Duurzame energie in de woningbouw Voorbeelden van warmtepomp- en zonneboiler projecten
Vincent van Hoegaerden - Ecofys Martin Mooij - Ecofys Bouwlokalen (september / oktober 2007)
Bouwlokalen: wat vooraf ging • ‘EPC 0,8’ • ‘Bouwkundige randvoorwaarden installatieconcept’
• Vandaag: Duurzame energie in de woningbouw
1
Vragen over duurzame energie in de woningbouw • Waarom is meer duurzame energie nodig? • Wat zijn de technische consequenties? – Wat verandert er in de woning en infrastructuur?
• Welke organisatievormen zijn mogelijk? – Hoe werken architect, installateur, leverancier en bouwbedrijf daarin succesvol samen?
• Hoe verkopen we duurzame energie aan de klant? • Geïllustreerd aan de hand van 3 voorbeelden
Toenemend belang duurzame energie • Nationale overheid – In 2020 20% duurzame energie – Minister Cramer: 0-energiewoningen in 2020
• Gemeenten werken aan energieneutrale projecten
2
Voorbeeld nieuwbouw 1: Individuele warmtepomp in vrijstaande woning
In het kort: de warmtepomp
1 deel elektriciteit
5 delen warmte
4 delen duurzame energie
• Meer info warmtepompen: www.groundreach.eu
3
Individuele warmtepomp: EPC • EPC 0,8 lastiger te behalen bij vrijstaande woningen – Bij gas: HR ketel, WTW, zonneboiler, zonwering
• Warmtepomp komt hierin tegemoet – Zeer lage EPC (0,6 en lager)
• All-electric een flexibele infrastructuur – Makkelijke switch naar groene stroom – Meer en meer wijken zonder gas
Individuele warmtepomp: Start van het proces: de architect • Maak vroegtijdig een EPC berekening – Vergelijk warmtepomp met gas-alternatief – Check oververhitting en noodzakelijke maatregelen
• Maak juiste vergelijking! – Koeling bij warmtepomp zonder impact op architectuur
4
Individuele warmtepomp: Overleg architect - installateur/leverancier • Warmtepomp is een totaalsysteem! – Woningontwerp/ warmtepomp/ bron/ afgiftesysteem
• Toets woningontwerp – Balans bodem: warmte ontrekken en laden
Individuele warmtepomp: Bron en vergunning gebruik bodem • Kleine projecten: bodemwarmtewisselaars – Geen vergunning nodig (toekomst Kadaster?) – Check kaart IF/ SenterNovem – Kies gecertificeerd boorbedrijf
• Alternatief: buitenlucht/ luchtcollector – Bij gasgestookte warmtepomp
• Grotere projecten: warmte/ koude-opslag (WKO) – – – –
Open bronnensysteem Vergunning i.h.k.v. de Grondwaterwet (duur 6-9 maanden) Jaarlijkse monitoring van gebruik grondwater vereist Bij monobronnen vergunning afhankelijk van debiet
5
Voorwaarde individuele warmtepomp: Goede bouwkundige kwaliteit • Isolatie en kierdichting – Minimaal Rc 4 - Rc 5 isolatieniveau, HR++ glas – Goede kierdichting (SBR serie duurzaam detailleren)
• Kwaliteitscontrole – Luchtdichtheidsmeting door leverancier warmtepomp
Voorwaarde individuele warmtepomp: Efficiënte ventilatie en LTV-afgiftesysteem • Ventilatie: met warmteterugwinning of vraaggestuurd – Constante ventilatie nodig voor gezond binnenmilieu – Reduceert vermogen warmtepomp en bron (en dus kosten)
• Afgiftesysteem: Lage Temperatuur Verwarming – Vloerverwarming (mogelijk aanvullend wandverwarming) – Luchtverwarming – Ventilatieconvectoren (op verdieping)
6
Aandachtspunt individuele warmtepomp: Praat in woonlasten 25000
2500
20000
Meerkosten vloerverwarming
2000 verbruik gas
1500
15000 bodem collector 10000
5000
zonwering ASB gas zonneboiler
verbruik elektriciteit onderhoud
1000
onderhoud vastrecht
500
afschrijving
afschrijving warmte pomp
ketel
rentelasten
rentelasten
0
0 gassituatie
warmtepomp
gassituatie
warmtepomp gasverbruik
Aandachtspunt individuele warmtepomp: Voorlichting bewoners • Voorlichting over stookgedrag – Aparte oplevering verwarmingsinstallatie
• Besteed aandacht aan inregeling – Bied servicecontract en monitor installatie (internet)
7
Voorbeeld nieuwbouw 2: warmtepompen in projectmatige bouw
Goirle De Boschkens: Proces • 800 woningen • Gemeente: EPC -20% • Energievisie: warmtepomp – Hoge milieuprestatie – Kan kostenneutraal
• Vervolgstap: aanbesteding – Gunning aan ENECO
8
De Boschkens: Warmtepompsysteem • ENECO – Realisator en beheerder warmte/ koude-opslagsysteem – Realisator en eigenaar warmtepompen (15 jaar)
• Installateur: woninginstallaties – Afstemming en ontkoppelpunt
Financiën De Boschkens: Niet-Meer-Dan-Anders •
Traditionele werkwijze – Aanneemsom: – Gebruiksfase:
•
Duurzaam energieconcept: outsourcen – Aanneemsom: – Gebruiksfase:
•
ketel, zonneboiler, … vastrecht gas en elektriciteit energieverbruikskosten (m3 gas) aansluitbijdrage vastrecht elektriciteit huur warmtepomp gebruik bron energieverbruikskosten (kWh)
NMDA: in aankoop en in gebruik gelijke lasten aan gasreferentie
9
De Boschkens Niet-Meer-Dan-Anders: Investeringskosten en woonlasten 6000 5000
+/-130 1600 euro bijdrage koeling 1400
ASB gas
1200 4000
zonne boiler
3000 2000
1000 aansluitbijdrage warmte pomp
verbruik gas
vastrecht bron huur WP
800 600
vastrecht gas onder houd
elektriciteit
400
ketel 1000
rente lasten
200
rente lasten
0
0 gassituatie
warmtepomp
gassituatie
warmtepomp
De Boschkens: Afstemming tussen bouwpartijen • ENECO – Aannemer/ ontwikkelaar – Coördinatie werkzaamheden – Financiering/ NMDA – Bouwkundige kwaliteit
• ENECO – Architect – Plaatsingsruimte warmtepomp • Berging/ trapkast begane grond
– Warmte en koudevraag
• ENECO – Installateur – Dimensionering vloerverwarming/ convectoren – In bedrijfstelling en voorlichting
10
Alternatief collectief warmtepompsysteem: Het Teuge Zutphen • • • •
Fase 1: 113 woningen, fase 2: 87 woningen Zutphen Warmte/ Koude-Opslag, individuele warmtepompen Extra regeneratie met droge koeler PV panelen
Alternatief collectief warmtepompsystemen: klein collectief • 50 tot 150 woningen – – – –
Warmte/ Koude-Opslag Prefab warmtepomphuisje, gasgestookte piekketel 6-pijps systeem naar woningen Lage temperatuur afgifte in woningen
11
Warmtepomp samenvattend • Pluspunten – – – –
CO2 reductie, lage EPC Hoger wooncomfort (koeling) Esthetiek (geen radiatoren) Gezondheid (vloerverwarming)
• Financieel – Per saldo kostenneutraal • Geef goede voorlichting over meerwaarde systeem t.o.v. gas • Bied financiering
• Uitvoering – Verdiep in materie (Kenteq), zoek samenwerking
Voorbeeld bestaande bouw collectief zonneboilersysteem in middelhoogbouw
12
Waarom geen warmtepomp in de bestaande bouw? • Warmtepomp lastig in te passen in bestaande – Lage energievraag en LTV nodig – Warmtepompboiler optie (ventilatielucht > warm tapwater)
• In ontwikkeling – Ketel/ warmtepomp combinaties – HRe (micro WKK) > efficiënter, maar niet duurzaam
Duurzame energie in bestaande bouw: Collectief zonneboilersysteem • Problemen bestaande hoogbouw: open keukengeiser – Slecht binnenmilieu: vocht, schimmels, rookgassen – Laag warmwatercomfort
• Aanpak – Collectief warmwatersysteem met grote zonnecollector – Centrale of lokale opslag
13
Collectief zonneboilersysteem: Architect: dakintegratie
Collectief zonneboilersysteem: Aannemer/ installateur: uitvoering • Aanleg collectief warmwater vraagt goede organisatie – Installateur werkt liefst horizontaal (zelfde galerij) – Aanleg verticaal per strang noodzakelijk • Alle huishoudens verticaal tegelijk thuis • Rol huismeester (check of brief gehad, sleutel)
• Beperk tijd in woning (goede planning, prefab) – Tablis: eerst 2 dagen, later 1 dag !
• Nazorg (zorg dat je het netjes achterlaat) • Meer info en cursusaanbod: www.solarge.org
14
Collectief zonneboilersysteem: Ervaringen A.L. Bijkerk Hoofd Vastgoed TablisWonen "Het integraal vernieuwen van de vier flats met een centraal zonnewarmtesysteem heeft veel voordelen opgeleverd voor onze huurders: meer comfort, een gezonder binnenklimaat, besparing op de energierekening en een bijdrage aan het tegengaan van klimaatverandering. Het project is onderdeel van ons beleid. Tot dusverre hebben we al 800 huizen, en dat is 20 % van onze woonvoorraad, voorzien van collectieve zonnewarmtesystemen."
Samenvattend: Duurzame energie in de woningbouw • Grote kansen voor duurzame energie – Nieuwbouw: noodzaak bij EPC < 0,8 – Aandacht voor de bestaande bouw (PeGO)
• Technieken zijn beschikbaar – Warmtepompen, vooral nieuwbouw – Zonneboilers in bestaande bouw en nieuwbouw
• Kosteneffectieve oplossingen mogelijk • Samenwerking en integrale aanpak nodig! – Tussen bouwpartijen – In organisatie en beheer
15
Websites •
www.bouwlokalen.nl
•
www.e-transitie.nl (energietransitie ETW)
•
www.warmtepompenwegwijzer.nl
•
www.stichtingwarmtepompen.nl
•
www.kwaliteitskeurwarmtepompen.nl
•
www.sbr.nl/warmtepompen
•
www.isso.nl (technische publicaties van de ISSO)
•
www.solarge.org (grote zonneboilersystemen)
•
www.groundreach.eu (warmtepompen)
dank voor uw aandacht!
[email protected] [email protected]
16
