Dyslexieprotocol
Versie: januari 2015
1
Inhoudsopgave
Blz.
Vooraf
3
1. Definitie dyslexie en specifieke kenmerken
4
2. Dyslexie: signalering, begeleiding en onderzoek
5/6/7
3. Dyslexiepas en bijbehorende faciliteiten
8
4. Dyslexie in de les
9
5. Dyslexiecoördinator
10
6. Aangepaste programma’s / ontheffing voor moderne vreemde talen (Frans/Duits)
11/12/13
7. Hulpmiddelen bij toetsen, aanschaf digitale schoolboeken en iPadfaciliteiten
14/15/16
8. Informatiebronnen en links
17
Bijlagen: Bijlage 1: Bijlage 2: Bijlage 3:
Bijlage 4: Bijlage 5: Bijlage 6:
voorbeeld dyslexiepas artikel 55 Eindexamenbesluit wettelijke bepalingen en voorschriften aangepaste programma’s / ontheffing voor moderne vreemde talen (Frans/Duits stappenplan laptop als schrijfgerei (bovenbouw) stappenplan laptop met Kurzweil (bovenbouw) hulpmiddelen bij dyslexie
18 19 20/21
22 23/24 25/26
2
Vooraf In dit protocol wordt als onderdeel van het zorgplan het dyslexiebeleid op onze scholengemeenschap beschreven. Een belangrijk uitgangspunt van het beleid is dat de dyslectische leerling de gelegenheid moet worden geboden om te leren omgaan met de vastgestelde leerstoornis. De leerling moet zo weinig mogelijk worden belemmerd in het volgen van de opleiding waartoe hij/zij op basis van zijn/haar cognitieve capaciteiten in staat is. Het protocol geeft achtergrondinformatie over dyslexie, omschrijft de belangrijkste activiteiten met betrekking tot het omgaan ervan en schetst richtlijnen en procedures voor het verstrekken van faciliteiten. Om de continuïteit van de begeleiding van leerlingen met dyslexie te waarborgen heeft de school een dyslexiecoördinator aangesteld. De naam van de dyslexiecoördinator is: Mevr. W. van der Woude. E-mail:
[email protected] In haar werkzaamheden wordt de dyslexiecoördinator ondersteund door: Mevr. M. Bosma, voor begeleiding gebruik iPad. E-mail:
[email protected] en Dhr. J. van Zanden, voor gebruik van digitale hulpmiddelen tijdens toetsen en de procedure met betrekking tot het verstrekken van een aangepast programma of vrijstelling voor de tweede moderne vreemde taal (Frans/Duits). E-mail:
[email protected]
Jaarlijks wordt het beleid geëvalueerd en indien nodig bijgesteld.
3
1. Definitie dyslexie en (specifieke) kenmerken “Dyslexie is een stoornis die gekenmerkt wordt door een hardnekkig probleem met het aanleren en het accuraat en/of vlot toepassen van het lezen en/of spellen op woordniveau” Dit is de officiële definitie die gehanteerd wordt door de Stichting Dyslexie Nederland, in overeenstemming met de Gezondheidsraad. Dyslexie heeft niet alleen betrekking op talen, maar op alle vakken die beroep doen op het lezen, schrijven en automatiseren. Hierdoor kunnen kinderen met dyslexie wat betreft schoolprestaties achterblijven in vergelijking met leeftijdsgenoten. Kenmerken van dyslectische leerlingen Bepaalde kenmerken van dyslectici liggen voor de hand, omdat ze een regelrecht gevolg zijn van de gebrekkige, niet automatische omzetting van letters in klanken en, omgekeerd van klanken in letters. Andere zijn een gevolg van een niet zo snelle inschakeling van het horen van taal naar het verwerken ervan. Tot de primaire kenmerken van dyslexie horen onder meer:
trager lezen dan kinderen van gelijke leeftijd en een gelijk aantal maanden leesonderwijs; maken van meer (spel-) fouten in vergelijking tot leeftijd- en ontwikkelingsgenoten; afwisselend correct en incorrect schrijven (soms in één zin) van dezelfde woorden;
Tot de secundaire kenmerken van dyslexie horen onder meer:
woordvindingsproblemen: het vergeten en het moeite hebben met het leren van namen van mensen, voorwerpen en woorden die abstracties aanduiden; problemen met de ordening in de tijd; problemen met de inprenting en met het opslaan van talig materiaal in het middellange en langetermijngeheugen; problemen met het vlot, in volledige en grammaticaal juiste zinnen, vormgeven aan gedachten, zowel schriftelijk als mondeling
Vaak vertonen dyslectische leerlingen niet al deze kenmerken en ook niet altijd in dezelfde mate.
4
2. Dyslexie: signalering, begeleiding en onderzoek Voor de signalering van leerlingen met mogelijke taalproblemen worden aan het begin van het schooljaar de gegevens van de aanleverende scholen bekeken op bijzonderheden op het gebied van lezen en/of spelling. Daarnaast worden aan de hand van de uitslagen van de in oktober/november afgenomen digitale Drempeltoetsen Taal en Rekenen de leerlingen die uitvallen op lezen en/of spelling nader bekeken. 2.1 Dyslexie is vastgesteld Van alle leerlingen die bij aanmelding in het bezit zijn van een dyslexieverklaring wordt de dyslexieverklaring en indien mogelijk het onderzoeksrapport opgevraagd. Deze leerlingen worden geplaatst op de lijst ‘Leerlingen met dyslexie’. De lijst wordt aan alle docenten toegestuurd. In Magister wordt een melding gemaakt dat dyslexie vastgesteld is. Aan de hand van de lijst wordt door de mentor na een gesprek met de leerling een dyslexiepas opgesteld, zie voor de beschrijving in hoofdstuk 3, Dyslexiepas en bijbehorende faciliteiten. 2.2 Dyslexie wordt vermoed Van alle leerlingen bij wie de aanleverende school heeft aangegeven dat dyslexie vermoed wordt, worden de aanvullende gegevens over de taalontwikkeling (uitdraai leerlingvolgsysteem, handelingsplannen, verslagen van eerder onderzoek) bij de aanleverende school opgevraagd. Tevens worden de screeningstoetsen van het Protocol Dyslexie VO afgenomen. 2.2.1 Leerling heeft extra begeleiding gehad Als uit de gegevens blijkt dat er sprake is van een achterstand bij lezen en/of spelling die ondanks gerichte extra aandacht is blijven bestaan, beslist de dyslexiecoördinator op basis van de uitkomsten van de screeningstoetsen of de leerling in aanmerking komt voor een dyslexieonderzoek. Als besloten wordt een onderzoek aan te vragen krijgt de leerling een voorlopige dyslexiepas. Hiervan wordt een melding gemaakt in Magister. Als een leerling niet in aanmerking komt voor een onderzoek, maakt de dyslexiecoördinator in overleg met de mentor afspraken over de begeleiding van de leerling. De afspraken worden vastgelegd in Magister. 2.2.2 Leerling heeft geen of onvoldoende begeleiding gehad Als een leerling geen of onvoldoende begeleiding heeft gehad wordt door de docent Nederlands in overleg met de dyslexiecoördinator een begeleidingsplan opgesteld voor een begeleidingstraject van 6 maanden. Na afloop van de begeleiding wordt aan de hand van controle toetsen door de dyslexiecoördinator beoordeeld of de leerling in aanmerking komt voor een dyslexieonderzoek. Als besloten wordt een onderzoek aan te vragen krijgt de leerling een voorlopige dyslexiepas. Hiervan wordt een melding gemaakt in Magister. Als een leerling niet in aanmerking komt voor een onderzoek, maakt de dyslexiecoördinator in overleg met de mentor afspraken over de begeleiding van de leerling. De afspraken worden vastgelegd in Magister. 2.3 Leerlingen die uitvallen op de Drempeltoets Taal Aan de hand van de analyse van de Drempeltoetsuitslagen worden de leerlingen die uitvallen op lezen en/of spelling nader bekeken. Hierbij worden de gegevens van de aanleverende school bij betrokken. De dyslexiecoördinator beoordeelt of de 5
leerlingen in aanmerking komen voor een onderzoek of dat er eerst een begeleidingstraject gevolgd wordt. 2.4 Dyslexieonderzoek Als besloten wordt dat een leerling in aanmerking komt voor een dyslexieonderzoek wordt in overleg met de ouders/verzorgers de leerling aangemeld voor een individueel dyslexieonderzoek. Dit wordt uitgevoerd door een gedragsdeskundige van het expertisecentrum van ons samenwerkingsverband, swv Fryslân-Noard. Het onderzoek wordt op school afgenomen. Het verslag van het onderzoek en een eventuele dyslexieverklaring wordt gestuurd aan de ouders/verzorgers van de leerling. De school ontvangt tegelijkertijd een kopie. 2.5 Vermoeden van dyslexie bij leerlingen in hogere leerjaren Bij nieuwe leerlingen in hogere leerjaren wordt het signaleringsonderzoek niet standaard uitgevoerd. Als leerlingen, docenten en/of ouders/verzorgers signalen van dyslexie constateren, bijvoorbeeld vanwege hardnekkige problemen met lezen en spelling bij de verschillende talen, kunnen zij via de mentor bij de dyslexiecoach aangemeld worden voor een vooronderzoek. Op basis van de uitslag worden vervolgstappen besproken en indien gewenst een dyslexieonderzoek aangevraagd. Ook leerlingen die in de loop van de schoolloopbaan alsnog tegen problemen aanlopen die aan dyslexie doen denken, kunnen via de mentor bij de dyslexiecoördinator aangemeld worden voor een vooronderzoek.
6
3. Dyslexiepas en bijbehorende faciliteiten Als de leerling in het bezit is van een officiële dyslexieverklaring wordt er door school een dyslexiepas aangemaakt, waarop de faciliteiten komen te staan waarvan de leerling gebruik kan maken. Niet alle dyslectische leerlingen hebben dezelfde ondersteuning nodig. In een gesprek met de mentor kan de leerling aangeven welke ondersteunende maatregelen gewenst zijn en welke hulpmiddelen ingezet worden. De dyslexiepas is geen standaardvoorziening, maar een kaart op maat. Handelingsgerichte adviezen, die in de dyslexierapportage zijn opgenomen kunnen op de pas worden verwerkt. De pas wordt aangepast als de begeleidingsvraag verandert. De pas wordt binnen twee weken na het verschijnen van een dyslexierapport in tweevoud gemaakt (exemplaar voor de leerling en mentor). De vastgestelde faciliteiten (en eventueel overige belangrijke informatie) worden door de mentor ook nauwkeurig in het leerlingvolgsysteem (Magister) vastgelegd. Langs deze weg worden docenten goed geïnformeerd. (In bijlage 1 is een voorbeeld van een dyslexiepas te vinden). De (belangrijkste) faciliteiten zijn:
extra tijd of vermindering van het aantal opgaven bij toetsen. Het uitgangspunt is dat de toetsen/proefwerken zodanig zijn samengesteld dat een dyslectische leerling binnen een lesuur de toets volledig kan maken; niet meetellen of milder beoordelen van dyslectische fouten in de spelling, zoals - verwisseling van lange en korte klanken in gesloten lettergrepen (vb. Kraan-kran) - vergeten en/of toevoegen van letters - lettervolgorde fouten (vb. dorp-drop) - fouten in tweetekenklanken (vb. scheur-schuir) - fouten in geval van gelijkklinkende letters (vb.ei/ij; au/ou) - fonetisch schrift (vb.garage-garaasje) vergroting van teksten bij proefwerken; niet onvoorbereid laten voorlezen; extra mondeling toetsen als resultaten op schriftelijke toetsen onvoldoende zijn; gebruik van hulpmiddelen tijdens de lessen die het lezen en schrijven kunnen vergemakkelijken toestaan (laptop, daisyspeler, readingpen, tekstspraaksoftware). Ouders/verzorgers dienen deze hulpmiddelen zelf aan te schaffen; gebruik van hulpmiddelen tijdens toetsen als hier toestemming voor is verleend (zie voor de procedure hoofdstuk 7). Tijdens toetsen wordt er met een laptop van school gewerkt;
Opmerking: De mogelijkheid om aangepast examen te doen voor leerlingen met een beperking is vastgelegd in Artikel 55 Eindexamenbesluit (zie bijlage 2). In het examenjaar wordt in geval van dyslexie standaard: 1. bij schoolonderzoeken en eindexamens tot maximaal 25% extra tijd gegeven;
7
2. bij kijk-/en luistertoetsen een dyslexievariant gebruikt; 3. bij het digitaal centaal examen in de algemeen vormende vakken binnen de basis- en kaderberoepsgerichte leerweg een dyslexievariant geïnstalleerd;
8
4. Dyslexie in de les De dyslexiebegeleiding op onze school is vooral gericht op een geïntegreerde aanpak: een vorm van begeleiding die zo veel mogelijk binnen de klassikale lessen wordt gegeven. De school streeft ernaar in vaklessen het pedagogisch didactisch handelen af te stemmen op de instructie- en begeleidingsbehoefte van de leerlingen. Het is van belang dat de docent: op de hoogte is van het feit dat de leerling dyslectisch is en als gevolg daarvan de toegestane faciliteiten in de praktijk uitvoert en naleeft (specifieke informatie staat op de dyslexiepas en in leerlingvolgsysteem); zorgt voor een goede planning van de lesstof en huiswerk tijdig opgeeft; zorgt voor een goede lesstructuur, de leerling voldoende tijd geeft de opdrachten naar behoren uit te voeren en waar nodig extra hulp biedt; zorgt voor helder taalgebruik (mondeling en schriftelijk); variatie aanbrengt in werkvormen en gebruik van hulpmiddelen ter ondersteuning (auditief en visueel); effectieve lees- en leerstrategieën laat toepassen en de resultaten daarvan regelmatig controleert; zo weinig mogelijk aantekeningen dicteert, maar deze bij voorkeur geschreven aanlevert; toetsen afneemt die qua lay-out en tekst er verzorgd en overzichtelijk uitzien; De leerling moet ook in de lessen geleerd worden goed om te gaan met de dyslexie. Hij/zij moet gefaciliteerd en gestimuleerd worden zelf oplossingen te vinden voor de problemen. De leerling is uiteindelijk zelf verantwoordelijk voor de eigen resultaten. Ook de dyslecticus heeft een inspanningsverplichting om tot maximale prestaties te komen. Het is van belang dat de leerling: zorgt voor een open en actieve leerhouding; aangeleerde (compenserende) lees- en leerstrategieën consequent toepast; (compenserende) hulpmiddelen consequent en doelmatig gebruikt;
9
5. Dyslexiecoördinator De taken van de dyslexiecoördinator binnen onze school zien er als volgt uit:
het coördineren van de begeleiding van de leerlingen met dyslexie door: o het aan de hand van de handelingsadviezen uit het onderzoeksverslag voeren van het eerste gesprek met de leerlingen bij wie dyslexie is vastgesteld over de gewenste begeleiding. In dit gesprek wordt ook aandacht besteed aan het omgaan met de belemmeringen als gevolg van dyslexie, het aanleren passende leerstrategieën en specifieke studievaardigheden en het versterken van de zelfredzaamheid van de leerling. Verder worden er afspraken gemaakt over het gebruik van faciliteiten en wordt de dyslexiepas ingevuld; o het organiseren van lotgenotencontacten van leerlingen met dyslexie in brugklas; o het op verzoek van mentoren of docenten (samen) voeren van een gesprek met een dyslectische leerlingen over de problemen die zij ervaren; o het adviseren en begeleiden van mentoren en docenten over de begeleiding van dyslectische leerlingen in de klas; o het bemiddelen bij problemen;
het informeren van ouders/verzorgers over het dyslexiebeleid van de school;
het aansturen en ondersteunen van de mentoren bij de voortgangsgesprekken met de dyslectische mentorleerlingen over de gewenste begeleiding, het gebruik van de faciliteiten en het actueel houden van de dyslexiepas;
het instrueren van dyslectische leerlingen bij het gebruik van de iPad en andere digitale hulpmiddelen;
het adviseren van de schoolleiding over het verlenen van toestemming voor het gebruik van voorleessoftware, vrijstellingen en laptopgebruik bij toetsen;
het analyseren van de uitslagen van de Drempeltoets Taal en het selecteren van leerlingen die voor een onderzoek of een begeleidingstraject in aanmerking komen;
het verzamelen en beoordelen van de benodigde gegevens voor het aanvragen van dyslexieonderzoeken bij het expertisecentrum van het samenwerkingsverband, het swv Fryslân-Noard;
De naam van de dyslexiecoördinator is: mevr. W. van der Woude. Email:
[email protected]
10
6. Aangepaste programma’s / ontheffing voor moderne vreemde talen (Frans/Duits) De mogelijkheden om (gedeeltelijke) ontheffing te verlenen voor de tweede moderne vreemde taal verschillen per schoolsoort, leerjaar of leerweg. Binnen de kaders van de wettelijke bepalingen en voorschriften die in bijlage 3 worden weergegeven wordt in dit hoofdstuk allereerst omschreven welk algemeen beleid er met betrekking tot een aangepast programma of een vrijstelling voor Frans/Duits wordt gevoerd. In de daarop volgende paragrafen worden de aanvullende voorwaarden en de aanvraagprocedure nader omschreven.
6.1 Beleid aangepast programma / ontheffing Frans/Duits op onze school 6.1.1 Onderbouw VMBO basis- en kaderberoepsgericht (leerjaar 1 en 2) In klas 1 en 2 volgen de leerlingen alleen Duits. De verplichtingen/mogelijkheden voor een leerling met dyslexie zijn als volgt:
de leerling volgt gedurende leerjaar 1 voor het vak Duits het reguliere programma; rekening houdend met de doorstroommogelijkheden van de leerling is het mogelijk om in leerjaar 2 een aangepast programma te volgen;
6.1.2 Onderbouw MAVO (leerjaar 1 en 2) In klas 1 en 2 volgen de leerlingen op locatie Harlingen Frans en Duits. Op locatie Franeker wordt alleen Duits gevolgd. De verplichtingen/mogelijkheden voor een leerling met dyslexie zijn als volgt:
de leerling volgt gedurende leerjaar 1 voor Frans en Duits het reguliere programma; locatie Harlingen: rekening houdend met de doorstroommogelijkheden van de leerling is het mogelijk om in leerjaar 2 een aangepast programma te volgen of een vrijstelling te krijgen voor Frans of Duits; locatie Franeker: rekening houdend met de doorstroommogelijkheden van de leerling is het mogelijk om in leerjaar 2 een aangepast programma te volgen voor Duits;
6.1.3 HAVO/VWO (leerjaar 1, 2 en 3) In klas 1, 2 en 3 volgen de leerlingen Frans en Duits. De verplichtingen/mogelijkheden voor een leerling met dyslexie zijn als volgt:
de leerling volgt gedurende leerjaar 1 voor Frans en Duits het reguliere programma; rekening houdend met de doorstroommogelijkheden van de leerling is het mogelijk om vanaf leerjaar 2 een aangepast programma te volgen voor Frans en/of Duits;
11
6.1.4 Bovenbouw MAVO (leerjaar 3) Op locatie Harlingen kiezen de leerlingen in klas 3 Frans of Duits. Op locatie Franeker is Duits in klas 3 een verplicht vak. De mogelijkheid voor een leerling met dyslexie is als volgt:
locatie Harlingen: rekening houdend met de doorstroommogelijkheden van de leerling is het mogelijk om een aangepast programma te volgen voor Frans of Duits; locatie Franeker: rekening houdend met de doorstroommogelijkheden van de leerling is het mogelijk om een aangepast programma te volgen voor Duits;
6.1.5 Bovenbouw HAVO (klas 4 en 5) Voor 4 havo en hoger is er geen sprake van een aangepast programma of ontheffing vanwege het feit dat de leerling een profiel kan kiezen zonder tweede moderne vreemde taal. 6.1.6 Bovenbouw VWO (leerjaar 4, 5 en 6) Op grond van het feit, dat dyslexie een stoornis is die specifiek betrekking heeft op taal, kan ontheffing worden verleend voor een tweede moderne vreemde taal. Er moet een vervangend vak worden gekozen.
6.2 Aanvullende voorwaarden en aanvraagprocedure aangepast programma / ontheffing Frans/Duits Lang niet alle leerlingen met dyslexie hebben een aangepast programma of vrijstelling nodig. Het geldt dan ook alleen voor leerlingen met een ernstige vorm van dyslexie bij wie de kansen op schoolsucces en goede afronding van de opleiding in gevaar komen. Voor het toekennen van een aangepast programma of ontheffing moet het volgende in acht worden genomen: 6.2.1 Aangepast programma
er mag op grond van wet- en regelgeving voor Frans en/of Duits een aangepast programma worden toegekend; een leerling kan alleen in aanmerking komen voor een aangepast programma als in voldoende mate compenserende en dispenserende faciliteiten zijn verstrekt (zie o.a. de dyslexiepas); naast het bovengenoemde moet duidelijk zijn dat de leerling ondanks zijn beperking voldoende inzet heeft laten zien bij het betreffende vak; een aangepast programma zal een individueel programma zijn. In het leerstofaanbod moet een ernstig dyslectische leerling zo weinig mogelijk hinder ervaren van zijn/haar dyslexie; de beoordeling van een aangepast programma zal (voor een deel) gericht zijn op de inzet van de leerling en wordt uitgedrukt met: goed, voldoende of onvoldoende.
12
De dyslectische leerling met een aangepast programma wordt buiten de bevorderingsnormen geplaatst en als bijzonder geval in bespreking genomen; als een aangepast programma wordt toegekend kan dit vak in de bovenbouw niet meer gekozen worden. Het beperkt dus de keuzemogelijkheden voor de leerling; 6.2.2 Ontheffing
er mag op grond van wet- en regelgeving een ontheffing voor Frans of Duits worden toegekend; indien een ontheffing voor Frans of Duits wordt toegekend kan dit vak in de bovenbouw niet meer gekozen worden. Het beperkt dus de keuzemogelijkheden voor de leerling; indien een ontheffing voor Frans of Duits wordt toegekend zal de leerling tijdens de lessen van het betreffende vak op school verplicht moeten werken aan andere vakken, bij voorkeur Nederlands, Engels of de andere moderne vreemde taal; Alleen in de bovenbouw van het VWO geldt dat de leerling bij het verlenen van een ontheffing voor Frans of Duits een vervangend vak moet kiezen; 6.2.3 Procedure aanvraag aangepast programma of vrijstelling
voor het aanvragen van een aangepast programma of vrijstelling voor Frans of Duits dienen ouders/verzorgers een schriftelijk verzoek in te dienen bij de teamleider van de afdeling waar de leerling het onderwijs volgt. de teamleider stuurt het verzoek door naar de mentor, de docent Frans/Duits, de dyslexiecoördinator (en ondersteuners) en de leerlingbegeleider met het verzoek om een advies uit te brengen. Op grond hiervan neemt de teamleider een besluit de aanvraag wel dan niet te honoreren; de afspraken over de inhoud voor een aangepast programma worden uitgewerkt door de docent Frans/Duits in overleg met de dyslexiecoördinator. De dyslexiecoördinator maakt van deze afspraken een notitie in Magister; in geval van een ontheffing/vrijstelling worden de afspraken over het vervangend programma gemaakt door de teamleider in overleg met de mentor/ dyslexiecoördinator en indien nodig de decaan. De teamleider maakt van deze afspraken een notitie in Magister; ouders/verzorgers en leerling worden door de teamleider schriftelijk op de hoogte gesteld van het besluit de aanvraag wel of niet te honoreren en er wordt informatie verschaft over de inhoud van een aangepast programma of vervangend vak of programma in geval van een ontheffing; de teamleider zendt een afschrift van de beslissing aan de inspectie;
13
7. Hulpmiddelen bij toetsen, aanschaf digitale schoolboeken en iPadfaciliteiten In dit hoofdstuk wordt beschreven welke hulpmiddelen tijdens toetsen mogelijk ingezet kunnen worden, hoe de aanschaf van digitale schoolboeken verloopt en welke mogelijkheden de iPad als ondersteuning biedt.
7.1. Hulpmiddelen bij toetsen Ouders/verzorgers van dyslectische leerlingen die te kampen hebben met ernstige lees- en schrijfproblemen kunnen bij de teamleider van de afdeling waar het onderwijs wordt gevolgd een verzoek indienen om gebruik te maken van digitale hulpmiddelen bij toetsen (proefwerken, schoolexamens en centraal eindexamens). De teamleider wint hierover advies in bij de dyslexiecoach (en ondersteuners) en neemt hierover een besluit. Omgekeerd kan ook de school een ernstig dyslectische leerling het advies geven bij toetsen gebruik te maken van een laptop met of zonder voorleesfunctie. 7.1.1 Laptop als schrijfgerei Dyslectische leerlingen met ernstige spelling- en/of handschriftproblemen kunnen de laptop bij toetsen als schrijfmiddel gebruiken. In de onderbouw gelden de volgende regels: de leerling reserveert een week voor de toets een laptop bij de mediatheek en leent deze vervolgens vlak voor de toets op vertoon van de schoolpas; de docent heeft een USB-stick in beheer geeft deze aan het begin van de toets af aan de leerling; aan het eind van de toets slaat de leerling het gemaakt werk op de stick op en overhandigt deze aan de docent; na afloop wordt de laptop direct naar de mediatheek teruggebracht; Voor een uitbereider protocol in de bovenbouw wordt verwezen naar bijlage 4 7.1.2 Laptop met voorleesprogramma De school stelt een laptop met Kurzweil (standalone versie) beschikbaar. Dit programma ondersteunt de leerling bij het lezen en schrijven en kan in principe voor alle vakken ingezet worden. Tijdens de toets heeft de leerling echter geen toegang tot het internet en kan een digitaal woordenboek ook niet geraadpleegd worden. In overleg met de docent kan bepaald worden voor welke toetsen het hulpmiddel wordt ingezet. Indien noodzakelijk vindt er voor gebruik door een medewerker van school een instructie plaats hoe het programma werkt. De uitleen van de laptop vindt op vertoon van de schoolpas via de mediatheek plaats.
14
In de onderbouw gelden de volgende afspraken:
de leerling reserveert een week voor de toets een laptop bij de mediatheek en leent deze vervolgens vlak voor de toets op vertoon van de schoolpas; de docent heeft een USB-stick in beheer en levert aan het begin van de toets de opdrachten digitaal aan. De leerling leest het bestand in Kurzweil in en maakt vervolgens de toets. Hierbij heeft de leerling twee mogelijkheden: 1. hij/zij gebruikt alleen het voorleesprogramma en werkt de opdrachten op papier uit; 2. hij/zij gebruikt het voorleesprogramma en de laptop als schrijfgerei; In geval van punt 2 wordt aan het eind van de toets de uitwerking op de USB-stick opgeslagen. De stick wordt afgegeven aan de docent. De laptop wordt direct teruggebracht naar de mediatheek.
In de bovenbouw wordt met een uitgebreider protocol gewerkt. Dit heeft te maken met het feit dat de vakdocent niet zelf de toets afneemt. Hier worden de toetsen namelijk in toetsweken ingepland. Het protocol met richtlijnen en afspraken is te vinden in bijlage 5.
7.2 Aanschaf digitale schoolboeken Ter ondersteuning van het lezen en schrijven kunnen dyslectische leerlingen in overleg met de docenten tijdens de lessen en thuis gebruik maken van zeer uiteenlopende hulpmiddelen. Dit kan een computer met een voorleesprograma zijn of een daisy-speler waarop de boeken worden voorgelezen door echte stemmen. Voor de inzet van deze middelen moeten de schoolboeken/leesboeken digitaal geleverd worden. De Stichting Dedicon (www.dedicon.nl) is een instantie die de schoolboeken digitaliseert en levert. De aanschaf van digitale boeken bij de Stichting verloopt als volgt:
de ouder/verzorger vraagt bij de administratie van onze school een boekenlijst met ISBN-nummers op; aan de hand van deze lijst kan de ouder/verzorger voor een of meer vakken de boeken digitaal bij Stichting Dedicon bestellen. De oudere schoolboeken worden nog op CD geleverd. De nieuwere versies kunnen ook gedownload worden. Voor elk geleverd boek wordt door de Stichting € 4,50 in rekening gebracht; ouder(s)/verzorger(s) betalen in eerste instantie de rekening zelf. Het bedrag kan vervolgens bij school gedeclareerd worden;
In bijlage 6 is een overzicht te vinden van hulpmiddelen die tijdens de les of thuis ter ondersteuning gebruikt kunnen worden. Deze middelen worden niet door de school verstrekt, maar dienen door de ouders/verzorgers zelf aangeschaft te worden. 15
7.3 iPadfaciliteiten In onze iPadklassen kunnen dyslectische leerlingen tijdens de lessen of thuis gebruik maken van middelen die het lezen en schrijven vergemakkelijken. Zo heeft de iPad standaard een voorleesfunctie. Deze kan als volgt worden geactiveerd: ga naar instellingen > algemeen > toegankelijkheid; klik op de optie “spreek selectie uit”; zet de schakelaar ‘spreek selectie uit’ aan; pas indien gewenst de stem en spreeksnelheid aan; selecteer een stuk tekst. Vervolgens verschijnt automatisch de optie ‘spreek uit’; Een ander mogelijkheid is de Appwriter. Elke dyslectische leerling, die met een iPad werkt, krijgt van school een licentie. Met deze app kunnen de leerlingen: een stuk tekst typen. Vervolgens kan de app de tekst voorlezen; een foto maken van een stuk tekst, de tekst wordt door de app omgezet naar een tekst op de iPad die voorgelezen kan worden; uit digitale boeken stukken tekst kopiëren en vervolgens plakken in de app. Ook dit kan voorgelezen worden; De Appwriter kan gebruikt worden in het Nederlands, Engels, Duits en Frans.
Dragon Dictation is een app die de mogelijkheid biedt om spraak om te zetten in tekst. Leerlingen kunnen de app Dragon Dictation gebruiken. Deze app zet spraak om in tekst. Leerlingen dicteren een stuk tekst en de app maakt hier een digitale tekst van.
16
8. Informatiebronnen/links www.dedicon.nl (digitale schoolboeken) www.kwaliteitsinstituutdyslexie.nl (informatie over kwaliteitseisen m.b.t. diagnose en behandeling) www.masterplandyslexie.nl (o.a. informatie over wettelijke regelingen en de ontwikkeling ronde de vergoedingsregeling) www.eindexamen.nl (recente informatie over vrijstellingen en toegestane hulpmiddelen) www.steunpuntdyslexie.nl (informatie over regelingen, voorzieningen en aangepaste examens) Protocol Dyslexie Voortgezet Onderwijs, KPC Groep, 2013 (protocol is te downloaden via www.masterplandyslexie.nl) Technische Maatjes bij dyslexie. Compenserende en dispenserende hulpmiddelen, KPC Groep 2008
17
Bijlage 1: Voorbeeld dyslexiepas
Dyslexiepas Naam
:
School
:
Datum
:
Aanbevolen faciliteiten 0
Extra tijd bij toetsen/ examens
0
Vermindering van het aantal opgaven
0
Vergroting teksten/ anderhalve regelafstand
0
Mondeling toetsen bij de vakken (in overleg):
..................................... ..................................... ..................................... 0
Niet meetellen spellingfouten/ milde beoordeling
0 Extra hulpmiddelen: laptop gebruik spellingcorrector gebruik leespen gebruik tekst-spraaksoftware tekst op cd (Daisyspeler) 0
.................................
Handtekening mentor:
18
Bijlage 2: Artikel 55. Eindexamenbesluit vwo-havo-mavo-vbo
Afwijking wijze van examineren 1.De directeur kan toestaan dat een gehandicapte kandidaat het examen geheel of gedeeltelijk aflegt op een wijze die is aangepast aan de mogelijkheden van die kandidaat. In dat geval bepaalt de directeur de wijze waarop het examen zal worden afgelegd, met dien verstande dat aan de overige bepalingen in dit besluit wordt voldaan. Hij doet hiervan zo spoedig mogelijk mededeling aan de inspectie. 2.Tenzij sprake is van een objectief waarneembare lichamelijke handicap, geldt ten aanzien van de in het eerste lid bedoelde aangepaste wijze van examineren dat: a. er een deskundigenverklaring is die door een ter zake deskundige psycholoog of orthopedagoog is opgesteld, b. de aanpassing voor zover betrekking hebbend op het centraal examen in ieder geval kan bestaan uit een verlenging van de duur van de desbetreffende toets van het centraal examen met ten hoogste 30 minuten, en c. een andere aanpassing slechts kan worden toegestaan voor zover daartoe in de onder a genoemde deskundigenverklaring ten aanzien van betrokkene een voorstel wordt gedaan dan wel indien de aanpassing aantoonbaar aansluit bij de begeleidingsadviezen, vermeld in die deskundigenverklaring. 3.Het bevoegd gezag kan in verband met onvoldoende beheersing van de Nederlandse taal afwijken van de voorschriften gegeven bij of krachtens dit besluit, ten aanzien van een kandidaat die met inbegrip van het schooljaar waarin hij eindexamen aflegt, ten hoogste zes jaren onderwijs in Nederland heeft gevolgd en voor wie het Nederlands niet de moedertaal is. De in de eerste volzin bedoelde afwijking kan betrekking hebben op: a. het vak Nederlandse taal en literatuur; b. het vak Nederlandse taal; c. enig ander vak waarbij het gebruik van de Nederlandse taal van overwegende betekenis is. 4.De in het derde lid bedoelde afwijking bestaat voor zover betrekking hebbend op het centraal examen slechts uit een verlenging van de duur van de desbetreffende toets van het centraal examen met ten hoogste 30 minuten en het verlenen van toestemming tot het gebruik van een verklarend woordenboek der Nederlandse taal. 5. Van elke afwijking op grond van het derde lid wordt mededeling gedaan aan de inspectie.
19
Bijlage 3: Wettelijke bepalingen en voorschriften aangepaste programma’s / ontheffing moderne vreemde talen (Frans/Duits) (zie voor informatie ook: www.steunpuntdyslexie.nl en/of www.masterplandyslexie.nl) a. VMBO in de eerste twee leerjaren (inrichtingsbesluit WVO, artikel 22) “Behalve voor leerlingen die naar de verwachting van het bevoegd gezag doorstromen naar de basisberoepsgerichte leerweg, is in het vmbo in de eerste twee leerjaren Frans of Duits als tweede moderne vreemde taal verplicht. Scholen mogen zelf kiezen welke van deze twee zij aanbieden, maar mogen ook beide talen aanbieden. Voor het volgen van alleen Frans of alleen Duits is geen ontheffing nodig. Vrijstelling voor Frans en Duits is niet mogelijk voor dyslectische leerlingen. Wel kan de school in de eerste twee leerjaren zelf invulling geven aan het onderwijs in de tweede moderne vreemde taal, omdat er, met uitzondering van Engels , geen kerndoelen zijn voor de moderne vreemde talen. De school moet hierbij wel rekening houden met de doorstroommogelijkheden van de leerling” b. HAVO en VWO in de eerste drie leerjaren (inrichtingsbesluit WVO, artikel 21) “In de eerste drie leerjaren van havo en vwo zijn zowel Frans als Duits verplicht. Er kan geen ontheffing worden verleend aan dyslectische leerlingen. Wel kan de school in de eerste drie leerjaren zelf invulling geven aan het onderwijs in de tweede moderne vreemde taal, omdat er met uitzondering van Engels, geen kerndoelen zijn voor moderne vreemde talen. De school moet hierbij wel rekening houden met de doorstroommogelijkheden van de leerling.” c. Bovenbouw VMBO (inrichtingsbesluit WVO, artikel 26 n) “In de bovenbouw van het VMBO zijn er weinig mogelijkheden tot ontheffingen geregeld, omdat er in de verschillende sectoren veel keuzevrijheid is; het probleem kan meestal worden omzeild door een vak eenvoudigweg niet te kiezen. De ontheffingsmogelijkheden concentreren zich daarom op de sector economie. Leerlingen die in de eerste twee leerjaren ontheffing hebben gehad voor Frans of Duits kunnen in die sector ontheffing krijgen voor Frans of Duits, en in plaats daarvan kiezen voor Arabisch, Turks, Spaans, maatschapijleer2 , geschiedenis en staatsinrichting of aardrijkskunde. Deze bepaling geldt ook voor leerlingen die onderwijs gaan volgen in de basisberoepsgerichte leerweg, en die in het schooljaar daarvoor LWOO volgden. De leerling in de basisberoepsgerichte leerweg, die in de onderbouw geen Frans of Duits heeft gehad, omdat hij naar verwachting deze leerweg ging volgen, volgt in de sector economie van de basisberoepsgericht leerweg in plaats hiervan in de bovenbouw Arabisch, Turks, Spaans, maatschappijleer 2, geschiedenis en staatsinrichting of aardrijkskunde” d. Bovenbouw HAVO (inrichtingsbesluit WVO, artikel 26 e) “Per 1 augustus 2007 is een tweede moderne vreemde taal in de bovenbouw van het HAVO in drie van de vier profielen niet verplicht. HAVO-leerlingen kunnen de tweede moderne vreemde taal vermijden door een ander profiel te kiezen dan cultuur en maatschappij”. e. Bovenbouw vwo (inrichtingsbesluit WVO, artikel 26 e) “Leerlingen in de bovenbouw van het VWO moeten naast Engels een tweede moderne vreemde taal volgen. Leerlingen kunnen hiervan ontheffing krijgen als zij:
20
- een stoornis hebben die specifiek betrekking heeft op taal of een zintuiglijke stoornis hebben die effect heeft op taal; - en/of een andere moedertaal hebben dan Nederlands of Fries; - en/of onderwijs volgen in het profiel natuur en techniek of natuur en gezondheid, en het onderwijs in de taal naar verwachting een succesvolle afronding van de opleiding verhindert. Het is de verantwoordelijkheid van de school dit per geval te bekijken. Hiervoor is geen toestemming vooraf van de inspectie nodig. De leerling moet in plaats van de taal een vervangend vak kiezen met een normatieve studielast van tenminste 440 uren. De keuze is afhankelijk van het aanbod van de school”
21
Bijlage 4: Stappenplan: computer als schrijfgerei bij toetsen (voor leerling, surveillant, vakdocent, mediatheekmedewerker en ict-medewerker Voor de leerling: Stap 1: Stap 2: Stap 3: Stap 4:
Stap 5: Stap 6: Stap 7: Stap 8:
ga voorafgaand aan de toets naar de mediatheek en leen een laptop + USBstick. Deze uitleen wordt op naam geregistreerd; zoek in het lokaal een plaats op bij een stopcontact. ’t Liefst op enige afstand van de overige leerlingen om geluidsoverlast te voorkomen; sla het werk tussentijds regelmatig op om te voorkomen dat bij technische storingen het werk volledig verloren gaat; als je klaar bent met de toets dan wordt het werk opgeslagen op de USB-stick. Let op: sla het werk op met je naam en het vak in de bestandsnaam. Bijvoorbeeld: MartindeBoerEngels.doc.; sla het werk ook op het bureaublad van de laptop op; vermeld in de kop van het werk: naam, vak, toetsdatum en tijdstip van afname; lever de stick in bij de surveillant; breng na afloop van de toets de laptop direct terug naar de mediatheek;
Voor de surveillant: Stap 1:
Stap 2:
neem de USB-stick in ontvangst en vraag aan de leerling of hij/zij het werk volgens stap 4, stap 5 en stap 6 heeft opgeslagen. Als dit niet het geval is dan wordt de leerling verzocht dit alsnog te doen; voeg de USB-stick toe aan het overige ingenomen werk van de leerlingen en lever het af op de repro;
Voor de vakdocent: Stap 1: Stap 2: Stap 3:
open het bestand op de USB-stick en print het gemaakte werk uit; verwijder het bestand van de USB-stick; lever de USB-stick zo spoedig mogelijk weer in bij de mediatheek voor volgend gebruik;
Voor de mediatheekmedewerker: Stap 1: Stap 2: Stap 3:
registreer de uitleen en inname van de laptop en USB-stick; verplaats na inname van de laptop de opgeslagen toets van het bureaublad naar een USB-stick “Toetsen” (archivering binnen de mediatheek); maak vervolgens alle mappen (op de laptop) waarin documenten kunnen zitten leeg;
Voor de ict-medewerker: Stap 1:
test en scan de laptops regelmatig (uiterlijk een week voor de toetsweken);
22
Bijlage 5: Stappenplan: computer voor Kurzweil bij toetsen (voor leerling, surveillant, vakdocent, mediatheekmedewerker en ict-medewerker Voor de leerling: Stap 1:
Stap 2: Stap 3: Stap 4: Stap 5: Stap 6: Stap 7: Stap 8:
Stap 9: Stap 10: Stap 11: Stap 12:
ga een week voor de geplande toets of toetsweek naar de mediatheek en leen per vak een USB-stick. Als er voor een vak twee toetsen staan, kunnen er twee sticks geleend worden. Deze uitleen wordt op naam geregistreerd; overhandig de USB-stick(s) aan de vakdocent; haal voorafgaand aan de toets een laptop bij de mediatheek. Deze uitleen wordt ook op naam geregistreerd; zoek in het lokaal een plaats op bij een stopcontact. ’t Liefst op enige afstand van de overige leerlingen om geluidsoverlast te voorkomen; lees de toets, die je op de USB-stick van de surveillant krijgt, met behulp van Kurzweil in; als je het Kurzweilprogramma alleen voor lezen gebruikt, dan lever je de USBstick en de uitwerking op papier bij de surveillant in; als je de uitwerking op de laptop maakt dan moet je je werk tussentijds regelmatig opslaan; als je klaar bent met de toets dan wordt het werk opgeslagen op de USB-stick. Let op: sla het werk op met je naam en het vak in de bestandsnaam. Bijvoorbeeld: MartindeBoerEngelsdoc.; sla het werk ook op het bureaublad van de laptop op; vermeld in de kop van het werk: naam, vak, toetsdatum en tijdstip van afname; lever de USB-stick in bij de surveillant; breng na afloop van de toets de laptop direct terug naar de mediatheek;
Voor de surveillant: Stap 1: Stap 2:
Stap 2:
overhandig bij de start van de toets de USB-stick aan de leerling; neem na afloop de stick in ontvangst en vraag aan de leerling of hij /zij het werk volgens stap 8, stap 9 en stap 10 heeft opgeslagen. Als dit niet het geval is dan wordt de leerling verzocht dit alsnog te doen; voeg de USB-stick toe aan het overige ingenomen werk van de leerlingen en lever het af op de repro;
Voor de vakdocent: Stap 1: Stap 2: Stap 3. Stap 4:
neem een week voorafgaand aan de toets de USB-stick van de leerling in ontvangst en zorg ervoor dat de toets op stick bij de repro wordt afgeleverd; open na de toets het bestand op de USB-stick en print het gemaakte werk uit; verwijder het bestand van de USB-stick; lever de USB-stick zo spoedig mogelijk weer in bij de mediatheek voor volgend gebruik;
23
Voor de mediatheekmedewerker: Stap 1: Stap 2: Stap 3:
registreer de uitleen en inname van de laptop en USB-stick; verplaats na inname van de laptop de opgeslagen toets van het bureaublad naar een USB-stick “Toetsen” (archivering binnen de mediatheek); maak vervolgens alle mappen (op de laptop) waarin documenten kunnen zitten leeg;
Voor de ict-medewerker: Stap 1:
test en scan de laptops regelmatig (uiterlijk een week voor de toetsweken)
24
Bijlage 6: Hulpmiddelen bij dyslexie Er zijn diverse producten op de markt te verkrijgen die als hulpmiddel bij dyslexie kunnen worden ingezet. Voorleesprogramma’s De meest bekende programma's zijn Kurzweil (zeer uitgebreid), Sprint en Claroread (eenvoudiger). Ze verschillen in uitgebreidheid, kwaliteit en prijs. Kurzweil bijvoorbeeld is een computerprogramma om te ondersteunen bij het lezen, schrijven en studeren en het heeft veel mogelijkheden. Het programma kan teksten voorlezen (digitale documenten, maar ook gescande, dus (school)boeken, kranten, tijdschriften, toets- en werkbladen). Dat kan in het Nederlands, Frans, Engels, Duits, Spaans en Italiaans. Ook heeft Kurzweil elektronische woordenboeken, spellingshulp (zoals meespreken tijdens het typen), woordvoorspelling, synoniemenboek, homofonenhulp voor gelijkklinkende woorden (zoals stijl en steil), markeerstiften en notitieblaadjes. De voorleesstem klinkt goed. De voorleessnelheid kan aangepast worden. Info en bestellen: Lexima De DAISY-spelers zijn er in verschillende uitvoeringen. DAISY-spelers zijn veelgebruikte voorleesapparaten voor langere teksten. De teksten zijn ingesproken door echte mensen. Je kunt meelezen, vooruit en achteruit zoeken, pagina's en hoofdstukken en alinea's zoeken en die langzamer of sneller laten lezen. Daarom worden deze spelers vaak gebruikt voor examens en (Cito)toetsen. Examens, toetsen en schoolboeken (maar ook tijdschriften en kranten bijv.) worden op verzoek aangeleverd op zg. DAISY-roms. Indien een kind is 'uitbehandeld' bij een erkend instituut, kan een aanvraag worden gedaan bij de zorgverzekeraar voor de vergoeding van een DAISY-speler voor thuisgebruik. DAISY-schijfjes van studieboeken worden geleverd door Dedicon (dyslexieverklaring nodig). DAISYschijfjes van andere boeken kunnen worden geleend bij het loket aangepast lezen. Info en bestellen: Dedicon, Loket aangepast lezen, Opdidakt Supplies, Optelec & Lexima
Readingpen De ReadingPen is een leespen die zonder computer werkt. Hij is bedoeld om te gebruiken bij het lezen van Nederlands en Engels. Niet geschikt om stukken tekst te lezen, wel voor losse woorden of enkele woorden. Het woord verschijnt in een venstertje, kan worden voorgelezen, verklaard en vertaald. Te gebruiken vanaf groep 4 tot en met het voortgezet onderwijs. Info en bestellen: Kanteff Speech Processing of Lexima
25
Mindmapprogramma's Mindmappen is een andere (dus niet-lineaire, niet-tekstgerichte) manier van structuur aanbrengen. Verbanden worden schematisch weergegeven. Mindmappen is handig en zeer ondersteunend bij het verwerken van informatie uit tekst (samenvattend), bij het ondersteunen van het geheugen wanneer informatie moet worden opgeroepen en bij het creatieve aspect van een schrijfproces. Het stimuleert analytische vaardigheden. Mindmappen kan gebruikt worden op de basisschool, in het middelbaar onderwijs bij bijna alle vakken en bij latere studie en in het werk (verslagen, werkstukken, presentaties). Er zijn verschillende computer-mindmapprogramma's in de handel, maar er is er slechts één die een Nederlandse handleiding en Nederlandse spellingcontrole heeft. Dit programma heet SparkSpace. Info en bestellen: Lexima
Andere gratis hulpmiddelen via het internet zijn: BrowseAloud Plus BrowseAloudplus leest websites voor. Met één klik op de “Lees voor” button wordt het voorlezen geactiveerd en een zwevende voorleesbalk met een aan-, uit- en pauzeknop geopende. De computerstem is van goede kwaliteit en klinkt als een menselijke stem. Het hulpmiddel werkt ook op tablets en smartphones. Info en meer uitleg: zie website Browse Aloud TPB-reader of de DAISY-leser Deze programma’s kunnen gedownload worden en zijn geschikt voor het afspelen van luisterboeken in Daisy-formaat DeskBot Dit programma leest tekst voor die op het klembord is geplaatst. Het programma ReadPlease doet dit ook, maar de gratis versie heeft alleen een Engelse stem. Overhoorprogramma’s Overhoorprogramma's zijn bedoeld voor het leren van feiten, zoals woordjes (moderne vreemde talen), tafels en topografie. Deze feiten worden herhaald aangeboden. De programma's die in de handel zijn, verschillen nogal in mogelijkheden en in hoeveelheid benodigde tijd om ermee te kunnen werken. Het meest uitgebreide programma heet Teach2000. Andere zijn: WRTS (online overhoorprogramma), Overhoor en Vocabularium (voor de klassieke talen). Alle genoemde programma's zijn gratis.
26
