Kompas, energiebewust wonen en werken
Bestaande bouw
Duurzame energie voor woningcorporaties: 5 aantrekkelijke opties op een rij •
•
De toepassing van duurzame energie-
1 ZONNEBOILER: gratis zonnewarmte voor warm tapwater en ruimteverwarming
bronnen sluit nauw aan op maatschappelijke
Een zonneboilersysteem maakt gebruik van zonnewarmte om tapwater te verwarmen.
doelstellingen en een hoogwaardige kwaliteit
De techniek is zeer betrouwbaar en toepasbaar in de bestaande bouw, zowel op
van wonen.
woningniveau als bij gestapelde bouw. Toepassing van een klein systeem laat al snel
Door minder beslag te leggen op schaarse
een halvering van het gasverbruik zien. Er zijn ook geïntegreerde systemen mogelijk
energiebronnen, blijft aantrekkelijk en
voor zowel warm tapwater als verwarming.
betaalbaar wonen ook in de toekomst
•
•
gegarandeerd.
2 WARMTEPOMP: energiezuinig verwarmen én koelen
Duurzame energie kan worden toegepast
Warmtepompen zetten warmte van lage temperatuur om in bruikbare warmte voor
voor verwarming warm tapwater,
verwarming en/of warm tapwater. Als bron fungeert bijvoorbeeld de bodem onder de
verwarming, koeling en verlichting (zie optie
woning. Gekoppeld aan een lagere temperatuur afgifte-systeem (LTV) ontstaat een zeer
1 t/m 3).
aangenaam en gezond binnenklimaat, tegen zeer lage energielasten. Voor nog meer
Daarnaast kunt u zelf elektriciteit opwekken
comfort kan het systeem ook aangepast worden om te koelen in de zomer.
(zie optie 4 en 5).
•
comfort, veiligheid en gezondheid en een
3 PASSIEVE ZONNE-ENERGIE: gratis warmte, natuurlijk licht en optimaal comfort
goed imago.
Passieve zonne-energie gaat uit van een slim zongericht bouwkundig ontwerp. Dit kan
Uw winst: lagere energiekosten, meer
eenvoudig worden bereikt door bij de verkaveling, de woningindeling en het raamoppervlak rekening te houden met de stand van de zon. In combinatie met een goede zonwering en ventilatie ontstaat een optimaal leefklimaat bij minimale kosten.
Duurzame energie: lagere energielasten, meer comfort en een goed imago
4 ZONNESTROOM (PV): voor veilig, stil en onderhoudsvrij stroom opwekken Een techniek voor elektriciteitsopwekking die u overal kunt
De technieken nader voorgesteld
toepassen: elke woning of wooncomplex heeft wel een plek
elektriciteitsnet teruggeleverd. PV-cellen springen in het
1 ZONNEBOILER: gratis zonnewarmte voor warm tapwater en verwarming Techniek
oog vanwege hun milieuvriendelijke karakter. Ze zijn goed
Op het dak wordt een collector geplaatst. Hierdoor loopt
te integreren in bestaande gebouwen.
een netwerk van buisjes. De vloeistof die door deze buisjes
om een PV-paneel (PV staat voor Photo Voltaïc) te plaatsen. Eventueel te veel opgewekte elektriciteit wordt via het
stroomt, wordt door het zonlicht verwarmd en kan bij fel
5 MINI-WINDTURBINES: aansprekend energie-
zonlicht wel 90°C bedragen. Via een leiding komt de
opwekken in de gebouwde omgeving
warmte bij een warmtewisselaar die de warmte overdraagt
De opgewekte energie van kleinschalige windturbines kan
aan een voorraadvat met tapwater. Vanuit het voorraadvat
rechtstreeks aan uw bewoners ten goede komen, of kan
loopt het warme water naar een naverwarmer (bijvoorbeeld
bijdragen in een verlaging van de kosten voor verlichting
de bestaande combiketel), die het water verwarmt op
van algemene ruimten en liften in appartementen-
dagen dat er niet voldoende zon is. Een zonneboiler kan per
complexen. Vanwege hun esthetische vormgeving, zullen
woning geïnstalleerd worden, voor flats kan ook een
kleinschalige turbines niet misstaan op of naast gebouwen
collectief systeem worden toegepast met één collectorveld
of woningcomplexen, als uithangbord voor maatschappelijk
en één voorraadvat voor de hele flat. Als een zonneboiler
verantwoord ondernemen.
ook moet dienen voor centrale verwarming, kan voor een zonneboilercombi worden gekozen. Doordat beide functies in een apparaat geintegreerd zijn komen de kosten voor een CV-ketel te vervallen. Een goed moment om zonneboilers te plaatsen is bij het vervangen van het dak, het vervangen van de CV-ketel of als open geisers in flats vervangen moeten worden.
ZO N N E B O I L E R Betrouwbaarheid
Zonneboiler:
Zonneboilercombi:
Levensduur: 20 jaar
++ Bestaande bouw
+ Bestaande bouw
Onderhoud: jaarlijks (gelijk met CV-ketel)
++ Nieuwbouw
++ Nieuwbouw
Aantal aanbieders: meer dan 350 installateurs,15 fabrikanten en
++ Hoogbouw
+ Hoogbouw
importeurs
++ Laagbouw
++ Laagbouw
Gerealiseerd: ruim 80.000 zonneboilers Aanpassing Energiebesparing
Uit- en inpandig (Bij de meeste typen zonneboilers komt het voor-
150 tot 200 m 3 aardgas per jaar per woning
raadvat op zolder.)
Kosten
Systeemomvang
€ 1.300 -1.700 voor individuele zonneboiler, ongeveer het dubbele
3m 2 collector voor zonneboiler, 6m 2 voor zonneboilercombi
voor zonneboilercombi (excl. BTW en installatie) Positieve invloed EPC: 0,1 - 0,2
WA R MT E P O M P Betrouwbaarheid
Combiwarmtepomp
Warmtepompboiler
Levensduur: minimaal 15 jaar
0/+ Bestaande bouw
+ Bestaande bouw
Onderhoud: jaarlijks
++ Nieuwbouw
++ Nieuwbouw
Aantal aanbieders: 14 leveranciers in Stichting WP; diverse importeurs
++ Hoogbouw
0/+ Hoogbouw
Gerealiseerd: ca. 19.000 stuks
++ Laagbouw
++ Laagbouw
Energiebesparing (op primaire energie)
Aanpassing
Combiwarmtepomp: 30% - 50% besparing
Inpandig
Warmtepompboiler: 10% - 15% besparing Systeemomvang Kosten
CWP: afzonderlijke bron en warmtepomp
Combiwarmtepomp: € 3.000 - 8.500 (excl. BTW en installatie)
WPB: bron (buiten-/ventilatielucht) en warmtepomp in één apparaat
(inclusief bron, afhankelijk van individuele/collectieve toepassing en type; geen CV nodig!)
Positieve invloed EPC:
Warmtepompboiler: € 1.700 -2.200 (excl. BTW en installatie)
CWP: 0,15 - 0,30 (afhankelijk van configuratie) WPB: 0,07 - 0,10
2 WARMTEPOMP: energiezuinig verwarmen
3 PASSIEVE ZONNE-ENERGIE: gratis warmte,
én koelen
natuurlijk licht en optimaal comfort
Techniek
Techniek
De warmtepomp benut warmte uit bijvoorbeeld bodem of
Passieve zonne-energie staat voor de techniek, waarbij de
(grond)water om die naar een verwarmingstemperatuur van
warmte en het licht van de zon worden benut, zónder
bijvoorbeeld 55°C te brengen. De werking van een
tussenkomst van apparaten. Een woningontwerp dat
warmtepomp is te vergelijken met die van een koelkast. Het
zonlicht optimaal invangt, opslaat en distribueert en ook de
principe is gebaseerd op het feit dat iets wat koud is, bij
zon weert wanneer dat nodig is, betekent meer
verdamping energie nodig heeft en bij condensatie - het
woonkwaliteit, een comfortabel binnenklimaat,
omgekeerde van verdampen - energie afstaat. In de zomer
energiebesparing en een duidelijk lagere EPC.
werkt de warmtepomp ‘omgekeerd’: hij kan dan worden
Elke woning biedt mogelijkheden voor passieve zonne-
benut om de woning te koelen.
energie. In het ontwerp van een woning met optimale
De pomp die nodig is om de warmte uit de bron vrij te
zonbenutting zijn zonwering en ventilatie essentiële
maken, gebruikt vele malen minder energie dan de
onderdelen van passieve zonne-energie om oververhitting
vrijkomende energie, waardoor netto energie gewonnen
en discomfort te vermijden.
wordt. Het rendement van een warmtepompsysteem is
Zonnewarmte is gratis, en dat zijn zongerichte verkaveling,
altijd groter dan 100%. Een warmtepomp bespaart zo ca.
kamerindeling en plaatsing van vensters ook als ze tijdig
50% primaire energie ten opzichte van een CV-ketel.
worden meegenomen in het ontwerp. De kosten voor
Er bestaan zowel door aardgas als door elektriciteit
ventilatie en zonwering kunnen relatief hoog zijn, daar
aangedreven systemen.
tegenover staat de verbetering van het wooncomfort die
Voor toepassing door woningcorporaties dienen zich twee
door bewoners in het algemeen zeer hoog gewaardeerd
opties aan: een warmtepompboiler die zorgt voor warm
wordt. Dat geldt ook voor het toepassen van bijvoorbeeld
tapwater alleen, of eencombiwarmtepomp die ook voor de
een serre (ruimtewinst).
verwarming zorgdraagt. In geval van appartementencomplexen is vaak sprake van een collectief systeem.
4 ZONNESTROOM (PV): voor veilig, stil en onderhoudsvrij stroom opwekken Techniek
in luifels, nokken en zonwering. Het elektriciteitgebruik van
PV-cellen zetten licht om in elektriciteit. Ook bij bewolkt
teruggeleverd. Hoe beter de zonlichtinstraling, hoe hoger
weer wordt er stroom opgewekt. Een compleet PV-systeem
het rendement.
bestaat uit een set PV-panelen, een bevestigingssysteem
PV-cellen zijn geruisloos, veilig, nagenoeg onderhoudsvrij
(eventueel met ondersteuningsconstructie) een of meer
en kunnen onopvallend worden geïntegreerd. De ervaring
omvormers (om de opgewekte gelijkstroom om te zetten in
is dat de panelen bij regen schoonspoelen zodat er geen
wisselstroom) en bekabeling.
verlies aan rendement optreedt. Fabrikanten verlenen 10
PV-cellen zijn toepasbaar op elke bestaande of
tot 20 jaar garantie op hun zonnepanelen. De omvormer
nieuwbouwwoning, op platte en hellende daken, op gevels,
vraagt om de 7 à 8 jaar onderhoud of vervanging.
de bewoners speelt geen rol: eventueel teveel opgewekte elektriciteit wordt gewoon via het elektriciteitsnet
ZO N N E S T R O O M Betrouwbaarheid
Toepassing
Levensduur: 25 jaar (uitgezonderd omvormer)
++ Bestaande bouw
Onderhoud: alleen omvormer elke 7 jaar onder-
++ Nieuwbouw
houd of vervanging
++ Hoogbouw
Aantal aanbieders: meer dan 15 leveranciers
++ Laagbouw
Gerealiseerd: meer dan 80.000 projecten Aanpassing Uitpandig
Energiebesparing 2
Maximaal 110 kWh/m per jaar Systeemomvang Gemiddeld 4m 2 per wooneenheid
Kosten Vanaf € 2.250 (incl. montage, exlc. BTW) voor 400 kWh-systeem
Positieve invloed EPC: 0,1 - 0,2
PA S S I E V E ZO N N E - E N E R G I E Betrouwbaarheid
Toepassing
Levensduur: gelijk aan levensduur gebouw
- Bestaande bouw (bij ingrijpende renovatie)
Onderhoud: normaal bouwkundig
++ Nieuwbouw
Aantal aanbieders: alle bouwkundige aanbieders
+ Hoogbouw
Gerealiseerd: wordt toegepast sinds de oudheid
++ Laagbouw
Energiebesparing
Aanpassing 3
5 - 10% op ruimteverwarming, meestal zo’n 50 - 100 m aardgas
Voornamelijk uitpandig
per jaar Systeemomvang Kosten
Veelheid aan uitvoeringen
Bij integreren in ontwerp geen kosten. Extra’s als een serre of zonwering verdienen zich niet terug door lagere energiekosten,
Positieve invloed EPC:
maar leveren wel extra comfort.
0,1 - 0,2
E R VA R I N G E N U I T D E P R A K T I J K : T W E E I N T E R V I E W S
Staedion: “Energiemaatregelen werken positief door
staat van de constructies en technische aspecten. Zaken als
op andere beleidsterreinen”
veiligheid, gezondheid en goede constructies komen in het programma van eisen voor bestaande bouw op de eerste plaats, op
Staedion is ontstaan uit een fusie van drie woningcorporaties in
de voet gevolgd door energiebesparing.
Den Haag en beheert ruim 34.000 woningen in de regio Haaglanden. De corporatie heeft een energiebeleidsplan dat
We moeten ons realiseren dat energiebesparende maatregelen óók
loopt van 2002 tot 2006. Ir. A. Kabbaj, adviseur vastgoed bij
doorwerken op andere beleidsterreinen. Door het plaatsen van HR++
Staedion geeft aan hoe energie in het strategische
glas gaan de woonlasten omlaag
voorraadbeheer van Staedion is geïntegreerd.
en is er minder geluidsoverlast. Hetzelfde geldt voor de
“Staedion maakt beleid op diverse terreinen en stemt dit grotendeels
toepassing van duurzame
af op het herstructureringsbeleid van de gemeente Den Haag. Voor
energie. Huurders krijgen meer
alle complexen die we nog 25 jaar of langer willen beheren, maken
woonruimte als er een serre
we beleid voor energiebesparing.
wordt gerealiseerd. Woningcorporaties die kiezen
Mijn ervaring is dat energiebesparing toch vaak het stiefkindje is. Bij
voor zonne-energie, kunnen
het nemen van onderhoudsbeslissingen, bijvoorbeeld, zijn andere
hiermee het imago van de
zaken meestal van doorslaggevend belang, zoals verhuurbaarheid, de
corporatie verbeteren.”
WonenBreBurg: “Naast imago-voordeel ook bouwen aan duurzame ontwikkeling”
De opbrengst van deze kleinschalige turbines is in deze setting voldoende om te voorzien in de galerijverlichting van bijvoorbeeld twee flats. Echter niet de opbrengst staat bij dit project centraal, maar
WonenBreburg beheert in de gemeente Breda ruim 9.900, en in
de bijdrage aan de techniek. Wonen BreBurg neemt actief deel aan de
Tilburg 19.600 woningen, garages en bedrijfsruimten. Sinds
ontwikkeling van deze mini-windturbine. We hebben daarvoor
enige tijd heeft de woningcorporatie twee mini-turbines
contact met producent en technici. Als we binnenkort in Breda nog
operationeel.
twee turbines zullenneerzetten, worden metingen gedaan. Een van de doelen is te kijken naar gevarieerde formaten ensamenstellingen.
Op één van onze flats in Tilburg en op één dak van ons kantoor in
Als de tests goed uitpakken, geeft
Breda hebben wij een miniwindturbine geplaatst. De keuze voor deze
dat weer een nieuwe impuls aan
nieuwe techniek is tweeledig: we willen als woningcorporatie actief
de toepassingsmogelijkheden.
meewerken aan duurzame ontwikkelingen die passen binnen onze
Want dat verdient deze vorm van
service naar de klant. Door zelf stroom op te wekken, zijn woonlasten
energie.”
te verlagen, bijvoorbeeld. Daarnaast geven we met de toepassing van deze techniek een positief signaal naar buiten toe. WonenBreBurg wil een concrete bijdrage leveren aan duurzaamheid. De miniwindturbines op onze daken geven dat beeld duidelijker weer dan spouwmuurisolatie.
5 MINI-WINDTURBINES: aansprekend energieopwekken in de gebouwde omgeving Techniek
Kleinschalige windturbines kunnen door hun beperkte vorm,
Windturbines kunnen worden ingedeeld op basis van hun
energievraag te dekken. Voor de gebouwen waarop de
werkingsprincipe: weerstand of lift. Bij het weerstands-
windturbines worden toegepast geldt de normale
principe ‘duwt’ de wind als het ware een blad van de
bouwregelgeving.
windturbine weg. Hierdoor kan dat blad nooit sneller
Het opgewekte vermogen is afhankelijk van de
bewegen dan de wind zelf, de ‘wieken’ bewegen met de
plaatsingshoogte. Hoe hoger, hoe meer opbrengst.
wind mee. Bij het liftprincipe wordt er door slim ontwerp
Kleinschalige windturbines worden nu nog weinig
van het bladprofiel voor gezorgd dat de bladen sneller
toegepast, waardoor er nog geen gegevens over werkelijke
kunnen draaien dan de wind zelf, tot 7 à 8 keer de
opbrengsten zijn.
gewicht en hoogte eenvoudig op en nabij gebouwen en woningen geplaatst worden, om zo een deel van de
windsnelheid. Er zijn windturbines met een horizontale en een verticale as.
MINIWIND TURBINES Betrouwbaarheid
Toepassing
Levensduur: 20 jaar
+ Bestaande bouw
Onderhoud: 1 maal in tien jaar
++ Nieuwbouw
Aantal aanbieders: ca. 6 leveranciers
++ Hoogbouw
Gerealiseerd: nog in pilotfase, eerste projecten recent
- Laagbouw
opgeleverd Aanpassing Uitpandig
Energiebesparing 2
500 - 800 kWh/m per turbine; afhankelijk van plaatsingshoogte, locale windaanbod, type, etc.
Systeemomvang 3 - 6 m 2 op gebouw of mast
Kosten 400 - 1000 p/m 2 voor horizontale as-turbine
Positieve invloed EPC:
2.000 - 3.000 p/m 2 voor verticale-as turbine (lift)
niet in EPC, wel via gelijkwaardigheidsprincipe
De factsheet is te downloaden op http://www.senternovem.nl/kompas/Woningbouw/Downloads/Index.asp SenterNovem levert een bijdrage aan duurzame ontwikkeling en innovatie door een brug te slaan tussen markt en overheid, nationaal en internationaal. Op professionele wijze voert SenterNovem overheidsbeleid uit rond innovatie, energie & klimaat en milieu & leefomgeving. Bedrijven, instellingen en overheden kunnen bij SenterNovem terecht voor het realiseren van maatschappelijke doelstellingen op deze terreinen.
Catharijnesingel 59 Postbus 8242 3503 RE Utrecht Telefoon 030 239 35 33 Telefax 030 231 64 91
Swentiboldstraat 21 Postbus 17 6130 AA Sittard Telefoon 046 420 22 02 Telefax 046 452 82 60
SenterNovem is een agentschap van het Ministerie van Economische Zaken. Meer informatie: www.senternovem.nl.
www.senternovem.nl/kompas/woningbouw
2KPWB0606
in opdracht van Hoewel deze publicatie met de grootst mogelijke zorg is samengesteld, kan SenterNovem geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele fouten. Bij publicaties van SenterNovem die informeren over subsidieregelingen geldt dat de beoordeling van subsidieaanvragen uitsluitend plaatsvindt aan de hand van de officiële publicatie van het besluit in de Staatscourant.
