles recht sorgfältig aufbewahrt: seine eigenen — meist in Manuskriptform gebliebenen — prophetischen Schriften, die Werke von zahlreichen spiritualistischen Autoren und seinen umfangreichen Briefwechsel. Dieser ist das Wertvollste in der Sammlung, bis 1644 (in diesem Jahr ist der Schwärmer verschwunden) gibt es Informationen, die beinahe die Vollkommenheit und Glaubwürdigkeit eines Tagebuches bieten. Der uns bekannte Abschnitt in Permeiers Laufbahn beginnt im Dienste einer hochinteressanten protestantischen Familie der österreichischen Aristokratie. Mit dieser Familie macht er eine große Reise, angefangen in Rakow — im Zentrum der antitrinitarischen 'polnischen Brüder'— dann fahren sie über mitteleuropäische Zentren in das konfessionell so gemischte Emden und zum Schluß nach Amersfoort. Nur wenige von den Wolzogens sind hier im Herzen der Niederlande geblieben, Permeier selbst kehrt nach Emden, von hier nach Berlin und schließlich nach Wien zurück. Seine ersten Schriften sind von einem übergroßen Selbstvertrauen geprägt. Viele wurden verfremdet durch seine Allüre sich als 'Weltoberdirektor' darzustellen, durch seine überkomplizierten Sätze, durch seinen extrem gekünstelten Stil. Wahrscheinlich hat er nie seine Träume aufgegeben: er war der Hoffnung, eine Synode der gesamten Welt und ein gesamteuropäischer Reichstag (geführt von einem 'verbesserten' Kaiser) könnten den von allen ersehnten Frieden und eine — den Illusionen der Rosenkreuzer ähnliche — 'allgemeine Reformation' herbeiführen. Er hat sich aber wesentlich korrigiert, was die Mittel betrifft die zum Ziel führen sollten. Anstatt der eigenen, erfolglosen Werke hat er für andere aktuellen Prophezeiungen und für ausgewählte, niveauvolle spiritualistische Schriften (u.a. von Joachim Betke, Jacob Böhme) 'Propaganda' ausgeübt. Literatur wurde verbreitet, Bücher wurden verlegt, neuverlegt oder übersetzt. Diese Propaganda konzentrierte sich — und das ist das wichtigste Novum — auf ein Gebiet, das früher kaum beachtet wurde: auf die Länder der Mitteldonau. In Niederösterreich war das wegen des totalen Sieges der Gegenreformation illegal, in Ungarn und in Siebenbürgen mehr oder weniger legal. Die meist radikale und aktuelle Propaganda wird ab Juli 1641 plötzlich von einer Frömmigkeitsliteratur geprägt, wo den Tenor — neben Einwirkungen von Paracelsus und der mittelalterlichen Mystik — die innere Erneuerung der lutherischen Strömung

149

gibt. Diese neue Richtung von Permeiers organisatorischer Tätigkeit wird eindeutig von seinen west-ungarischen Freunden initiiert und von einem wohlhabenden pensionierten Hofkriegsrechnungsführer — Melchior Beringer — finanziert. Ziele dieser Gruppe: die Neuausgabe von fast allen wichtigen Werken von Johann Arndt in der Originalsprache Deutsch, und die Übersetzung von einigen ArndtWerken auf slowakisch und ungarisch. Nur wenige Teile des riesigen Plans konnten vollkommen verwirklicht werden. In zwei Bände haben sie mit revidiertem Text und mit rührenden Illustrationen von Matthäus Merian dem Älteren das Werk herausgegeben, das auf dem Markt gerade vermißt wurde, die Folio-Postillen von Arndt. Mit der Empfehlung von Beringer sind in hochadligen Höfen die Arndt-Übersetzungen auf slowakisch und ungarisch entstanden, sie sind jedoch nicht gedruckt worden, und die Manuskripte sind bis heute nicht gefunden worden. Während dieses großen Unternehmens begann der rastlose Permeier auf eigene Faust ein noch monumentaleres Projekt zu organisieren: er wandte sich an fast alle Fürsten Europas, unabhängig von der Konfession. In seinen Briefen denen Probedrucke der Postilla-Edition beigelegt waren, bat er die Herrscher nicht nur darum dieses Projekt zu unterstützen, sondern auch darum daß sie Arndt-Werke in die Volkssprachen von Europa übersetzen und verlegen lassen. Dies geschieht im Jahre 1642 und in der ersten Hälfte 1643, so ist es beinahe logisch, daß er sich in England nicht an einen Herrscher wendet, sondern an einen führenden Intellektuellen, an den Wissenschaftsorganisatoren deutscher Abstammung, Samuel Hartlib. Er macht noch eine Ausnahme, als er in einem Brief an seinen Bekannten aus Bremen schreibt: 'P.S. Ich bitt mein Herr wolle zu gefallen von meinen vberschickten insinuations-Schreiben einen Abdruck insonderheit dem Herrn Ioanni Coccejo professori zu Franiker recommendiren / daß sie ehist in Niderteutsch vnd Latein nachgeruckt werden könten: weil ich auß seinen Schrifften / sonderlich wider den weltberühmten Religions-Vergleicher Herrn Hugonem Grotium, verspüre / daß ihme gegenwertige reformations-materi vor andern sehr wol bekant ist.' Diese Zeilen können nicht so interpretiert werden, daß Permeier von dem sechs Jahre jüngeren — aber schon berühmten — Professor aus Franeker nur soviel erwartet die Probedrucke übersetzen und herausgeben zu lassen; in Kenntniss der anderen Exemplare der in Frankfurt verlegten Briefsammlung hat man keinen Zweifel: auch hier wird vorgeschlagen eines der Hauptwerke von Arndt auf Niederdeutsch und Latein übersetzen und verlegen zu lassen. Es ist eine andere Frage, ob es überhaupt möglich gewesen wäre, diesen Vorschlag zu verwirklichen. Ich glaube nicht. Der sowieso überdimensionierte Plan scheint in diesem Punkt besonders irreal zu sein. Der Vorschlag — die Initiative — verdient jedoch unsere Aufmerksamkeit.

150

Es ist bekannt, wie sehr die Spiritualisten der Welt der Universitäten abgeneigt waren. Permeier selbst, der sicherlich keine Universität absolviert — höchstens nur teilweise besucht — hat, vertraut und wendet sich nur sehr selten an Akademiker. Im Rahmen dieses Projekts macht er jedoch nur zwei Ausnahmen: ein Abschnitt des theologischen Werkes des in Siebenbürgen als Professor tätigen Johann Heinrich Bisterfeld wurde von ihm verlegt und mit umfangreichen Kommentaren versehen. Die zweite Ausnahme ist der gebürtige Bremer Cocceius, zu dem er durch den Adressaten dieses Briefes Kontakt sucht. Es führte sehr weit, wenn wir überlegten warum der vom Abenteurer/Prophet zum Literaturorganisatoren avancierte Austriacus sich gerade an den künftigen Schöpfer der Föderaltheologie wendet... Die am meisten logische — unbedingt provisorische! — Interpretation dieser oben zitierten Zeilen kann vielleicht das Folgende sein: der anscheinend sehr gelesene Permeier sympathisiert mit dem weltberühmten Ireniker Grotius, der aber schon seit einem Viertel Jahrhundert in der Verbannung lebt, weit von seiner Heimat. Aber nicht nur diese praktische Überlegung spricht für Cocceius; auch in einer konkreten Frage ist Permeier mit ihm und nicht mit Grotius einverstanden. Zwei solchen Streitschriften sind bekannt, und die eine ist ein berühmter Wendepunkt: Cocceius, der Philologe, stellt von nun an konkrete theologische Fragen in den Mittelpunkt seiner Werke. Das wichtigste, zwar nicht so bekannte Argument ist aber, daß Permeier der Meinung war, daß dem Professor zu Franeker die gegenwärtigen Absichten der Reformation wohlbekannt sind (= er eignet sie sich an). Das ist der wichtigste Teil der Begründung: jeder Aufrührer hat nämlich damals unter 'gegenwertige reformations-materi' sein eigenes radikales Program verstanden. Vielleicht ist es gerecht zu glauben, Permeier hat verspürt, daß Cocceius die Reformabsichten gekannt und verstanden hat, die im ersten Viertel des Jahrhunderts am reinsten von Johann Arndt vertreten waren. Nach dem Tod von Arndt hat schon eine zweite Generation aus diesen Ideen einen Banner für ihre eigenen, für aktuell gehaltenen Reformbestrebungen gemacht. Zu einer genaueren Interpretation des zitierten Briefauszuges kann der ganze Kontext beitragen, wenn er mit den Texten der anderen Briefe, die wir jetzt herausgeben wollen, verglichen wird. Vielleicht wird das unsere Hypothese bestätigen können, der radikale Vorläufer des deutschen lutheranischen Pietismus (wie Permeier, der Antikriegsprophet, in dem neuesten Handbuch beschrieben wurde) 'verspürt' nicht zufällig, daß Cocceius (der seit der berühmten 'Unparteische Kirchen- und Ketzer-Historie' von Gottfried Arnold bis heute als außergewöhnliche, aber markante Figur des holländischen reformierten Pietismus betrachtet wird) sein Verbündeter ist. Und daneben schätzt er auch den anspruchsvollen Philologen. Diese winzige periphere Episode kann auch einen Beitrag zu der wissenschaftlichen Arbeit leisten, die Theodor Wotschke in einer seiner letzten

151

Publikationen begonnen hat, und von der das große Projekt von Ferenc Postma ein ganzes und exaktes Bild geben wird. Diese Arbeit wird nicht nur feststellen — sondern eingehend dokumentieren — wie sehr man sich in kalvinistischen Kreisen in Bremen und Friesland, besonders an der Franekerer Universität für Ost-Mittel-Europa interessiert hat und was für eine Anziehungskraft diese Region auf die dortige Intelligenz ausgeübt hat.

Dr. Bálint Keser ist Professor an der József Attila Universität, Szeged, Ungarn.

152

Die ersten ungarischen Studenten von Coccejus Der Anfang der ungarischen Teilnahme an den Debatten um den Coccejanismus

Sándor Ladányi, Budapest

Im siebzehnten, aber auch noch im achtzehnten Jahrhundert war der Coccejanismus die reformierte theologische Richtung, die den größten Einfluß hatte und die meisten Debatten auslöste. Er betraf nicht nur die Kirche, also die engsten Kreise, sondern auch die Schulen und das öffentliche Denken, sowohl in den Niederlanden als auch in Ungarn. In ungarischen wissenschaftlichen Kreisen gibt es nun seit einiger Zeit ein reges Interesse an den ungarischen Einflüssen auf geistige Strömungen, au erhalb des Landes, an der Erforschung der ungarischen 'peregrinatio'.In diesem Rahmen kommt der Erforschung der Entstehung, der Kämpfe und der Bedeutung des Coccejanismus in Ungarn ein wichtiger Ort zu. Unsere kurze Studie kann natürlich nicht alle Fragen dieses umfassenden Themas erörtern, die noch weiterer Forschung bedürfen (ich möchte das Thema auch in einer Arbeit größeren Umfangs eingehend behandeln); sie will nur die Beachtung auf die diesbezüglichen Forschungen lenken und das Interesse der Leserschaft steigern. Johannes Coccejus (Koch), ab 1636 Professor der Bibelwissenschaften, vor allem der hebräischen Sprache an der Akademie Franeker, ab 1643 Professor der Theologie, dann ab 1650 (bis zu seinem Tode im Jahre 1669) Professor des berühmten dogmatischen Lehrstuhls an der Universität Leiden, übte eine überaus rege literarische Tätigkeit aus. Er mischte sich früh in die theologischen Debatten hinein, die sich aber damals noch nicht um seine Person und Lehre drehten. Er polemisierte zuerst gegen die Socinianer, dann gegen die Römisch-Katholiken, was von Seiten der holländischen Reformierten mit Genugtuung angenommen wurde. Das Lehrsystem des Coccejus, der 'Coccejanismus', enthält im Grunde keine neuen theologischen Einsichten (Coccejus hielt sich selber für einen getreuen Nachfolger Calvins); es weicht vom vorigen Gebrauch in seinen spezifischen Methoden ab, die sich dann als richtungweisend erwiesen in der Theologie. Ein grundlegendes Werk des Coccejus erschien 1648, das den für sein theologisches Denken so charakteristischen Gedanken der Bundestheologie erneuerte und erarbeitete: Summa doctrinae de foedere et testamento Dei... . Über

153

dieses Thema (Collationes De foedere et testamento Dei, ad illustrandam methodum et doctrinae pietatis in scripturis traditam) disputierten 49 Studenten von ihm, unter denen drei Ungarn mit vier Disputationen vertreten waren: Ferenc Bihari, Disputatio IV; De foedere Dei cum homine, agens de sacramento, promissionis et comminatione foederis operum. István Gál. Disputatio XI; De foedere Dei cum homine, agens de fine ... sponsionis a mediatore susceptae. István Gál, Disputatio XIV; De foedere Dei cum homine, agens sponsione et merito Christi. Mátyás Ürményi (?) oder Patt (?), Disputatio XL; De foedere Dei cum homine, agens de abrogatione foederis sperum quarta per mortem carporis. Wer waren diese Ungarn, was wissen wir von ihnen nach dem jetzigen Stand der Forschung? Ferenc Bihari war Rektor am Reformierten Kollegium Gyulafehérvár (Alba Julia). Er unterrichtete Poetik und weilte für längere Zeit in Holland, an mehreren Universitäten. In Franeker immatrikulierte er sich am 20. Juli 1642 zum ersten Male; dann ging er nach Groningen (15 August 1643); bald finden wir ihn in Leiden (13 September 1645), in Deventer (20 Juli 1646), dann wieder in Leiden (22 Februar 1647), kurz darauf wiederum in Franeker (13 Mai 1647). In Franeker disputierte er unter Johannes Cloppenburg (Loci de Deo, Disputatio III; De Dei immobilitate et immensitate...). In Zusammenarbeit mit János Csaholczi übersetzte er den englischen und holländischen Index von Comenius' Janua linguarum ins Ungarische; das Werk erschien in Gyulafehérvár 1647, doch mag es bald vergriffen gewesen sein, denn in L cse (Levoce) wurde ein Nachdruck 1649 angefertigt. István Gál (oder Gaál) dürfte wohl ein Student von Sárospatak gewesen sein (Géza Kathona identifiziert ihn mit István Gál auf der Liste der Studenten von Sárospatak). Er immatrikulierte sich am 21 Juni 1644 in Franeker, doch am 28 August finden wir ihn bereits in Deventer. Wir wissen nicht, wann er zurückkehrte; auf alle Fälle muß er längere Zeit in Franeker verbracht haben, wenn Coccejus ihm zwei Disputationen anvertraute. Seine spätere Geschichte ist unbekannt. Wohl gab es eine Person namens István Gál, transdanubischer Bischof zwischen 1665-1669, die gut in die Zeit passen würde; doch wir wissen nicht, daß diese Person in Franeker studiert hätte. Mátyás Ürményi B. (?), oder Patt (?) ist ebenfalls als Student von Sárospatak bekannt. Er immatrikulierte sich am 6 September 1647 in Franeker, doch 1648 war er schon in Utrecht, und am 18 April 1648 finden wir ihn in Groningen. So ist die Identifizierung seiner Person mit der, die 1648 in Franeker disputierte, problematisch. Unter Coccejus respondierten insbesondere vier Ungarn im Jahre 1650 auf seine Schrift: Ad ultima Mosis, hoc est sex postrema capita Deuteronomii conside-

154

rationes, in quibus ex verbonum proprietate, clara analysi, analogia mysterii Scripturae, Mosis ac Prophetarum concentu fundamentales veritates religionis Christianae ac canon prophetiae perspicue proponuntur, illustrantur, demonstrantur: Mihály Székelyhidi Tofeusz, János Enyedi, János Siko und István Gidofalvi. Priorität aber kommt den obigen Studenten zu so ist unsere bestehende, gewiß noch zu ergänzende Kenntnis. Es sei noch vermerkt, daß János Enyedi bereits 1649 unter Coccejus auf seine Schrift De via salutis... XXII. Disputatio respondierte. Aus alledem geht klar hervor, daß Coccejus bereits in frühen Zeiten ungarische Respondenten auf seine größeren Schriften hatte, also Studenten, die über seine Werke disputierten; die Erforschung der ungarischen 'peregrinatio' im siebzehnten Jahrhundert aber muß sich noch Mühe geben, die Personen zufriedenstellend zu identifizieren und ihre ungarischen Tätigkeiten zu erhellen. Erst das könnte den wirklichen Einfluß des Coccejus in Ungarn ans Tageslicht bringen. Auf diesem Gebiet führt unter anderen auch Ferenc Postma Grundforschungen durch.

Dr. S. Ladányi ist Professor für Kirchengeschichte an der Theologischen Facultät der Károli Gáspár Universität (Budapest).

155

Concerning the personality picture of a community Huba Mózes, Miskolc Against the background of the momentary psychic state, the Lüscher test, or more precisely what we call its short version (based on the colours of the second panel of the Lüscher test), describing the constant structural features of the personality is also suitable for the retrospective examination of collective personalities if we possess suitable data. If we use Hungarian linguistic data we may substitute blue for dark blue, green for bluish green, grey for medium grey and light red for red from among the eight colours of the second panel of the Lüscher test. For the present investigation data have been supplied by Zoltán Nemes's Word Statistics on the Basis of Newspaper Article Texts Consisting of 1.000.000 Syllables and by the Press Language Frequency Vocabulary by Erzsébet Czachesz Csirikné and János Csirik. Zoltán Nemes processed the material from Budapest newspapers published between April 1933 and April 1935 while co-authors Csirikné and Csirik analysed the vocabulary of Hungarian newspapers and magazines with a circulation of in at least 200.000 copies (presumably around 1980). In these two works the eight colours appear with the following frequency (at the beginning of the table you can find the colour code of the particular colour names in brackets): 1933-1935

around 1980

(1) blue

28

33

(2) green

9

29

(3) light red

12

32

(4) yellow

18

41

(5) violet

6

(6) brown

7

18

(7) black

38

57

(0) grey

12

16

8

156

Taking into account that according to the world statistics of Zoltán Nemes, the name of light red appears six times in compounds, and grey four times, the frequency order of colour names in the two periods mentioned is as follows: 1933 - 1935 :

7 1 4 3 0 2 6 5;

around 1980:

7 4 1 3 2 6 0 5.

Regarding the frequency of occurrences as colour selection preferences the psychological interpretation of the two series of colours is:

According to the earlier set of colours: He is dissatisfied with his fate and present position. He feels deprived of sympathy and love. The struggle with the excessive demands has made him exhausted and weakened his resistance to difficulties. He is unable to solve his problems and situations because he doubts that he has enough strength to overcome the obstacles, so he constantly postpones making the necessary decisions. In order to calm down and stabilize his self-confidence he is in need of the esteem of other people and the manifestation of their esteem towards his ideas. Until this happens, he obstinately averts obstacles and outward influences, this being the way he protects himself and he demands that others let him alone and let him act at his own discretion. He would like to relieve his emotional tensions in an atmosphere of reliability provided by harmonious relationships but he does not give up his cautious, reserved attitude until he feels that he is duly respected. In this period of critical attitude he is inclined to satisfy his need for identification and intuitive sympathy in some kind of artistic or scientific activity.

According to the later set of colours: The dissatisfaction observed in the first period, covering all the aspects of his actual situation, now presents itself in tension supersaturated with impulses. He feels that he is hindered in achieving his aims, his needs are unfulfilled and perhaps the most he can do is to make full use of his limited possibilities. His oversuspicious and reserved attitude deprives him of the opportunity to relieve his accumulated excitement in an intimate relationship, so his overflowing tensions result in desperate attempts to free himself from his temporary position. His attempts to break free can easily take the form of rash and obstinate actions if we take into account the intensity of tensions existing in the background. These negative consequences are further intensified by the fact that the efforts to avoid conflicts may turn his suppressed passions in extremity to commit suicide. The great deal of similarity between the

157

two choices shows the stability of the basic tendencies. The important distinctive features of the second set of colours are the higher emotional tension and the fact that he turns his passions against himself. Together with Zoltán Nemes and co-authors Csirikné-Csirik we can assume that the vocabulary of high circulation magazines and periodicals — at least in the Hungarian experience — is close to the vocabulary of living speech. Therefore we may perhaps also assume that the interpretations mentioned above — though they seemingly speak about one particular person — really portray with more or less precision the personality picture of the community: the Hungarian nation as reflected in its language. It can be assumed that this personality picture deserves more attention in spite of the unavoidable factors of uncertainty.

I thank my collaborator Jen László Vargha — psychologist — for his contribution to this paper. Dr. H. Mózes is an associate professor at the University of Miskolc and also at the Károli Gáspár University of the Reformed Church of Hungary, Budapest.

158

Tolerantie en andere pleidooien van Georg Frederik thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg Jacob van Sluis, Berlicum Georg Frederik baron Thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg (1733-1783)112 is vooral bekend geworden als samensteller van het Groot Plakkaat- en Charterboek van Friesland. Hierin heeft hij in opdracht van Gedeputeerde Staten, maar op eigen initiatief, in kloeke folianten alle officiële stukken uit de Friese geschiedenis verzameld. Tevens staat Schwartzenberg bekend als een verlicht man en in deze bijdrage wil ik aan de hand van twee voorvallen illustreren hoezeer deze edelman oog had voor de Europese dimensies van de Verlichting. Hij acteerde weliswaar in het provinciale politieke circuit — grietman van Menaldumadeel, lid van Gedeputeerde Staten van Friesland en vanaf 1776 curator van de Universiteit te Franeker — maar zijn wereldbeeld oversteeg de grenzen van het provincialisme in de nadagen van de Republiek. Verboden verdraagzaamheid (1764-1769) Het eerste voorval betreft een in Friesland verboden vertaling van Voltaire, door mij hier voor het eerst met Schwartzenberg in verband gebracht. Van de Traité sur la tolerance verscheen in 1764, reeds één jaar na het Franse origineel, een Nederlandse vertaling te Leeuwarden: Verhandeling over de verdraagzaamheit in het stuk der religie. Het boek wekte enorme beroering in orthodoxe kringen, waar een dergelijk pleidooi voor de tolerantie gezien werd als een aansporing tot vrijdenkerij en ongeloof. Om de gemoederen te kalmeren besloten Gedeputeerde Staten op 11 januari 1765 tot een verbod. Echter, in 1769 verscheen een ander werk met hetzelfde thema: Verhandeling over de tolerantie of verdraagzaamheid in het stuk van den godsdienst; door een liefhebber der waare regtzinnigheid. Ook dit werk werd verboden, op 7 juli 1769. Degene die achter beide geschriften schuil ging is tot op heden anoniem gebleven. De laatste historicus die over deze affaire geschreven heeft, J.J. Kalma, kon slechts enkele namen suggereren zonder er aanwijzingen bij te kunnen leveren.113 Mijn suggestie dat Schwartzenberg achter dit alles steekt wordt 112

113

G.A. Wumkes, Bodders yn de Fryske striid, Boalsert 1926, 344-350. Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek, Leiden 1911-1937, III, 1157-1158. R.L.P. Mulder-Radetzky en B.H. de Vries, 'Groot Terhorne' te Beetgum. 'Een der schoonste buitengoederen van dit gewest', Alphen aan den Rijn 1984. J.J. Kalma, Mensen in en om de Grote Kerk. Beelden uit de Leeuwarder kerkgeschiedenis, Drachten / Leeuwarden 1987, 123-125.

159

geschraagd door twee parallelle gebeurtenissen. In dezelfde periode speelde zich ook een conflict af tussen de Leeuwarder predikanten en Ds. G.Th. de Cock. Deze had op 3 februari 1765 — dus kort na het eerste verbod — als vervanger van een andere predikant een preek gehouden over Johannes 15: 17 en daarbij de naastenliefde in termen van onderlinge tolerantie gezet. Eerder, in de zomer van 1764, had De Cock als voorzitter van de Friese synode in een rede al evenzeer een pleidooi gehouden voor tolerantie. Het was niet toevallig dat De Cock in datzelfde jaar 1765 een beroep naar Beetgum ontving en het aanvaardde, en het was algemeen bekend dat onze baron zijn grote beschermheer was in de zich jarenlang voortslepende strijd.114 Mijn tweede aanwijzing gaat geheel buiten de persoon van De Cock om en brengt Schwartzenberg rechtstreeks in verband met Voltaire. In zijn archief bevindt zich in manuscript een vertaling van een gedicht dat Voltaire schreef naar aanleiding van de verwoestende aardbeving in 1755: Gedigt op De Verwoesting van Lissabon of Onderzoek van dat ontwyffelbare voorstel Alles is Goed. 115 De aardbeving, die duizenden levens kostte, maakte een diepe indruk in geheel Europa. Deze catastrofe, die nota bene plaatsvond op Allerheiligen, luidde het einde in van het blijde vertrouwen in God de Schepper, die uit alle mogelijke werelden de beste had geschapen — een optimisme zo kenmerkend voor de vroege achttiende eeuw. Schwartzenberg had dus een uitgesproken belangstelling voor Voltaire's opvattingen 'in het stuk der religie'. Toch zou het opmerkelijk zijn wanneer een edelman, door geboorte voorbestemd voor een politieke loopbaan, zulke risico's nam. Zijn gedrag zou dan zelfs cynisch zijn: ten tijde van de beide verboden boeken was Schwartzenberg lid van Gedeputeerde Staten en dan zou hij dus betrokken zijn geweest bij het verbod van zijn eigen geschriften, hetgeen echter wel de angstvallig bewaard gehouden anonimiteit verklaart. De scherpe lach van Voltaire is hoorbaar...

De zorg van een curator (1779) In 1776 werd Schwartzenberg benoemd tot curator — één van de vier — van de universiteit van Franeker. Ongetwijfeld ging deze functie hem als man van wetenschap en cultuur ter harte. Met het vorderen van de eeuw nemen de klachten over het verval van de Academie toe. Om de naam en faam van 114 115

Ibidem, 115-118. Ryksargyf yn Fryslân te Leeuwarden, Familie-archief Thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg (hieronder afgekort tot RAF SH), nr. 514.

160

Franeker hoog te houden was het van belang zoveel mogelijk studenten te trekken. Dankzij de Burse genoten 66 studenten vrije kost en studie aan de universiteit. Zes plaatsen daarvan waren voorbehouden aan studenten uit Hongarije en Zevenburgen, die veelal te armlastig waren om zelf een langer verblijf aan een voor hen zo verre universiteit te bekostigen. Nadat de Burse in 1774 vanwege de hoge kosten ervan was opgeheven, vaardigden Gedeputeerde Staten een resolutie uit, waarin ter vervanging kostpensioenen werden ingesteld, ten bedrage van ƒ 100 elk: 25 voor studenten uit Friesland en 10 voor Hongaarse studenten. Het 'Plan van Reforme', waarvan dit alles deel uitmaakte, was geen succes en het aantal studenten bleef teruglopen. Zozeer zelfs, dat men kostgeld overhield.116 oor curator Schwartzenberg was het onverminderde verval van de Academie aanleiding om tot actie over te gaan. Op 1 juli 1779 stelde hij op Groot Terhorne een concept-brief aan de stadhouder op,117 met daarin voorstellen 'om deselve [Academie] sonder buitengewoone onkosten voor de Provincie eenigsins te herstellen' — waarbij Schwartzenberg zelf onderstreepte dat zijn plan als kostenvrij bedoeld was. Onderdeel van zijn plan was om de bedoelde 'Beneficia alleen aan Inboorlingen van Vrieslandt', waarvan 'alle jaaren 8, 9 en meer overblijven', ruimhartiger te besteden: 'dat, wanneer de Vriesen bezorgd waren, de Inboorlingen van de ses Provincien de overige Pensien mogten toegelaaten worden en indien er dan nog overschoten ook Uitheemschen'. Zelfs voor de aan de Hongaren toegewezen plaatsen geldt dat 'het bepaald Tiental nimmer vol geweest' is; immers het is 'in hun verafgelegen Land volstrekt onbekend of dat getal vervuld zij? Daarom waagen veele het niet, om herwaards over te koomen, maar verkiezen veel liever te gaan naar Duitschland, Zwitzerland en Utrecht, alwaar se altijd met oopene armen ontfangen worden en veel grotere en zekerder weldaaden aldaar kunnen genieten, dan in deze Provincie.' Omdat er inmiddels een reserve vanuit de niet-bestede gelden opgebouwd is, doet de baron het voorstel 'dat, wanneer het eens gebeurde, dat er een of twee boven dit bepaald getal te gelijk overquaamen, die van de overschietende penningen alsdan mogten profiteeren'. Deze brief met voorstellen wordt mede namens de drie andere curatoren inderdaad naar prins Willem V in zijn hoedanigheid van curator magnificentissimus verzonden, met als

116

117

W.B.S. Boeles, Frieslands Hoogeschool en het Rijks Athenaeum te Franeker. Twee delen, Leeuwarden 1878-1889, I, 82-85, 392-393. RAF SH, nr. 3163.

161

dagtekening 6 augustus.118 Maar er verandert niets. Op 8 november worden de studenten aangewezen die een dergelijke uitkering mogen genieten, waaronder niet meer dan tien Hongaren. Dat er wel meer gegadigden waren blijkt uit de brief die professor Johannes Schrader, op dat moment rector magnificus, op 17 september aan de baron schreef: 'Thans ontdekken zig zeer klaar de zwaarigheeden, uit de bewuste Staats Resolutie voorkomende. In 't begin van deeze week zyn wederom eenige nieuwe Studenten uit Hungarien en Zevenbergen hier aangekoomen, zoo dat t bepaalde getal van tien meer als vol is. Heb aan die Heeren te kennen gegeeven, wat de Edelmogende Heeren Curatooren gedaan hadden; dog dat er nog geen antwoord van den Stad-houder was ingekoomen; en dat dan nog de nadeelige Resolutie op de Lands-dag moest veranderd werden. Hier op zyn er twee vertrokken, zeer mismoedig wegens haar ongelukkig lot; dewyl dezelve van de uiterste grenzen van Zeevenbergen gekoomen waaren om te studeeren op eene Academie, die ver boven andere gepreezen wierde. Een, schoon boven t bepaalde getal zynde, is gebleeven, hoopende op eene gelukkige verandering. Dewyl er mogelyk meer zullen komen, neem ik, dien t hard valt, zulke menschen ongetroost te laaten vertrekken, de vrijheid er U H[oog] W[el] G[ebooren Heer] kennis van te geeven, of dezelve ook een expedient wiste. Indien men in een extraordinair geval gebruik mogte maaken van de gelden, die, voor de Hongaaren gedestineerd, van t voorgaande jaar overblijven, was de zaak gevonden. Mogelyk zoude men ook aan de ingeschreevene hoop kunnen geeven dat, indien de Resolutie veranderd wierde, de 2 goudgls. van de tyd der inschryvinge zouden betaald werden.'119 Blijkbaar spookte het gerucht van de versoepelde toelating reeds in de Hongaarse gemeenschap, want József Keresztesi hoorde het van medestudenten in Utrecht, maar hij moest al snel als boventallig naar Utrecht terugkeren.120 Ook in de erop volgende jaren werden er niet meer dan tien stipendia aan Hongaarse studenten toegewezen. Schwartzenberg heeft zich werkelijk bekommerd om de vervallen staat van de Franeker universiteit. In de genoemde brief aan de stadhouder laakte hij met een ongekende openhartigheid het beleid van Gedeputeerde Staten: 118

119 120

RAF, Archief Universiteit Franeker, Register van ingekomen en uitgegane brieven 1779-1791, nr. 9, 4-11. RAF SH, nr. 3167. G.H. van de Graaf, 'Ontmoetingen met Zevenburgse en Hongaarse studenten te Franeker. Impressies uit hun dagboeken en brieven', in: G.Th. Jensma, F.R.H. Smit, F. Westra (red.), Universiteit te Franeker 1585-1811: bijdragen tot de geschiedenis van de Friese Hogeschool, Leeuwarden 1985, 90-101, m.n. 93.

162

'Daar dan Hun Edele Mogenden ronduit betuigen, thans niet te begeeren, dat Derzelver Academie eenen merkelyken naam buiten 's Lands verkrijge en onnodig agten, dat haare Luister vermeerre, om daar door vermaard te worden, zo zullen de andere Hooge schoolen buiten deze Provincie hunne Rekening daar bij welhaast vinden, in eere en aanzien toeneemen en niet alleen alle vreemdelingen, maar ook de Jeuchd van het vaderland, ja zelvs die van deze Provincie tot zich trekken; terwijl dan vervolgens de Academie van Franequer, word se niet wederom opgebeurd, aangemoedigt en ondersteund, aan het quijnen allengskens zal geraken, geheel uitteeren en eindelijk tot een totaal en welligt voor eenen langen tijd tot een onherstelbaar verval gebragt worden.' Profetische woorden, want nadat de Friese overheid er niet in geslaagd was om haar universiteit opnieuw tot bloei te brengen, kon de centrale overheid van de nieuwe nationale staat in 1811 des te gemakkelijker besluiten tot opheffing. Baron Schwartzenberg heeft dat gelukkig niet meer hoeven beleven. Van onbekende datum is bewaard gebleven een gecalligrafeerd eerbetoon aan de baron: Viro Perillustri et Generosissimo G.F. Baroni thoe Schwartzenberg et Hohenlandsberg, Territorii Menaldumani Praetori, Summos in Republica Muneribus feliciter gestis claro Inclytae Frisiorum Academiae Curatori. Hoc Carmen, eo quo par est animi cultu, Sacrum facit, Studiosa Hungarica Iuventus.121 Uit dit lofdicht blijkt niet rechtstreeks dat de anonieme dichter geweten heeft van het pleidooi van deze curator voor zijn landgenoten, maar het moge wel duidelijk zijn dat de baron met recht een Hongaarse lauwerkrans toegeworpen kreeg.

Dr. Jacob van Sluis publiceerde in samenwerking met Ferenc Postma: Herman Alexander Röell und seine ungarischen Studenten, Szeged 1990, en: Auditorium Academiae Franekerensis. Bibliographie der Reden, Disputationen und Gelegenheitsdruckwerke der Universität und des Athenäums in Franeker 1585-1843, Leeuwarden 1995. 121

Provinciale Bibliotheek van Friesland te Leeuwarden, sign. Hs 1637.

163

Hoofdstuk IV Het oude testament — en de computer

164

165

Twee lichte bijbelverzen Hendrik Jan Bosman, Amsterdam Fantasten zitten danig in de lift En dus, al is controle ver te zoeken, Raakt menig exegeet met geest op drift Er wordt alom gekibbeld en gekift Naar hartelust, uit vele invalshoeken Computers doen gelukkig uit de doeken Precies wat wel en niet moet uitgezift: Om alle onzin, die maar aan blijft koeken Syntactisch zuiver uit te kunnen vloeken Toont men ons Quest, het Woord op schijf gegrift Maar toch: die rug met bijna veertig boeken Als ik het zeggen mocht, bleef dat De Schrift Gij luiaard, ga toch tot de mier Aanschouw haar wegen en word wijs Geen leidsman heeft dit nijver dier Maar toch verzamelt zij haar spijs Des zomers, lang voor sneeuw en ijs, Bereidt zij voor de winter brood Voorkomt aldus, tot elke prijs, Met vlijt een wisse hongerdood Al is haar lot ook hard en snood De mier aanvaardt het allemaal En werkt zich dood, ternauwernood Een maand of zeven lang. Moraal: Stel toch op ijver niet uw eer Ge valt er al te snel bij neer naar Spreuken 6: 6-8

Drs. H.J. Bosman is als assistent in opleiding (AIO) verbonden aan de Werkgroep Informatica van de Theologische Faculteit van de Vrije Universiteit in Amsterdam.

166

Who shepherds whom? Janet W. Dyk, Amsterdam Psalm 23: 1 scores high as a favourite Biblical passage, not the least because of its comforting opening words The Lord is my shepherd. Yet a closer scrutiny of the passage can give rise to a few disturbing questions. In what sense is 'my' meant? In what context can it be said of a finite creature that he possesses the Lord as his shepherd? A comparison with an identical form occurring in Isaiah 44: 28 does not clear up the matter. There it is stated that God says of Cyrus: 'He is my shepherd'. The two forms occurring in the Hebrew for 'my shepherd' are in both cases identical. Reading 'my shepherd' in Isaiah 44: 28 as having the same reference and interpretation as 'my shepherd' in Psalm 23: 1, however, brings us into conflict with what we commonly understand of the Biblical world view in relationship to God and man. Who is shepherding whom? The form for 'shepherd' in Hebrew is a participle of the verb 'to herd; to shepherd'. Inherent to the participle in Hebrew is its combination of both verbal and nominal characteristics as is manifested in its morphological form and in the syntactic combinations in which is appears (see Dyk 1994, 8-25). In the cases at hand, we are dealing with a participle in construct state bound to a pronominal clitic. The problems of interpretation center around the relation of 'shepherd' (the participle) to 'my' (the pronominal clitic). We would like 'my' to refer to the one being shepherded in Psalm 23: 1 but not so in Isaiah 44: 28. Is it only our world view which pushes the interpretations of these two apparently identical forms in two different directions, or is there an analytical explanation which would justify there being two possibilities? I opt for the latter and will devote this short note to an undergirding of this choice, showing as well that there are other cases which need a similar explanation. Looking first at Psalm 23: 1, let us consider what the relation is between 'shepherd' and 'my'. I believe we can all agree that in this case we would like 'my' to refer to the one being shepherded; paraphrasing the verse, we would say: The Lord is shepherding me

or The Lord shepherds me.

In these paraphrases, the participle governs the pronominal clitic verbally, that is to say, the pronominal clitic my functions as the object of the verb shepherding and can be analysed as occurring within the verbal phrase headed by 'shepherding': [ shepherding — me ] VP

167

This, however, is not the whole story, for we have not dealt with the fact that the participle can be understood as a noun 'shepherd'. A participle has not only a verbal core, but also nominal inflection. This can be accounted for by viewing the verbal environment as occurring encased in a nominal environment. To put it more technically, the verbal phrase headed by the participle is analysed as being the complement of a lexically empty nominal node to which the head of the verbal phrase containing the participle is moved, and where the nominal qualities of the participle are accounted for. The verbal object 'me' remains under the verbal government of the participle. To be able to reconstruct where the moved element originated, a coindexed trace is left behind: NP | N' Ni | | | | | | |_______

VP | V' V | | ti



NP | | | CL 1 SG

shepherding The participle thus has nominal endings and is able to be involved in what is known as construct state binding, a syntactic option in Hebrew available only to nominal forms. This syntactic construction in Hebrew involves a noun occurring in close syntactic connection with a following element. Gesenius (1910, 247 [§89,a]) describes this close combination of the two elements as a circumstance which: 'causes the tone first of all to be forced to the latter, and the consequently weakened tone of the former word then usually involves further changes in it.' Thus the noun which is being more particularly defined by an immediately following element becomes modified in form, while the second element remains unchanged. Joüon-Muraoka (1991, 275, 276 [§ 92. a,b,c]) explains this as: 'The two nouns form a phonetic unit resulting from the logical unit. The first noun is called the governing noun (nomen regens), the second the governed noun (nomen rectum). The first noun is said to be in construct state because it rests phonetically on the second as a building rests on its foundations. ... From a phonetic point of view the first noun, resting on the second, always loses something of its stress. ... One of the effects of the weakening of the stress is vowel deletion: some vowels are dropped, others are shortened.'

168

In linguistic terms, this process can be explained as a type of incorporation. Incorporation as presented in Baker (1988, 22) is described as: 'the general process of moving an Xo from an independent base structure position to combine with another Xo in the syntax'. Within this process, a linearly adjacent element is incorporated to the head, forming a new unit of the same level and category as the head. Thus, an underlying syntactic relation of two lexical items is realised syntactically as the incorporation of the one form to the other. Thus two separate items, as in our example the participle 'shepherding' and the pronominal clitic 'my', are realised syntactically as the incorporation of the clitic to the participle (see Baker 1988, 64,65; Dyk 1994, 60-76), giving us the form found in Psalm 23: 1: NP | N' N Ni | | | |____ __



VP | V'

Nj | | V | | |__ ti |__________

NP | | tj

CL 1 SG

shepherding The two elements incorporated under N yield:  'my shepherd' If we now take a look at Isaiah 44: 28 and try to apply the same analysis, we are confronted with the fact that we do NOT want 'my' to end up in the analysis as the verbal object of 'shepherding', i.e. we do not want God to say of Cyrus: 'He shepherds me'. So if 'my' is not to be seen as the verbal object of 'shepherd', how are we to treat it in the analysis? Leaving the verbal core of the participle as it is, but in this case without the unwanted verbal object, we see that within a noun phrase there is a structural position for elements which specify which noun we are speaking of in a particular case, elements like the definite article and possessives, as in 'the book', 'my book'. There is, thus, room for 'my' in another relation to 'shepherding' than what we presented above: NP

169

Spec | | | | | | |

N' Ni | | | | |

VP | V' | V | ti

CL 1 SG shepherding

Within the Government and Binding theory of syntax, the fact that definiteness is something which affects the whole noun phrase and that it can best be accounted for at a higher level of abstraction than the noun phrase, i.e. at a functional projection of the noun phrase called the Determiner Phrase (DP), allows us to account for the structure we are dealing with in an interesting way. When a definite article is involved, this is taken to be the head of the DP (see Abney 1987; Barbiers 1992; Drijkoningen 1993). In our example, the specifier of the noun phrase is a pronominal clitic. Applying the incorporation process involved in construct state binding, we first have to move the head of the NP, the participle 'shepherding', to the head of the DP. From this position, it can incorporate the first adjacent following element, the pronominal clitic in specifier position: DP D Di | | | | | | | | shepherding

NP NPj | | | | | | | |

Spec | tj

N' N | ti

VP | V' | V | ti

CL 1 SG

The two elements incorporated under D again yield: 

'my shepherd'

This time, however, the 'my' refers to the shepherd who in some way belongs

170

to the possessor, such as being employed by him. The structure presented in this case shows 'my' to be a possessive and not a verbal object as in the underlying structure presented above for Psalm 23: 1. Two different underlying structures render the same surface form. Are there other examples which need this same distinction in the analysis? Two examples using the same participial form, but in the plural this time, can be found followed by noun phrases in the following two passages: Genesis 26: 20



Right to Left

Isaac shepherding 'Isaac's herdmen'

Genesis 13: 7









Abram cattle shepherding 'the herdmen of Abram's cattle'

Right to Left

In the first example, 'Isaac' makes more specific which shepherds are involved, i.e. 'Isaac's shepherds'. In the second, 'Abram' specifies which cattle are being herded, i.e. 'Abram's cattle'. The underlying relationships in Genesis 13: 7 can be diagrammed as follows:

VP | V' V | | | | | Left to Right

NP Spec | | |

 

herd

N' | N | 

Abramcattle

The reading 'Abram's cattle herdmen', with 'Abram' specifying which shepherds are being spoken of, is not possible in this construction: 'Abram', the specifier of 'cattle', is incorporated by construct state binding to 'cattle' at the DP level of abstraction, yielding 'Abram's cattle'. Thereafter, 'shepherding' incorporates its verbal object, the DP 'Abram's cattle': NP

171

| N' N Ni | | | | | | | | |

VP | Djk Dj | | | | | | |

Left to Right 

V' Nk | | | | | | |

V DP | ti D NP | tjk Spec N' | | tk N | tj



herd cattle Abram To express 'Abram' as a possessive for the whole phrase, Biblical Hebrew would insert  'to; for', literally: 'shepherds of cattle for Abram', see, e.g. Ruth 2: 3    for-Boaz the-field part 'a part of the field belonging unto Boaz'

Right to Left

In considering participial constructions, it becomes clear that the two interpretations we needed in order to differentiate between 'my shepherd' in Psalm 23: 1 and that in Isaiah 44: 28 belong to the inherent syntactic possibilities of the participle. This analysis of the underlying structures can be supported by the fact that in Psalm 23: 1 (and in Genesis 13: 7 as well) we could add a definite article: The Lord is the one who shepherds me but not in Isaiah 44: 28 (or in Genesis 26: 20): The Lord says of Cyrus: He is *the my shepherd If we look at the diagrammes we have drawn for these two, we see that where the pronominal clitic is analysed as the verbal object of 'shepherding', there is, indeed, structural room for the definite article to precede the construction as head of the DP: DP D

NP

172

| | | | | | | | | Left to Right 

| N' Ni | | | | |

VP | V' V | ti

NP |



the shepherding

CL 1 SG

me

In contrast, in the tree where the pronominal clitic 'my' is taken to be a specifier of 'shepherding', there is no room for a definite article as the head of the DP, for the head is already filled (see diagram of Isaiah 44: 28 above). Thus, that which we commonly understand of the Biblical world view in relation to God and man, where we see God as shepherding us and Cyrus as being a shepherd in the service of God, is borne out in the different linguistic analyses of the structures involved.

Literature S. Abney, The English Noun Phrase in its Sentential Aspect, unpublished PhD diss. MIT 1987. M.C. Baker, Incorporation. A Theory of Grammatical Function Changing, Chicago 1988. S. Barbiers, 'Adjectives as auxiliaries of the noun phrase', in: R. Bok-Bennema and R. van Hout (ed.), Linguistics in the Netherlands 1992, Amsterdam 1992, 13-24. F. Drijkoningen, 'Movement theory and the DP-hypothesis', in: Linguistics 31, 1993, 813-853. J.W. Dyk, Participles in Context. A Computer-Assisted Study of Old Testament Hebrew, Applicatio 12, Amsterdam 1994. Gesenius, Gesenius' Hebrew Grammar, as edited and enlarged by the late E. Kautzsch; second English edition revised in accordance with the twenty-eighth German edition (1909) by A.E. Cowley, Oxford 1910. P. Joüon / T. Muraoka, A Grammar of Biblical Hebrew. Vol.I.Part 1: Orthography and Phonetics. Part 2: Morphology. Vol.II.Part 3: Syntax. Paradigms and Indices, Subsidia Biblica 14/I,II, Roma 1991.

Dr. J.W. Dyk is a linguist associated with the Werkgroep Informatica, VU Amsterdam. Remark: It was not possible for the editor to keep the figures allright. In the Book they are painted by hand (MG)

173

Midrash Mislé Aantekeningen bij een onregelmatige midrash

Tibor Marjovszky, Budapest

Overal ter wereld zien we een vernieuwde belangstelling voor de midrash-literatuur. Volgens de gegevens van de computer-bibliografieën van de laatste vijf jaar is het aantal artikelen over dit thema opvallend gegroeid. Dat is geen wonder, omdat immers het genre van de midrash vanuit buitengewoon veel gezichtspunten benaderd kan worden. De naam kan niet alleen betrekking hebben op een literaire schepping, maar ook op een methode voor schriftuitleg en tevens op de hiervoor toegepaste hermeneutische normen. Alleen daarom al vormt dit een interessante opgave voor allen die zich op welk gebied van de bijbelwetenschappen dan ook bewegen, hetzij Oude of Nieuwe Testament, hetzij bijvoorbeeld binnen het onderzoek van de literatuur uit de intertestamentaire tijd. Hier zijn werkelijk ruime mogelijkheden voor de — zo vaak vermelde en verlangde — interdisciplinaire samenwerking. Dat hier een veelheid aan mogelijkheden ligt blijkt uit het feit, dat één van de nieuwere studiebanden de invloed van dit genre volgt tot aan die op de twintigste-eeuwse literatuur. 122 Volgens een algemeen geaccepteerde indeling kan de midrash naar haar vorm op twee manieren de tekst becommentariëren: ze volgt de driejarige orde van de Tora-lezingen der Palestijnse synagoge of ze legt een Bijbelboek uit van vers tot vers. De Midrash Mislé behoort tot de laatste categorie, dus dit opzicht is er geen probleem. Veel moeilijker ligt het met het volgende: men pleegt onderscheid te maken tussen de exegetische en de op de eredienst gerichte (homiletische) midrash. In werkelijkheid zijn deze twee categorieën echter niet streng van elkaar te onderscheiden. Het is niet aannemelijk dat men er ooit naar gestreefd heeft deze twee onderscheiden types te realiseren, ook niet tijdens de latere redactie. Het tweevoudige materiaal kwam tegelijkertijd voor — ook binnen één bepaald werk — terwijl de onderscheiding hoogstens kon aangeven welk soort materiaal overheerste. Veel duidelijker kan de grens getrokken worden tussen de midrash die van vers tot vers uitlegt en de — in de Middeleeuwen zo verbreide — Joodse commentaar-literatuur. Hoe onderscheiden ook de middelen zijn die een commentaar gebruikt, één grens wordt nooit over122

G.H. Hartmann, S. Budick (eds), Midrash and Literature, New Haven/London 1986.

174

schreden: de uitleg van een vers moet altijd binnen de context van de tekst blijven. Hierbinnen zijn natuurlijk ontelbare variaties mogelijk, maar dit principe houdt de commentaar-literatuur toch binnen bepaalde hermeneutische grenzen. In het geval van de midrash echter verdwijnt deze grens. De midrash atomiseert de tekst naar believen, licht die uit de context en overschrijdt de grenzen van ruimte en tijd. De midrash haalt de bijbelse teksten uitéén en alles kan zo een geheel eigen waarde krijgen, die kleur geeft aan de uitleg; het voorwerp van uitlegging kan een woord zijn, maar eventueel zelfs een letter. Waarin ligt de oorzaak van deze plotselinge belangstelling voor de Midrash Mislé? Wel, natuurlijk in het feit dat deze midrash in veel opzichten onregelmatig is. Het is niet eenvoudig haar te willen plaatsen in een gewone, klassieke indeling. De inleidingen en de samenvattende werken schenken niet veel aandacht aan de Midrash Mislé. Stemberger behandelt haar tussen de 'Overige uitleggende midrashim'. Hij noemt de tekstuitgave van S. Buber, de Duitse vertaling van A. Wünsche en hij wijst op de moeilijkheden bij de datering. Hij is op de hoogte van enkele handschriften die een andere hoofdstuk-indeling bevatten, afwijkend van de bekende. In de afgelopen paar jaar is de situatie echter fundamenteel veranderd. Er verscheen een dissertatie die de eerste tien hoofdstukken behandelt, ook verscheen een kritische uitgave, benevens een Engelse vertaling in de serie 'Yale Judaica Series'. Alle drie zijn ze het werk van Burton Visotszky — Jewish Theological Seminary NY. Wat weten we nu van deze midrash, die op het eerste gezicht zo onbeduidend lijkt? We hebben hier te maken met materiaal, waarin we het proces op het spoor komen, dat een midrash — bevrijd van de formele gebondenheid die zo bepalend is voor het genre — zich in de richting van de karakteristieke elementen van de commentaar-literatuur beweegt. We bespeuren hier niets van atomisatie: de midrash denkt steeds binnen de context, met aandacht voor de voorafgaande en volgende verzen. Dit basis-principe weerhoudt haar er niet van om toch in haar wijze van uitleg de methode van de oude midrashim te blijven volgen. Evenzo wijdt ook de Midrash Mislé grote aandacht aan de begin-verzen van de hoofdstukken en citeert zij de verschillende meningen juist op deze plaats. De uitleg van het derde en achttiende hoofdstuk blijft bijvoorbeeld geheel achterwege. De reden hiervan is moeilijk te achterhalen. Het zou het eenvoudigst zijn hier aan te nemen, dat de auteur de genoemde hoofdstukken niet de moeite van het behandelen waard vond of dat hij niet over genoeg overgeleverd materiaal kon beschikken. Hiertegen spreekt echter het feit, dat de bekende midrash-anthologie — de Yalqút S'móni — meer dan genoeg van zulk traditioneel materiaal over de genoemde hoofdstukken van de Mislé bevat, waarvan de auteur/redacteur kennis had kunnen nemen. Zo blijven we dus aangewezen op veronderstellingen.

175

Eén van de kenmerken van de uitleg is dat vaak naar een eenvoudige verklaring gestreefd wordt, hetgeen echter niet karakteristiek is voor midrashim in het algemeen. Visotszky ziet hier een duidelijke verwantschap met de van Joodse zijde zo vaak bestreden karaïtische uitlegkundige methode, en in het bijzonder met de gedachtenwereld van één van haar beroemdste vertegenwoordigers, de bijbels exegeet Daniel al-Qumisi. Het interessante is, dat dit de auteur er niet van weerhoudt om zich in zijn verdere uitleg te beperken tot de klassieke rabbijnse tradities. De gepersonifieerde wijsheid is voor hem vanzelfsprekend gelijk aan de Tora, zonder dat hij hiervoor enig bewijs nodig acht. Deze midrash put zowel uit het palestijnse als uit het babylonische traditiemateriaal. Hoewel de Midrash Mislé in de klassieke zin geen haggadische midrash is, verdient haar vertellend materiaal toch onze aandacht. Wat ze vertelt is geen gedienstige weergave van overgenomen materiaal, maar een geheel eigen verwerking, die met oorspronkelijke elementen doorspekt is. Zo bijvoorbeeld de ontmoeting van Jozef met zijn broers (hoofdstuk 1). Op vier verschillende plaatsen vermeldt de midrash de haggada over de dood van beroemde mensen. De dood van rabbi Aqiba (hoofdstuk 9), van rabbi Elisa ben Abuya (hoofdstuk 6), en van de twee zoons van rabbi Méir. Dit laatste komt hier voor het eerst voor in de rabbijnse literatuur. In hoofdstuk 14 vindt men een vertelling over de dood van Mozes, waaraan de belofte van de opstanding verbonden is. Uit dit rijk uitgewerkte haggadische materiaal nemen we nu de geschiedenis over Salomo en de koningin van Scheba uit hoofdstuk 1.

Vertaling Een andere uitleg: 'Maar de wijsheid, waar is die te vinden?' M (Job 28: 12). Dit heeft betrekking op de koningin van Scheba, die gehoord heeft over de wijsheid van Salomo. Zij sprak: 'Ik ga weg om te zien of hij wijs is of niet!' Hoe weten wij dat zij had gehoord over de wijsheid van Salomo? Uit het (bijbelse) vers 'De koningin van Scheba vernam de roep omtrent Salomo in verband met de naam des Heren. Toen kwam zij om hem door raadselen op de proef te stellen' (1 Koningen 10: 1). Wat zijn deze raadselen? Rabbi Jeremia zei: 'gelijkenissen'. Zij vroeg aan hem: 'Zijt gij Salomo, over wie en over wiens wijsheid ik gehoord heb?' En hij zei: 'Ja'. Zij vroeg: 'Zult gij mij antwoorden als ik een vraag stel?' En Salomo antwoordde: 'De Here heeft wijsheid, uit zijn mond komen kennis en verstandigheid' (Spreuken 2: 6). De koningin zei: 'Er verschijnen er zeven, er wonen er negen binnen, er stromen er twee en er drinkt er één'. Hij antwoordde: 'Dit zijn zeker de zeven dagen van de menstruatie die verschijnen, de negen maanden van de zwangerschap die binnen wonen, de twee vorsten die stromen (van melk) en het kind dat drinkt'. Zij sprak: 'Gij zijt een grote

176

wijze, maar zult gij mij antwoorden als ik een andere vraag stel?' En hij wierp haar voor: 'De Here heeft wijsheid' (Spreuken 2: 6). De koningin sprak: 'Wie is die vrouw, die tegen haar zoon zei: 'Jouw vader is mijn vader, jouw grootvader is mijn man, jij bent mijn zoon en ik ben jouw zuster?' En hij antwoordde: 'Dit zijn beslist de dochters van Lot, die dit tegen hun zoons zeggen: 'Jouw vader is mijn vader, jouw grootvader is mijn man, jij bent mijn zoon en ik ben jouw zuster'. Ook andere raadselen stelde zij hem. Zij liet jongens en meisjes binnenkomen met gelijk uiterlijk, even lang en in dezelfde kleren. Toen zei zij tegen de koning: 'Maak onderscheid tussen de jongens en de meisjes!' Hij gaf gelijk opdracht aan zijn eunuchen om wat gedroogde druiven en noten te halen en ze begonnen die aan hen uit te delen. De jongens stopten zonder schaamte hun tunieken vol, terwijl de meisjes (alleen) hun doeken vulden. Toen sprak hij tot de koningin: 'Dit zijn de jongens en dat de meisjes!' En zij sprak: 'Mijn zoon, gij zijt een grote wijze!' Ook andere raadselen stelde zij hem. Zij liet besneden en onbesneden mannen tot hem komen met gelijk uiterlijk, even lang en in dezelfde kleren. Toen sprak zij tot hem: 'Maak onderscheid tussen de besnedenen en onbesnedenen!' Meteen gaf hij opdracht aan de Hogepriester om de Ark van het Verbond te openen. De besnedenen bogen zich diep en hun gezicht werd vervuld met het licht van de Shechina, terwijl de onbesnedenen op hun gezicht vielen. Toen zij Salomo tegen haar: 'Dit zijn de besnedenen en dat zijn de onbesnedenen'. 'Hoe weet gij dat?' vroeg zij. En hij legde haar uit: 'Is er niet geschreven in het geval van Bileam 'die het gezicht van de Almachtige aanschouwt, neerliggende, maar met open ogen? (Numeri 24: 4). Als ze zich niet bogen, zagen ze ook niets. Als gij het niet van Bileam wilt weten, komt dat en leert dit (uit het geval) van Job. Toen zijn drie vrienden kwamen om hem te troosten, zei hij tot hen: 'Ook ik heb verstand, zo goed als gij, ik doe voor u niet onder' (Job 12: 3, hetgeen betekent: ik buig me niet zoals gij). Toen zei de koningin van Scheba tegen hem: 'Maar ik geloofde de woorden niet totdat ik kwam en het met eigen ogen zag. Waarlijk, de helft was mij niet aangezegd: gij hebt in wijsheid en goedheid de roep overtroffen die ik vernomen had. Gelukkig zijn uw mannen, gelukkig deze dienaren van u, die gedurig in uw dienst staan, die uw wijsheid horen. Geprezen zij de Here, uw God, die zulk een welgevallen aan u had, dat Hij u op de troon van Israël geplaatst heeft. Omdat de Here Israël voor altoos liefheeft, heeft Hij u tot koning aangesteld, om recht en gerechtigheid te oefenen.' 123 123

'Midrash Mislé', ed. B. Visotsky. Yale Judaica Series , Philadelphia 1992.

177

De tekstuitgave van B. Visotzky steunt op meerdere handschriften, die niet alle de gehele tekst bevatten. De belangrijkste handschriften zijn de volgende: a1 a2 b g d2 h1 h2 h3 h4 w z1 z2 h1 h2 h3 h5 h6 t1 t2 k m n sz `j p c1 c2 q r s t

Vatican, Ebr, 44, 11 fol. 324v-355v T-S 12.743 [in: Rabinovicz: Ginzé Midrás] Perreon 40,2 fol. 223v-241v Escorial G IV 11 fol. 5r-56v Parma, De Rossi 1366,4 JTSAL R1695 Ox 2679, 3 c. 10 fol. 3-4 [Bodleian Library] Mosayeff 130 fol. 272-277 British Museum Or. 2382. T-S 329.846-848 JTSAL R1681 fol. 63-86 Parma, De Rossi 616 Vatican, Ebr. 76,2 fol. 100-118 Vatican, Ebr. 92,2 fol. 1-28. Ox. 2890,3 e.89 fol. 34b-45b Ox.-2859,14 d.61 fol. 48-53 JTSAL R1837 fol. 1-7 Paris 152,3 fol. 204-231 Petersburg B249 ENA 926 fol. 2a-2b,v T-S 329,33 München 43 fol. 214b Ox. 2794b d.32 fol. 3-5 Ox. 2850,20 d.62 fol. 45-50 ENA 3382. 9a-9b München 56,24 fol. 406 München 357,5 fol. 52b ENA 2425 fol. 14a De Rossi 473,14 fol. 158b-159 T-S c. 1.62 Petersburg H-45

De afwijkingen hebben vaak een orthografisch karakter of bestaan uit kortere of langer invoegingen. Omdat de presentatie van alle bestaande varianten te veel ruimte in beslag zou nemen, kiezen we ervoor hieronder enkele van de belangrijkste varianten met betrekking tot de eerste negen verzen weer te geven. De genoemde handschriften laten de volgende afwijkingen zien. Het Arabische cijfer duidt altijd op de regel, het 0-teken toont in welke handschriften het vermelde woord of tekstgedeelte ontbreekt, de Hongaarse s staat voor de Nederlandse sj-klank, de Hongaarse sz staat voor de Nederlandse s:

178

1 zw] zh h1,t. ssm`h ... sl slmh] h' t. ssm`h] ssm` z2. bhkmtw] 't hkmtw z, hkmtw g,h4. sl slmh] slm b, 0 z,h.

1 ]  h1,t.  ...] h' t. ]  z2. ]   z,  g,h4.  ]  b, 0 z,h.

2-3 'mrh...slmh] 0 gdht. 2 'mrh] w'mrh h4. w'r'h] 'r'h hkmtw h4.

2-3 ...] 0 gdht. 2 ]  h4. ]   h4.

3 wmnyyn] wmnyn h3. ssm`h] ssm b. bhkmtw sl slmh] bhkmtw b, hkmtw z. sn] dktyb dh, 0 z. sm`t] swm`t gdh1,2,4, swm b, sm`h h3zh3t. sm`] sm`t h3,sm b.

3 ]  h3. ]  b.   ]  b,  z. ]  dh, 0 z. ]  gdh1,2,4,  b,  h3zh3t. ]  h3,  b.

4 slmh] slm b. lnszwtw] lnsz b, lnszwtw bsm h h3. wmh hw' bhydwt] mhw bhydwt bz, 'm r yrmyh br slwm (sylwm h1) dh, yrmyh br slwm 'wm (r yrmyh 'wm h4) h,0 t.

4 ]  b. ]  b,    h3.   ]   bz, ( h1)      dh,     (h4   ) h, 0 t.

5 'm r yrmyh bdbry mslym] '"r yrmyh bn slwm (slw z2) bz, 'm"r yhwdh br slwm g, mhw bhydwt dh, 0 ht. 'th hw' slmh] 'th slmh zh3, 0 h4.ssm`ty] sm1ty ht.

5     ]    " ( z2) bz,    " g,   dh, 0 ht.   ]   zh3, 0 h4.] 1 ht.

6 hkmtyk] hkmtk gh4, mlkwtk bdz-t. 'm] w`l mlkwtk 'm g, w`l hkmtk 'm bdzh. 'm...lw] 0 h4. lh] lw a.

6 ]  gh4,  bdz-t. ]    g,    bdzh. ...] 0 h4. ]  a.

6-7 'm...'mrh lw 0 g. 7 'wtk] m'tk dh, dbr mmk z, mmk t. dbr 'hd] dbr bdh2,3, bdbr h4, 0 h3zh4. 'th] w'th h4, h'th zmsnny] msybny dhzh, msybyny b, msyb ly t. 6-7  ... 0 g. 7 ]  dh,   z,  t.  ]  bdh2,3,  h4, 0 h3zh4. ]  h4,  z ]  dhzh,  b,   t.

7 'm lh] 'mrh lh t. 'mrh lw] 'mrh h, 'mrh lw mhw bdzh, 'mrh lw mh hn t, mhw g. sb`h] sb` t. ywc'ym] ywc'yn bgh-t. wts`h] wsb`h g, wts` h1,2, wsnym w`srym h3, wt h4. 7  ]   t.  ]  h,    bdzh,     t,  g. ]  t. ]  bgh-t. ]  g,  h1,2,   h3, wt h4.

8 nknszym] nknszyn bkl. mwzgyn] mwzgym z2,t. bwd'y] bwwd'ybz1, 0 h1. sb`h]sb` t, sb`t bdh1,4h`2,4, sb`h ywc'yn 'lw sb`th1h3. ymy] ymym h3. ndh] nydh b.ywc'ym] ywc'yn b-dh4zh, ywc'yn bwd'y h1, 0 h3t.

8 ]  bkl. ]  z2,t. ]  bz1, 0 h1. ]  t,  bdh1,4h`2,4,     h1h3. ]  h3. ]  b.]  b-dh4zh,   h1, 0 h3t.

9 wt] wts`h b-hzh1,4. yrhy hwlk] yrhy hwwlk bh2,3, nknszyn 'lw ts`hhdsymsh`wbrbm`y 'mw h1, nknszyn ts`h yrhy lydth h3, yrhy lydh h1. 9 ]  b-hzh1,4.  ]   bh2,3,       h1,     h3,   h1.

179

De variaties op deze geschiedenis zijn op meerdere plaatsen te vinden in de rabbijnse literatuur. Aangevuld vinden we haar in de tweede targoem van het boek Esther. Hier ontbiedt Salomo de dieren tot zich, alle levende wezens der aarde, de geesten en de demonen. Alleen de (wilde) haan is ongehoorzaam: die vliegt weg om een heerlijk rijk te vinden gelijk aan dat van Salomo. Hij brengt berichten aan de koning over de koningin van Scheba en haar land. Hij brengt een brief van Salomo naar de koningin, waarin de koning haar aan zijn hof ontbiedt en haar met afschuwelijke vloeken bedreigt als zij geen gehoor geeft aan zijn oproep. Salomo beschikt hier niet enkel meer over goddelijke wijsheid, maar begrijpt ook de taal der dieren. Het wonderbaarlijke en het buitengewoon menselijke zijn tegelijkertijd in zijn persoon aanwezig. Dezelfde tekst merkt op:    , dus dat de koning al zeer onder invloed van de wijn was. Op een andere plaats — KohR 2 — verschijnt de koning al haast als een bovennatuurlijk wezen: 'En hij bouwde Tadmor in de woestijn' (2 Kronieken 8: 4). Rabbi Jeremia zei in de naam van rabbi Samuël, de zoon van rabbi Izaäk: 'Salomo had een geweldige adelaar, waarop hij zitten ging, zodat ze in één dag Tadmor in de woestijn bereikten'.124 In de traditie en het later literaire materiaal wachtte de koningin van Scheba een veel slechter lot. Misschien is zo de plaats in de Talmoed te begrijpen, die zegt dat de koningin van Scheba niet eens heeft bestaan, dat men het woord  overal als rijk moet lezen en niet als koningin.125 In een middeleeuwse roman in de jiddische taal komt de gedachte op dat de relatie tussen de twee zich misschien niet beperkt heeft tot het oplossen van raadsels. Uit hun relatie zou dan later Nebukadnezar geboren zijn. Zo kan men de verwoesting van Jeruzalem beschouwen als de straf op de zonde van Salomo. We zien dus hoe een korte bijbeltekst, die zich tot bijna alleen het vermelden van feiten beperkt, in de loop van de tijd groeit en verder uitdijt door voortdurend nieuwe elementen in zich op te nemen. De vraag is nu waar de Midrash Mislé in dit opzicht staat. Of anders gezegd: zit er een element van waarheid in de — vaak gehoorde — zienswijze dat het genre van de midrash buiten de legale tekstverklaring treedt en niet als ware uitleg beschouwd kan worden? Met het oog op het bovenstaande moet het antwoord ontkennend luiden. In vergelijking met de andere variaties komt deze midrash ons haast 'orthodox' voor. Ze bewaart de oorspronkelijke bedoeling van de tekst. Salomo in zijn louter van God gekregen wijsheid weet meer dan de koningin van Scheba. Hij heeft geen bovennatuurlijke krachten. Hierbij vergeleken is de tweede targoem van Esther 'liberaler': die 124 125

Ch.N. Bialik, Sepher ha-Haggadda, Jeruzalem z.j. bBaba Bathra 15, bSabbath, 56 a en b.

180

behandelt en verfraait zijn materiaal vrijer. De midrash vertegenwoordigt een andere methode in haar middelen, maar ze neemt de tekst toch grenzeloos serieus. En als zodanig strekt ze ook zeker in meer dan één opzicht tot lering voor niet-joodse bijbeluitleggers.

Dr. T. Marjovszky is docent Oude Testament aan de Károli Gáspár Universiteit te Budapest.

181

Hebräische Grammatiken in Ungarn und Siebenbürgen, 1635-1992 Betrachtungen aus Anlaß einer neuen Bestandsaufnahme von A. Strbik

Ferenc Postma, Amstelveen In memoriam Prof. Dr. Martin J. Mulder, 1923-1994 I. Anfang 1993 erschien an der Staatsuniversität von Budapest (Eötvös Loránd Tudományegyetem) eine wichtige und interessante Studie von Andrea Strbik mit dem Titel: Héber nyelvtanírás Magyarországon. A magyar és magyarországi héber nyelvtanok története, 1635-1992, Budapest 1993. Wie im Titel angekündigt, bietet diese Studie eine Bestandsaufnahme aller Hebräischen Grammatiken ('héber nyelvtanok'), die während mehr als dreieinhalb Jahrhunderten für — und zum größten Teil auch von — Ungarn geschrieben worden sind. Insgesamt läßt Strbik nicht weniger als achtzig Werke — von protestantischer, römisch-katholischer und jüdischer Seite — Revue passieren (35-61), in historisch-chronologischer Ordnung und alle reichlich mit bibliographischen Nachweisen versehen. Der Inventarisierung voraus geht eine knappe Darstellung der Forschungslage auf diesem Gebiet, wobei nach unserer Meinung zu Recht verwiesen wird auf die Verdienste von Gelehrten wie zum Beispiel Ignácz Goldziher (1850-1921) 126 und der kürzlich verstorbene Róbert Dán. 127 Daß in diesem Zusammenhang einige Artikel von A. Marmorstein übergangen werden — 'Christliche Hebraisten in Ungarn [I-IV]', in: Zeitschrift für Hebraeische Bibliographie, VIII (1904), 48-50,

126

127

S. z.B. Ignácz Goldziher, 'Adalékok a keleti tanulmányok magyar bibliographiájához a múlt században' ('Beiträge zur Bibliographie der orientalistischen Studien [in Ungarn] im vorigen Jahrhundert'), in: Egyetemes Philologiai Közlöny, IV (1880), 113-129; idem, 'A keleti tanulmányok törtenetéhez hazánkban a XVII. században' ('Zur Geschichte der orientalistischen Studien in unserem Vaterland [Ungarn] im 17. Jahrhundert'), in: Egyetemes Philologiai Közlöny, VII (1883), 42-44, und idem, 'Teleki Mihály erdélyi kanczellár és Leusden János utrechti tanár' ('Der siebenbürgische Kanzler Mihály Teleki und der Utrechter Professor Johannes Leusden'), in: Egyetemes Philologiai Közlöny, VIII (1884), 666-667. S. z.B. Róbert Dán, 'Héber hungaricák a XVI-XVII. századból' ('Hebräische Hungarica aus dem 16. und 17. Jahrhundert'), in: Magyar Könyvszemle, LXXIX (1965), 352-358, und seine wichtige Monographie Humanizmus, reformáció, antitrinitarizmus és a héber nyelv Magyarországon ('Humanismus, Reformation, Antitrinitarismus und die hebräische Sprache in Ungarn'), Budapest 1973. Dán starb plötzlich im März 1986.

182

80-84, 141-143, resp. IX (1905), 111-113 — sei hier nur am Rande angemerkt.128 Wichtiger ist gleichwohl das, was folgt (13-31): Strbik bietet hier — entsprechend der historisch-chronologischen Ordnung des aufgeführten Materials — nicht nur eine knappe Analyse der grammatischen Werke selbst, sondern holt auch deren Autoren — jeden in seinem eigenen historischen Kontext — kurz ins Rampenlicht. In eben diesem Teil der Studie von insgesamt 66 Seiten wird der/die interessierte Leser/Leserin trefflich in diese komplexe, aber fesselnde Geschichte eingeführt. II. Eine komplexe Geschichte. Das gilt besonders für die früheste Periode, 1635 bis 1790 — das Jahr 1790 gilt uns dabei als 'Grenzstein für die ungarischen Protestanten' nach dem Kirchengeschichtler Mihály Bucsay.129 Wer die Liste der Werke in jener Periode ansieht, hat nicht viel zu zählen. Es werden nur zwölf Titel aufgeführt, von denen aber eigentlich nur neun ungarische Autoren haben — zu den Ungarn zählen wir hier auch Johann Heinrich Alsted, der bis zu seinem Tod (1638) im siebenbürgischen Gyulafehérvár (heute Alba Iulia, in Rumänien) am protestantischen 'Bethlen'-Collegium lehrte, und dessen Lehrbuch Rudimenta linguae hebraicae et chaldaicae, Albae-Juliae 1635, an erster Stelle aufgeführt wird. 130 Die übrigen drei Titel stammen von niederländischen Hebraisten, deren Werke im siebenbürgischen Kolozsvár (heute Cluj-Napoca, in Rumänien) neu aufgelegt oder — besser — nachgedruckt wurden: Jacobus Altings Fundamenta punctationis linguae sanctae. Editio tertia (1698), Albertus Schultens' Institutiones ad fundamenta linguae hebraeae. Editio secunda (1743)131 und das — jedenfalls im Haupttitel — gleichnamige Lehrbuch von Nicolaus G. Schroeder (1772). N.B. als Editio secunda (bei uns in den Niederlanden erschien eine Editio secunda erst drei Jahre später, Groningen 1775). Das 'in usum studiosae juventutis' — wie auf dem ursprünglichen Titelblatt von Schroeders Grammatik angegeben — wurde in dem siebenbürgischen Nachdruck unverkürzt aufrechterhalten: alle drei Werke ja waren für den Hebräischunterricht an dem örtlichen protestantischen Collegium bestimmt.

128

129

130

131

S. auch die Ergänzung: A. Marmorstein, 'Magyar hebraisták' ('Ungarische Hebraisten'), in: Magyar Könyvszemle, XXII (1914), 194-195. Mihály Bucsay, Der Protestantismus in Ungarn, 1521-1978. Ungarns Reformationskirchen in Geschichte und Gegenwart [I-II], Wien-Köln-Graz 1977-1979; Zitat Teil II, S. 53. S. die Beschreibung — und die Illustration — bei: Gedeon Borsa u.a., Régi magyarországi nyomtatványok ('Altungarische Drucke'), Teil II, Budapest 1983, S. 588-589 (Nr. 1609). Die Ausgabe Claudiopoli Transsilvanorum, Apud Alexandrum Pap Szathmari, 1743 ist in mehreren siebenbürgischen Bibliotheken vorhanden, z.B. in: TB Tîrgu Mure .

183

Das Buch von Schroeder wurde gar in der eigenen Druckerei dieses Collegiums gedruckt ('Typis Colleg. Ref.').132 Die schönste Druckausstattung wurde gleichwohl der Grammatik von Jacobus Alting zuteil: das Büchlein erschien in Kolozsvár (Claudiopolis) bei dem berühmten Nicolaus Kis (1650-1702), der sich in Amsterdam zu einem der tüchtigsten Typographen seiner Zeit entwickelt hatte und 1689 nach Siebenbürgen zurückgekehrt war. Dazu vergleiche man die Illustrationen — und die Beschreibung — bei: György Haiman, Nicholas Kis: A Hungarian punch-cutter and printer, 1650-1702, Budapest 1983, 295-298 und 393 (Nr. 49). Niederländische Hebraisten im fernen Siebenbürgen. Schon das wirft einige Fragen auf. Aber das Bild wird noch komplexer, wenn man sich klar macht, daß von den neun Hebräischen Grammatiken aus ungarischer Hand wenigstens sieben weit vom damaligen ungarischen Gebiet gedruckt wurden. Genau genommen sind nur das schon genannte Buch von Alsted (Rudimenta, Albae-Juliae 1635) und das letzte Werk aus dieser Periode — Fesslers Institutiones linguarum orientalium, hebraeae, chaldaicae, syriacae et arabicae [I-II], Wratislaviae 1787-1789133 — von innerhalb der ungarischen Grenzen.134 Die übrigen sieben Werke erschienen in Franeker (1643), Utrecht (1654), Rostock (1662), Franeker (1667), Wittenberg (1677), Genf/Genève (1760) und Oxford (1784). Wir stoßen hier auf das bemerkenswerte Phänomen, daß die ungarische Welt sich Jahrhunderte lang — trotz aller politischen Turbulenzen — bewußt an der Kultur und den Wissenschaften in den Ländern Westeuropas orientierte. So besuchten im siebzehnten und achtzehnten Jahrhundert etliche Hunderte Ungarn — aus Ungarn und dem Fürstentum Siebenbürgen stammend — die Niederländische Republik. Weitaus die meisten waren protestantische Theologiestudenten, die hierzulande ihr Studium auf akademischem Niveau vollenden wollten. Vor allem die Universität zu Franeker (gestiftet 1585 und aufgehoben 1811) war bei ihnen besonders beliebt: allein anhand des Album Studiosorum stößt man schon auf mehr als 1.200 Namen.135 Nach Vollendung 132

133

134 135

Die Ausgabe Claudiopoli, Typis Colleg. Ref., 1772 ist ebenso in mehreren siebenbürgischen Bibliotheken vorhanden, z.B. in: TB Tîrgu Mure . Frau Dr. Anikó Deé Nagy danke ich sehr für die viele Hilfe während meiner Forschung in der 'Teleki'-Bibliothek. Strbik schreibt (S. 17), daß diese Grammatik nicht in den ungarischen Bibliotheken vorhanden ist ('magyarországi könyvtárakban nem találhatók meg'). Anhand des neulich erworbenen Exemplars des Verfassers könnte der Buchtitel hier aber genau festgestellt werden. Das Impressum lautet (in beiden Teilen): Wratislaviae, sumtibus Guilielmi Theophili Korn, aber das Buch wurde — mit vielen wunderschönen Tabellen — in Leipzig bei Breitkopf gedruckt: 'Lipsiae, ex officina Breitkopfiana' (Kolophon). S. dazu noch unten, Fußnote 17. S. z.B. Sándor Ladányi, 'Ungarische Studenten an der Universität Franeker', in: It Beaken [Wissenschaftliche Zeitschrift der Fryske Akademy, Leeuwarden], XLVII (1985), 195-199.

184

ihrer Studien bekleideten viele von ihnen in ihrer Heimat wichtige Posten, nicht nur in der Kirche, sondern auch an den verschiedenen protestantischen Collegia. Blicken wir an diesem Punkt noch einmal einen Moment zurück auf das oben genannte Collegium in Kolozsvár,136 dann treffen wir hier unter den Professoren des achtzehnten Jahrhunderts nahezu mühelos drei ehemalige Studenten von Albertus Schultens an: Franciscus T. Csepregi (Prof. 1728-1758), Georgius Verestói (Prof. 1728-1764) und Georgius Huszti (Prof. 1741-1767). Von den dreien sind je zwei Übungs-Disputationen bekannt, die sie unter der Leitung von Schultens verteidigten: von Verestói und Csepregi aus Schultens' Franeker-Periode (1713-1729), von Huszti aus dessen Leidener Zeit (1729-1750). Für näher Interessierte lassen wir hier die Titel folgen. Von Verestói: 1. Dissertatio philologico-theologica de palma ardente, ad Exod. cap. III vs. 1-5. Pars prior, de litera palmae ardentis. A.d. 5 Maji. Franequerae, Henricus Halma, 1725. * 4to: [4], 190 S. - Exx.: UB Amsterdam, PB Leeuwarden, UB Utrecht, MTAK Budapest, NK Debrecen, NK Sárospatak, AB Cluj-Napoca.

2. Dissertatio philologico-theologica de palma ardente, ad Exod. cap. III vs. 1-5. Pars posterior, de mysterio palmae ardentis. A.d. 5 Maji. Franequerae, Henricus Halma, 1725. * 4to: [4], 28 S. - Exx.: UB Amsterdam, PB Leeuwarden, UB Utrecht, MTAK Budapest, NK Debrecen, NK Sárospatak, AB Cluj-Napoca.

Von Csepregi: 3. Dissertatio philologico-theologica de authentia selectiorum Cethibim. Pars prior, in qua nonnulla Cethibim secundum idiotismos Arabum explicantur. A.d. 27 Junii. Franequerae, Henricus Halma, 1725. * 4to: [4], 75, [1] S. - Exx.: UB Amsterdam, PB Leeuwarden, OSzK Budapest, NK Debrecen. 2. Dissertatio philologico-theologica de authentia selectiorum Cethibim. Pars posterior, in qua nonnulla Cethibim ex lingua Arabum explicantur. A.d. 30 Junii. Franequerae, Henricus Halma, 1725. * 4to: [4], 24 S. - Exx.: UB Amsterdam, PB Leeuwarden, OSzK Budapest, NK Debrecen.

N.B. Die vier Disputationen von Verestói und Csepregi sind später noch Man vergleiche dazu auch: Jacob van Sluis - Ferenc Postma, Herman Alexander Röell (1653-1718) und seine ungarischen Studenten, Szeged 1990. 136

István Török, A kolozsvári Ev. Ref. Collegium története ('Die Geschichte des protestantischen Collegiums in Kolozsvár/Klausenburg') [I-III], Kolozsvár 1905.

185

abgedruckt worden in: A. Schultens, J.J. Schultens und N.G. Schroeder, Sylloge dissertationum philologico-exegeticarum, Teil I, Leidae-Leovardiae 1772, resp. S. 1-119 und S. 121-177. Von Huszti: 1. Disputatio decimaquinta, decimasexta et decimaseptima ad origines hebraeas. Praemissa vindiciis earundem adversus cl. Driessenium. Ad diem 19, 22 et 26 Junii. Lugduni Batavorum, Samuel Luchtmans, 1737. * 4to: [4], 41, [3] S. - Exx.: SB Leeuwarden, KB Den Haag, UB Leiden. N.B. Siehe unten die Disputation von Paullus Gyöngyössi (1733). 2. Dissertatio philologica de linguae hebraeae synonymis ex origine illustrandis. Ad dies 18 et 25 Junii. Lugduni Batavorum, Samuel Luchtmans, 1738. * 4to: [4], 62, [2] S. - Exx.: UB Amsterdam, UB Leiden, TB Tîrgu Mure . N.B. Diese Disputation von Huszti von 1738 ist ebenfalls abgedruckt in: A. Schultens, J.J. Schultens und N.G. Schroeder, op. cit., Teil I, S. 197-235. Außerdem kamen uns noch vier weitere Übungs-Disputationen von anderen ungarischen Studenten vor Augen, die ebenfalls unter Schultens verteidigt wurden. Weil es in allen Fällen um seltenes Material geht, folgen hier die Titel in chronologischer Ordnung, wobei stets der Name des Studenten/Respondenten — wie auf dem Titelblatt angegeben — voransteht. 1. Samuel Rima-Szombati, 'Transylvano-Hungarus': Dissertatio philologico-theologica de lege asylorum mosaicorum. A.d. 1 April. Franequerae, Henricus Halma, 1724. * 4to: [4], 64, [6] S. - Exx.: UB Amsterdam, PB Leeuwarden, UB Leiden, NK Sárospatak, TB Tîrgu Mure .

2. Samuel P. Kolosvári, 'Transylvano Hungarus': Disputatio philologica tertia de linguae hebraeae hodiernis defectibus eorundemque resarciendorum tutissima ratione ac via. A.d. 23 Junii. Franequerae, Gulielmus Coulon, 1728. * 4to: [2], 65-114 S. - Exx.: PB Leeuwarden, KB Den Haag, TB Tîrgu Mure . 3. Johannes Mádi, 'Hungarus': Disputatio philologica quinta de linguae hebraeae hodiernis defectibus eorundemque resarciendorum tutissima ratione ac via. A.d. 19 Febr. Franequerae, Gulielmus Coulon, 1729. * 4to: [2], 165-222 S. - Exx.: PB Leeuwarden, KB Den Haag, NK Debrecen, NK Sárospatak, TB Tîrgu Mure .

N.B. Die Disputationen von Kolosvári und Mádi sind Teile einer Reihe von im ganzen sechs Disputationen. Die Reihe bildete später — inhaltlich unverändert — die Grundlage für Schultens' De defectibus hodiernis linguae hebraeae eorundemque resarciendorum tutissima via ac ratione. Originibus hebraicis subserviens opus, Franequerae 1731. Den Text der Disputationen

186

von Kolosvári und Mádi findet man hier auf den Seiten 65-112 und 165-221. Die Namen der sechs Studenten/Respondenten werden in dieser Gesamtausgabe jedoch nicht mehr erwähnt. 4. Paullus Gyöngyössi a Pettyen, 'Hungarus': Disputatio ad origines hebraeas quinta, sexta et septima. Ad diem 21 et 28 Novembris et 5 Decembris. Lugduni Batavorum, Samuel Luchtmans, 1733. * 4to: [2], 31, [3] S. - Ex.: KB Den Haag. N.B. Diese Disputation gehört zu derselben Reihe wie Husztis Disputation von 1737, s.o.. Diese Reihe bildete später die Grundlage von Schultens' Origines hebraeae, Tomus II, Lugduni Batavorum 1738 — man findet den Text von Gyöngyössis Disputation im Caput tertium, den von Huszti im Caput septimum. Der erste Teil [Tomus I] war schon 1724 in Franeker publiziert worden, auch hier ohne Nennung der Namen der betreffenden Studenten/Respondenten. Alle diese Beispiele machen deutlich, wie sehr man im fernen ungarischen Land wissenschaftlich auf der Höhe war von den Entwicklungen in den orientalistischen Studien, wie sie bei uns in den Niederlanden durch Schultens in Gang gesetzt worden waren. Aber das nicht allein: die Beispiele unterstreichen zugleich, wie man von ungarischer Seite direkt, aktiv daran beteiligt war. Ob man in diesem Zusammenhang jedoch von einem eigenen, inhaltlichen 'Beitrag' sprechen kann, muß man anzweifeln. Es geht ja in allen Fällen um Übungs-Disputationen, von denen Schultens ohne Frage der auctor intellectualis gewesen ist: die späteren Gesamtausgaben — unter dessen eigenem Namen — lassen an Deutlichkeit kaum etwas zu wünschen übrig. Weil die verschiedenen Collegia immer 'die Besten der Schule' zu Studien in die Republik reisen ließen, blieb man auch gut informiert. Die Studenten hatten obendrein die Aufgabe, so viele — wissenschaftliche — Bücher wie möglich mitzubringen. So fand auch Schultens' späteres Werk seinen Weg ins ferne Siebenbürgen. Und in seinen Fußstapfen das Werk von vielen seiner Jünger und Geistesverwandten: die Vertreter der nach ihm genannten Schola Schultensiana. Umgekehrt — das dürfte deutlich sein — ergriffen ungarische Hebraisten die Möglichkeit, ihr Werk im Westen 137 zu veröffentlichen, wenn u.a. durch politische Wirren die Mittel dazu im eigenen Land fehlten. Von den sieben 'extern' erschienenen Grammatiken — s.o. — meinen wir hierbei vor allem 137

S. z.B. István Heimlich (Hrsg.), Nederlanders en Hongaren. Ontmoetingen tussen twee volken. / The Dutch and Hungarians. Contacts between Two Peoples, Budapest 1987; s. in diesem Band vor allem die Beiträge von: Erzsébet Soltész, 'Hungarica Prints Published in the Netherlands', S. 28-40; Sándor Ladányi, 'Hongaarse studenten aan Nederlandse universiteiten' ('Ungarische Studenten an den niederländischen Universitäten'), S. 72-83.

187

die drei, die bei uns in den Niederlanden gedruckt wurden. Davon ist unzweifelhaft die Schola hebraica, Utrecht 1654, von der Hand des Georgius Csipkés von Komárom, die bekannteste — man vergleiche dazu z.B. Jac. Zwarts, De Hebreeuwsche typografie van Utrecht, Utrecht 1938, und die vor einigen Jahren erschienene (1979 verteidigte) 'kirchengeschichtliche Dissertation' von Mihály Márkus, Komáromi Csipkés György. Egyháztörténeti értekezés, Budapest 1990. 138 Daß von dieser Grammatik im selben Jahr zwei verschiedene Utrechter Ausgaben erschienen, wird bei Strbik nicht erwähnt.139 Die zwei in Franeker gedruckten Grammatiken — auf die wir später noch zurückzukommen hoffen — sind viel weniger bekannt geworden. Es geht hier um die Brevis institutio ad cognitionem linguae hebraicae (1643), 140 geschrieben von Paulus Veszelin von Kis-Marja, und um Michael Szathmár-Némethis Tyrocinium hebraicum (1667).141 So wie Csipkés' Grammatik waren auch diese beiden Lehrbücher bestimmt für den Hebräischunterricht an den protestantischen Collegia: 'usui Scholarum Hungaricarum', und geschrieben 'in usum Philohebraeorum nostrae Gentis'. Damit beschließen wir unseren Gang durch Strbiks Material aus der Zeit bis 1790. Doch sind wir so frei, hier noch einige kritische Fragen folgen zu lassen. Die erste Frage betrifft die Datierung von Esaias Pilariks Summarium linguae sanctae, erschienen zu Wittenberg. Es ist unklar, warum Strbik sich für 1667 als Erscheinungsjahr entscheidet und nicht — mit vielen anderen — bei 1677 bleibt. Hinzu kommt noch die grundsätzliche Frage, ob man diese Grammatik überhaupt Pilarik zuschreiben darf. Wer den Titel näher betrachtet, kann jedoch feststellen, daß es um eine Übungs-Disputation geht, verteidigt unter Leitung von Joh. Wilh. Hilliger. Wir brauchen hier nicht zu wiederholen, was oben bezüglich der Autorschaft bei dergleichen Disputationen festgestellt wurde. In den klassischen Bibliographien von Fürst (I, 393) und Steinschneider (Nr. 892) finden wir dieses Buch denn auch zu Recht unter Hilligers eigenem Namen aufgeführt. Das macht seinen Status in Strbiks Studie zumindest fragwürdig. Inwiefern Strbiks Übersicht bis 1790 Anspruch auf Vollständigkeit erheben kann, ist schließlich noch eine andere Frage. So haben wir uns gefragt, warum man in diesem Zusammenhang zum Beispiel vorbeigeht an den Verdiensten von Samuel Kaposi (1660-1713). Als Professor 138

139 140 141

S. zu Georgius Csipkés von Komárom auch den interessanten Beitrag von Mária Lanzeritsch, 'Komáromi Csipkés György: Oratio Hebraea [Utrecht 1651]', in: Acta Iuvenum [ELTE-Publikation, Budapest], I (1984), S. 7-31. S. die Illustration in: Alef Beet, III/2 (1993), S. 42. Man vergleiche dazu: RMK III 1904. Exx.: RK Budapest, BB Sibiu, BM Sighi oara. Man vergleiche dazu: RMK III 1604. Exx.: NK Debrecen, NK Sárospatak. Man vergleiche dazu: RMK III 2386.

188

am schon oben genannten illustren Collegium zu Gyulafehérvár veröffentlichte er 1698 ein Memoriale hebraicum, danach ein Breviarium biblicum 1699. Beide Büchlein — bestimmt für diejenigen, 'qui studio linguae sanctae delectantur' — erschienen in Kolozsvár bei Nicolaus Kis. Man findet die Illustrationen und Beschreibungen bei: György Haiman, op. cit., 306-307 und 336, bzw. 394 (Nr. 56) und 396-397 (Nr. 69). III. Nach 1790 sieht das Bild vollkommen anders aus. Der Zeitabschnitt der 'Auslandsstudien' ist nahezu zuende, und man besinnt sich nun 'intern' auf bessere Mittel für den eigenen Unterricht. So beginnt innerhalb der ungarischen Welt der Strom Hebräischer Grammatiken nach 1790 erst richtig zu fließen. Wie wir gesehen haben, waren es bis dahin nur protestantische Autoren gewesen, die die Hebraica Veritas hochhielten — mit Ausnahme von Innocentius A. Fessler (1756-1839), der übrigens 1791 die Mutterkirche verließ und zum Protestantismus übertrat. Nach 1790 beginnt man auch auf römisch-katholische Seite mehr Wert auf das Studium des Hebräischen zu legen: es erschienen nun hintereinander Grammatiken von Adamus Kaszaniczki (1791), Josephus M. Engstler (1795),142 Norbertus Schreier (1804), Georgius Czuppon (1804) und Joannes N. Alber (1807). In diesem Zusammenhang mag man wohl zu Recht von einem Bruch mit der Vergangenheit sprechen, mit der Zeit der sogenannten Gegen-Reformation. Wie sehr in dieser Zeit hebräische Sprachstudien vernachlässigt wurden, geht noch einmal deutlich hervor aus einer kürzlich erschienenen Studie über die Buchproduktion der wichtigen Jesuiten-Presse in Kassa (heute Košice, in der Slowakei): unter den vielen Hunderten Titeln, die hier von 1716 bis 1773 gedruckt wurden, findet man keine einzige hebräische Studie oder Grammatik — siehe hierzu: Ilona Pavercsik, A Kassai könyvek útja. A nyomdától az olvasóig, Budapest 1992.143 Die erste Hebräische Grammatik von protestantischer Hand aus dieser Zeit stammt von Samuel Zsigmondy (1788-1833). 144 Er publiziert 1828 seine 142

143

144

Strbik erwähnt (S. 41) die 2. Auflage — 'curis secundis' — von Engstlers Grammatik, die 1795 in Eger (Erlau) publiziert wurde. Aber 1778 war auch in Wien bereits eine zweite Auflage veröffentlicht worden — man vergleiche dazu: Steinschneider, Nr. 565/b (Zusätze und Berichtigungen, S. 25). Es folgt hier eine Beschreibung dieses — offensichtlich seltenen — Druckes, entsprechend dem neulich erworbenen Exemplar des Verfassers: Josephus Mathias Engstler [S.J.], Institutiones linguae sacrae curis secundis. Accedit appendix de dialecto chaldaica et lexidion vocum hebraicarum, Viennae, Literis Schulzianis, 1778. In 8vo: [8], 202 S. (mit drei Tabellen: 'Tabula pronominum', 'Tabula affixorum' und 'Tabula numerorum'). Die 1. Auflage sollte 1758 in Graz veröffentlicht sein. Die Wiener Ausgabe 1778 ist zweifellos die Vorlage der Erlauer gewesen: Agriae, Typis Episcopalibus, 1795. 'Der Weg der Kaschauer Bücher von der Druckerei bis zum Leser, 1716-1773', s. auch dazu die deutsche Zusammenfassung, S. 286-287. Man vergleiche dazu Stanislaus Segert (Hrsg.), Studia semitica philologica necnon philosophica

189

Grammatica hebraea, usui scholarum accommodata, in der er nicht nur auf ältere Grammatiker zurückgreift — darunter 'unser' Nicolaus G. Schroeder — , sondern auch die neueren Erkenntnisse des bekannten deutschen Hebraisten Wilhelm Gesenius (1786-1842) aufnimmt. Damit markiert dieses Werk den Übergang zu einer neuen Phase der ungarischen Hebraistik, in der man die 'holländische Richtung' verläßt und bewußt Anschluß sucht an Gesenius und dessen Schüler und Geistesverwandte. Aber auch noch in einem anderen Sinn bildet das Buch einen Markierungspunkt: es ist gleichzeitig die letzte Hebräische Grammatik von protestantischer Seite, die in Latein geschrieben ist. Von nun an publiziert man in Ungarisch: von János Somosy (1832/1833), Mór Ballagi (1856) und Béla Pukánszky (1888/1895) bis zu Aladár Hornyánszky (1908), László Módis (1933), Kálmán Kállay (1949), Miklós Pálfy (1963), Kálmán Tóth (1980) und Dezs Karasszon (1983) — um hier konkret die meisten Namen zu nennen. Ungefähr gleichzeitig mit Zsigmondys Werk erblickt auch die erste Hebräische Grammatik von jüdischer Seite das Licht der Welt (1827/1829). Es geht hier um einen in Deutsch verfaßten Leitfaden der ebräischen Sprache, von M.E. Stern (1811-1873). Das Büchlein muß einem ansehnlichen Bedarf entsprochen haben: schon 1852 erscheint eine dritte, durch den Autor selbst erweiterte Auflage. Damit ist gleichzeitig die Zeit angegeben, in der auf jüdischer Seite der Strom von grammatischen Werken — hauptsächlich Schul-Grammatiken — in Fluß kam. Wurden diese auch anfänglich noch auf Deutsch geschrieben (H. Deutsch, 1859; W.A. Meisel, 1860; M. Ziltz, 1861), schon bald läßt auch hier das Ungarische von sich hören: als erste 'Probe' erscheint 1865 in Pest das schon genannte Werk von Stern, jetzt in einer Übersetzung und Bearbeitung von Izrael Bak. Schon 1867 wird die wieder aufgelegt in Pozsony (heute Bratislava, in der Slowakei), und darauf folgen noch einige Neuauflagen. Hiermit haben wir den Anfang einer langen, packenden — aber auch tragischen — Geschichte skizziert. Eine Geschichte, die sich anhand von Strbiks Bestandsaufnahme, die gerade was dieses Kapitel betrifft außergewöhnlich reich und detailliert ist, gespannt bis in unsere Tage verfolgen läßt. IV. 'Die semitische Philologie im Allgemeinen und die biblisch-hebräische und biblisch-aramäische Sprachwissenschaft im Besonderen war nie Lieblingsfach der ungarischen protestantischen Theologen', schrieb 1940 der beIoanni Bakoš dicata, Bratislava 1965; s. in dieser Festschrift vor allem die Beiträge von: Stanislav Segert, 'Zur Geschichte der Orientalistik in der Slowakei', S. 23-27; Karel Beránek, 'Das Hebräisch an den Universitäten Trnava und Košice', S. 29-32; Július Janko, 'Die Pflege des Hebräischen an den Lyzeen und Akademien in Bratislava und in anderen Orten der Slowakei', S. 33-49.

190

kannte — 1933 in Utrecht promovierte 145 — ungarische Alttestamentler László Pap.146 Durch unseren Beitrag hoffen wir diesen krassen Ausspruch doch wenigstens einigermaßen nuanciert zu haben. 'Grammatici' und 'Philohebraei' hat es unter den Ungarn doch viel mehr gegeben als aus der Anzahl gedruckter Grammatiken (Paps wichtigstes Kriterium) abgeleitet werden kann. 147 Das zeigt allein das zahlreiche handschriftliche Material, das bisher niemals gedruckt wurde und heutzutage noch in verschiedenen ungarischen (und rumänischen) Archiven gefunden wird. Zu schweigen von alldem, das — wenn nicht schon durch Kriegsgewalt — verloren gegangen oder abhanden gekommen ist. V. Zum Schluß: Wir können Andrea Strbik besonders dankbar sein für diese anregende Studie, die unter der Anleitung von Prof. Géza Komoróczy zustande kam und als interne ELTE-Publikation gedruckt wurde. Bibliographische Forschung über eine Periode von mehr als dreieinhalb Jahrhunderten ist bestimmt keine Sinekure, sicher nicht wenn es dabei auch noch um eine so komplexe Geschichte geht wie die des 'historischen' Ungarn. Gerade um des Letzteren willen ist es nach unserer Meinung denn auch zu beklagen, daß eine breitere historische Einbettung des gefundenen Materials unterblieben ist. Zwar erlaubt die interessante Reihe von Hebraisten-Portraits (13-31) uns einen ersten Blick auf diese Geschichte, aber viel mehr als eine Folge von 'Momentaufnahmen' ist es dann doch nicht. Ein wirkliches Bild von der durch politische Umstände stark wechselnden ungarischen Bildungssituation — und darin von der Position des Hebräischen — wird uns durch Strbiks Studie nicht geboten.

145 146

147

L.I. Pap, Das israelitische Neujahrsfest, Kampen 1933. László Pap, Das evangelisch-theologische Schrifttum in Ungarn: Die Wissenschaft vom Alten Testament, Halle/Saale 1940; Zitat S. 5. S. auch seine ausführliche 'Bibliographie' (S. 23-37), in der man verschiedene grammatische Werke von protestantischer Seite findet. Wenn man auch Paps Analyse 'zeitbedingt' nennen kann, von seinen Kriterien ausgehend, würde man aufgrund von Strbiks Bestandsaufnahme zu demselben Ergebnis kommen können. Daß man bei einer derartigen Analyse gleichwohl gehörig mit verschwundenem und/oder unveröffentlichtem Material zu rechnen hat, geht noch einmal hervor aus der 1804 in Pest (Pesthini) gedruckten Methodica grammaticae hebraeae institutio, von der Hand des römisch-katholischen Hebraisten Norbertus Schreier (1744-1811): am Schluß der Praefatio (S. 10) lesen wir, daß demnächst sein Lehrbuch Institutiones syntaxeos et etymologiae hebraicae herauskommen würde. Bis zum heutigen Tag haben wir dieses Buch weder bibliographisch noch archivarisch aufspüren können. S. dazu Moshe Carmilly [-Weinberger], 'The Development of Hebrew Language and Literature in Transylvania', in: Studia Judaica [Universitatea 'Babe -Bolyai', Cluj-Napoca], I (1991), 10-20; s. in dieser Zeitschrift auch den interessanten Beitrag von: Eugen Glück, 'Contributions toward the Spreading of the Judaic Culture in our Country [= Siebenbürgen]', 79-93. Man vergleiche hierzu: Nadia Badrus, 'References on the Jewish culture before 1700 in the Brukenthal Library [Sibiu]', in: Studia Judaica [idem], II (1993), 118-121.

191

Sollte eine offizielle Edition für den Buchhandel erwogen werden, dann haben wir hiermit ein erstes Desideratum vorgelegt. Als zweites würden wir für eine höhere bibliographische Norm plädieren. Die Beschreibungen und die Kollationierung des Materials lassen im allgemeinen noch zu viel zu wünschen übrig. Zu oft wird auch vermerkt, daß eine bestimmte Hebräische Grammatik einzig und allein aus den bestehenden Bibliographien ('csak bibliográfiákból') bekannt ist. Eine bibliographische Untersuchung wie diese muß nach unserer Meinung doch unabdingbar auf eigenem Augenschein beruhen. Außerdem wird sie nicht — wie es jetzt noch der Fall war — auf die fünf wichtigsten Bibliotheken des heutigen Ungarn beschränkt bleiben dürfen. Allein schon aus historischer Sicht wird man die Landesgrenzen weit hinter sich lassen müssen. Mit letzterem haben wir dann zugleich ein drittes Desideratum genannt. Alle diese Desiderata unterstreichen nur noch einmal die Wichtigkeit von Strbiks Bestandsaufnahme. Eine Bestandsaufnahme, wie sie für die Hebräischen Grammatiken in den Niederlanden noch immer aussteht. Herangezogene Bio-/Bibliographien József Szinnyei, Magyar írók élete és munkái ('Leben und Werke der ungarischen Schriftsteller') [I-XIV], Budapest 1891-1914; Reprint Budapest 1980-1981. Jen Zoványi - Sándor Ladányi (Hrsg.), Magyarországi Protestáns egyháztörténeti lexikon ('Kirchengeschichtliches Lexikon des Protestantismus in Ungarn'), Budapest 1977-3. Péter Ujvári, Zsidó lexikon ('Jüdisches Lexikon'), Budapest 1929; Reprint Budapest 1987. Julius Fürst, Bibliotheca Judaica [I-III], Leipzig 1849-1863; Reprint Hildesheim 1960. Moritz Steinschneider, Bibliographisches Handbuch über die theoretische und praktische Literatur für hebräische Sprachkunde, Leipzig 1859; Jerusalem 1937-2. Károly Szabó - Árpád Hellebrant, Régi Magyar Könyvtár ('Die altungarische Bibliothek'), Teil III/1-2, Budapest 1896-1898. — Abk.: RMK III. Besuchte Bibliotheken a. In den Niederlanden: KB Den Haag PB Leeuwarden SB Leeuwarden UB Amsterdam UB Leiden UB Utrecht

- Koninklijke Bibliotheek, Den Haag - Provinciale Bibliotheek, Leeuwarden - Stedelijke Bibliotheek, Leeuwarden - Universiteitsbibliotheek, Amsterdam - Universiteitsbibliotheek, Leiden - Universiteitsbibliotheek, Utrecht

b. In Ungarn: OSzK Budapest MTAK Budapest RK Budapest NK Debrecen NK Sárospatak

- Országos 'Széchényi' Könyvtár, Budapest - Magyar Tudományos Akadémia Könyvtára, Budapest - Ráday Kollégium Könyvtár, Budapest - Nagykönyvtár Ref. Kollégium, Debrecen - Nagykönyvtár Ref. Kollégium, Sárospatak

192

c. In Siebenbürgen/Rumänien: AB Cluj-Napoca BB Sibiu BM Sighi oara TB Tîrgu Mure

- Biblioteca Academiei [Filiala Cluj], Cluj-Napoca - Biblioteca documentara 'Brukenthal', Sibiu - Biblioteca Municipala, Sighi oara - Biblioteca documentara 'Teleki', Tîrgu Mure

* Dr.

István Karasszon (Ref. Theol. Akadémia, Budapest) machte mich auf die Studie von Andrea Strbik aufmerksam und schickte mir Xerox-Kopien zu (Brief vom 9.9.1993); Frau Drs. Froukje de Hoop und Frau Ru ica S. Maraš (Cluj-Napoca/Budapest) besorgten mir viel schwierig zu findende Literatur. Ich möchte ihnen allen herzlich danken für ihre Hilfe und ihre Anregungen. Doz. Wolfgang Schneider (Wuppertal) möchte ich herzlich danken für seine deutsche Übersetzung. Die niederländische Originalfassung — 'Hebreeuwse grammatica's van Hongaarse hand, 1635-1992. Beschouwingen n.a.v. een recente inventarisatie van A. Strbik' — wurde publiziert in: Alef Beet, III/2 (Dezember 1993), 33-42. Der Text wurde nachher einigermaßen erweitert und publiziert in: Studia Rosenthaliana, XXVIII/2 (1994), 177-189.

193

Een leviet en zijn broeders Eep Talstra, Amsterdam

0. Een geleerde reiziger De betekenis van het woord 'peregrinatio' hoeft aan de jubilaris aan wie dit artikel is opgedragen, niet te worden uitgelegd. Eerder het omgekeerde is het geval. Uit eigen ervaring heb ik mogen waarnemen hoe Ferenc Postma al vroeg vertrouwd raakte met het verschijnsel 'peregrinatio' en de speciale wijding daarvan ook aan anderen demonstreerde. Eerst was daar zijn vertrek uit Middelstum, het dorp van onze vroege jaren in Groningen, naar het verre Friesland. Daarna kwamen onze wegen weer veel dichter bij elkaar, toen wij beiden in 1966 de stap waagden naar het nog verder gelegen Amsterdam om daar theologie en Semietische talen te studeren aan de Vrije Universiteit. Maar voor Ferenc Postma was Amsterdam al gauw toch weer niet ver genoeg. De liefde voor de vroegere universiteit van Friesland in Franeker, in combinatie met de oude banden met Hongarije, betekende dat weer nieuwe trajecten aan de 'peregrinatio' werden toegevoegd, nu naar talloze bibliotheken en theologische academies in centraal Europa. Toch bleef Amsterdam steeds de thuisbasis, waar de vele taken en talen samen kwamen: Fries en Gronings, Hebreeuws en Aramees, Nederlands en Hongaars. Enige tijd na ons beider afstuderen kwam de samenwerking in het project van de Werkgroep Informatica tot stand, die leidde tot vele jaren van computer-ondersteund tekst- en taal-onderzoek in verschillende projecten. Aan het begin stond de opbouw van de databank Oude Testament door middel van de morfologische analyse van alle Hebreeuwse en Arameese woorden.148 In de huidige fase gaat het om de verdere grammaticale analyse van de teksten met het oog op de uitbreiding van de bijbelse tekst-databank met mogelijkheden voor struktuuranalyse.

148 E. Talstra en F. Postma, 'On Texts and Tools. A short History of the "Werkgroep Informatica" ', in: E. Talstra (ed.), Computer assisted analysis of Biblical Texts. Proceedings of the Workshop held at the occasion of the 10th Anniversary of the "Werkgroep Informatica" in Amsterdam, November 5 6, 1987, Applicatio 7, Amsterdam 1989, 10-28.

194

Het leek mij passend om voor de bijdrage aan deze bundel een tekst te bespreken, waaraan ten minste twee dingen kunnen worden geïllustreerd. Allereerst was het natuurlijk belangrijk om zichtbaar te kunnen maken, hoe de tekst-databank waaraan Ferenc Postma zo lange tijd en zo substantieel heeft bijgedragen, als een nuttig instrument voor exegetisch werk kan worden gebruikt. Maar minstens zo belangrijk ook de 'peregrinatio' mocht niet ontbreken. Dat bracht mij bij de leviet uit Deuteronomium 18, de reizende en trekkende leraar in Israël, een arbeider die naar het oordeel van deze tekst zijn loon waardig is. I. Deuteronomium 18: 6-8 6. En in het geval een leviet uit een van je steden ergens in Israël waar hij als vreemdeling verblijft, wil komen en geheel uit eigen verlangen komt naar de plaats die JHWH heeft verkozen 7. en hij verzorgt de eredienst in de naam van JHWH, zijn God, net als zijn levitische broeders, die daar dienst doen, 8. dan moeten ze precies hetzelfde aandeel krijgen om van te leven, zonder dat rekening wordt gehouden met iemands inkomsten uit familiebezit.' Wie de verzen 6 tot 8 van Deuteronomium 18 leest en wil vertalen, wordt al gauw met enkele vragen geconfronteerd. Er zijn verschillende interpretaties van deze paragraaf mogelijk. Waarop ligt hier de nadruk? Gaat het om de toestemming voor alle levieten tot deelname aan de offerdienst in het centrale heiligdom (vers 6 en 7), òf gaat het om een regeling voor de inkomsten van alle levieten die in het ene heiligdom dienst doen, ongeacht hun plaats van herkomst (vers 8)? De exegetische en theologische discussie over deze tekst heeft duidelijk historisch-kritische vragen als achtergrond. Het is echter in de exegese — terecht — niet meer vanzelfsprekend om bij de uitleg van een tekst direct bij die achtergrond te beginnen. Het lezen en herlezen van de tekst zelf is de eerste taak van de exegese. Begint men aan die kant, dan blijkt, dat de verschillende meningen over Deut. 18: 6-8 kunnen worden herleid (in ieder geval gedeeltelijk) tot de verschillende antwoorden die mogelijk zijn op een beslissende grammaticale vraag, namelijk: waar begint de conclusie? Dat wil zeggen, waar staat de nazin die hoort bij de openingszin ? Is het in vers 6, bij ? In vers 7, bij ? Of in de asyndetisch verbonden zin in vers 8:   ? Onder de exegeten en vertalers zijn representanten van al deze drie posities te vinden. De verschillende grammaticale analyses leiden dan ook tot een gevarieerd aanbod aan vertalingen. Enkele voorbeelden:

195

a. De nazin staat in vers 6 (GNB 149): 'Stel dat een leviet niet is verbonden aan het heiligdom..., dan mag hij zo vaak als hij wil, naar het heiligdom gaan en er de eredienst verrichten'. b. De nazin staat in vers 7 (RSV150; KBS151; NIV152; LV153; Buber154; Labuschagne155; Wijngaards156; Ridderbos157). Als voorbeeld geef ik de vertaling van Labuschagne en die van de Revised Standard Version: 'En wanneer een leviet uit een van de Israëlietische steden (...) wenst te komen (...), dan mag hij de dienst van de Naam verrichten...'.'And if a Levite comes from any of your towns out of all Israel... then he may minister in the name of the Lord his God...' c. De nazin staat in vers 8 (SV158; NBG159; NEB160; Driver161; Hulst162). Als voorbeeld geef ik de vertaling van Hulst en die van de New English 149 Groot Nieuws Bijbel, Boxtel / Haarlem 1986. 150 The Holy Bible. Revised Standard version, New York / Glasgow / Toronto, 1952 / 1971. 151 Willibrord vertaling, Boxtel 1975. 152 The Holy Bible. New International Version, Grand Rapids 1973, 1978, 1984. 153 De Bijbel naar de Leidsche Vertaling, Amsterdam, z.j. 154 Die Schriftwerke verdeutscht von Martin Buber, Köln 1962, 306 f. 155 C.J. Labuschagne, Deuteronomium deel 1B, (POT), Nijkerk 1987. 156 J. Wijngaards, Deuteronomium, uit de grondtekst vertaald en uitgelegd (BOT), Roermond 1971. 157 J. Ridderbos, Het boek Deuteronomium II (KV), Kampen 1951. 158 Statenvertaling, (Uitgave Nederlands Bijbelgenootschap), Haarlem 1977. 159 Bijbel. Vertaling in opdracht van het Nederlands Bijbelgenootschap, Amsterdam 1951. 160 The New English Bible, Oxford / Cambridge 1961, 1971. 161 Driver, S.R., A Critical and Exegetical Commentary on Deuteronomy (ICC), Edinburgh, 19013. 162 R. Hulst, Het karakter van den cultus in Deuteronomium, Groningen 1938, 60 vv.; vergelijk 136 vv.

196

Bible: 'gesteld, dat een leviet uit één uwer poorten, uit gansch Israël (...), zal komen en, naar de begeerte van zijn hart, zal gaan naar de plaats (...) en zal dienen, dan zal hij een gelijk aandeel (als zij) genieten...'. 'When a levite comes from any settlement in Israel, ... , if he comes in the eagerness of his heart and ministers... , he shall have an equal share of food with them...'. Een meerderheid onder de vertalers en commentatoren kiest voor een vertaling van het tweede type. Ook de vertaling van de Groot Nieuws Bijbel kan daar goed mee vergeleken worden, althans beter dan met de derde vertaalmogelijkheid. Deze voorkeur voor een vertaling waarbij de conclusie in vers 7 wordt gevonden, betekent, dat de tekst wordt gelezen als een tekst die toestemming geeft aan die levieten die niet in het centrale heiligdom, namelijk Jeruzalem, werken, om toch daar dienst te kunnen doen, wanneer zij dat wensen. De vraag die men daarbij moet stellen, is of deze keuze gezien vanuit de Hebreeuwse syntaxis wel terecht is. Mijns inziens hangt deze wijze van lezen namelijk veel meer samen met een literair-kritische opvatting van de tekst, dan met een linguïstisch gerichte, tekstuele analyse. Het gaat om de klassieke, literair-kritische opvatting, dat de regeling voor de levieten in Deut. 18 in nauw verband staat met de reformatie van koning Josia. Met de levieten die naar het centrale heiligdom komen, zouden dan de hoogtepriesters zijn bedoeld, die in allerlei heiligdommen in Israël de offerdienst verzorgden, maar door de centralisatie van de cultus hun taak verloren hadden. Dit standpunt wordt duidelijk verwoord door bijvoorbeeld F. Puukko.163 Een disussiepunt dat vervolgens door deze visie wordt opgeroepen, is dat, anders dan de tekst in Deut. 18 kennelijk voorschrijft, koning Josia deze hoogtepriesters geen toestemming gaf om dienst te doen in het centrale heiligdom (2 Koningen 23: 8 vv.). Men moet dan een antwoord vinden op de vraag: waarom heeft Josia de aanwijzingen van het pas hervonden wetboek niet willen of kunnen volgen? Probeert men daarentegen de tekst te interpreteren, zonder te beginnen bij deze historische positionering, dan komen de grammaticale vragen op de voorgrond te staan. De eerste grammaticale vraag is of de WeQatal-constructie,  een modale vertaling, zoals die bij keuzemogelijheid a en b wordt gegeven, wel ondersteunt: 'dan mag hij dienst doen'. De tweede grammaticale vraag is, of er door de keuze voor deze vertaalmogelijkheid wel recht wordt gedaan aan de laatste zin uit de constructie. Als deze asyndetisch verbonden yiqtol-zin, met op de eerste positie de woordgroep die de vergelijking aangeeft:  , apart moet blijven staan, wat is dan nog de functie ervan? Tot mijn vreugde vond ik een voorstel tot vertaling van een geleerde, die de Groningse achtergrond met de jubilaris deelt en ook dezelfde vertrouwdheid 163 F. Puukko, Das Deuteronomium. Eine literarkritische Untersuching (BWAT 5), Leipzig 1910, 66: 'daß hier mit den Leviten, die offenbar von den in Jerusalem "vor Jahve stehenden" d.h. dort amtierenden Priestern unterscheiden werden, keine anderen als die früheren Höhenpriester gemeint sein können, darf als sicher angesehen werden'. Vergelijk 236, 248.

197

kent met de Schriften en de talloze grotere en kleinere puzzels die horen bij het werk van de bijbelvertaler: A.R. Hulst. In zijn dissertatie over Deuteronomium, die hij in 1938 in Groningen verdedigde 164, is Hulst zeer helder over de opbouw van de tekst in 18: 6 vv.: 'Het gaat niet zoozeer om de vraag of een leviet priesterlijken dienst mag verrichten, doch om te laten uitkomen, dat hij, wanneer (...) een gelijk aandeel geniet.' Interessant is, dat ook de Statenvertaling — men zou geneigd zijn te zeggen: nog niet gehinderd door louter historisch-kritische vraagstellingen — voor de derde mogelijkheid kiest: 6. Voorts wanneer een Leviet zal komen... en hij komt... 7. En hij dienen zal...; 8. Zoo zullen zij een gelijk deel eten... Maar anders dan men misschien zou verwachten, ook Driver komt in zijn commentaar op Deuteronomium165 tot hetzelfde standpunt: 'And if a levite come... and come with all his desire... and ministers in the name..., they shall eat...', terwijl Waltke en O'Connor in hun Syntax166 voor de tweede interpretatiemogelijkheid kiezen. Dat betekent, dat een voorkeur voor literair-kritisch tekstonderzoek wel vaak samengaat met een keuze voor interpretatiemogelijkheid twee, maar niet altijd. Ook recente commentaren tonen geen eenstemmigheid in hun interpretaties. 167 De verschillen van opvatting maken het zinvol om nog eens goed te zoeken naar grammaticale gegevens die kunnen helpen bij het nemen van een beslissing. Hier kan de tekstdatabank Oude Testament goede diensten bewijzen. II. Zoeken in de databank Meer dan menige andere onderzoeker weet Postma uit eigen ervaring, dat computers bij tekstonderzoek niet zomaar zelfstandig met verstandige grammaticale voorstellen komen. Op dat punt is er nog veel onderzoek en 164 Vergelijk noot 15. 165 A.w., 217. 166 B. Waltke and M. O'Connor, Biblical Hebrew Syntax, Winona Lake 1991, 526. In noot 24 staat een kritische verwijzing naar R.K. Duke, 'The portion of the Levite', in: Journal of Biblical Literature, 106 1987, 193-201. Duke is van mening, dat niet de WeQatal-zin in vers 7, maar de yiqtol-zin in vers 8 de apodosis is. 167 G. Braulik, Deuteronomium II (16,18 - 34,12) (Die neue Echter Bibel. Kommentar zum Alten Testament mit der Einheitsübersetzung), Würzburg 1992, 132 vv. relativeert de identificatie van levieten en hoogtepriesters; I. Cairns, Word and Presence. A Commentary on the Book of Deuteronomy (International Theological Commentary), Grand Rapids: Eerdmans, 1992, 170 legt wel expliciet de verbinding met 2 Kon. 23.

198

experiment nodig. Maar wat al wel heel goed kan met een computer, is het materiaal verzamelen dat kan helpen bij het nemen van een beslissing. Wat we vooral nodig hebben zijn meer voorbeelden van Hebreeuwse tekstconstructies zoals die in Deut. 18: 6-8: conditionele constructies bestaande uit de conjunctie  (+) gevolgd door een (of meer) WeQatal-zin(nen) en een jiQtol-zin als conclusie. Zulke voorbeelden bestaan in ieder geval wel. Ik noteer er hier alvast een van Numeri 9: 14                       

Maar hoe kunnen zulke gegevens worden verzameld? Een instrument dat nu beschikbaar is, is het computerprogramma Quest168 dat de oudtestamentische tekst-databank, die mede door de bijdrage van Ferenc Postma tot stand kwam, kan doorzoeken om taalkundige gegevens te verzamelen. Het is de taak van de gebruiker een zoekopdracht te formuleren, waarmee het programma aan het werk kan. Doorgaans is dat een zaak van experimenteren en een paar keer proberen tot een effectieve vraagstelling is gevonden. Immers, er is (nog) geen databank waarin men op een abstract niveau direct naar voorwaarden of conclusies in een tekst kan zoeken. De gebruiker moet met zijn zoekopdrachten dichter bij de feitelijke tekst blijven. Dat kan bijvoorbeeld door een vraag te formuleren van het type: Zoek naar teksten met zinnen met dezelfde verschijnselen als die voorkomen in de openingszin in Deut. 18: 6, namelijk de protasis:  +  + jiQtol. Formuleert men zo'n zoekopdracht op de manier die het programma Quest voorschrijft, dan ziet deze er als volgt uit: % filename:WeKJ.T % START QUERY Definitions domain bible Topograph [clause_atom [word lexeme "W" ] [word lexeme "KJ" ] [word verbal_tense imperfect ] ] Commands Mark ( 1, word 1) Mark ( 2, word 3)

de naam van de zoekvraag het tekstdomein waarbinnen moet worden gezocht de eigenlijke zoekvraag zoek zinnen met daarbinnen: het woord  het woord  een imperfectum vorm aanwijzingen voor de presentatie op het scherm: markeer woord 1 van de gevonden constructie markeer woord 3 van de gevonden constructie

168 E. Talstra, Chr. Hardmeier and J.A. Groves (ed.), Quest. Electronic Concordance Applications for the Hebrew Bible (data base and retrieval software), Haarlem 1992.

199

; Een selectie uit de resultaten:

Topname WeKJ.top 01-11-1994 23:39

                                

Ex 12: 48 Ex 21: 7

           

Ex 21: 14

            

Ex 21: 20

                      

Ex 21: 22

               

Ex 21: 26

                   

Ex 21: 28

                

Ex 21: 33

        

Ex 21: 34

Voorts: Leviticus 19: 23,33; 22: 29; 25: 39,47; Numeri 9: 14; Deuteronomium 14: 24; 15: 13,21; 18: 6; 19: 11; 21: 22. De conclusie uit dit materiaal kan zijn, dat het juist in wetsteksten niet ongebruikelijk is een conditionele constructie te beginnen met  +  + jiQtol. Leest men de voorbeelden door, dan blijkt het ook heel goed mogelijk te zijn om zo'n Hebreeuwse constructie voort te zetten met WeQatal en te beëindigen met een asyndetische jiQtol-zin. De vertaling van een WeQatal  of  in Deut. 18: 6 vv. met een vorm van mogen ligt niet voor de hand. Zo'n weergave kan aantrekkelijk zijn in de vertaling van Exodus 12: 48 en Numeri 9: 14, maar dan brengt men de notie van 'toestemming' al in deze teksten in, terwijl dat bij de WeQatal-vormen in de andere voorbeeldteksten niet past. Het is consequenter om alle WeQatal vormen als consecutieve vorm en niet als 'toestemming' te vertalen. Deze gegevens impliceren, dat de derde vertaalmogelijkheid, zoals die onder meer werd verdedigd door Hulst, goede papieren heeft. Maar, we moeten nog een tweede vraag stellen. Nu gaat het om een vraag, die is gebaseerd op kenmerken van de tekst in Deut. 18: 8. Zijn er meer

200

teksten met een constructie van het type: -nomen + jiQtol, die men als apodosis kan lezen? Direct vragen naar een 'apodosis' gaat niet, maar naar de genoemde grammaticale vormen kunnen wel worden gezocht. De zoekvraag:

% filename:KnmIpf.TOP % START QUERY Definitions domain bible Topograph [clause_atom [word lexeme "K" [word part_of_speech noun ] [word verbal_tense imperfect ] Commands Mark ( 1, word 1) Mark ( 2, word 3) ; Een selectie uit de resultaten:

] ]

Topname KnmIpf.top 01-11-1994 22:28

         

Lev 25: 40

       

Lev 27: 17

       

Dtn 18: 8

         

Jer 15: 19

                      

Ez

33: 20

          

Joël 2: 7

          

Ps

82: 7

De conclusie uit dit materiaal is, dat er inderdaad voorbeelden bestaan van de constructie die werd gezocht: zinnen die beginnen met een

201

-voorzetsel-groep. Er zijn er ook die worden gebruikt na een conditionele

zin (Leviticus 27: 17 en Jeremia 15: 19), maar het zijn niet veel. Dat ligt ook wel voor de hand, omdat eigenlijk nogal strikte parallellen met Deuteronomium 18: 8 zijn gevraagd. In een breder grammaticaal onderzoek zou er verder kunnen worden gezocht met minder strikte criteria, bijvoorbeeld zinnen met  of , maar dan zonder  gezocht, en naar zinnen met andere voorzetsel-groepen dan alleen die met  op de positie voor de jiQtol-vorm. Voor het moment is het voldoende om vast te stellen dat er voor de interpretatie van Hulst goede argumenten zijn. Er is geen grammaticale reden om de asyndetische jiQtol-zin in Deuteronomium 18: 8 apart te laten staan. Deze zin kan, overeenkomstig de analoge constructies elders, gelezen worden als de eigenlijke apodosis. Inhoudelijk betekent dit, dat de tekst een regeling geeft voor de inkomsten der levieten, en niet gelezen moet worden als een toestemming voor levieten (opgevat als hoogtepriesters) naar Jeruzalem te komen om daar dienst te doen. Dit voorbeeld heeft, naar ik hoop, laten zien dat een computer een goed instrument kan zijn voor het verzamelen van taalkundige gegevens en daardoor ook een goed instrument wordt voor het ordenen van de methoden van tekstuitleg. De taalkundige benadering van de teksten gaat voorop. Grammaticale gegevens leveren niet een definitieve interpretatie, maar wel het vergelijkingsmateriaal waarop men een redenering kan baseren. Een tekst-databank van Bijbeltekst geeft de mogelijkheid om interpretatieverschillen eerst te herleiden tot meetbare verschillen in taalkundige beslissingen. Zo kan de exegeet dit instrument gebruiken om een voorstel te doen op grond van de kennis van syntax en woordenboek. Daarna moet natuurlijk alsnog worden getoetst wat het effect of de zin zou kunnen zijn van zo'n voorstel in historisch en theologisch opzicht. Dan komt de filoloog en theoloog in beeld. Er zijn niet veel exegeten of filologen, die kwaliteiten hebben op beide terreinen. Maar het is geen waagstuk om de vijftig-jarige jubilaris te feliciteren met het gelukkige bezit van beide talenten: het talent van de geduldige acribie om mee te bouwen aan analytische instrumenten zoals een Hebreeuwse tekst-databank én het talent van een werkelijk ontembare studie-zin, waar het gaat om de inhoud van de teksten, de historische achtergronden en de creativiteit van de vele generaties schriftgeleerden, die ons voorgingen in de overlevering en de uitleg van de Schriften.

Dr. E. Talstra is bijzonder hoogleraar Alfa-informatica aan de Theologische Faculteit van de Vrije Universiteit te Amsterdam (Werkgroep Informatica).

202

203

Een merkwaardige werkwoordsvorm in een merkwaardige profetie Kálmán Tóth, Budapest

I. De merkwaardige profetie I.1. De profetie, die hier zal behandeld worden, staat in Hosea 13: 14. En de merkwaardige werkwoordsvorm, die in de tweede helft van het vers twee keer voorkomt, is het hebreeuwse woord . De tekst van dit vers lezen we in de Statenvertaling als volgt: '/Doch/ ik zal hen van het geweld der hel verlossen, Ik zal ze vrijmaken van den dood; o dood! waar zijn uw pestilentiën? hel! waar is uw verderf? Berouw zal van Mijn ogen verborgen zijn.' In de kanttekeningen worden hier twee verklarende zinnen toegevoegd. Tot de eerste helft de volgende: 'Hier voegt de Heere wederom tussen in een schone Evangelische genadebelofte, tot troost zijner uitverkorenen en boetvaardigen...' En tot de tweede: 'De zin is: Ik zal mijn uitverkoren Israël door den Messias Jezus Christus, verlossen van al hun geestelijke vijanden en uit den dood, die het geweld over hen had door de zonde, doen opgaan tot de heerlijkheid van het eeuwige leven.'169 Als we nu dezelfde tekst in de nieuwe vertaling van het Nederlands Bijbelgenootschap lezen, krijgen we daar de volgende variant: 'Zou ik hen uit de macht van het dodenrijk bevrijden, van den dood loskopen? Dood, waar zijn uw pestziekten, dodenrijk, waar is uw verderf? Mijn oog kent geen medelijden.' Een latere uitgave van deze vertaling, voorzien van kanttekeningen, voegt hier de volgende verklaringen aan toe: 'Op deze vragen wordt natuurlijk een ontkennend antwoord verwacht; dat is God stellig niet van plan te doen. Integendeel!' En dan: '... God ontbiedt alle krachten van het dodenrijk om zijn volk te treffen en te verwoesten.'170 I.2. Het is dadelijk te merken, dat de interpretaties in de twee vertalingen geheel van elkaar afwijken. De Statenvertaling declareert: 'Ik zal hen verlossen!' De vertaling van het Nederlandsch Bijbelgenootschap vraagt: 'Zou ik hen bevrijden?' Maar dit is een retorische vraag in negatieve zin. Hetzelfde verschil is in het tweede gedeelte van het vers op te merken. De Statenvertaling houdt blijkbaar 1 Korintiërs 15: 55 in het oog. Daar worden deze vragen

203

169

De Bijbel ... met aantekeningen, I-III. De tekst van de Statenvertaling in herdruk, Houten 1980.

170.

Bijbel in de nieuwe vertaling... met verklarende kanttekeningen, Baarn z.j. Bd. 6. De kanttekeningen bij de kleine profeten zijn van A.H. Edelkoort.

204

aangehaald en op triomferende wijze voorgesteld: Waar is uw macht? Nergens! Het bestaat niet meer! Daar tegenover krijgt de tekst van Hosea in de nieuwe vertaling een ander accent en moet geïnterpreteerd worden als een dringende oproep, zoals wij het bij Obbink-Brouwer nog markanter kunnen lezen: 'Gij dood, kom met uw pestziekten...!' Volgens Hosea wil God zijn oordeel beslist doorvoeren naar deze lezing.171 I.3. Bij de beoordeling van de twee interpretaties van de profetie moeten we in ieder geval in het oog houden, dat onze tekst midden in een reeks onheilsprofetieën staat. Een heilsprofetie bij Hosea zou eigenlijk niet vreemd zijn, maar als we deze tekst zo willen opvatten en verklaren, dan moeten we het vers verplaatsen (bijvoorbeeld vóór of na 14: 5). De meeste nieuwe uitleggers willen dit vers liever in negatieve zin verklaren. Als uitzondering is hier A. Weiser te noemen, die misschien onder invloed van Luther alles in positieve zin interpreteert: 'Die Worte reden von dem Entschluss Gottes, die endgültige Befreiung und Erlösung des Volkes aus den Banden des Todes zu verwirklichen. Gott hat die Macht über Tod und Unterwelt. Die herausfordernde Frage: wo sind deine Pesten, Tod? drückte den sieghaften Glauben an die todüberwindende Gottesmacht aus, die erste Grundlage für die religiöse Auferstehungshoffnung im Alten Testament.'172 Wij hebben hier te doen met een harmoniserende poging om de samenhang tussen de Hosea-tekst en zijn nieuw-testamentische aanhaling te onderstrepen. I.4. Wat onze persoonlijke mening betreft kiezen we liever de andere betekenis. We hebben hier dus een onheilsprofetie voor ons, die zo gelezen, contextueel op zijn juiste plaats staat.

II. De merkwaardige werkwoordsvorm II.1. Laten we nu het boven reeds vermelde en in Hosea 13: 14 twee keer voorkomende Hebreeuwse woord  nader bezien. In beide aangehaalde Nederlandse tekstvarianten werd het met het vraagwoord waar? weergegeven. Dit is nu de algemene oplossing in de meeste nieuwere vertalingen en daarbij speelt het geen rol of dat in positieve, triomferende, of in negatieve, oproepende betekenis wordt verstaan. Maar er moet dan verondersteld worden dat het Hebreeuwse woord (wellicht) ook een vragende betekenis heeft; anders moet men met de verwisseling van letters een vorm  in

204

171

Een moderne Duitse vertaling: Die Gute Nachricht des Alten und Neuen Testaments. Die Bibel in heutigem Deutsch, Stuttgart 1982, formuleert nog sterker en in absoluut ontkennende zinnen: 'Ich denke nicht daran, euch vor dem Tod zu bewahren oder aus der Totenwelt loszukaufen. Tod, schicke deine Seuchen aus! Totenwelt, zeige deine Macht!'

172

A. Weiser: Hosea. Das Alte Testament Deutsch. Die zwölf kleinen Propheten I, Göttingen 1956-2, 98 vv.

205

plaats van  lezen. De Septuaginta heeft het ten eerste als vraagwoord vertaald en dat heeft het Nieuwe Testament overgenomen. II.2. Maar in menige oude vertaling zien we een andere oplossing. De andere oude maatgevende vertaling, de Vulgata, geeft hier de volgende tekst: 'Ero mors tua o mors, ero morsus tuus inferne'. Dit wordt dan onder meer gevolgd door de Engelse King James Bible, door Luther en door de Hongaarse vertaling van 1590. Zelfs de Statenvertaling maakt hier de volgende korte opmerking: 'Anderen ook wel aldus: Dood, ik zal uw pestilentie zijn, graf, ik zal uw verderf zijn.' De 'ik zal'-vertaling veronderstelt dus, dat het Hebreeuwse woord als een — overigens vreemde — apocope-vorm eerste persoon singularis van het werkwoord  werd opgevat. Alleen hier komt deze merkwaardige vorm voor, en nog in 13: 10, maar in het laatste geval wordt het door iedereen als 'waar?' vertaald — behalve door Calvijn.173 Wel komt deze apocope-vorm met waw consecutivum nog twaalf keer voor in de betekenis: 'en ik was, ik werd'; en nog twee keer ook de plurale vorm: : 'en we waren'. De zonder waw staande singularis-vorm vinden we in de oude grammatica's, zoals in de beroemde Thesaurus van Buxtorf, ter plaatse zonder meer.174 De nieuwere grammatica's en woordenboeken houden deze vorm bij Hosea voor een schrijffout, en willen de correctie  aanbevelen. II.3. Nu heeft Hieronymus zeker niet zonder reden voor deze werkwoordsvorm gekozen. Maar wat betekent dan eigenlijk dat 'ik zal uw dood zijn, o dood?'175 Luthers korte randglos zegt ongetwijfeld in overdrachtelijke zin: 'Das zeitliche Königreich soll untergehen. Aber das Geistliche soll kommen.' Anderen wilden de tekst verklaren als een directe verwijzing naar Christus' opstanding. Dat is ook overdreven. De meest voor de hand liggende en ook met 1 Kor. 15: 55 harmoniserende oplossing was, dat men hierin weer een heilsbelofte heeft gezien: De macht van de dood zal niet eeuwig duren, want God, die sterker dan dood en onderwereld is, zal hun macht vernietigen. Op zichzelf is dit natuurlijk waar, maar met deze uitleg zijn we weer bij dezelfde kortsluiting beland, die we al eerder hebben gezien: een heilsbelofte midden in een rij van onheilsprofetieën. Want we mogen niet vergeten, dat de apostel Paulus deze tekst in een geheel andere context en met een ander accent dan

205

173

Calvijn vertaalt strikt consequent. In vers 14: 'Ik zal uw verderf zijn, o dood, Ik zal uw verwoesting zijn, o graf.' En in het begin van vers 10: 'Ik zal zijn.' In dit vers staat namelijk nog een ander vraagwoord, daarom kan hij voortzetten: 'Waar is uw koning?' Zie: J. Calvini, Opera omnia, Tom XLII. Nederlandse vertaling van W. de Graaf, Hosea, herdruk 1979, 384 vv.

174

J. Buxtorf, Thesaurus grammaticus linguae sanctae Hebraeae etc. Basilea 1629 (ed. quarta), 271.

175

Hieronymus gebruikt hier een woordspel door het herhalen van mors en daarbij nog morsus. In plaats van ero mors tua moest hier eigenlijk zoiets als ero pestis tua staan.

206

Hosea heeft neergeschreven. II.4. Er schijnt nu nog een andere plausibele verklaring mogelijk te zijn. Als we de eerste helft van dit vers als een voorwaardelijke vraag zouden vertalen: 'Zou ik hen uit de macht van de dood bevrijden...?' — dan wordt de zin een negatie: Neen, dit volk is niet meer waard dat ik het zou doen. En zo kan het vervolgd worden: 'Ik zal /nu/ uw moord zijn, o moord...' — doch niet in de dreigende, de dood betreffende betekenis bedoeld. Het possessief pronomen uw zouden we dus hier niet in objectieve zin opvatten, maar zo ongeveer: Deze keer — zegt God — wil ik, o dood, in uw functie optreden, ikzelf zal uw wapen zijn en de doodsteek geven. De dreiging is daardoor tegen Israël gericht: God zelf treedt op om het doodvonnis te voltrekken. Hierdoor blijven we binnen het kader van de gerichtsaankondiging van Hosea — ook naar de tekst van de Vulgata. Nog later zal de tijd komen, dat de apostel, onafhankelijk van de historische situatie en bedoeling van de profetie, deze tekst — gecombineerd met Jes. 25: 8 — als een troost van de overwinning des doods zal aanhalen.

Dr. K. Tóth is hoogleraar Oude Testament aan de Theologische Faculteit van de Károli Gáspár Universiteit te Budapest.

206

207

Lees, maar er staat niet wat er staat Ketib-qere in een computertekst van de Hebreeuwse Bijbel

Arian J.C. Verheij, Amsterdam Lees, maar er staat niet wat er staat. Zo zou men met enige goede wil het verschijnsel kunnen karakteriseren dat onder kenners van de Hebreeuwse Bijbel bekend staat als ketib-qere. Het is de oplossing die de overleveraars van de bijbeltekst, de Masoreten, hebben bedacht voor een netelig probleem: wat te doen als de tekst niet klopt? Zomaar ingrijpen en woorden corrigeren kon niet, want daar was de tekst te heilig voor. Echter, niets doen en fouten gewoon laten staan leek ook geen goed idee. De uitweg is bekend, en komt sterk vereenvoudigd hierop neer: in de marge van de betreffende passage tekent men aan dat de tekst weliswaar A zegt, maar dat B bedoeld wordt. In technische termen: de ketib luidt A, de qere176 luidt B. In deze bijdrage wil ik graag even stilstaan bij de weergave van ketib-qere in de nieuwe versie van de computertekst van de Hebreeuwse Bijbel, ontwikkeld door de Werkgroep Informatica (WIT-BHS), waaraan ik in genoeglijke samenspraak met de jubilaris heb mogen werken.177

Ketib-qere Eigenlijk worden in WIT-BHS de gevallen van ketib-qere op precies dezelfde manier behandeld als alle andere woorden. Onze tekst is een grammaticale analyse van de oorspronkelijke Hebreeuwse tekst.178 Hij doet een uitspraak over wat er grammaticaal met ieder woord van de Hebreeuwse Bijbel bedoeld wordt, door van ieder woord aan te geven uit welke onderdelen

207

176

Ketib: geschreven; qere: gelezen (moetende worden).

177

Ik zal het in verband met WIT-BHS soms hebben over onze tekst. Ook Peter Crom en Constantijn Sikkel hebben aan de totstandkoming ervan wezenlijk bijgedragen. Vooral de laatstgenoemde heeft zich meerdere malen het hoofd gebroken over het ketib-qere probleem. De principes volgens welke het is opgelost verschillen overigens niet van die in eerdere versies van de tekst.

178

Voor bijzonderheden, zie mijn Grammatica Digitalis I, The Morphological Code in the 'Werkgroep Informatica' Computer Text of the Hebrew Bible, Applicatio 11, Amsterdam 1994.

208

(ofwel: morfemen) het bestaat. Zulke uitspraken vereisen altijd een zekere standaardisering, en het kan dus heel goed gebeuren dat een woord of een morfeem er net iets anders uitziet dan volgens de standaard zou moeten. Daarom bevat de tekentaal van WIT-BHS twee speciale symbolen. De ampersand '&' geeft aan dat de direct volgende letter er volgens de analyse eigenlijk niet zou hoeven te staan, en het openingshaakje '(' duidt erop dat de volgende letter er eigenlijk wel zou moeten staan, althans verondersteld wordt. We spreken in zulke gevallen ook wel van toegevoegde en weggelaten letters. Wanneer bijvoorbeeld een bepaald woord standaard defectief geschreven wordt, zal een eventuele leesmoeder in een voorkomend geval als een toegevoegde letter aangeduid worden. Dat geldt bijvoorbeeld voor de naam (), die standaard zonder yod als DWD==/ geschreven wordt,179 en plene als DW&JD==/. Omgekeerd, als een woord standaard plene is, zal een defectief geschreven vorm in de tekst het teken '(' bevatten voorafgaand aan de weggelaten letter, zoals bijvoorbeeld in  >CK(WL=/. Hetzelfde speelt bij letters die om grammaticale redenen worden weggelaten of toegevoegd, zoals de nun in imperfectum-vormen van de nifal:  !J!](N]QVL[, en de yod in sommige vormen van de hifil:  ]H]KT&JB[. In het geval nu dat er volgens de Masoreten iets anders bedoeld is dan er staat, neemt onze tekst de mening van de Masoreten, de qere, altijd over. Dat wil zeggen, niet de qere als zodanig, maar de grammaticale uitspraak die daarin besloten ligt wordt in WIT-BHS weergegeven. Daarmee is het verschijnsel ketib-qere een bijzonder geval van wat we al zagen, namelijk dat een woord er wel eens anders uitziet (ketib) dan volgens de standaard-analyse (qere) zou moeten. En dat betekent dat dezelfde symbolen '&' en '(' gebruikt kunnen worden om aan te geven hoe de qere luidt en waar die afwijkt van de ketib. Een voorbeeld kan dit verduidelijken. In de passage Ruth 3: 14 staat als ketib de vorm . In de marge (en door de vocalen in de hoofdtekst) hebben de Masoreten aangegeven dat deze vorm gelezen moet worden als  (voordat), zonder waw. Deze letter is dus als een toegevoegde letter te beschouwen en in onze tekst staat er daarom het symbool '&' voor: B-VR&WM/ 179

208

WIT-BHS bestaat uit zogenaamde lage ASCII-tekens, de tekens die op een gewoon toetsenbord zitten. Er staan dus geen Hebreeuwse letters in. Iedere Hebreeuwse letter wordt weergegeven door middel van een ASCII-letter. Het Hebreeuwse alfabet van onze tekst luidt: > B G D H W Z X V J K L M N S < P Y Q R F C T. Men lette niet op de tekens '=' en '/' in het voorbeeld. Ook de symbolen '! ] [ / +' in andere voorbeelden doen in het verband van dit artikel niet ter zake.

209

Omgekeerd, als een bepaalde letter volgens de qere bedoeld wordt maar er niet staat, schrijven we er een '(' voor, alsof het om een weggelaten letter gaat. En als een letter uit de ketib er ook volgens qere moet staan (zoals in het bovenstaande voorbeeld bij de meeste letters het geval is) dan gebeurt er niets. Zo worden ketib en qere als het ware over elkaar heen geprojecteerd.180

Qere welo' ketib — ketib welo' qere Tot dusverre heb ik het alleen gehad over woorden die volgens de Masoreten niet zus maar zo bedoeld zijn. Er zijn echter ook gevallen waarin een heel woord als weggelaten of juist als toegevoegd wordt beschouwd. In het eerste geval spreekt men van qere welo' ketib, in het tweede van ketib welo' qere.181 Niet alleen zijn deze gevallen in de marge van de bijbeltekst aangetekend, de Masoreten hebben er ook lijsten van bijgehouden, die in de Massora Gedolah van Weil182 te vinden zijn onder de nummers 2745 respectievelijk 12752. De digitale weergave van deze gevallen verloopt volgens hetzelfde principe als de ketib-qere, alleen geldt nu dat alle letters van een woord als weggelaten respectievelijk toegevoegde letters worden beschouwd. Om het voor een computer makkelijk te maken om ze terug te vinden kunnen we ook zeggen dat een woord qere-welo'-ketib evenveel weggelaten letters heeft als er letters zijn, ofwel evenveel '('-tekens als letters. En omgekeerd bevat een woord ketib-welo'-qere evenveel '&'-tekens als letters omdat alle letters toegevoegd zijn. Het aardige is nu, dat WIT-BHS veel meer qere-welo'-ketib gevallen kent dan in de Massora Gedolah genoemd worden. Dat komt doordat in deze tekst het begrip woord op een andere manier gedefinieerd is dan bij de Masoreten. Daar is een woord een groep letters, omgeven door spatie, maqqef, of sof-pasuq. In onze tekst is een woord een eenheid die één lexicaal morfeem bevat en mogelijk ook grammaticale morfemen. Zo wordt een uitdrukking als  gezien als bestaande uit niet één maar twee woorden:  en . Het streepje

209

180

Ook de grammaticale uitspraak die in de qere besloten ligt wordt in WIT-BHS gestandaardiseerd. Hierdoor kan bijvoorbeeld bij Ruth 2,1  de qere wel luiden: , maar de waw uit dat woord komt niet in onze tekst (M&JD<=/) terecht, omdat de de standaardvorm defectief is: MD<=/.

181

Qere welo' ketib: gelezen (moetende worden) maar niet geschreven; ketib welo' qere: geschreven maar niet gelezen (moetende worden).

182

G.E. Weil, Massorah Gedolah iuxta codicem Leningradensem B19a, Volume I. Catalogi, Rome 1971.

210

in B-VR&WM/ dient om dat aan te geven. En in een uitdrukking als  gaat onze tekst ervan uit dat er sprake is van een weggevallen lidwoord , wat weergegeven wordt als B-(H-BQR/: drie woorden. De oplettende lezer ziet nu meteen dat het lidwoord (H voldoet aan de definitie van qere-welo'-ketib,183 omdat het een woord is dat evenveel '('-tekens als letters bevat, namelijk één van elk. Afgezien van de 6459 weggevallen lidwoorden kent WIT-BHS nog de volgende 27 gevallen van qere-welo'-ketib (de ook door de Masoreten erkende passages zijn gecursiveerd): Richteren 20: 13 2 Samuël 8: 3 2 Samuël 16: 23 2 Samuël 18: 20 2 Samuël 21: 9 2 Kon. 4: 7 2 Kon. 18: 27 2 Kon. 19: 31 2 Kon. 19: 37 Jesaja 36: 12 Jesaja 55: 13 Jeremia 31: 38 Jeremia 50: 29 Ezechiël 9: 11

(B(N/(J (P(R(T/ (>(J(C/ (K(N (B

(W (R(G(L/(J=+(H(M184 (Y(B(>/(W(T (B(N/(J+(W (R(G(L/(J=+(H(M

(W (B(W(>[/(J(M (L+(H (K(L/

Ezechiël 42: 14 Job 2: 7 Spr. 23: 24 Spr. 27: 24 Ruth 3: 5 Ruth 3: 17 Klaagl. 2: 2 Klaagl. 4: 16 Klaagl. 5: 3 Klaagl. 5: 5 Klaagl. 5: 7 Klaagl. 5: 7 Daniël 2: 43

(W (W (W (W (>(L+(J (>(L+(J

(W (W (W (W (W (W (W

Wat betreft de gevallen van ketib-welo'-qere zijn er geen principiële verschillen tussen WIT-BHS en de masoretische traditie. Er bestaan geen eenheden die én naar onze definitie een woord zouden zijn, én aan een ander woord vast geschreven staan, én volgens de Masoreten helemaal niet gelezen moeten worden. Die gevallen worden als toegevoegde letters weergegeven, zoals in 2 Samuël 21: 12 &HPLCT(J/JM, een vorm waarvan de Masoreten vinden dat zij zonder lidwoord gelezen moet worden.185 Als onze tekst zou schrijven &H-PLCT(J/JM, zou daar sprake zijn van twee woorden, waarvan

210

183

Dat de vocalisatie hier aanleiding geeft om een lidwoord te veronderstellen doet niets af aan het feit dat de medeklinker heh van het woord er zelf niet staat. En dat is wat telt in WIT-BHS, omdat dat een tekst is die uit medeklinkers bestaat.

184

Hier en in Jesaja 36: 12 heeft de ketib één woord en de qere twee. Logischerwijze geldt één van de twee als qere-welo'-ketib. Welk woord dat is, is betrekkelijk willekeurig.

185

De situatie in deze passage is eigenlijk nog iets gecompliceerder: in plaats van het lidwoord moet er volgens de qere een suffix (heh locale) aan het voorafgaande woord gelezen worden, wat in onze tekst is weergegeven als CM~(H &HPLCT(J/JM.

211

het eerste zou bestaan uit niets plus een toegevoegde heh — en dat kan natuurlijk niet, volgens onze definitie. Zo blijft het wat de k etib-welo'-qere betreft bij het lijstje van Weil: 2 Kon. 5: 18 Jeremia 38: 16 Jeremia 39: 12

&N&> &>&T &>&M

Jeremia 51: 3 Ezechiël 48: 16 Ruth 3: 12

&J&D&R&K &X&M&C &>&M

Echter, wie goed kijkt, ziet dat hierboven twee passages uit lijst 2752 ontbreken. Dat zijn 2 Samuël 13: 33 en 2 Samuël 15: 21. In beide gevallen wordt in de marge van de Biblia Hebraica Stuttgartensia bij het woordje  gezegd dat het ketib-welo'-qere is, maar tegen de gewoonte in zijn de woorden gevocaliseerd. Om die reden doen ze in onze tekst gewoon mee — het soort philologische subtiliteiten waar Ferenc Postma wel pap van lust.

Dr. A.J.C. Verheij (1959) is taalkundig onderzoeksmedewerker bij de Werkgroep Informatica aan de Theologische Faculteit van de Vrije Universiteit te Amsterdam

211

212

De termen , ,  in het 'lied bij de zee' (Exodus 15: 8) Marc Vervenne, Leuven De liefde van Ferenc Postma voor de Hebreeuwse taal en grammatica is spreekwoordelijk. Niet alleen heeft hij met kennis van zaken een indrukwekkende bibliotheek samengesteld op het gebied van de Hebraica, maar ook heeft hij in de vele jaren van zijn stil en bijna verborgen gehouden onderzoekswerk het oude boek doorvorst, op zoek naar de betekenis van de in zinnen gevatte Hebreeuwse woorden. Om deze innemende vakgenoot en vriend te eren heb ik mij in deze bijdrage gericht op het bekende 'Lied bij de zee', dat wij in het vijftiende hoofdstuk van het boek Exodus aantreffen. Immers ik meen te weten dat Ferenc een zekere voorliefde heeft voor dit gedicht, dat exegeten en taalkundigen al veel last bezorgd heeft. Het ligt evenwel niet in de bedoeling het hele lied te bestuderen. In deze bijdrage zal ik aandacht schenken aan het vocabulaire van vers 8. Het achtste vers van het 'Lied bij de zee' bevat drie Hebreeuwse termen die door uitleggers en vertalers verschillend worden verstaan en weergegeven. Het gaat om , , en . De strofe186 is samengesteld uit drie parallelle zinnen:     a     b     c

Doorgaans neemt men aan dat hier in dichterlijke vorm wordt bezongen wat in het verhaal van de redding bij de zee, en met name in Ex. 14: 21-28 verteld is: JHWH stuurt de zee naar één kant zodat zich een muur van water vormt en de machtige vloed stolt; dan kunnen de Israëlieten droogvoets door de zee trekken.187 Hier lijkt de nadruk veeleer gelegd op een toestand – het water dat blijft staan – dan een actie. De meeste moderne vertalingen weerspiegelen deze 'statische' interpretatie van het vers: 'De wateren stapelden zich op () / de stromen bleven staan

186

187

212

Ik gebruik de term 'strofe' hier zoals aangegeven in W.G.E. Watson, Classical Hebrew Poetry. A Guide to its Techniques (JSOTSupSer, 26), Sheffield 1984, 162: 'The strophe is a group of one or more lines forming a subdivision of a stanza.' Zie bijv. F.C. Fensham, Exodus (De Prediking van het Oude Testament), Nijkerk 1970, 81; B.S. Childs, A Traditio-Historical Study of the Reed-Sea Tradition, in: Vetus Testamentum 20 (1970) 406-418, 411-412.

213

() als een dam / de diepten stolden () in het midden van de zee'.188 Echter sommige geleerden zijn de mening toegedaan dat Ex. 15: 8 geen enkele verwijzing naar een doortocht van de Israëlieten bevat. Volgens hen gaat het integendeel om een gevecht van JHWH tegen de Egyptenaren en dit optreden wordt verdicht met behulp van het motief van de storm. 189 Deze uitlegging legt de klemtoon veeleer op een actie dan een toestand: 'De wateren werden opgestuwd () / de stromen stegen op () als een berg / de diepten schuimden () in het midden van de zee'. 190 Beschrijft de dichter in Ex. 15: 8 een toestand of een actie? De betekenis en functie van de termen ,  en  is bepalend voor deze of gene interpretatie. 1. De Nifal vorm  van het lexeem  I is een hapax in het bijbels Hebreeuws. In de Syrische commentaar van Efrem treffen we bij Ex. 15: 8 tweemaal (citaat en commentaar) de vorm 't`rmw aan in samenhang met de term my': 'coarcervatae sunt aquae / coacervuit aquus'.191 Het Arabisch heeft een werkwoord `arama ('ophopen') en een naamwoord `aramat ('hoop'). In het Aramees en het Hebreeuws vinden we respectievelijk de nomina  en  in de betekenis van 'hoop'. 192 Het is niet geheel uit te sluiten dat  staat voor  ('verzamelen, samenbinden') met methatese van  en .193 We mogen besluiten dat de vorm  in Ex. 15: 8 duidt op 'zich ophopen' in de zin van 'een hoop vormen': 'Door de adem van uw neus hoopten de wateren zich op'. 188

189

190

191

192

193

213

Men zie bijv. G. te Stroete, Exodus; uit de grondtekst vertaald en uitgelegd (De boeken van het Oude Testament, I/2), Roermond 1966, 112; B.S. Childs, Exodus. A Commentary (Old Testament Library), Londen 1974, 241; M. Noth, Das zweite Buch Mose. Exodus übersetzt und erklärt (Das Alte Testament Deutsch, 5), Göttingen 1959, 96; J.I. Durham, Exodus (Word Biblical Commentary, 3), Waco TX 1987, 200; C. Houtman, Exodus vertaald en verklaard. Deel II (Commentaar op het Oude Testament), Kampen 1989, 205. Zie ook de Statenvertaling, NBG, Petrus Canisius, Lutherse vertaling, Leidse vertaling, Willibrord, Pléiade, Traduction Oecuménique de la Bible, Bible de Jérusalem, New English Bible, Einheitsübersetzung. Cf. F.M.Cross, The Song of the Sea in Canaanite Myth, in Id., Canaanite Myth and Hebrew Epic, Cambridge MA 1973, 131-132. Men zie Cross, art. cit., 128; F.M. Cross D.N. Freedman, 'The Song of Miriam', in: Journal of Near Eastern Studies 14 (1955) 237-250; J. Muilenberg, 'A Liturgy on the Thriumphs of Yahweh', in: Studia Biblica et Semitica. FS Th.C. Vriezen, Wageningen. 1966, 242. Cf. C. Brockelmann, Lexicon Syriacum, 548; Sancti Ephraem Syri in Genesim et in Exodum Commentarii (CSCO, 152-153/71-72), Leuven 1955, 144 (r. 26-27) en 124 (r. 19-20). Zie voor het Bijbels Hebreeuws: Jeremia 50: 26; Haggaï 2: 16; Ruth 3: 7; Hooglied 7: 3; Nehemia 13: 15; 2 Kronieken 31: 6-9. HAL 803; S. Moscati, An Introduction to the Comparative Grammar of the Semitic Languages, Wiesbaden 1969, 63.

214

2. Naast de Hifil komt de Nifal vorm  van het lexeem  I (zie ook !) betrekkelijk frequent voor in de Hebreeuwse bijbel. De betekenis lijkt altijd verband te houden met 'in een vaste toestand zijn of brengen'.194 De Pesjitta en Targum Onkelos hebben het vertaalequivalent  voor het Hebreeuwse . Alleen in Ex. 15: 8 (Nifal) en Psalm 78: 13 (Hifil) MT wordt  gebruikt in verband met water. In Ex. 15: 8 is de term  het subject van  Nifal; in Psalm 78: 13 is  subject van  Hifil en object is . Psalm 78: 13 sluit duidelijk aan bij Ex. 14: 21vv. Wat Ex. 15: 8 aangaat stel ik voor te vertalen: 'De stromen bleven staan (als een )'. De term  wordt op verschillende wijzen weergegeven in vertaling. We treffen geregeld de woorden 'dam' of 'muur' aan (NBG, Willibrord, TOB, BJ, NEB). Verder ook enkele keren 'hoop' of 'massa' (Statenvertaling, Leidse vertaling, Pléiade, RSV), en zelfs 'heuvel' of 'berg' (Cross & Freedman). Volgens W.F. Albright verwijst het Hebreeuwse , dat verwant zou zijn aan het Arabische nadd ('heuvel'), naar de aardhopen die irrigatiekanalen en dijken afbakenen zodat het water niet kan weglopen. Hij meent dat zo'n toespeling goed past in de Egyptische context van het 'Lied bij de zee'.195 Afgezien van de mijns inziens nogal fantasierijke uitleg van Albright, wil ik tegen het eenzijdige gebruik van het Arabisch opwerpen dat een Akkadische parallel niet mag uitgesloten worden. Zorell vermeldt in zijn lexicon naast het Arabische nadd eveneens de Akkadische term n du, 'cumulus nubium'.196 Dit Akkadische naamwoord komt herhaaldelijk voor in omenteksten en betekent zeer waarschijnlijk zoiets als 'wolkenformatie'.197 S.H. Horn meent een term nd te kunnen lezen in de in 1961 ontdekte Ammonitische Amman citadel inscriptie.198 In regel 4 van deze eerste Ammonitische tekst van enige omvang reconstrueert Horn de uitdrukking nd dq, die hij op basis van het Hebreeuws vertaalt met 'legitimate wall'. De tekst is echter zodanig beschadigd dat de tekengroep voor nd om zo te zeggen onleesbaar is. Dit is er oorzaak van dat men allerlei interpretaties heeft voorgesteld.199 Mij lijkt het 194 195

196 197 198 199

214

Cf. HAL, 673-675 en vergelijk ThWAT V, 555-565. W.F. Albright, Yahweh and the Gods of Canaan (Jordan Lectures in Comparative Religion, 7), Londen 1968, 40. Cross ziet in het Arabische nadd zelfs de enige 'ethymological evidence' voor het Hebreeuwse , n d (Song of the Sea, 128, n. 58). Zorell, 499 en zie ook HAL, 634 (alleen Akkadisch). Cf. AkH, 786b; CAD XI, 210-211. S.H. Horn, The Amman Citadel Inscription, in BASOR 193 (1969) 1-13. Zie onder meer F.M. Cross, 'Epigraphic Notes on the Amman Citadel Inscription', in: BASOR 193 (1969 13-19; W.F. Albright, Some Comments on the 'Amman Citadel Inscription', in: BASOR 193 (1970) 38-40; K.R. Veenhof, 'De Amman Citadel Inscriptie',

215

bestaan van nd in het Ammonitisch daarom te onzeker om als grondslag te kunnen dienen voor een verklaring van het Hebreeuwse  (n d) in teksten als Ex. 15: 8; Psalm 78: 13 en Jozua 3: 13,16. Tot nader order kunnen we, zoals gezegd, het beste steunen op de Akkadische term n du, die een wolkenmassa aanduidt. In verbinding met water kan  dan op een 'watermassa' slaan. Het gaat meer bepaald om een 'dam' of 'dijk', een 'muur' die het water tegenhoudt of verzamelt. Deze betekenis past goed in Ex. 15: 8 en Psalm 78: 13 (met ), maar ook in Jozua 3: 13,16 (met  en ) en Psalm 33: 7 (met ). 3. Het lexeem  komt slechts driemaal voor in de Hebreeuwse bijbel, en met name in Ex. 15: 8; Zefanja 1: 2 (Qal) en Job 10: 10 (Hifil). De term wordt gebruikt met betrekking tot water (Ex. 15: 8), melk of kaas (Job 10: 10) en wellicht wijndroesem (Zefanja 1: 12). In Zacharia 14: 6 lezen we   (MT: yeq rôt yiqp 'ûn), een moeilijke uitdrukking die in wat volgt nog even aan de orde komt. De precieze betekenis van  is niet gemakkelijk te bepalen. LXX heeft in Ex. 15: 8c het vertaalequivalent , d.i. 'stollen, vast worden'. De equivalentie =  komt enkel voor in Ex. 15: 8 en in Job 10: 10 LXXB (LXXA leest: , 'stremmen' en vgl. met Psalm 119: 70). Het woord wordt eveneens gebruikt in Ex. 15: 8b als equivalent van het Hebreeuwse . De equivalentie =  treffen we alleen hier aan. Het verbum  heeft verschillende vertaalequivalenten in LXX, meestal echter of een compositum ervan. Het Griekse werkwoord is in de regel het equivalent van een vorm van  ('oprichten'). Al zou de Griekse vertaling van Ex. 15: 8c vanuit tekstkritisch oogpunt wel nader onderzoek vergen, toch is het vrij duidelijk dat de vertaler wil zeggen dat 'het water stolde, vast werd'. In Zefanja 1: 2 LXX lijkt  weergegeven met , d.i. 'verachten'. Deze vertaling stemt echter niet overeen met MT, tenzij het gaat om een verschrijving voor , 'verstard zijn'.200 De Vulgaat vertaalt zowel  (Ex. 15: 8c) als  (15: 8a) met congregare ('verzamelen'), terwijl in Job 10: 10 en Zefanja 1: 12 respectievelijk de termen coagulare ('stremmen') en defigere ('vastmaken') gebruikt zijn. Targum Jonatan vertaalt Zefanja 1: 12 ad sensum als 'die zorgeloos van hun rijkdom genieten'. De Hebreeuwse term  in Ex. 15: 8 is in Onkelos weergegeven met  (), een woord dat 'bovendrijven, aan de oppervlakte komen' betekent (zie bijvoorbeeld 2 Koningen 6: 6: ijzer dat boven water drijft, voor Hebr. ). Daarnaast noteert M. Jastrow de betekenis in: Phoenix 18 (1972) 170-179; E. Puech A. Rofé, 'L'inscription de la citadelle d'Amman', in: Revue Biblique 80 (1973) 531-546; A. van Selms, 'Some Remarks on the Amman Citadel Inscription', in: Biblitheca Orientalia 32 (1975) 5-8. 200

215

Zie ook W. Rudolph, Micha – Nahum – Habakuk – Zephanja (KAT, XII/3), Gütersloh 1975, 263.

216

'stollen', onder meer in verband met bloed.201 Deze nuances komen ook voor in het Misjna-Hebreeuws.202 Het modern Hebreeuws kent de stammen  en  in de zin van 'vast zijn, stollen, stijven, blokkeren, stagneren, diepvriezen'; in de Piel betekent  'schuimen, afschuimen' en het nomen  'schuim'.203 Tenslotte, de conjectuur die sommige exegeten met betrekking tot Zacharia 14: 6 voorstellen, suggereert voor het Bijbels Hebreeuwse  een betekenis 'vast zijn'. Gewoonlijk leest men dan in plaats van MT yeq rôt yiqp 'ûn de uitdrukking weq rût weqipp 'ôn, d.i. 'koude en vorst' (zie de oude vertalingen).204 In het Aramese verhaal van de wijze Achikar staat een een nomen  te lezen (r. 117):  []     [ ] . 205 De interpretatie van het woord  is onzeker.206 Cowley vertaalt de term niet, maar in zijn commentaar verwijst hij naar de Aramese stam , 'to float on the top of the water or to congeal', zodat het naamwoord  zou kunnen betekenen 'schuim'.207 P. Grelot geeft  weer met 'amas des eaux' (watermassa) en hij verwijst daarvoor naar het Syrische werkwoord qpp, 'conglomerata est (aqua)' (cf. Ex. 15: 18) en naar het nomen qpy', 'schuim' van de stam qpy, 'schuimen'.208 Hij meent dat we in de tekst van Achikar misschien te maken hebben met een woordspel labi' (cf. Akkad. l bu), 'leeuw' en labb ', 'vloed': 'Il n'y a pas de lion dans la mer; c'est pourquoi on appelle l'amas des eaux d'un nom de lion'. Volgens Cross en Freedman steunt men voor de identificatie van de betekenis van de Hebreeuwse term  als 'stollen, verstijven' gewoonlijk op de enkele teksten waarin de term buiten Ex. 15 201 202 203 204

205

206

207 208

216

Jastrow, 1400a. Jastrow, 1400a. Cf. M. Cohn, Nouveau dictionnaire Hébreu-Français, Parijs 1979, 615. Zie bijv. W. Rudolph, Haggai – Sacharja – Maleachi (KAT, XIII/4), Gütersloh 1976, 232. Vergelijk echter met S. Amsler A. Lacocque R. Vuilleumier, Aggée, Zacharie, Malachie (Commentaire de l'Ancien Testament, XIc), Neuchâtel/Parijs 1981, 208: 'des choses précieuses en condensation' (conjectuur) en zie ook noot o. A. Cowley, Aramaic Papyri of the Fifth Century B.C., Oxford 1923, 216; J.M. Lindenberger, The Aramaic Proverbs of Ahiqar, Baltimore/Londen 1983, 105-107. Zie J. Hoftijzer K. Jongeling, Dictionary of the North-West Semitic Inscriptions (Handbuch der Orientalistik, I, 21/2), Leiden/New York/Keulen 1995, 1019 (s.v. qp1). A. Cowley, op. cit., 239. P. Grelot, Documents araméens d'Égypte. Introduction, traduction, présentation (LAPO, 5), Parijs 1972, 439 en noot e.

217

gebruikt wordt. Zij zijn evenwel van mening dat de zo juist genoemde betekenis is afgeleid van een oorspronkelijkere betekenis van het woord, namelijk 'stremmen, werken, gisten' van melk of wijn. Voor Ex. 15: 18 kiezen zij voor het vertaalequivalent 'schuimen'.209 In een latere studie verwerpt Cross nogmaals met klem de klassieke interpretatie 'stollen' in Ex. 15: 8.210 Hij is de mening toegedaan dat de term  onvoldoende geattesteerd is buiten Ex. 15: 8 om een besluit in deze zin te kunnen nemen. Immers Zacharia 14: 6 is, zoals boven gezegd, een duistere passage en in Zefanja 1: 12 en Job 10: 10 gaat het respectievelijk om wijndroesem en kaas of gestremde melk. Cross ziet daarin een proces van het vormen van neerslag. Hij doet hiervoor een beroep op het Misjna Hebreeuws en het Aramees, waar de basisbetekenis van  'het vormen van neerslag in vloeistof' zou zijn en bijgevolg ook kan betekenen 'naar boven komen', 'schuim vormen', 'schuimen'. Cross verwijst in dit verband eveneens naar de boven genoemde tekst van Achikar, waar hij de betekenis 'schuim' voorstaat. De argumentering van Cross (en Freedman) overtuigt mij niet. In Job 10: 10 ( ) is de term  metaforisch gebruikt. Het ontstaan van de mens wordt er vergeleken met het stremmen van melk en de vorming van kaas. Er is duidelijk sprake van een overgang van een vloeibare naar een vaste toestand. In Zefanja 1: 12 duidt  niet op een proces van het vormen van wijndroesem.211 De uitdrukking    (haqq pe'îm `al šimrehem) karakteriseert de genoemde 'hoge heren' (). Gewoonlijk vertaalt men met 'die dik worden/stollen op hun droesem', een negatief beeld voor zorgeloze onverschilligheid.212 Voor deze verklaring verwijzen de commentatoren naar Jeremia 48: 11:    (š q 'el šemarayw). In deze tekst is echter bedoeld dat Moab rustig op zijn droesem ligt, een positief beeld voor ongestoorde vrede. In Zefanja 1: 12 daarentegen gaat het, zoals gezegd, om de religieuze onver schilligheid en de burgelijke zelfvoldaanheid van de 'hoge heren'. 209

210

211

212

217

F.M. Cross D.N. Freedman, Song of Miriam, 59-60 (noot 23). Zie echter de kritiek van B.S. Childs, art. cit., 411-412 (noot 3): 'an illegitimate semantic transfer'. F.M. Cross, art. cit., 128-129, noot 59: 'the rendering 'congeal (...) must be firmly negated'. Zie de kritiek van A. Lacocque in: S. Amsler A. Lacocque R. Vuilleumier, op. cit., 208 (noot o). Vergelijk met de Willibrordvertaling, Pléiade, RSV. Contrasteer echter J.M. Smith W.H. Ward J.A. Bewer, Michah, Zephaniah, Nahum, Habakuk, Obadiah and Joel (ICC), Edinburgh 1911, 202: 'The metapher is based upon the treatment of wine in the process of its ripening'. Zie Willibrordvertaling en Pléiade.

218

Volgens L. Sabottka betekent de term  (Zefanja 1: 12) niet alleen droesem of bezinksel van wijn, maar metonymisch ook 'heerlijke wijn'. 213 In die zin komt het woord voor in Jesaja 25: 6: 'met heerlijke gezuiverde wijnen'. 214 Het verbum  zou dan duiden op een toestand van bewegingloosheid en bedwelming. Sabottka vergelijkt het semantische veld van  met dat van het Latijnse stupeo, stupor, stupidus, dat een scala aan betekenissen bevat: onbeweeglijk zijn, bedwelmd zijn, stompzinnig zijn. De uitdrukking    in Zefanja 1: 12 is niet zozeer een metafoor voor 'die dik worden zoals de wijn op zijn droesem' maar een concrete uitspraak: 'die bedwelmd zijn door hun heerlijke wijn'. 215 Op Zacharia 14: 6 en de voorgestelde conjectuur heb ik boven al gewezen. De lezing qippa'ôn, 'vorst' (vergelijk Modern Hebreeuws) ligt in de lijn van de interpretatie van het werkwoord  in Job 10: 10 en Zefanja 1: 12. Welnu, naar analogie van de drie genoemde teksten meen ik dat de zin     in Ex. 15: 8c het beste wordt vertaald met 'de diepten stolden/verstijfden in het midden van de zee'. Cross wijst, zoals gezegd, deze verklaring van de hand omdat hij Ex. 15: 8 per se wil uitleggen als een zeer actieve voorstelling met behulp van het motief van de storm. Volgens hem past een toestand van verstijving niet in deze passage van het gedicht, want er is geen sprake van een doortocht en bijgevolg hebben we hier niet een zelfde beeld als in Ex. 14.216Het beroep dat hij doet op het Aramees en het Misjna Hebreeuws is evenmin overtuigend. Pesachim 50a b.v. refereert aan Zacharia 14: 6. Het neerslaan van bezinksel of het naar boven komen van schuim in het rijpingsproces van wijn zijn niet direct beelden van een hevige actie maar duiden op een proces dat in een toestand van bewegingsloosheid eindigt. 4. De verba , , en  in Ex. 15: 8 roepen een toestand van gehele 'verstijving' op van de oerkracht 'water' (, , ). In de verzen 4-6 wordt het machtige optreden van JHWH bezongen. De goddelijke  heeft het water 'verstijfd' en met dezelfde  wordt het water daarna op de vijanden losgelaten, zodat zij verzwolgen worden (zie de verzen 4-5: , ,  en vers 10: , ). Vers 8 is een beschrijving van het water als een 213

214 215 216

218

L. Sabottka, Zephanja. Versuch einer Neuübersetzung mit philologischem Kommentar (Biblia et Orientalia, 25), Rome 1972, 49. Zie ook Zorell, 866b: vinum excellens en A.S. van der Woude, Habakuk Sefanja (POT), Nijkerk 1978, 100-101. Confer A. Schoors, Jesaja (BOT, IX), Roermond 1972, 151. Vergelijk met de vertaling in NEB: 'who sit in stupor over the dregs of their wine'. F.M. Cross, Song of the Sea, 128-129 (noot 59).

219

instrument in de handen van JHWH. Dat er niet gesproken wordt over een doortocht van de Israëlieten betekent niet per se dat we in Ex. 15: 8 geen analoog beeld hebben aan dat van Ex. 14: 2. In het verhaal (en vgl. met Psalm 78: 13) wordt de zaak gezien van de kant van de Israëlieten: een veilige doorgang door het 'gespleten water'; in Ex. 14: 27 wordt die veilige watermuur een vernietigende kracht die op de Egyptenaren neerkomt. Ex. 15: 4vv bezingt alleen de vernietiging van de Egyptenaren, een feit dat, zoals gezegd, óók aanwezig is in Ex. 14. Het 'water' wordt van meet af aan voorgesteld als een middel waar JHWH zich van bedient om de vijand ten onder te doen gaan. Het motief 'water dat verstijft' moet mijns inziens worden begrepen tegen deze achtergrond. JHWH bedwingt het water om het vervolgens te laten neerstorten op de Egyptenaren. Ik vat mijn betoog kort samen. Het mag duidelijk zijn dat er in Ex. 15: 8 geen sprake is van een doortocht van de Israëlieten door de zee en evenmin dat zo'n doortocht verondersteld wordt omdat nu eenmaal hetzelfde beeld gebruikt is als in Ex. 14 (en zie ook Psalm 78: 13 en Jozua 3: 13,16). Het beeld van het 'verstijfde water', dat wij in de desbetreffende teksten aantreffen en dat duidt op het verlenen van een beschermende doorgang door het water van zee of rivier, wordt in het gedicht Ex. 15 gebruikt voor een beschrijving van de vernietiging van de 'vijand' door JHWH. De  van JHWH verstijft het water, dat vervolgens losgelaten wordt op de overmoedige vijanden en die verzwelgt (zie ook Ex. 14: 26-28).

Dr. M. Vervenne is hoogleraar Oude Testament aan de Katholieke Universiteit te Leuven.

219

220

'De steen die door de tempelbouwers...' Een beschouwing over de leeftijd van Darius de Meder in Daniël 6: 1

Jan Wim Wesselius, Amsterdam

Of er ergens in het Oude of Nieuwe Testament volmaakt oninteressante bijbelverzen bestaan is een vraag die Ferenc Postma, met zijn brede en erudiete belangstelling, zeker zal weten te appreciëren. Nu is op die vraag natuurlijk een flauw antwoord mogelijk, namelijk dat het interessante van die verzen juist zou berusten op hun oninteressant zijn. Maar als je je serieus afvraagt of er verzen zijn die weggelaten hadden kunnen worden zonder dat we daar enige belangrijke informatie aan zouden missen, wordt het allemaal wat moeilijker. In dit artikel wil ik een vers uit het boek Daniël bespreken waarvan vrij algemeen wordt aangenomen dat het niets of vrijwel niets aan onze kennis toevoegt. Mijn stelling is, dat Daniël 6: 1 nu juist de hoeksteen is, waarop de in dit boek zo belangrijke chronologie rust en dat wil ik in het nu volgende aantonen. Hierbij maak ik gebruik van twee vooronderstellingen, waarvan de eerste wordt gedeeld door een groot deel van de moderne onderzoekers en de tweede een zekere inhoudelijke plausibiliteit heeft. Voor meer bijzonderheden zie mijn nog te verschijnen boek: Language, Style and Structure in the Book of Daniel. Ten eerste is het zeer waarschijnlijk dat het boek Daniël zijn huidige vorm gekregen heeft ten tijde van de onderdrukking van de joodse godsdienst door Antiochus IV Epiphanes rond 165 v. Chr., vlak voor de Makkabese opstand. De voorspellingen in het boek zijn dan in directe zin gericht op deze periode — wat ook de verdere betekenis is die men eraan wil toekennen. Algemeen wordt aangenomen, dat de voorspellingen tot de tijd van schrijven kloppen, en dat die voor de tijd daarna afwijken van de historische werkelijkheid zoals wij die kennen. Mijn tweede vooronderstelling is gebaseerd op de inzichten van Brian Colless, die een oude theorie over de figuur van Darius de Meder — de koning die een aantal keren in het boek Daniël voorkomt en onder andere de stad Babylon inneemt — opnieuw bewerkt heeft en zo tot een aantal nieuwe observaties komt. Volgens deze theorie — in diverse vormen eerder verdedigd door J. M. Bulman, H. F. D. Sparks en D. J. Wiseman (zie de bibliografie van Colless) — is 'Darius' een andere naam voor de Perzische koning Cyrus, van wie we weten dat hij degene was die Babylon in 539 v. Chr. veroverde.

220

221

Colless voegt daar onder meer aan toe, dat we met deze identificatie — over het waarom en hoe zullen we hier niet verder spreken — een veel duidelijker beeld krijgen van de situatie waarin het gebed van Daniël tot stand kwam (Daniël 9). Het gaat daar om het uitvaardigen van het beroemde 'Edict van Cyrus', waardoor de ballingen van Juda konden terugkeren en de tempel van Jeruzalem herbouwd kon worden (2 Kron. 36: 22-23, Ezra 1: 1-4). Ons volgens velen oninteressante vers is Daniël 6: 1 (in sommige vertalingen 5: 31). Het luidt: 'Darius, de Meder, ontving het koningschap (over Babylon, jww), toen hij 62 jaar oud was'. Voor veel onderzoekers blijft onduidelijk waarom zulke tamelijk precieze informatie over iemands leeftijd alleen hier in het boek Daniël vermeld staat, terwijl dit bovendien de enige plaats in het Oude Testament is, waar de leeftijd van een heidense koning genoemd wordt. Twee kleinigheden moeten hierbij overigens aangetekend worden: de hier gebruikte Aramese uitdrukking kevar sjenin sjittin wetarten (letterlijk: 'als een zoon van 62 jaren'), kan niet alleen betrekking hebben op een precieze leeftijd, maar kan die ook bij benadering aanduiden. Als dat laatste het geval is drukt dat misschien een zekere twijfel uit aan de hieronder gevolgde redenering. En naar alle waarschijnlijkheid is die leeftijd volgens onze begrippen eerder 61 dan 62 jaar. Een 'zoon van X jaren' is, zoals G. Haneman heeft laten zien, in het Oude Testament iemand die in zijn X-e levensjaar is, dat wil zeggen dat hij zijn Xe verjaardag nog niet heeft bereikt. Dat de leeftijd waarop iemand koning werd vermeld werd, was weliswaar normaal voor de koningen van Israël en Juda (zie de boeken Samuël en Koningen) — maar waarom dat hier nu ook gebeurt voor de niet-Israëlitische koning Darius/Cyrus is veel minder vanzelfsprekend. K. Galling verdedigt de theorie dat dit gebeurd zou zijn om het Mene-Tekel-orakel uit Daniël 5 uit te laten komen. De som van de daar genoemde 1 mine, 1 sikkel en 2 halve sikkels zou precies 62 sikkels zijn, en zo zou op een verborgen manier op Darius gedoeld zou zijn. Deze theorie heeft wel iets aantrekkelijks (en moet zeker niet uitgesloten worden), maar de veronderstelling dat die leeftijd uitsluitend moet dienen als middel tot identificatie van de koning die Babylon zou veroveren, gaat wel wat ver. Dat zou een stilistische zwakheid zijn die men in het verder zo kundig gecomponeerde boek Daniël niet verwacht. Er moet meer aan de hand zijn. Het fundamentele probleem voor een joodse auteur die in de tweede eeuw v. Chr. voorspellingen schreef die in zijn eigen tijd uitgekomen waren (c.q. zouden moeten uitkomen), was dat hij twee chronologische systemen moest verenigen die geen werkelijk contactpunt hadden. Uit de boeken van de Hebreeuwse bijbel, die hem waarschijnlijk in ongeveer dezelfde vorm ter beschikking stonden als wij ze nu hebben, is een min of meer consistente chronologie af te leiden vanaf de schepping van de wereld tot aan de verwoesting van Jeruzalem en de Tempel in 587 v. Chr. Zelf rekende onze

221

222

auteur zeker volgens één van de in de Hellenistische wereld gebruikelijke jaartellingen, die allemaal aan elkaar te relateren zijn. Een klein stukje van deze kloof zou hij kunnen dichten, door de beroemde zeventig-jaren-voorspelling van Jeremia 25: 9-12, die we ook verschillende andere bijbelboeken tegenkomen en die men kan uitleggen in die zin dat Jeruzalem 70 jaar lang verwoest zou zijn geweest (zie M. Fishbane, 479-485) letterlijk op te vatten als de periode tussen de inname van Jeruzalem (of één van de eerdere wegvoeringen van ballingen) en die van Babylon door de Meden en Perzen onder Cyrus (volgens moderne begrippen in 539 v. Chr.). In werkelijkheid duurde de ballingschap dus veel korter: niet meer dan een jaar of vijftig. Maar dat is pas in de negentiende eeuw bekend geworden. Wanneer onze auteur vóór die laatste datum de bron geraadpleegd zou hebben, die in de vergriekste omgeving van Jeruzalem in de tweede eeuw v. Chr. het meest voor de hand ligt: namelijk deel I van het eerste boek van de Historiën van Herodotus van Halicarnassus (dat gaat over de geschiedenis van het nabije Oosten), zou hij teleurgesteld geweest zijn. Weliswaar blijkt uit deze Historiën duidelijk, dat volgens Herodotus de inname van Babylon niet lang vóór de dood van Cyrus — hij sneuvelde tijdens een rampzalig verlopen veldtocht tegen de Massageten in Centraal-Azië (resp. I, 191 en I, 214) — plaats gevonden moet hebben. Moderne vondsten hebben overigens aangetoond, dat er in werkelijkheid een jaar of tien tussen gelegen moet hebben: een in de oudheid nog onbekend gegeven). Maar aan deze belangrijke gebeurtenis wordt geen datum verbonden. En zo blijft er onduidelijkheid bestaan in het verder zo consistente chronologische raamwerk van de Historiën. Nu is uit bovenstaande overwegingen niet duidelijk of onze (hypothetische) auteur van het boek Daniël wellicht nog over andere inlichtingen over het jaar van de val van Babylon beschikte, en zelfs niet of hij inderdaad in het werk van Herodotus gebladerd heeft. Wel zijn er voldoende gronden om aan te aannemen, dat hij direct of indirect kennis heeft genomen van Herodotus' inlichtingen over leven en regering van Cyrus, dat hij die ook heeft weergegeven in het boek Daniël, en dat hij daarbinnen aan de inname van Babylon een heel precieze plaats gegeven heeft. Herodotus geeft een regeringsduur van 29 jaar voor Cyrus zelf en 35 jaar voor zijn grootvader en directe voorganger Astyages (respectievelijk I, 214 en I, 130), terwijl we uit de samenhang kunnen opmaken dat Cyrus tenminste negen maanden (waarschijnlijk ook niet veel langer) na de troonsaanvaarding van zijn grootvader geboren moet zijn (I, 107-108). Dat betekent dat Cyrus in ieder geval nooit zijn 64e verjaardag heeft kunnen meemaken. In dat licht krijgt de datering van het laatste grote visioen van het boek Daniël (Dan. 10: 1-4) een bijzondere betekenis: 'In het derde jaar van Kores (= Cyrus), de koning der Perzen... op de vierentwintigste dag nu van de eerste maand...'. En passant merken we op dat het niet toevallig is, dat

222

223

deze datum hoogstens enkele weken vóór het leggen van het fundament van de Tweede Tempel van Jeruzalem valt (vergelijk Ezra 3: 8). Belangrijker echter is, dat door deze mededeling ook een andere redenering mogelijk wordt. De 62e verjaardag van Cyrus moet gevallen zijn in het jaar dat hij de troon aanvaardde (dat wil zeggen in de periode tussen zijn troonsaanvaarding en het volgende Nieuwjaar in de herfst; men telde de regeringsjaren van Nieuwjaar tot Nieuwjaar), ofwel in zijn officiële eerste regeringsjaar als koning van Babylon. Dat zou dan betekenen dat zijn 64e verjaardag in zijn tweede of derde regeringsjaar viel. Als er inderdaad een derde regeringsjaar van Cyrus in zijn hoedanigheid van koning van Babylon geweest is, dan zou zijn 64e verjaardag in dát jaar gevallen moeten zijn. Bovendien moet hij dan — aangezien hij die verjaardag nooit bereikt heeft — vóór die datum overleden zijn. Daarmee zijn dan het overlijden van Cyrus en de val van Babylon aan elkaar gerelateerd, hetgeen vervolgens een verbinding schept tussen de bijbelse en de Griekse chronologie. Welnu, die verbinding heeft de auteur van Daniël nodig, anders blijven — zoals gezegd — zijn aan de bijbelse chronologie gerelateerde berekeningen in Daniël 9 en Daniël 11 in de lucht hangen. De conclusie luidt: zoals in het werk van Herodotus de oosterse en de Griekse chronologie slechts op één enkel punt aan elkaar gerelateerd worden — namelijk het jaar van Xerxes' grote veldtocht tegen Griekenland, (zie het artikel van Strasburger, 637), zo verschaft het boek Daniël ons op vergelijkbare wijze het scharnier tussen de oud-Israëlitische en de Griekse tijdrekening in dit vers over de leeftijd van Darius de Meder ten tijde van diens inname van Babylon. Daarmee vormt dit schijnbaar zo onbelangrijke vers de hoeksteen van de chronologie van het boek Daniël.

223

224

Literatuur B.E. Colless, 'Cyrus the Persian as Darius the Mede in the Book of Daniel', JSOT 56 (1992), 113-126. M. Fishbane, Biblical Interpretation in Ancient Israel, Oxford 1985. K. Galling, 'Die 62 Jahre des Meders Darius in Dan. 6: 1', ZAW 66 (1954), 152. G. Haneman, 'On the Meaning of the Phrase ben kach wechach sjanim' [in het Hebreeuws], in: G.B. Sarfatti e.a. (ed.), Studies in Hebrew and Semitic Languages Dedicated to the Memory of Prof. Eduard Yechezkel Kutscher, Ramat-Gan 1980, 103-109. H. Strasburger, 'Herodots Zeitrechnung', in zijn: Studien zur Alten Geschichte (ed. by W. Schmitthenner & R. Zoepffel; Hildesheim & New York 1982) 627-675 (herziene versie van oorspronkelijk in 1956 gepubliceerd artikel). J. W. Wesselius, De eenheid van het boek Daniël, Amsterdam 1993. J. W. Wesselius, Language, Style and Structure in the Book of Daniel (te verschijnen).

Dr. J.W. Wesselius is verbonden aan het Juda Palache Instituut van de Universiteit van Amsterdam.

224

225

Bibliografie Ferenc Postma Margriet Gosker

1974

(M. Gosker en F. Postma), Het hoogste lied. Het Hooglied van Salomo in een nieuwe vertaling, Amsterdam/Haarlem 1974.

1978

F. Postma, 'Vertalen en vertalen is twee?', in: Voorlopig, 9 (1978) 4, 111-115.

1980

F. Postma, 'Henricus Schotanus te Orléans. Enkele notities bij zijn inscriptie in het Liber Amicorum van Joannes Perez de Malvenda', in: Een vrije universiteitsbibliotheek. Studies over verleden, bezit en heden van de bibliotheek der Vrije Universiteit, Assen 1980, 255-276. Eveneens, met andere illustraties, gepubliceerd in: Gens Schotana, II, Fasc. 8b (1980), 18-40. F. Postma, E. Talstra, H.A. van Zwet, Deuterojesaja. Proeve van automatische tekstverwerking ten dienste van de exegese, Amsterdam 1980; Amsterdam 1981-2. F. Postma en A. Krikke, 'Henricus Schotanus. Bibliografie [I]', in: Gens Schotana, II, Fasc. 8b (1980), 41-60. F. Postma, 'Meinardus Schotanus. Bibliografie [I]', in: Gens Schotana, II, Fasc. 9 (1980), 72-84. F. Postma en A. Krikke, 'Bernardus Schotanus. Bibliografie [I]', in: Gens Schotana, II, Fasc. 9 (1980), 92-115. F. Postma, 'Christianus Schotanus. Bibliografie II', in: Gens Schotana, I, Fasc. 8a (1980), 365-376.

1981

225

F. Postma, 'Henricus Schotanus à Orléans. Quelques remarques sur son inscription dans le Liber Amicorum de Joannes Perez de Malvenda', in: Mélanges dédiés à la mémoire de

226

François Hauchecorne: Bulletin de la Société archéologique et historique de l'Orléanais, Orléans, Tome VIII, No. 56 (1981), 11-52. Cf. Tome VIII, No. 63 (1983), 30-33 (Résumé par J. Nivet). 1982

F. Postma en A. Krikke, 'Bernardus Schotanus (1598-1652). Een schets van zijn rechtsgeleerd onderwijs aan de hand van een aantal onder zijn leiding verdedigde disputationes exercitii gratia', in: Ph.H. Breuker en M. Zeeman (ed.), Freonen om Ds. J.J. Kalma hinne. Stúdzjes, meast oer Fryslân, foar syn fiifensantichste jierdei, Ljouwert/Leeuwarden 1982, 285-301.

1983

P. Hoekstra, F. Postma, J. Veenhof, Het nachtelijk ontslag. Waarom de Kamper Docent A. Steketee in 1882 moest gaan. Een gedocumenteerd verslag, Delft 1983. F. Postma, E. Talstra, M. Vervenne, Exodus. Materials in Automatic Text Processing. Part I: Morphological, Syntactical and Literary Case Studies. Part II: Concordance, Amsterdam/Turnhout 1983.

1984

J. Bastiaens, W. Beuken, F. Postma, Trito-Isaiah. An exhaustive Concordance of Isa. 56-66, especially with reference to Deutero-Isaiah. An example of computer assisted research, Amsterdam 1984.

1985

F. Postma, 'Christianus Schotanus. Bibliografie III', in: Gens Schotana, III, Fasc. 13 (1985), 1-9. F. Postma en A. Krikke, 'Henricus Schotanus. Bibliografie II', in: Gens Schotana, III, Fasc. 13 (1985), 9-46. F. Postma, 'Meinardus Schotanus. Bibliografie II', in: Gens Schotana, III, Fasc. 13 (1985), 46-48. F. Postma en A. Krikke, 'Bernardus Schotanus. Bibliografie II', in: Gens Schotana, III, Fasc. 13 (1985), 49-76. F. Postma, 'Abbe Wybes, drukker van academische disputaties te Franeker (1597-1599)', in: De Vrije Fries, LXV (1985), 87-98. F. Postma, Disputationes exercitii gratia. Een inventarisatie van disputaties verdedigd onder Sibrandus Lubbertus, prof. theol. te

226

227

Franeker 1585-1625. Met een Ten Geleide door J. Veenhof, Amsterdam 1985. F. Postma en J. Veenhof, 'Disputen omtrent de predestinatie. Het logisch denken van Johannes Maccovius (1588-1644) en de doorwerking daarvan', in: G.Th. Jensma e.a. (Ed.), Universiteit te Franeker 1585-1811. Bijdragen tot de geschiedenis van de Friese hogeschool, Leeuwarden 1985, 249-263.

227

1986

(F. Postma), Recensie van: J. Visser, Album Collegii Studiosorum ex Gymnasio Leovardiensi 1626-1668, Franeker 1985, in: Batavia Academica, IV/1 (1986), 14.

1987

F. Postma en E. Talstra, 'O.T.I.K. — The Old Testament in the Computer', in: J.J. Hughes (ed.), Bits, Bytes & Biblical Studies. A Resource Guide for the Use of Computers in Biblical and Classical Studies, Grand Rapids 1987, 505-509 (Par. 7.3.2).

1988

(F. Postma), Twee lofdichten (lat.; hebr.) in: J. van Sluis, Herman Alexander Röell, Diss. Rijks Universiteit Groningen, 1988, 257.

1989

F. Postma en E. Talstra, 'On Texts and Tools. A short History of the Werkgroep Informatica (1977-1987)', in: E. Talstra (ed.), Computer Assisted Analysis of Biblical Texts. Papers read at the Workshop on the Occasion of the Tenth Anniversary of the Werkgroep Informatica, Faculty of Theology, Vrije Universiteit Amsterdam, November 5-6, 1987, Amsterdam 1989, 9-27.

1990

J. van Sluis en F. Postma, Herman Alexander Röell (1653-1718) und seine ungarischen Studenten, Szeged 1990.

1991

F. Postma, 'Hebraïci van eertijds: De zeldzame Grammatica van Henricus Diestius (1665)', in: Alef Beet, I/2 (1991), 19-25.

1992

F. Postma, 'Hebraïci van eertijds: De boekerij van Everardus Scheidius (1742-1794)', in: Alef Beet, II/2 (1992), 29-36.

1993

F. Postma, 'Hebreeuwse grammatica's van Hongaarse hand, 1635-1992. Beschouwingen n.a.v. een recente inventarisatie van A. Strbik', in: Alef Beet, III/2 (1993), 33-42.

228

(F. Postma), 'Michaël Nánási (1662-1709) en zijn geschenk voor de Zevenburgse vorst', verkort opgenomen in: Verzameld verlangen. Het Nederlands Genootschap van Bibliofielen exposeert uit het bezit van leden, Koninklijke Bibliotheek Den Haag 1993, 51-52 (nr. 61). 1994

F. Postma, 'Op zoek naar Franeker academisch drukwerk. Impressies van een drietal studiereizen naar Roemenië (1991-1993)', in: Jaarboek van het Nederlands Genootschap van Bibliofielen 1993, Amsterdam 1994, 27-47. F. Postma, 'Hebräische Grammatiken in Ungarn und Siebenbürgen, 1635-1992. Betrachtungen aus Anlaß einer neuen Bestandsaufnahme von A. Strbik', in: Studia Rosenthaliana, XXVIII/2 (1994), 177-189.

1995

F. Postma, 'Héber nyelvtanok Magyarországon, 1635-1992. Észrevételek Strbik A. új áttekintése nyomán', in: Theologiai Szemle, Budapest, XXXVII/1 (1995), 54-58. F. Postma, 'Op zoek naar Franeker academisch drukwerk. Enkele impressies van een vierde studiereis naar Roemenië (1994)', in: Jaarboek van het Nederlands Genootschap van Bibliofielen 1994, Amsterdam 1995, 125-147. F. Postma, 'Hebraïci van eertijds: Abrahamus Hovius (1643-1681), een vergeten liefhebber en beoefenaar der heilige Taele', in: Alef Beet, V/1 (1995), 27-32. F. Postma en J. van Sluis, Auditorium Academiae Franekerensis. Bibliographie der Reden, Disputationen und Gelegenheitsdruckwerke der Universität und des Athenäums in Franeker, 1585-1843, Leeuwarden 1995. F. Postma, 'De Teleki-Bolyai Bibliotheek (Tîrgu Mure /Marosvásárhely). Waar de tijd stil stond en het boek ongerept bleef', in: M. Gosker e.a. (ed.), Een boek heeft een rug, Zoetermeer 1995, 81-84.

228

229

Tabula gratulatorum Maarten Aalders, Amstelveen Jan Adolfs, Pastor Heilige Geestkerk, Amstelveen Attila en Kati Ambrus, Pécs Jenny en Bert Appers, Castricum Hilda en Tjitze Baarda, Amstelveen Harry Bácsi, Amstelveen Rudie en Henny van Balderen, Amstelveen Ds. René van den Beld, Bilthoven Bibliotheek Theologische Universiteit, Kampen Bibliotheek Vrije Universiteit, Amsterdam Peter en Elke Bickhart, Neuenhagen-Dahlwitz-Hoppegarten Hanna Blok, Diemen Dries Blokker, Callantsoog Willem A.M. Beuken, Katholieke Universiteit Leuven Thijs Booy, Amsterdam

229

230

Hendrik Jan Bosman, Amsterdam R. Breugelmans, Leiden Frans Breukelman, Amstelveen Philippus Breuker, Bozum Martien Brinkman, De Bilt Margarita M.C. Bruens-Mulder Dirks, Nijmegen Christoph Burger, Vrije Universiteit, Amsterdam G. Jan van Butselaar, Bennebroek Peter Crom en Ineke Crom-van der Meulen, Diemen Anikó en Pistu Deé Nagy, Tîrgu Mure /Marosvásárhely András Deé en Emese Bagi, Eger Karel Deurloo, Amsterdam Jaap Doolaard en Geertien Morsink, Amsterdam Jeen en Swenne Dragstra, Amstelveen Cor en Arie van Drimmelen, Delft Leen van Drimmelen, Amsterdam

230

231

Hartmut en Kristel Dürr, Neuenhagen-Dahlwitz-Hoppegarten Janet Dyk, Amsterdam Aad van Egmond, Bennebroek, Prof. Mr. R. Feenstra, Leiden Gerrit Ferwerda en Cora den Hartog, Amstelveen Rein en Gerda Fernhout, Alphen a/d Rijn Else Fleurke en Reinier Gosker, Zuidwolde Isa de la Fontaine Verwey, Amsterdam Wim en Aad Fijnvandraat, Amstelveen Wim en Elly van Galen, Haarlem Jaap van Gelderen, Kampen Zsolt en Elisabeth Geréb, Cluj-Napoca/Kolozsvár Ds. G.H. Gerritsen, Nijverdal Jan en Ali Gootjes-Visser, Heerhugowaard N.M.C. Gosker-de Regt, Zwolle Margriet Gosker, Amstelveen

231

232

Joke Gosker, Zwolle Henk en Dini Gosker, Kampen Dr. G. Henk van de Graaf, Rotterdam Tineke de Graaf-Kiestra, Zuidlaren Bert Groenenberg, Deventer Ruerd en Frederiek de Groot-Kiestra, Westervoort Alan en Libbie Groves, Philadelphia Gerrit en Jannie Hartvelt, Kampen Henk Harmsen, Veenendaal Barend en Ali Heek-Roosjen, Amstelveen Roland Hees, Krelingen Atie van der Heiden-van Nes, Amstelveen Drs. Henk Heikens, Utrecht Frits Heil, Cantor-organist Bankraskerk, Amstelveen Ben Hemelsoet, Amsterdam Joost en Maria van den Herik, Capelle a/d Yssel János en Hannie Hermán-Mostert, Zwolle

232

233

Walter Hermann en Konrad Höcker, Klagemauer für den Frieden, Köln Pieter Holtrop, Blokzijl Ruth M.M. Hoogewoud-Verschoor en F.J. Hoogewoud, Haarlem Froukje de Hoop, Budapest Trijntje Huisman, Amstelveen P.J. van der Jagt, Amsterdam Jakó Zsigmond, Cluj-Napoca/Kolozsvár Annemie en Wim Janssen, Amstelveen Gerard en Nel Jaspers, Aerdenhout Klaas en Everdine Kaars-van Solkema, Heerhugowaard Annamária Kabán en Huba Mózes, Miskolc Csaba Kállay-Miklós, Cluj-Napoca Dezs Kállay, Cápu u-Mic István Karasszon, Budapest

233

234

Bálint Keser , Szeged Mevr. T. Kiestra, Witmarsum Ico en Atty Kiestra, Witmarsum Anne en Jitske Kiestra, Boxtel F.W. Kist, Den Haag Koltay Klára, Debrecen J.L. Koole, Wezep Anja en Frank Koole, Amstelveen Greet en Adriaan Koornneef, Amstelveen Bálint Kovács, Budapest Freek Knetsch, Eelde Bert en Tineke Krikke, Vijfhuizen Nienke Krijger, Amstelveen Boob Kuindersma-Hartman, Wolvega Greet Lammers, Heino Sándor en Borika Ladányi, Budapest Henk en Hansje Leene, Halfweg

234

235

Hans-Georg en Bärbel Link, Köln Peter en Sibylle Leu, Neuenhagen-Dahlwitz-Hoppegarten Marianne en Frank Lode, Neuenhagen-Dahlwitz-Hoppegarten T. Looze-Terpstra, Groningen Gerrit en Elly Manenschijn-Diepenhorst, Amstelveen Dr. László Marácz, Alphen a/den Rijn Ru ica S. Maraš, Budapest Mihály en Ildikó Márkus, Veszprém Iacob M rza, Alba Iulia Tibor Marjovszky en Mária Kun, Üll Trudeke Mekking, Amsterdam Joop van der Meulen, Berg en Dal Henk en Carla van der Meulen, Amstelveen Piet van Midden, Lisse Jick Mulder-Andringa, Badhoevedorp

235

236

Gert en Paula Mulder-van der Velde, Alphen aan den Rijn Bert Nagelhout / Boekhandel Kirchner, Amsterdam Jeltje Nauta, Oppenhuizen Nederlands Bijbelgenootschap, Haarlem F.D. Niermans, Amstelveen C.A. de Niet, Scherpenzeel Truuske Nortier, Amstelveen Ioan Mária Oros, Zal u Lodewijk C. Palm, Amstelveen László Pap, Pomáz Mária en László Petr cz, Balatonfüred Jan en Francien van Pijkeren, Breda Nico Pool en Loes Oostenrijk, Amstelveen Murk A.J. Popma, Amstelveen Gerrit Postma, Amstelveen David Postma, Mesa, Arizona

236

237

J. Postma-Tóth, Leeuwarden Marten en Teunia Postma, Joure Renger Prent, Amstelveen Jos en Els Pronk, Amstelveen Martin Prudky, Praag Ine en Hans Reijenga, Amstelveen Dr. J Renkema, Kampen Rob Richard, Amstelveen Saskia Richel-Bottinga, Zeist Corry Ridderikhoff, Diemen Jan Simon Ridderbos, Leusden Henriette Ritter en Martin Hietbrink, Amsterdam Tine Romers, Amstelveen Oda Schmalhausen, Amstelveen Schotanus-Stichting (J. Hengstmengel) gevestigd te Franeker Bep Schram, Abcoude

237

238

Hans Schreuder, Amstelveen Niek Schuman, Zaandam Dr. Pieter A. Siebesma, Barneveld Constantijn J. Sikkel, Kudelstaart Maartje en Jacob van Sluis, Berlicum Mattie en Ruud Smelt, Purmerend Awraham en Sira Soetendorp, 's-Gravenhage Dieneke en Tjark van der Spek, Oostzaan A.G. van der Steur, Haarlem Ronald Steur, Amsterdam Sake Stoppels, Amstelveen Jan Storm van Leeuwen, Voorschoten A.S.A. Struik, Amsterdam J.H. de Swart, Ouderkerk a/d Amstel Dr. Harry Sysling, Amersfoort István Szabó, Réghin

238

239

Eep en Lies Talstra-Schulp, Amsterdam, Tim Teleki Vanderspek en Karen van Dulmen-Krumpelman, 's-Gravenhage Marieke en Henk van Tilburg, 's-Hertogenbosch István T kés, Cluj-Napoca/Kolozsvár Eva en Bob Tol, Amstelveen Dr. Kálmán en Vilma Tóth, Budapest Laurens Touwen, Oegstgeest Arjen van Trigt Boekencentrum, Zoetermeer P.van Tuinen, Utrecht Dr. Sándor Varga, Amsterdam Judith Vásárhely, Budapest Theo Veen, Heemstede Marianne en Jan Veenhof, Thun Henk en Ineke Veltkamp-van der Zee, Eindhoven Kees Verdegaal, Breda Vereniging Hebreeuws, Amersfoort

239

240

Arian Verheij en Anneke de Vries, Amsterdam Prof. Dr. Marc Vervenne, Leuven Jo en Adri Vlieger, Amstelveen Mien en Hans Voorzanger, Amstelveen J. Vree, Weesp Hilmar de Vries, Amsterdam Eppo Vroom, Ommelanderwijk Aad N. Vroon, Maarn Dick en Ans Vunderink, Amstelveen Adrie van der Wal, Vianen B. Wallet, Utrecht Ds. Annemarie Walpot-Hagoort, Wichmond Jan Wim Wesselius, Amsterdam Toke en Anton Wessels, Amstelveen Archibald L.H.M. van Wieringen, Kath.Universiteit Nijmegen L.W. Weytze en T. Weytze-Kooistra, Amstelveen

240

241

Teresa White, London Henny en Willem van Wieren, Schiedam Nicolai Winther-Nielsen, Copenhagen Fam. P.J. de Wit-Gosker, Zwolle Roline Woldinga-Veldkamp, Amstelveen Henk E.S. Woldring, Amstelveen

241