Prof. Dr G. De Backer (Promotor) Prof. M. Kornitzer Prof. G. Karnas Prof. Dr P. Coetsier Prof. Dr W. De Corte

STUDIE OVER JOBSTRESS : NORMERING, DETERMINANTENSTUDIE EN PROSPECTIEF ONDERZOEK VAN HET VERBAND MET WERKVERZUIM EN MET INCIDENTIE VAN HART- EN VAATZIEKTEN.

Prof. Dr G. De Backer (Promotor) Prof. M. Kornitzer Prof. G. Karnas Prof. Dr P. Coetsier Prof. Dr W. De Corte Vakgroep Maatschappelijk Gezondheidkunde – RUGLaboratoire d'Epidémiologie et de Médecine Sociale - Ecole de Santé Publique –ULBLaboratoire de Psychologie Industrielle et Commerciale -ULBVakgroep Personeelsbeleid, Arbeids, en Organisatiepsychologie -RUGVakgroep Data-Ananlyses –RUG-

Inhoudstafel

I.

INLEIDING

4

I.1.

Situering van het onderzoeksdomein

I.2.

Jobstress en coronaire hartziekten

I.3.

Jobstress en werkverzuim wegens ziekte

I.4.

Jobstress vanuit een arbeidsen organisatiepsychologisch standpunt

I.5.

Literatuur

II.

OBJECTIEVEN EN WERKHYPOTHESEN

20

III.

EPIDEMIOLOGISCH LUIK

23

III.1.

Methodologie

25

III.1.1. Onderzoekspopulatie en steekproefomvang III.1.2. Meetmethoden III.1.3. Inbreng van de gegevens III.1.4. Cleaning van het bestand III.1.5. Informatie over werkverzuim wegens ziekte III.1.6. Feedback naar deelnemers en bedrijven III.1.7. Literatuur

III.2.

Resultaten

III.2.1. Beschrijving van de studiepopulatie en van de belangrijkste studievariabelen III.2.2. Normering van jobstress schalen : -

naargelang leeftijd en geslacht

-

naargelang beroepsklasse

-

naargelang taalkader

-

naargelang nijverheidstak

III.2.3. Verband tussen jobstress en psychosociale variabelen : -

depressie

-

vermoeidheid

-

lichamelijke activiteit

-

scholing

-

skill utilisation

-

psychotrope farmaca

-

gezondheidsklachten

-

alcoholverbruik

-

slaapproblemen

37

III.2.4. Verband tussen jobstress en andere coronaire risicofactoren III.2.5. Verband tussen jobstress en werkverzuim wegens ziekte III.2.6. Gevallen-controle studie over jobstress en coronaire hart ziekten

III.3.

Bespreking en samenvatting

120

IV.

ARBEIDS- EN ORGANISATIE PSYCHOLOGISCH LUIK

123

IV.1.

Methodologie

IV.2.

Descriptieve benadering van jobstress, antecedenten van jobstress en kortetermijn stress reacties

IV.3.

Een structureel model van jobstress

IV.4.

Een geobjectiveerd criterium voor jobstress

BIJLAGEN Bijlage 1 : Onderzoeksdesign en Instrumentarium van het Belgisch Jobstress Onderzoek Coetsier P, De Backer G, De Corte W, Geeraert P, Hellemans C, Karnas G, Kornitzer M, Stam M, Vlerick P. Uitgeverij : Infoservice Deinze 1996, Reeks theoretisch en toegepaste psychologie n°6, pp 251. Bijlage 2 : Belstress vragenlijst Bijlage 3 : Bioklinisch formulier Bijlage 4 : Epreuve de validation du modèle de Karasek auprès des travailleurs du secteur

tertiaire.

Relations de modèle avec les “tensions mentales”. Bijlage 5 : Etude belge de stress au travail : aperçu des modèle de recherche et des outils d’investigation. Bijlage 6 : Job stress, absenteism and coronary heart disease European Cooperative Study (the JACE study) – Design of a multicenter prospective study. Bijlage 7 : Volledige lijst van publicaties met resultaten uit het BELSTRESS project

I.

INLEIDING

I.1.

SITUERING VAN HET ONDERZOEKSDOMEIN

Het belang van stress op het werk is sinds vele jaren het voorwerp van onderzoek en van discussie in domeinen van zowel fundamenteel als toegepast wetenschappelijk onderzoek. Op biomedisch vlak is vooral aandacht besteed aan het onderwerp vanuit de epidemiologie, de arbeidsgeneeskunde en de arbeidsfysiologie; op gedragswetenschappelijk vlak werden andere aspecten benaderd vooral vanuit de arbeid- en organisatiepsychologie. Een mogelijk verband tussen jobstress en coronaire hartziekten wordt reeds jaren geopperd (1,2) maar harde bewijzen en consensus ontbreken. Maar ook andere gezondheidsfactoren worden met jobstress in verband gebracht, zoals gezondheidsbeleving, tevredenheid met het werk, ziekteverzuim, arbeidsgeschiktheid, medische consumptie, depressie en musculo-skeletale problemen (3-7). Eén van de leidinggevende modellen in de huidige jobstress literatuur is het “demand-control” model ontwikkeld door Robert KARASEK (1,8) en oorspronkelijk gericht op twee dimensies van jobstress : psychologische werkbelasting (job demand) en de mate van beslissingsvrijheid op het werk (job control); een samengaan van hoge werkbelasting en weinig beslissingsvrijheid zou aanleiding geven tot nadelige gezondheidseffecten; later werd sociale ondersteuning als derde dimensie aan het model toegevoegd (1,9). De grote interesse voor dit model heeft wellicht te maken met het feit dat het relatief eenvoudig is, dat het van bij het begin steun kreeg vanuit een reeks studies, vooral vanuit de epidemiologie, de psychofysiologie en de arbeidsen organisatiepsychologie; daarenboven is het niet enkel bestudeerd t.o.v. ziekteproblemen maar ook in verband gebracht met productiviteitsaspecten.

I.2.

JOBSTRESS EN CORONAIRE HARTZIEKTEN

Vele studies naar de validiteit van het demand control model zijn gericht op het verband tussen jobstress en cardiovasculaire ziekten meer in het bijzonder coronaire hartziekten. In 1994 werd een overzicht gepubliceerd door SCHNALL, LANDSBERGIS en BAKER (2). In 7 van de 8 prospectieve cohort studies werd een verband vastgesteld tussen de perceptie van jobstress en de incidentie van coronaire hartziekten en van totale mortaliteit. In een ander onderzoek van SIEGRIST e.a. (10) welke niet in het overzicht van SCHNALL werd weerhouden en waar een licht verschillend jobstress model werd gebruikt, werd eveneens een significant verband vastgesteld tussen jobstress en coronairlijden. In studies die nadien nog werden gerapporteerd (11-17), werden positieve resultaten vastgesteld in 5 (12-16) van de 6 waarvan evenwel in 4 (12,14-16) slechts een matig verband. In recente studies van LYNCH, MARMOT en STEENLAND (14-16) werd enkel de beslissingsvrijheid op het werk significant in verband gevonden met coronairlijden. In de studie van STEENLAND (16) werd zelfs een omgekeerd verband gevonden tussen coronairlijden en werkbelasting bij arbeiders. De grootste “bescherming” leek uit te gaan van een combinatie van hoge werkbelasting en hoge beslissingsvrijheid. Er kan dus worden gesteld, dat de resultaten van de tot heden uitgevoerde studies niet eenduidig zijn. Het zou goed kunnen dat bepaalde culturele of maatschappelijke factoren verschillende invloeden uitoefenen van land tot land, wat regionale verschillen zou kunnen verklaren. In sommige studies kan de bestudeerde groep te homogeen zijn geweest met betrekking tot de perceptie van jobstress wat het aantonen van een mogelijk verband met coronairlijden erg bemoeilijkt. Een ander probleem heeft te maken met het feit dat in vele studies gebruik werd gemaakt van de imputatiemethode. Met deze methode wordt in een prospectieve studie met coronairlijden als uitkomstvariabele, maar waar geen perceptie van jobstress op individueel vlak werd gemeten, een jobstress score aan het individu toegekend in functie van de beroepsklasse. Aan de beroepstitels werd een risicoschaal toegekend in functie van wat in andere beschrijvende studies was waargenomen. Deze methode laat niet toe om binnen een bepaalde beroepscategorie analyses te doen. Enkel verschillen tussen beroepsgroepen kunnen worden onderzocht. Het is ook niet mogelijk op individueel vlak verschillen in socio-economische status mee in rekening te brengen.

Wetenschappelijk ondersteuningsprogramma voor de gezondheidsbescherming van de werknemer Eindsverslag ST/02/006, ST/02/007, ST/02/018, ST/011/015, ST/11/016

1.

Tenslotte werd in vele studies geen rekening gehouden met mogelijke invloed van verstorende variabelen zoals de klassieke coronaire risicofactoren (roken, bloeddruk, serumcholesterol). In de recente prospectieve studies over psychosociale risicofactoren en coronairlijden door LYNCH (14) en door MARMOT (15) uitgevoerd, werd daarom met nadruk gepleit om in verder onderzoek alle traditionele risicofactoren te bepalen evenals ervoor te waken dat de perceptie van jobstress los kan worden bestudeerd van socio-economische variabelen. Dit alles en in het bijzonder het gebrek aan coherentie van de tot heden gepubliceerde studieresultaten onderlijnt de nood tot verder onderzoek over het verband tussen jobstress en coronairlijden in het bijzonder aan de hand van prospectieve studies die ruim genoeg worden opgezet teneinde rekening te kunnen houden met andere risicofactoren en teneinde een voldoende brede waaier aan beroepsgroepen te kunnen insluiten, zodat er voldoende variantie aanwezig is in perceptie van jobstress.

I.3.

JOBSTRESS EN WERKVERZUIM WEGENS ZIEKTE

Naast de directe invloed op gezondheid, werd het demand-control model ook in verband gebracht met productiviteitsaspecten op het werk, waaronder werkverzuim wegens ziekte. In een literatuuroverzicht over dit aspect werden 21 artikels samengebracht, waarbij direct of indirect het verband tussen jobstress en werkverzuim werd behandeld. De resultaten daarvan zijn niet eenduidig; andere gezondheidsproblemen en persoonlijke kenmerken lijken erg belangrijk om de variantie van ziekteverzuim te verklaren. In sommige studies werd tussen ziekteverzuim en jobstress helemaal geen verband vastgesteld (17); in andere werd een duidelijk en belangrijk verband vastgesteld (8,18-25), terwijl nog andere een zwak of indirect verband vonden (26-28). Het is moeilijk deze studies met elkaar te vergelijken, omdat er verschillen bestaan in methodologie, zowel bij het operationaliseren van jobstress als van ziekteverzuim. In sommige studies werd ziekteverzuim bevraagd, terwijl in andere registraties werden gebruikt. In sommige studies werd ziekteverzuim bevraagd op het ogenblik dat jobstress werd gemeten. Dit suggereert de hypothese dat ziekteverzuim eerder aanleiding geeft tot jobstress dan omgekeerd. In een recente longitudinale studie van NORTH (24) werd aangetoond dat jobstress verband hield met korte periodes van ziekteverzuim. Wanneer rekening werd gehouden met de graad van de beroepscategorie (ambtenaren) werd het verband tussen jobstrain en langdurige afwezigheid niet significant. Korte afwezigheid werd dan geïnterpreteerd als een vorm van coping gedrag. De beschikbare literatuur laat toe te besluiten dat het verband tussen jobstress en ziekteverzuim zeker een interessant werkterrein is, zowel vanuit de biomedische als vanuit arbeidsen organisatiepsychologisch standpunt, maar dat de beschikbare resultaten onvoldoende coherentie vertonen. Dit kan te maken hebben met de manier waarop jobstress en ziekteverzuim werd gemeten, met verschillen in populatiesamenstelling, met het ogenblik waarop ziekteverzuim wordt gemeten en met het al of niet mee in rekening nemen van andere moderatoren en mediatoren.

I.4.

JOBSTRESS VANUIT EEN ARBEIDS- EN ORGANISATIEPSYCHOLOGISCH STANDPUNT

Naast het onderzoek naar mogelijke verbanden tussen jobstress, werkverzuim en cardiovasculaire ziekten, is het essentieel het concept stress op het werk in een bredere context te bestuderen in het bijzonder wat betreft de organisatorische en sociologische determinanten. Het concept stress is inderdaad moeilijk te definiëren; vele onderzoekers hebben gewezen op het belang de objectieve oorzaken te identificeren die leiden tot stress perceptie en tot zowel korte als lange termijn gevolgen; dit alles vraagt onderzoek zowel op psychologisch, fysiologisch als gedragswetenschappelijk vlak (29). De sequentie van stimulus-perceptie-antwoord is in zeer diverse modellen en definities van stress opgenomen. Margolis e.a. (30) definiëren stress als het gevolg van arbeidsomstandigheden die op die wijze interageren met kenmerken van de werknemer dat ze een ruptuur veroorzaken van de fysiologische en de psychologische homeostase. Wetenschappelijk ondersteuningsprogramma voor de gezondheidsbescherming van de werknemer Eindsverslag ST/02/006, ST/02/007, ST/02/018, ST/011/015, ST/11/016

2.

In de definities volgens Beehr en Newman (31,32), vloeit stress voort uit een situatie waarbij de stressoren gebonden aan de taak, interageren met de werknemer, waarbij een wijziging optreedt in de psychologische of fysiologische toestand, wat zich vertaalt in een afwijking t.o.v. het normale functioneren. Het model van organisatorische stress van Turcotte (33) gaat in dezelfde zin : Turcotte gaat ervan uit dat de natuur van de taak, zijn fysieke context, de natuur van de interpersoonlijke relaties, de aangewende technologie en de organisatie van de werkomgeving de belangrijkste bronnen van stress op het werk zijn. Deze stressoren veroorzaken reacties zowel op het niveau van het individu als op dit van de organisatie waarbij allerlei modererende variabelen (op individueel en socio-cultureel vlak) tussenkomen en andere mediëren tussen de stressoren en de reacties erop. Voor Turcotte is de echte stressor de emotionele reactie die wordt uitgelokt en niet de objectieve situatie zelf : het belang dat het individu schenkt aan de situatie, determineert de aan- of afwezigheid van stress. Hieraan moet worden toegevoegd dat het de mogelijkheid van het individu om met de situatie om te gaan, is die het belang zal determineren van de psychologische en de fysiologische reactie. Folkman e.a. (34) stellen een model van jobstress voor met 4 stappen op 3 niveaus : de 4 stappen van de causale sequentie zijn : oorzakelijke antecedenten, het proces van ermee om te gaan, de onmiddellijke gevolgen en tenslotte de gevolgen op lange termijn. De 3 niveaus van analyses zijn : het sociale niveau, het psychologische en het fysiologische niveau. Het model ziet er synthetisch als volgt uit : Oorzakelijke antecedenten Organisatie-cultuur enz.

Omgaan met

Psychologisch

Persoonlijke kenmerken Omgevingskenmerken enz

Fysiologisch

Genetische kenmerken Constitutionele kenmerken enz.

Kwetsbaarheid Negatieve Evaluatie positieve Coping percepties Perceptie van Kwaliteit van sociale aanpassingen ondersteuning Immuniteit Somatische Chronische ziekten enz. veranderingen enz. Enz.

Sociaal

Sociale ondersteuning enz.

Korte termijn gevolgen Sociale onrust Afzondering enz.

Lange termijn gevolgen Revolutie Structurele veranderingen enz. en Moraal enz.

Drie analyseniveaus van stress (Lazarus et Folkman, 1984, p. 308) Het conceptueel model dat in het Belstress project wordt aangewend is geïnspireerd op het model van Kahn en Byosière (29) wat ook steunt op de sequentie stimulus-perceptie-antwoord. Dit model is een verdere ontwikkeling van het vorig model van French & Kahn (35) ook het « Social environment model » of het Michigan model genoemd. In zijn oorspronkelijke versie werden in dit model een geheel van elementen naar voor geschoven waarover in de wereld van het onderzoek omtrent organisationele stress min of meer consensus was bereikt. Deze elementen omvatten : 1.

een onderzoek naar de arbeidsomgeving aan de hand van zowel subjectieve (perceptie van de omgeving door het individu) als objective methoden (metingen van de omgeving onafhankelijk van de perceptie).


3.

2.

Onderzoek van de gevolgen van stress zowel op korte termijn (zowel op affectief, fysiologische als gedragswetenschappelijk vlak) als op lange termijn (op basis van gezondheidscriteria).

De beperkingen van dit model werden met de tijd duidelijk. Ze berusten vooral op : 1.

het grote abstractieniveau dat werd gevraagd maar wat de operationalisering van auteur tot auteur erg verschillend maakt.

2.

Het niet in rekening nemen van cognitieve processen die tussenkomen bij de perceptie en bij de gevolgen van stress.

3.

Zijn beperkingen met betrekking tot lange termijn effecten op gezondheid en ziekte.

De versie van Kahn en Byosière (29) van het model kwam aan deze tekortkomingen tegemoet. Alvorens de objectieven van het Belstress project te beschrijven, wordt eerst ingegaan op het model van Kahn en Byosière wat de operationalisering van dit model in dit Belstress project zal verduidelijken. Het model van jobstress volgens Kahn en Byosière (29) Kahn en Byosière onderscheiden een causale sequentie in de gevolgen van stress : het vertrekt bij organisatiekenmerken, naar meer specifieke stressoren ; van specifieke stressoren naar cognitie- en perceptieprocessen die de perceptie bepalen, zelf oorzaak van onmiddellijke reacties op fysiologische, psychologisch en gedragsmatig vlak, die uiteindelijk uitmonden op lange termijn effecten van stress zowel voor het individu als voor de organisatie. Het model onderscheidt eveneens modererende verbanden in de causale sequentie : kenmerken van het individu (zowel demografisch als persoonlijkheidsgebonden) en situatie-gebonden kenmerken. Deze moderende variabelen kunnen tussenkomen op elke stap van de causale sequentie. De auteurs hebben ook de mogelijkheid voorzien van ingekorte sequenties waarbij de stressoren rechtstreeks invloed kunnen uitoefenen op de gevolgen van stress zonder tussenkomst via de processen van perceptie en cognitie.


4.

Persoonsgebonden Karakteristieken als stress mediatoren Type A/B Zelfwaardering Locus of control Demografische karakteristieken

• • • •

Stressoren binnen de organisatie Organisationele antecedenten • •

Stressindicatoren Organisationele karakteristieken Grootte Planning van het werk

•

•

Fysiologische Geluid Licht Trilling Psychologische Rolambiguïteit Rolconflicten Roloverbelasting

Stress reacties • Perceptie en cognitie

Het evaluatieproces

•

•

Fysiologische Cardiovasculair Biochemisch Maagdarmproblemen Spierproblemen Psychologische Depressie Angst Arbeidssatisfacti e Andere Verloop Absenteïsme

Gevolgen van stress •

Gezondheid en ziekte

•

Effectiviteit binnen de organisatie

•

Efficiëntie in andere levensrollen

Situationele variabelen als stress mediatoren • •

Sociale ondersteuning door de oversten Sociale ondersteuning door de collega’s

Figuur 1 : model van jobstress volgens Kahn en Byosière

Khan et Byosière merken op dat in heel wat onderzoek de oorzakelijke sequentie van de gevolgen van stress teruggaan naar stressoren (in verband met de taak) waarbij deze factoren als onafhankelijke variabelen worden beschouwd. Zijzelf vinden het echter belangrijk zowel om theoretisch als om praktische redenen deze stressoren eveneens als afhankelijke variabelen te aanzien, wat erop neerkomt zich af te vragen wat de technologische antecedenten zijn de regelgeving en de structuur van de omgeving en van de organisatie die kunnen tussenkomen bij de ontwikkeling van deze stressoren op het vlak van de taak. Deze visie is van groot belang in het Belstress project, dat zich zowel richt naar openbare als naar privé bedrijven, naar zowel secundaire als tertiaire sectoren en binnen elke sector naar een reeks van zeer diverse activiteiten. Het belang hiervan kan ook worden geïllustreerd met resultaten uit 2 studies waarbij het risico op hartziekten werd vergeleken bij werknemers uit 2 bedrijven, het ene privé, het andere parastataal en waarbij de verschillen deels werden verklaard door een verschil in stress niveau tussen de 2 bedrijven (36,37). Men gaat er daarbij van uit dat de kenmerken van de organisaties (parastatale vs privé maar evenzeer het organisationeel klimaat, financiële aspecten) als antecedenten van het verschil in stress niveau kunnen worden aanzien. Dat objectieve stressoren gebonden aan de taak tussenkomen in de ontwikkeling van stress reacties is sinds vele jaren algemeen erkend. Hierover is heel wat literatuur beschikbaar zowel omtrent arbeidsomstandigheden, ergonomie-systeem, als meer recent cognitieve ergonomie. Meerdere werkinstrumenten werden ontwikkeld om deze stressoren te analyseren waaronder het handboek werkstress (38) het vademecum ergonomie (39,40) de Lest methoden (41) de postenstudies (42) Avisem (43) of nog Ista (44) en WEBA (45), wat heeft bijgedragen tot de ontwikkeling van het onderhoud met de Subject Matter Experts (zie verder).


5.

Gepercipieerde jobstress kan op een directe wijze worden gemeten of op indirecte manier. Een erg directe manier bestaat er bv. in het individu te bevragen omtrent het gevoel van stress in een situatie die hij kan beschrijven of die hem wordt opgelegd. Meer indirect kunnen de eisen die aan een individu worden gesteld in bepaalde situaties worden ingeschat. De bi-dimensionele questionnaire van Karasek (46), gaat in die richting : het individu schat zijn eigen beslissingsvrijheid op het werk in (de controle die hij/zij heeft over het werk), het individu schat ook de werkbelasting in. Een individu dat een zware arbeidsbelasting aanvoelt en weinig beslissingsvrijheid, zou aldus in een job werken met hoge jobstrain wat als ongunstig wordt aanzien (1, 8, 47, 48). Bepaalde persoonsgebonden kenmerken en bepaalde situatie-specifieke karakteristieken worden algemeen aanvaard als mogelijke effect moderatoren of mediatoren in de causale stress keten. De invloed van sociale ondersteuning op welbevinden, laat ook toe deze 2 invloeden te illustreren : wanneer men aanvaardt dat ondersteuning een gunstige invloed kan hebben of omgekeerd dat het ontbreken ervan een oorzaak van stress kan zijn, dan zal men spreken van een modererend effect evenwel indirect uitgaande van sociale ondersteuning op welzijn. Wanneer men aanvaardt dat de aanwezigheid van ondersteuning tussenkomt of zich schakelt tussen de subjectieve stress perceptie uitgelokt door de omgeving en het individu, dan zal men spreken van een mediërend effect of nog van een bufferend effect van sociale ondersteuning (49). Heel wat persoonlijkheidskenmerken en socio-demografische variabelen zijn aldus naar voor geschoven bij het onderzoek naar de causale stress keten. Friedman en Rosenman (50) hebben vooropgesteld dat bepaalde persoonlijkheidskenmerken een groter risico lopen op hart- en vaatziekten : het zijn de persoonlijkheden van het type A (in tegenstelling met het type B). Het individu van het type A kan worden aanzien als iemand die de perfectie nastreeft ; hij is erg competitief, laat zichzelf weinig vrije tijd toe ; het werk staat in het centrum van zijn leven. Het type A gaat gepaard met een hectisch ritme en zou gepaard gaan met een verhoogde adrenaline productie. Anderson heeft in de jaren ’70 een verband vastgesteld tussen «locus of control» en de aanpassing aan stress situaties (51). De coping stijl heeft in de voorbije jaren bijzonder veel aandacht gekregen van onderzoekers (34, 52 en 53). De coping stijl komt neer op de manier waarop een individu antwoordt op stress : het gaat om aanpassingsstrategieën die het individu inschakelt teneinde de stress situatie te verminderen, onder controle te krijgen of te beheersen. Deze strategieën kunnen actief en gedragsmatig zijn, maar evenzeer passief en eerder cerebraal. Onder de modererende of mediërende variabelen in het stress concept, worden vaak kenmerken genoemd die te maken hebben met sociale ondersteuning door oversten, door collega’s maar evenzeer door vrienden of familie (54). In vele studies is het verband tussen sociale ondersteuning en ziekte en gezondheid gedocumenteerd.


6.

Literatuur 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

10.

11. 12.

13.

14.

15. 16. 17.

18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26.

Karasek RA, Theorell T. Healthy work. New York, NY:Basic Books, 1990 Schnall PL, Landsbergis PA, Baker D. Job strain and cardiovascular disease. Annu Rev Public Health 1994;15:381-411. Ross DS. Mental health at work. Occupational Health & Safety. March 1989:12. Bongers PM, de Winter CR, Kompier MAJ, Hildebrandt VH. Psychosocial factors at work and musculoskeletal disease. Scand J Work Environm Health 1993;19:297-312. Houtman ILD, Bongers PM, Smulders PGW, Kompier MAJ. Psychosocial stressors at work and musculoskeletal problems. Scand J Health Environm Health 1994;20:139-45. Marmot M. Work and other factors influencing coronary health and sickness absence. Work and Stress 1994;8(2):191-201. Manning MR, Jackson CN, Fusilier MR. Occupational stress and health care use. HOHP 1996;1(1):100-9. Karasek RA. Job demands, job decisions latitude, and mental strain : implications for job-redesign. Adm Sci Q 1979;24:285-308. Johnson JV, Hall EM. Job strain, work place social support and cardiovascular disease : a crosssectional study of a random sample of the Swedish working population. Am J Public Health 1988;78:1336-42. Siegrist J, Peter R, Junge A. Cremer P, Seidel D. Low status control, high effort at work and ischemic heart disease : prospective evidence from blue-collar men. Soc Sci Med 1990;31(10):1127-34. Netterstrom B, Suadicani P. Self-assessed job satisfaction and ischaemic heart disease mortality : a 10 year follow-up of urban bus drivers. Int J Epidemiol 1993;22(1):51-6. Alterman T, Shekelle RB, Vernon SW, Burau KD. Decision latitude, psychologic demand, job strain and coronary heart disease in the Western Electric Study. Am J Epidemiol 1994;139(6):6207. Johnson JV, Stewart W, Hall EM, Fredlund P, Theorell T. Long-term psychosocial work environment and cardiovascular mortality among Swedish men. Am J Public Health 1996;86(3):324-31. Lynch J, Krause N, Kaplan GA, Tuomilehto J, Salonen JT. Workplace conditions, socioeconomic status and risk of mortality and acute myocardial infarction : the Kuopio Ischemic Heart Disease Risk Factor Study. AJPH 1997;87(4):617-22. Marmot MG, Bosma H, Hemingway H, Brunner E, Stansfeld S. Contribution of job control and other risk factors to social variations in coronary heart disease incidence. Lancet 1997;350:235-9. Steenland K, Johnson J, Nowlin S. A follow-up study and heart disease among males in the NHANES 1 population. Am J Industrial Med 1997;31:256-60. Houtman I, Goudswaard A, Dhondt S, Grinten MP van der, Hildebrandt VH, Poel EGT van der. Dutch monitor on stress and physical load : risk factors, consequences and preventive action. Occup and Environm Med 1998;55:73-83. Parkes KR. Occupational stress among student nurses : a natural experiment. J Appl Psychol 1982;67:784-96. Spector PE. Perceived control by employees : a meta-analysis of studies concerning autonomy and participation at work. Human Relations 1986;39:1005-16. Turner WED, Facom DIH. Sickness absence in the freezing industry. New Zealand Medical J 1988:663-6. Kristensen T. Sickness absence and work strain among danish slaughterhouse workers : an analysis of absence from work regarded as coping behavior. Soc Sci Med 1991;32(1):15-27. Parkes KR. Locus of control as moderator : an explanation for additive versus interactive findings in the demand-discretion model of work stress ? Brit J Psychol 1991;82:291-312. Sheffield D, Dobbie D, Caroll D. Stress, social support, and psychosocial and physical wellbeing in secondary school teachers. Work and Stress 1994;8(3):235-243. North FM, Syme SL, Feeney A, Shipley M, Marmot M. Psychosocial work environment and sickness absence : The Whitehall II Study. Am J Public Health 1996;86:332-40. Undén AL. Social support at work and its relationship to absenteism. Work and Stress 1996;10(1):46-61. Breaugh JA. The measurement of work autonomy. Human Relations 1985;38:551-570.


7.

27. 28. 29.

30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37.

38. 39. 40. 41. 42. 43.

44. 45. 46. 47.

48.

49. 50. 51. 52. 53. 54.

Härenstam A, Palm UB, Theorell T. Stress, health and the working environment of Swedish prison staff. Work and Stress 1988;2(4):281-90. Dwyer DJ, Ganster DC. The effects of job demands and control on employee attendance and satisfaction. J Organis Behav 1991;12:595-608. Kahn R.L. and Byosiere P. (1992) - Stress in Organizations, In: M.D. Dunnette and L.M. Yough (Eds). Handbook of Industrial and Organizational Psychology, 3, 571-651. Palo Alto, CA: Consulting Psychology Press. Margolis B.L., Kroes W.H. & Quinn R.P. (1974) - Job stress : an unlisted occupational Hazard, Journal of Occupational Medecine, 16. Beehr T.A. & Newman J.E. (1978) - Job stress, employee health and organizational effectiveness : a facet analysis, model and litterature review, Personal Psychology, 31, pp. 665-698. Beehr T.A. (1995) - Psychological stress in the workplace, Routledge, London & New York. Turcotte P. R. (1982) - Qualité de vie au travail : Anti-stress et créativité, Ed. d'Organisation. Folkman R. S. & Lazarus S. (1984) - Stress, appraisal and coping, Springer Publishing Company, New York. French J.R.P., Jr. and Kahn R.L. (1962) - A programmatic approach to studying the industrial environment and mental health, Journal of Social Issues, 18, 3, 1-47. Kittel F., Kornitzer M. & Dramaix M. (1980) - Coronary heart disease and job stress in two cohorts of bank clerks, Psychotherapy and Psychosomatics, 34, 110-123. Theorell T., Floredus B. & Lind E. (1975) - The relationship of disturbing life-changes and emotions to the early development of myocardial infarction and other serious illnesses, International Journal of Epidemiology, 4, 281-293. Kompier M. A. J. & Marcelissen F. H. G. (1990) - Handboek Werkstress. Amsterdam : N.I.A Dul J. & Weermeester B. A. (1991) - Vademecum Ergonomie. Een praktische inleiding in de ergonomie, Nederlandse Vereniging voor Ergonomie/Kluwer Bedrijfswetenschappen, Deventer. Dul J. & Weermeester B. A. (1993) - Ergonomics for Beginners. A quick Reference Guide, Taylor & Francis, London. Guelaud F., Beauchesne M. N., Gautrat J. & Roustang G. (1975) - Pour une analyse des conditions de travail ouvrier dans l'entreprise, Colin, Paris., Sirtes (1979) - Les profils des postes de travail. Méthode d'analyse des conditions de travail, Mason, Paris. Avisem (1977) - Techniques d'amélioration des conditions de trvail dans l'industrie. Méthodes d'analyse, évaluation des projets, normes et procédures d'application, Editions Hommes et Technique, Suresnes. Semmer N., Zapf D., Dunckel H. (1994) - Instrument pour l'analyse du travail en rapport avec le stress, Bern, Bielefeld, Berlin. D'Hertefelkd, H. (1994) - La mesure du stress au travail, in Moors S. (Ed.), Stress et Travail. Origines et approches, INRCT, Bruxelles, pp. 213-270. Karasek R. (1985) - Job Content Questionnaire, Department of Industrial and Systems Engineering, University of Southern California, Los Angeles. Karasek R. A. (1981a) - Job decision latitude, job design, and coronary heart disease, in G. Salvendy and M. J. Smith, Machine pacing and occupational stress, Taylor and Francis Ltd, London, 45-55. Karasek R. A. (1981b) - Job socialization and job strain : The implications of two related psychosocial mechanisms for job design, in B. Gardell & G. Johansson, Working life. A social science contribution to work reform, John Wiley & Sons Ltd, Chichester, 75-94. Amiel-Lebigre F. & Gognalons-Nicolet M. (1993) - Entre santé et maladie, PUF, Paris. Friedman M.& Rosenman R. H.(1974) - Type A behavior and your heart, Knopf, New York. Dubois N. (1987) - La psychologie du contrôle. Les croyances internes et externes, PUG, Grenoble. Amirkhan J.H. (1990) - A factor analytical derived measure of coping: The Coping strategy Indicator, Journal of Personality and Social Psychology, 1990, 5, 1066-1074. Berkman L.F.& Syme S.L.(1979) - Social networks, host resistance, and mortality: a nine-year follow-up study of Alameda County residents, American Journal of Epidemiology, 109, 186-204. Greenglas E. R. (1993) - The contribution of social support to coping strategies, Applied Psychology : An International Review, 42, 4, 323-340.


8.

II. OBJECTIEVEN EN WERKHYPOTHESEN Binnen het kader van het onderzoeksdomein dat hogerop werd geschetst, werd een onderzoeksproject ontwikkeld door een netwerk van wetenschappers werkzaam in de cardiovasculaire epidemiologie en in de arbeid- en organisatiepsychologie. Het doel van dit project, dat afgekort het BELSTRESS project wordt genoemd, wordt hier samengevat :

1. 2. 3. 4.

Het BELSTRESS project heeft 4 hoofddoelstellingen : De verdeling te beschrijven van gepercipieerde jobstress scores in verscheidene beroepsklassen bij mannen en vrouwen van 35-59 jaar. Het verband te bestuderen tussen gepercipieerde jobstress scores gemeten aan de hand van de KARASEK vragenlijst en de incidentie van fataal en niet-fataal acuut myocardinfarct. Het verband te bestuderen tussen gepercipieerde jobstress scores en de incidentie van werkverzuim wegens ziekte. De gepercipieerde jobstress parameter te evalueren binnen een conceptueel model dat tevens aandacht besteed aan organisatie-antecedenten, objectieve stress indicatoren en persoons- en situatie-specifieke moderatoren. Deze doelstellingen kunnen worden omgezet in werkhypothesen die als volgt te formuleren zijn :

1. 2.

3.

4. 5. 6. 7.

Tussen verschillende bedrijfssectoren verdelen de scores van gepercipieerde jobstress zich verschillend bij individuen tewerkgesteld in vergelijkbare beroepsklassen. Op middelbare leeftijd bestaat er bij mannen een positief verband tussen gepercipieerde jobstress scores en incidentie van coronairlijden, onafhankelijk van leeftijd, serum totaal cholesterol, serum HDL cholesterol, fibrinogeen, rookgedrag, arteriële bloeddruk en body mass index. Op middelbare leeftijd bestaat er zowel bij mannen als bij vrouwen een positief verband tussen gepercipieerde jobstress scores en werkverzuim wegens ziekte onafhankelijk van andere gekende determinanten van werkverzuim wegens ziekte. Er bestaat een verband tussen scores van gepercipieerde jobstress en een aantal jobkenmerken en organisatorische variabelen. Resultaten op schalen die gepercipieerde jobstress meten hebben meer te zien met jobfactoren dan met persoonsgebonden factoren. De perceptie van jobstress wordt gemodereerd door persoons- en situatiegebonden moderatoren. Voor een goed begrip van de korte termijnreacties op stress (en bijgevolg ook de lange termijn gevolgen) dient niet enkel gelet op de gepercipieerde jobstress maar ook op de interactie van deze perceptie met persoons- en situatie-specifieke moderatoren.

Vanuit een arbeidsen organisatiepsychologisch standpunt werden nog volgende doelstellingen toegevoegd : -

Inzicht (a) (b) (c) (d)

verschaffen in het geheel van organisatorische functie-specifieke personeelsgebonden situatie-specifieke antecedenten die van belang zijn voor het begrijpen en het bijsturen van actueel gepercipieerde jobstress, korte termijn stress reactie en lange termijn stress gevolgen.

-

De constructie van een geobjectiveerd criterium voor jobstress en de operationalisering van dit criterium tot een indicator die een intersubjectieve vergelijkende schaling van jobstress beleving toelaat.


9.

III.

EPIDEMIOLOGISCH LUIK

III.1.

METHODOLOGIE

De methodologie van het epidemiologisch luik van het BELSTRESS project is nauwkeurig weergegeven in documenten die in de bijlagen 1-3 van dit rapport zijn beschreven. Wat hier volgt, is een samenvatting van enkele aspecten ervan evenals een bespreking van aspecten die er nauw bij aanleunen en die te maken hebben met de procesevaluatie van het project.

III.1.1.

Onderzoekspopulatie en steekproefomvang

De bedoeling bestond erin, een veelheid van grote bedrijven bij het onderzoek te betrekken teneinde een brede waaier van beroepscategorieën te selecteren met een diversiteit van organisaties en instellingen teneinde een grote variantie te hebben in de bestudeerde variabelen. De raming van de steekproefomvang was gesteund op de bewijskracht van het prospectieve deel waarbij alleen in de mannelijke populatie het verband tussen jobstress en incidentie van hart- en vaatziekten werd bestudeerd. Met een verwachte incidentie van 3/1000 persoonsjaren was voorzien dat de studie een bewijskracht van 80% had om een relatief risico ∃ 1.7 tussen quartiel 1 en 4 van jobstress aan te tonen met 25.000 mannen van 35 tot 59 jaar. Aangezien dit aantal niet bereikt werd (in realiteit hebben 16.350 mannen van 35 tot 59 jaar aan het onderzoek deelgenomen) is voorzien : 1. de definitie van incidentie van hart- en vaatziekten te verruimen van fataal en niet-fataal myocardinfarct naar incidentie van revascularisatie van coronaire letsels (via PTCA of coronaire overbrugging), incidentie van niet-fataal myocardinfarct en coronaire mortaliteit. 2. De follow-up te verlengen tot een voldoende aantal persoonsjaren is bereikt. De incidentie van werkverzuim wegens ziekte is voldoende groot om zowel bij de mannelijke als bij de vrouwelijke deelnemers het verband tussen jobstress perceptie en werkverzuim te bestuderen.

III.1.2.

Meetmethoden

Alle voorziene metingen (cfr. bijlagen 1-3) werden uitgevoerd aan de hand van de ontworpen vragenlijst (bijlage 2) en het bioklinisch onderzoek (bijlage 3). Een gedetailleerd overzicht per item en per groep van items van de gemeten constructen en de eventuele bronnen is verzameld in codeboeken. Op de belangrijkste variabelen die verder in dit rapport ruim aan bod komen, wordt even verder ingegaan : A)

de job content questionnaire (JCQ)(1,2) : deze vragenlijst bestaat uit 35 vragen die toelaten de 3 schalen die in dit rapport uitgebreid aan bod komen, te berekenen : 1. 2.

3.

de schaal van psychologische werkbelasting (job demand) wordt gevormd door 9 vragen met gesloten antwoorden de schaal van beslissingsvrijheid op het werk (decision latitude) wordt gevormd door 9 vragen met gesloten antwoorden. Deze schaal wordt zelf uitgemaakt door 2 subschalen : skill discretion and decision authority de schaal van sociale ondersteuning op het werk wordt uitgemaakt door 8 vragen met gesloten antwoorden. Deze schaal is zelf gevormd door 2 subschalen : sociale ondersteuning door collega’s en sociale ondersteuning door oversten.

In dit rapport wordt “job strain” gedefinieerd zoals door Karasek voorgesteld waarbij de werkbelastingsschaal boven de mediaan uitsteekt en de schaal van beslissingsvrijheid onder de mediaan. Andere subgroepen die kunnen worden gedefinieerd maar niet verder tot heden zijn onderzocht zijn : Wetenschappelijk ondersteuningsprogramma voor de gezondheidsbescherming van de werknemer Eindsverslag ST/02/006, ST/02/007, ST/02/018, ST/011/015, ST/11/016

10.

• • •

lage werkbelasting en lage beslissingsvrijheid, wat wordt aanzien als een passieve job hoge werkbelasting en hoge beslissingsvrijheid, wat wordt aanzien als een actieve job job met weinig stress gedefinieerd als lage werkbelasting en hoge beslissingsvrijheid

In de JCQ die in BELSTRESS werd aangewend, werden ook enkele vragen gesteld die te maken hebben met fysieke aspecten van arbeid evenals met werkzekerheid. Deze vragen werden tot heden niet geanalyseerd, maar zullen later worden in verband gebracht met werkverzuim en met incidentie van hart- en vaatziekten. De psychometrische eigenschappen van de Karasek vragenlijst werd bestudeerd in een steekproef van 339 deelnemers aan het BELSTRESS project, tussen 35 en 59 jaar, tewerkgesteld in een Brussels bedrijf; de resultaten die daarbij zijn waargenomen (3) zijn in bijlage 4 weergegeven. Samengevat werden 8 van de 9 vragen teruggevonden in de factoriële analyse wat betreft beslissingsvrijheid; de 4 vragen die betrekking hebben op de sociale ondersteuning door de oversten worden ook teruggevonden in de analyse evenals de 4 vragen die betrekking hebben op de sociale ondersteuning door collega’s. De analyse betreffende de werkbelasting kan worden opgesplitst in 2 factoren : 1 factor die te maken heeft met werkdruk en 1 factor die we als werkverstoring kunnen aanzien (werk dat vaak wordt onderbroken of vaak verstoord wordt). Samenvattend stellen we vast dat de factoren die origineel door Karasek zijn voorgesteld, vrijwel integraal teruggevonden worden in de schaal “sociale ondersteuning”, vrijwel integraal in de schaal “beslissingsvrijheid”, terwijl de schaal werkbelasting wordt uitgemaakt door 2 factoren. In het rapport worden de schalen van Karasek gebruikt zoals ze oorspronkelijk door hem zijn voorgesteld. B)

jobfunctie of beroepsklasse : de beroepsklasse werd afgeleid uit een internationale classificatie van beroepen die werd gebruikt bij het inbrengen van gegevens (ISCO 88, ref 4). Volgende ISCO schalen werden in de analyse gebruikt : ISCO I : hoge kaders uit openbare administraties, hoge kaders en leidinggevende functies in bedrijven ISCO II : wetenschappelijke en intellectuele beroepsklassen ISCO III : intermediaire beroepen ISCO IV : bedienden van het administratieve type ISCO V : verkopers, diensten personeel ISCO VII : artisanale beroepen ISCO VIII : assemblage arbeiders, conductoren van installaties ISCO IX : niet gekwalificeerd personeel

C)

de andere socio-demografische variabelen die werden gebruikt, hebben betrekking tot leeftijd, geslacht en scholing. Het scholingsniveau werd in 3 groepen ingedeeld : lagere scholing : lager onderwijs, al of niet voleindigd gemiddelde scholing : secundair onderwijs of technisch onderwijs, voleindigd of niet hoger onderwijs : hoger universitair of niet-universitair onderwijs, voleindigd of niet

D)

als factor die te maken heeft met de cultuur werd het taalstelsel van elk individu ingebracht : de stress-schalen werden onderzocht in functie van de taal van de deelnemer (franstalig of nederlandstalig).

E)

psycho-sociale en gedragsmatige variabelen : 1.

Lichamelijke activiteit : lichamelijke activiteit werd gemeten aan de hand van 1 vraag uit de MOSPA questionnaire van het MONICA project (5). Als niet actieve personen worden diegenen aanzien die geen lichamelijke activiteit in de vrije tijd aangeven of slechts zeer lichte. Actieve personen zijn diegenen die


11.

aangeven minstens 1- of 2-maal per week een intense fysieke activiteit aan te gaan van meer dan 20 minuten. 2.

Alcoholverbruik : afgeleid uit de specifieke questionnaire ontworpen voor het BELSTRESS project waarbij navraag werd gedaan over het aantal glazen of tassen die per dag tijdens weekdagen worden verbruikt en afzonderlijk gedurende het weekend. Uit deze vragen werd een variabele gecreëerd, waarbij enerzijds de niet-gebruikers van alcohol worden geïdentificeerd en onder de verbruikers een indeling in 3 tertielen van totaal alcoholverbruik op weekbasis.

3.

Tabakverbruik : in dit onderzoek werd de questionnaire omtrent roken uit het MONICA project gebruikt (6). De populatie werd ingedeeld in huidige rokers, ex-rokers en niet-rokers.

4.

Depressie : de keuze van deze questionnaire gebeurde in overleg met Robert Karasek, uitgaande van 3 gestandaardiseerde vragenlijsten [de CES/D schaal de PSI en de schaal van Appels (7,8,9)]. Het betreft 18 vragen met gesloten antwoorden, waaruit scores worden afgeleid die verder zijn verwerkt in 3 tertielen met de hoogste tertiel overeenkomend met de hoogste graad van depressie.

5.

Klachten van vermoeidheid gesteund op 3 vragen met een totale score variërend van 0 tot 3.

6.

Gezondheidsklachten : hiervoor werd gebruik gemaakt van de gestandaardiseerde vragenlijst VOEG (10). Het gaat over 13 gedigotomiseerde vragen leidend tot een globale score die verder is verwerkt met 3 tertielen; de hoogste tertiel vertegenwoordigt personen met het meest gezondheidsklachten.

7.

Gebruik van medicamenten : alleen het chronisch verbruik van medicamenten werd geregistreerd; deze vragenlijst steunt op de vragen gebruikt in het MONICA project (6). In dit rapport wordt het gebruik van psychotrope farmaca in verband gebracht met de Karasek schalen.

8.

Slaapgewoonten : het gaat om vragen die werden afgeleid uit het MONICA MOPSY project (11); de score is verwerkt in 3 tertielen; de personen uit het hoogste tertiel, zijn diegenen met het meeste slaapproblemen.

Opmerking : In de monografie (12) wordt een verdere inventarisatie gemaakt van alle variabelen die in het onderzoek zijn opgenomen, waarvan een deel tot heden niet zijn geanalyseerd. Bioklinische variabelen Bij het bioklinisch onderzoek werd strikt aandacht besteed aan de standaardisatie van de meetmethodes door het getraind personeel. 1.

Vragenlijst : Vragenlijst i.v.m. angina pectoris : hierbij werd gebruik gemaakt van de gestandaardiseerde vragenlijst die werd ontworpen in de London School of Hygiene and Tropical Medicine door G. Rose (13). Vragenlijst i.v.m. claudicatio intermittens : eveneens ontworpen in de London School of Hygiene and Tropical Medicine (13).


12.

2.

Anthropometrische variabelen : Gewicht : het gewicht werd gemeten op geijkte weegschalen op 100 g na Lengte : uitgedrukt in cm Lenden en heupomtrek : gemeten in staande houding uitgedrukt in cm, waaruit de verhouding wordt berekend van lenden / heup omtrek.

3.

Arteriële bloeddruk : De arteriële bloeddruk werd 2-maal gemeten, wordt uitgedrukt in mmHg en werd gemeten met een kwikmanometer. De meting werd afgelezen op 2 mm na.

4.

Electrocardiogram : Een 12-afleidingen electrocardiogram in rust werd geregistreerd en verwerkt met de Minnesota Code (67)

5.

Biologie : Totaal serum cholesterol en HDL cholesterol werden in een centraal laboratorium gemeten. Fibrinogeen : alle fibrinogeenbepalingen op het plasma gebeurden in een centraal laboratorium in het Erasmus ziekenhuis te Brussel. De biologische metingen gebeurden door getraind en gekwalificeerd personeel; interne en externe kwaliteitscontroles werden toegepast. Deze resultaten vielen binnen aanvaardbare grenzen.

III.1.3.

Inbreng van de gegevens

De gegevens die bij het screeningsonderzoek werden verzameld, werden nadien manueel in een bestand gebracht. Via een speciaal ontworpen programma werd 5% van de enquêtes door toeval gekozen opnieuw ingebracht door een tweede persoon. Er werd een foutenpercentage van 0,5% getolereerd. Wanneer dit percentage hoger lag, werd er eerst gekeken of er geen systematische fouten ingeslopen waren, werden de gevonden fouten gecorrigeerd en werden de enquêtes opnieuw ingebracht. In de analysefase werden de waarden die verdacht bleken gecorrigeerd met gebruik van het originele enquêteformulier.

III.1.4.

Cleaning van het databestand

Nadat alle gegevens van de enquêteformulieren ingebracht waren in een databestand, werden in een eerste fase van alle variabelen frequentietabellen gemaakt om de onmogelijke waarden, en de 'outliers' te ontdekken. Met behulp van de originele enquêteformulieren werden de mogelijke fouten vervolgens hersteld. In de tweede fase van de cleaning werd er afgesproken alle verdachte waarden die gevonden zouden worden tijdens de preliminaire analyses, bij te houden, en op regelmatige tijdstippen mee te delen aan het coördinatiecentrum. Dit centrum beheert de hoofdbestanden, en zorgt voor de updating en cleaning. Indien er grote wijzigingen of toevoegingen aan het hoofdbestand zijn, stuurt het coördinerend centrum deze bestanden naar iedereen door, zodat alle deelnemende centra op dezelfde hoofdbestanden analyses verrichten.

III.1.5.

Informatie over werkverzuim wegens ziekte

Een jaar of meer na het afsluiten van het screeningsonderzoek in elk bedrijf wordt contact genomen met het bedrijf teneinde de inventaris op te maken van het werkverzuim wegens ziekte bij al de oorspronkelijke deelnemers. Dit gebeurt volgens het oorspronkelijk voorzien scenario (cfr. bijlage 1 pagina’s 12-15). Een probleem hierbij is dat de bedrijven op een verschillende manier geautomatiseerd zijn, en het aangeleverde materiaal steeds omgezet moet worden naar een eenvormig formaat. Wetenschappelijk ondersteuningsprogramma voor de gezondheidsbescherming van de werknemer Eindsverslag ST/02/006, ST/02/007, ST/02/018, ST/011/015, ST/11/016

13.

Rekening houdend met feit dat de screening in de laatste bedrijven slechts einde april 1998 werd afgesloten is deze follow-up nog niet volledig afgewerkt voor het gehele onderzoeksbestand. In de volgende tabellen wordt een overzicht gegeven van de stand van zaken van de gegevens over afwezigheid wegens ziekte. In totaal zijn er van 12.708 deelnemers gegevens. Het is met deze gegevens dat de voorlopige analyses uitgevoerd zijn, in de loop van 1999 zal dit deel vervolledigd worden.


14.

Bedrijf

Periode medisch onderzoek

Aantal effectieve deelnemers

Follow up Follow up Opmerkingen ziekteverzuim cardiovasculaire incidenten

100

15-2-95 18-11-96

252

15-2-95 18-11-97

15-2-95 18-11-99

Ziekteverzuim OK

110

8-1-95 25-6-98

549

8-1-95 25-6-99

8-1-95 25-6-2001

Ziekteverzuim aangevraagd

120

23-5-95 17-9-97

750

23-5-95 17-9-98

23-5-95 17-9-2000

Ziekteverzuim OK

130

12-1-95 27-4-98

1302

12-1-95 27-4-99

12-1-95 27-4-2001


140

7-8-95 2-5-96

110

7-8-95 2-5-97

7-8-95 2-5-99

Ziekteverzuim OK

150

29-3-95 11-5-98

741

29-3-95 11-5-99

29-3-95 11-5-2001


170

5-6-96 4-7-98

1814

5-6-96 4-7-99

5-6-96 4-7-2001


190

6-3-97 8-6-98

292

6-3-97 8-6-99

6-3-97 8-6-2001


200

4-2-97 21-4-98

981

4-2-97 21-4-99

4-2-97 21-4-2001


210

15-4-97 4-6-98

1155

15-4-97 4-6-99

15-4-97 4-6-2001


220

24-4-97 17-12-97

386

24-4-97 17-12-98

24-4-97 17-12-2000


230

23-5-97 25-6-98

1356

23-5-97 25-6-99

23-5-97 25-6-2001


240

30-6-97 27-4-98

326

30-6-97 27-4-99

30-6-97 27-4-2001



15.

Bedrijf

Periode medisch onderzoek

Aantal effectieve deelnemers

Follow up Follow up Opmerkingen ziekteverzuim cardiovasculaire incidenten

500

1-11-94 1-7-95 18-5-95 4-6-96 8-8-95 24-9-96 24-10-95 7-2-97 2-1-96 24-1-97 5-3-96 18-9-96 23-1-96 25-2-96 1-5-96 1-5-97 97 25-3-98 15-10-96 30-5-97 12-1-98 31-3-98 12-1-98 31-3-98

1.292

1-11-94 1-7-96 18-5-95 4-6-97 8-8-95 24-9-97 24-10-95 7-2-98 2-1-96 24-1-98 5-3-96 18-9-97 23-1-96 25-2-97 1-5-96 1-5-98 98 25-3-95 15-10-96 30-5-98 12-1-98 31-3-99 12-1-98 31-3-99

501 502 503 504 505 506 507 508 509 510 511

1.463 2023 305 710 126 191 2502 1934 329 324 206

1-11-94 1-7-98 18-5-95 4-6-99 8-8-95 24-9-99 24-10-95 7-2-2000 2-1-96 24-1-2000 5-3-96 18-9-99 23-1-96 25-2-99 1-5-96 1-5-2000 2000 25-3-2001 15-10-96 30-5-2000 12-1-98 31-3-01 12-1-98 31-3-01


ziekteverzuim OK ziekteverzuim OK ziekteverzuim OK ziekteverzuim aangevraagd ziekteverzuim OK ziekteverzuim aangevraagd ziekteverzuim OK ziekteverzuim OK ziekteverzuim aangevraagd ziekteverzuim aangevraagd ziekteverzuim aangevraagd ziekteverzuim aangevraagd

16.

III.1.6.

Feedback naar deelnemers en bedrijven

Er werd op twee niveau's feed-back gegeven over de studie, ten eerste naar de individuele deelnemer, en ten tweede naar de deelnemende bedrijven. De individuele deelnemer kreeg een resultaatsbrief met een overzicht van de scores van de belangrijkste cardiovasculaire risicofactoren zoals beschreven in de handleiding in bijlage 1. Met deze persoonlijke brief kon de deelnemer dan naar de huisarts gaan om de resultaten te bespreken. Op bedrijfsniveau werd er aan het einde van de data-inzameling een rapport op bedrijfsniveau gemaakt, met een overzicht van de verdeling van de Karasek-schalen, en de cardiovasculaire risicofactoren voor het bedrijf. Dit rapport werd persoonlijk door het onderzoeksequipe voorgesteld aan vertegenwoordigers van de personeelsdienst en de arbeidsgeneeskundige dienst van het bedrijf. De cijfers op bedrijfsniveau werden vergeleken met de op dat moment beschikbare gegevens van het totaalbestand. De leden van het onderzoeksequipe waren steeds bereid om voor zover nodig toelichting bij de resultaten te geven.


17.

Literatuur 1.

2.

3.

4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.

13.

Karasek RA, Baker D, Marxer F, Ahlbom A, Theorell T. Job decision latitude, job demands and cardiovascular disease : a prospective study of Swedish men. Am J Public Health 1981;71:694705. Johnson JV, Hall EM, Theorell T. Combined effects of job strain and social isolation on cardiovascular disease morbidity and mortality in a random sample of the Swedish male working population. Scand J Work Environm Health 1989;15:271-9. Hellemans C, Karnas G. Expertise de validation du modèle de Karasek auprès des travailleurs du secteur tertiaire. Relation du modèle avec les “tensions mentales”. Rev Eur de Psychologie Appliquée 1999, sous presse. Bureau International du Travail. Classification internationale du type des professions (CITP 88). Genève 1988. MOSPA. The MONICA Optional Study of Physical Activity. Jones Deborah, revised manual of operations, 1994. MONICA Manual. World Health Organization, Geneva CVD/MNC, november 1990. Radlof LS. The CES-D scale : a self-report depression scale for research in the general population. Applied Psychological Mesurement 1977;1:385-401. Lanyon RI, Johnson HJ, Overall JE. Factor structure of the psychological screening inventory items in a normal population. J of Consulting and Clinical Psychology 1974;42:219-23. Van Diest R, Appels A. Vital exhaustion and depression : a conceptual study. J of Psychosomatic Research 1991;35:535-44. Dirken JM. Arbeid en gezondheid. Groningen : Wolters-Noordhoff, 1969. Reeks : Theoretische en Toegepaste Psychologie 1996;6:252 pages, Infoservice, Deinze. MOPSY. MONICA Psychosocial Optional Study. World Health Organization Regular Office for Europe. N° EUR/HFA Target 9, 1989. Coetsier P, De Backer G, De Corte W, Gheeraert P, Hellemans C, Karnas G, Kornitzer M, Stam M, Vlerick P. Modèle de recherche et manuel de travail de l’étude belge du stress au travail : Etude normative, analyse des déterminants du stress au travail et recherche prospective de sa relation avec l’absentéisme et l’incidence des affections cardio-vasculaires. Rose G, Blackburn H. Cardiovascular survey methods. World Health Organization, Geneva 1969.


18.

III.2.

RESULTATEN

III.2.1. Beschrijving van de studiepopulatie en van de belangrijkste studievariabelen In totaal hebben 24 bedrijven of instellingen aan het BELSTRESS project deelgenomen, vanuit sterk uiteenlopende sectoren variërend van vb. het bankwezen, de verzorgingssector, de automobielindustrie, de voedingsdistributie, de energievoorziening of de stedelijke besturen. In sommige bedrijven werd in meerdere vestigingsplaatsen gewerkt. In elk bedrijf werden alle werknemers tussen 35 en 59 jaar uitgenodigd om deel te nemen. De deelnemende bedrijven werden niet geselecteerd volgens een gerandomiseerde steekproef, de resultaten zijn dan ook niet zomaar te extrapoleren naar alle bedrijven in België. Er werd gezocht naar bedrijven die bereid waren mee te doen, en er werd getracht verschillende instellingen, en verschillende bedrijfstakken in het onderzoek te betrekken. Het aantal uitgenodigde personen varieerde van minimaal 178 in het kleinste bedrijf tot 5.569 in het grootste. In totaal werden 44.502 personen uitgenodigd waarvan uiteindelijk 21.419 hebben deelgenomen. Het onderzoek greep plaats tussen november 1994 en mei 1998. De actieve participatie varieerde van minimaal 30.6% naar maximaal 77.9% per bedrijf. De participatie was globaal beter in het noorden (gemiddeld 62%) vergeleken met het zuiden (gemiddeld 38%). In tabel 1 wordt er een overzicht gegeven van de participatie in de verschillende bedrijven en instellingen.


19.

BEDRIJF INSTELLING

OF PERIODE

DOELGROEP

“ACCEPTED”

UPTAKE

100

Feb 95 – nov 96

414

276 (66.7)

252 (60.9)

110

Jan 95 – juni 98

1402

746 (53.2)

549 (39.2)

120

Mei 95 – sep 97

1380

802 (58.1)

750 (54.4)

130

Jan 95 – apr 98

2861

1462 (51.1)

1302 (45.5)

140

Aug 95 – mei 96

178

111 (62.4)

110 (61.8)

150

Maart 95 - mei 98

2021

903 (44.7)

741 (36.7)

170

Juni 96 – juli 98

5569

2536 (45.5)

1814 (32.6)

190

Maart 97 – juni 98

811

341 (42.1)

292 (36.0)

200

Feb 97 – apr 98

3205

1258 (39.3)

981 (30.6)

210

Apr 97 – juni 98

3353

1364 (40.7)

1155 (34.5)

220

Apr 97 – dec 97

776

401 (51.7)

386 (49.7)

230

Mei 97 – juni 98

2465

1395 (56.6)

1356 (55.0)

240

Juni 97 – apr 98

745

413 (55.4)

326 (43.8)

26177

11755 (44.9)

10014 (38.3)

TOTAAL


20.

BEDRIJF INSTELLING

OF PERIODE

500

DOELGROEP

Nov 94 - jul 95

“ACCEPTED”

UPTAKE

1879

1320

(70.3)

1292 (68.8)

1463 (62.7)

501

Apr 95 - mei 96

2332

1573

(67.4)

502

Aug 95 - sep 96

3263

2428

(74.4)

2024 (62.0)

503

Okt 95 - jan 97

527

449

(85.2)

305 (57.9)

504

Jan 96 - dec 96

912

784

(85.9)

505

Feb 96 - sep 96

309

131 (42.4)

506

Mei 96 - mei 97

507

Okt 96 - apr97

508

Jan 96 - feb 96

509

Sept 96 - dec 97

3695

510

Maart 98

566

324 (57.2)

324 (57.2)

511

Maart 98

342

206 (60.2)

206 (60.2)

TOTAAL

710 (77.9)

126 (40.8)

2709 (60.1)

2501 (55.5)

622

343 (55.1)

329 (52.9)

279

194 (69.5)

191 (68.5)

4507

18.325

2163 (54.2)

12.349 (67,4)

1934 (52.3)

11.405 (62.2)

Tabel 1

Participatie per bedrijf a)

Socio-demografische variabelen

Tussen 1994 en augustus 1998 hebben 21419 mannen en vrouwen tussen de 35 en 59 jaar zich bereid verklaard deel te nemen aan de Belstress-studie. Tabel 2 geeft een korte beschrijving van de steekproef wat betreft het geslacht en de leeftijd; in tabel 3 wordt de populatie voorgesteld naargelang opleidingsniveau. Wetenschappelijk ondersteuningsprogramma voor de gezondheidsbescherming van de werknemer Eindsverslag ST/02/006, ST/02/007, ST/02/018, ST/011/015, ST/11/016

21.

Tabel 2 : Beschrijving van de nationale steekproef.

Leeftijdsgroepen 35-49 jaar 50-59 jaar Totaal 35-59 jaar Missing data Totaal

Mannen N 11295 4631 15926 409 16335

% 69.1 28.4 97.5 2.5 100.0

Vrouwen N 3996 919 4915 169 5084

% 78.6 18.1 96.7 3.3 100.0

Tabel 3 : Onderzoekspopulatie naar opleidingsniveau Opleidingsniveau Lager Middelbaar Hoger (niet-universitair en universitair) Totaal missing data Totaal

b)

N 7049 4618 4521

% 43.2 28.3 27.7

N 1980 1877 1173

% 38.9 36.9 23.1

16188 147 16335

99.1 0.9 100.0

5030 54 5084

98.9 1.1 100.0

Tabaksgebruik (tabel 4)

Het percentage rokers ligt wat hoger bij de mannen in vergelijking met de vrouwen. Ook is het aantal sigaretten dat zij roken hoger. Bij de niet-rokers (72.2% van de vrouwen en 66.1% van de mannen) heeft een meerderheid van vrouwen nooit gerookt. Bij de mannen heeft iets meer dan de helft van de nietrokers vroeger gerookt. Tabel 4 : Rookgedrag bij de ondervraagde werknemers.

Niet-rokers

Mannen N 5020

% 31.0

Vrouwen N 2562

% 51.4

Ex-sigarettenrokers

5688

35.1

1031

20.7

Sigarettenrokers (regelmatig of af en toe) Aantal sigaretten/d <1/d 1-4 sig./d 5-19 sig./d ≥ 20 sig./d Onbekend Overige rokers (pijp, sigaar, sigarillo)

4829

29.8

1378

27.6

308 299 1919 2233 70 650

6.4 6.2 39.7 46.2 1.4 4.0

17 113 643 574 31 9

1.2 8.2 46.7 41.7 2.2 0.2


22.

c)

Bloeddruk

In het medisch onderzoek werd de bloeddruk bij iedereen tweemaal gemeten. Wanneer we de resultaten weergeven, nemen we zowel voor de diastolische als voor de systolische bloeddruk het gemiddelde van de twee metingen. Als personen met hypertensie of verhoogde bloeddruk beschouwen we iedereen met een systolische bloeddruk hoger of gelijk aan 160 mmHg, of met een diastolische druk hoger of gelijk aan 95 mmHg, en ook iedereen die voor hypertensie behandeld wordt. Bij het onderzochte personeel in Belstress vindt men 21.7 % mannen en 16.8 % vrouwen met hypertensie. Tabel 5 geeft weer of men op de hoogte is van zijn hypertensie, of men ook behandeld wordt en of de behandeling de verhoogde bloeddruk effectief controleert. Tabel 5 : Bloeddruk, kennis van bloeddruk, behandeling en resultaat behandeling.

Bloeddruk verhoogd

Mannen N 3415

Bloeddruk gekend door individu Ja 2053 Nee 1362 Indien ja, bloeddruk behandeld? Ja 1383 Nee 649 Weet niet 20 Indien ja, is de bloeddruk onder controle? Ja 792 Nee 591

% 21.7

Vrouwen N 824

% 16.8

60.1 39.9

648 176

78.6 21.4

67.4 31.6 1.0

520 122 6

80.2 18.8 0.9

57.3 42.7

373 147

71.7 28.3

Bij de mensen met een verhoogde bloeddruk werd 60.1% van de mannen en 78,6 % van de vrouwen van dit feit op de hoogte gebracht door hun arts. Met andere woorden, het Belstress onderzoek vond 1362 mannen en 176 vrouwen die nog niet op de hoogte waren van hun verhoogde bloeddruk. Iedereen werd via de resultaatsbrief op de hoogte gebracht. Van de mensen die wel op de hoogte waren, werd 67,4 % van de mannen en 80.2 % van de vrouwen behandeld. Deze behandeling bracht de bloeddruk effectief terug naar normale waarden bij 57.3 % van de mannen en bij 71.7 % van de vrouwen. Er blijven dus 591 mannen en 147 vrouwen bij wie de behandeling de hypertensie onvoldoende onder controle had gekregen. d)

Hypercholesterolemie

Het gemiddeld totaal cholesterol gehalte in het bloed was 225.3 mg/dl bij de mannen en 217.6 mg/dl bij de vrouwen. Bij 31.0 % van de mannen en 21,5 % van de vrouwen werd een gehalte van meer dan 250 mg/dl gemeten, en/of vermeldde men dat men met medicamenten behandeld werd voor verhoogd cholesterol. In tabel 6 vindt men het percentage mensen met een te hoog cholesterolgehalte, het percentage dat dit ook weet, het percentage van degenen die in behandeling zijn, en van degenen voor wie de behandeling effect heeft.


23.

Tabel 6 : Cholesterolgehalte, kennis van het cholesterolgehalte, mate van behandeling en resultaat behandeling.

Cholesterol verhoogd Verhoogd cholesterol gekend door individu Ja Nee Indien ja, verhoogd cholesterol behandeld? Ja Nee Weet niet Indien ja, is de hypercholesterolemie onder controle? Ja Nee

Mannen N 4851

% 31.0

Vrouwen N 1032

% 21.5

2864 1987

59.0 41.0

463 569

44.9 55.1

1735 1108 21

60.6 38.7 0.7

265 188 10

57.2 40.6 2.2

950 785

54.8 45.2

134 131

50.6 49.4

Van degenen bij wie we een verhoogd cholesterol ontdekten is bij de mannen meer dan de helft op de hoogte van dit gezondheidsprobleem (59%), terwijl slechts 44.9% van de vrouwen op de hoogte is. Bij de mannen is 60.6 % in behandeling, en in 54.8 % van de gevallen is deze behandeling effectief. Bij de vrouwen zijn deze waarden resp. 57.2% en 50.6%. Het gemiddeld HDL-cholesterol gehalte (het 'goede' cholesterol) bedraagt 49,0 mg/dl bij de mannen en 64.1 mg/dl bij de vrouwen. Degenen die een HDL-cholesterol gehalte lager dan of gelijk aan 35 mg/dl hebben, vertonen een verhoogd cardiovasculair risico. In Belstress zijn er 2131 (13.2 %) mannen en 103 (2.1 %) vrouwen met een lage waarde.

e)

Alcoholgebruik

Tabel 7 toont ons het gemiddeld wekelijks alcoholgebruik van de ondervraagden. Dit wordt uitgedrukt in gram alcohol per week. Voor een beter begrip, 30 gram alcohol komt overeen met 3 glazen normaal bier, 3 glazen wijn of 3 glaasjes sterke drank. Dus 210 gram alcohol per week komt overeen met een gebruik van 3 glazen alcoholische drank per dag. We zien dat in Belstress 16.0% van de mannen, en 29.8% van de vrouwen gewoonlijk geen alcohol drinken, maar dat er bij de mannen 32.7% dagelijks drie of meer glazen alcohol drinkt.

Tabel 7 : Wekelijks alcoholgebruik.

Alcoholgebruik (g/week) Niet-drinker 1-210 g/week 210-420 g/week >420 g/week

Mannen N 2101 6720 2922 1357

% 16.0 51.3 22.3 10.4

Vrouwen N 1229 2389 416 87

% 29.8 58.0 10.1 2.1


24.

f)

Fibrinogeen

Uit meer en meer epidemiologische studies blijkt dat een verhoogd fibrinogeen gehalte een risicofactor is voor hartinfarct en cerebrovasculaire accidenten. De juiste bovengrens is echter niet goed gekend, omdat heel wat andere cardiovasculaire risicofactoren (leeftijd, roken, alcohol, obesitas, diabetes, HDLcholesterol ...) het fibrinogeen gehalte beïnvloeden. In figuur 1 worden de fibrinogeen gehaltes bij de mannen en de vrouwen weergegeven. De gemiddelde waarde bedraagt 296.6 mg/100ml bij de mannen en 301.5 mg/100 ml bij de vrouwen.

Grafiek 1 : Fibrinogeen gehalte bij de deelnemers van Belstress.

fibrinogeen 14 12 10 frequentie in %

8 man vrouw

6 4

570

510

450

390

330

270

210

150

0

50

2

fibrinogeen in mg/100ml


25.

III.2.2. Normering van jobstress schalen

De eerste hoofddoelstelling van het BELSTRESS project was de beschrijving van gepercipieerde jobstress in verscheidene beroepsklassen bij mannen en vrouwen van 35-59 jaar. In dit deel van het rapport wordt daarop ingegaan. Resultaten worden voorgesteld voor de schaal van gepercipieerde jobbelasting (demand), de schaal van beslissingsvrijheid (decision latitude) en voor de prevalentie van jobstrain. Gegevens over de verdeling worden weergegeven per geslacht en hetzij leeftijd-specifiek of voor de ganse groep gestandaardiseerd voor leeftijd. In de statistische analyses wordt verder onderzocht of verbanden tussen jobstress en andere variabelen onafhankelijk zijn van scholingsniveau. 1.

Jobstress naar leeftijd en geslacht

In tabel 1 zijn de gegevens over de verdeling van de JCQ variabelen naar leeftijd en geslacht voorgesteld. Opvallend is het lager gemiddelde voor beslissingsvrijheid bij de vrouw, vergeleken met de man en een hogere prevalentie van jobstrain bij oudere vrouwen. Psychologische werkbelasting Beslissingsvrijheid m s.e.m. m Mannen 35-49 jaar 31.1 0.06 50-59 jaar 30.3 0.09 35-59 jaar 30.8 0.05 Vrouwen 35-49 jaar 31.6 0.10 50-59 jaar 31.1 0.22 35-59 jaar 31.5 0.09 m : gemiddelde; sem : standaardfout van het

Job strain s.e.m.

%

69.9 70.1 69.9

0.12 0.18 0.10

19 17 18

64.5 61.9 64.0 gemiddelde

0.21 0.45 0.19

19 24 20

Tabel 1 Verdeling van de JCQ variabelen naar leeftijd en geslacht


26.

2.

Jobstress en beroepsklasse a)

Psychologische werkbelasting en beroepsklasse In tabel 2 wordt de psychologische werkbelasting weergegeven in beide geslachten in de 8 groepen van beroepsklassen die werden geïdentificeerd met de ISCO classificatie (zie hoger). Gemiddelden en standaardfouten van de gemiddelden worden gegeven, evenals gemiddelden na standaardisatie voor leeftijd en voor scholingsniveau. Psychologische werkbelasting Man Vrouw m s.e.m. m* m 34.8 .19 34.3 33.6 .14 33.1 33.2 32.0 .12 31.9 32.7 30.9 .12 31.1 31.0 30.9 .21 31.1 31.5 29.0 .11 29.3 31.6 29.1 .11 29.5 30.5 27.9 .25 28.5 30.2

ISCO categorie

I. Hogere kaders II. Intellectuele beroepen III. Intermediaire beroepen IV. Bedienden V. Verkopers VII. Artisanale beroepen VIII. Assemblage arbeiders XI.Niet-gekwalificeerd personeel * gestandaardiseerd voor leeftijd en scholingsniveau

s.e.m. .32 .21 .14 .44 .65 .46 .24

m* 32.8 32.6 31.2 31.7 31.9 30.8 30.5

Tabel 2 Psychologische werkbelasting naargelang beroepsklasse en geslacht

De schaal voor job demand neemt af naarmate men van ISCO klasse I naar IX afdaalt, m.a.w. de werkbelasting is hoger in meer gespecialiseerde beroepsklassen. Deze verschillen tussen de beroepsklassen zijn statistisch significant (p<.001).

Onafhankelijke Veranderlijken ISCO I ISCO II ISCO III ISCO IV ISCO V ISCO VII ISCO VIII ISCO IX Scholing 1 vs 0 Scholing 2 vs 0 Leeftijdsgroep

Man ∃ -1.222 -2.461 -3.210 -3.183 -5.021 -4.863 -5.833 .690 1.161 -.721

p

Vrouw ∃

p

.000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000

-.219 -1.601 -1.092 -.883 -1.980 -2.215 .244 .866 -.151

.59 .0001 .06 .25 .002 .000 .31 .007 .54

Tabel 3 Resultaten van meervoudige lineaire regressie analyse van psychologische werkbelasting bij man en vrouw In tabel 3 zijn de resultaten voorgesteld afkomstig van meervoudige lineaire regressie-analyses van werkbelasting. Hieruit blijkt dat onafhankelijk van scholing en van leeftijd bij mannen de verschillen tussen ISCO categorieën zeer significant zijn, terwijl bij vrouwen dit ook het geval is, maar voor een beperkt aantal ISCO categorieën (bedienden, assemblage arbeidsters en niet gekwalificeerd personeel). Deze resultaten werden eveneens bevestigd aan de hand van variantie analyse waarbij ook werd


27.

vastgesteld dat de proportie van de variantie van job demand verklaard door de verschillen tussen de beroepsklassen, slechts 3.9% bedraagt bij mannen en 2.2% bij vrouwen.

b)

“Decision latitude” en beroepsklasse

Beslissingsvrijheid Man m s.e.m. m* I. Hogere kaders 80.4 .29 78.4 II. Intellectuele beroepen 76.3 .24 74.4 III. Intermediaire beroepen 73.1 .21 72.2 IV. Bedienden 66.4 .22 67.1 V. Verkopers 66.5 .37 67.9 VII. Artisanale beroepen 69.9 .22 71.3 VIII. Assemblage arbeiders 65.1 .25 66.9 XI.Niet-gekwalificeerd personeel 62.9 .52 65.2 * gestandaardiseerd voor leeftijd en scholingsniveau ISCO categorie

Vrouw m 74.1 67.8 62.6 61.9 59.4 57.8 58.0

s.e.m. .59 .36 .27 .79 1.17 .88 .48

m* 73.0 67.3 62.8 62.3 60.5 59.0 59.3

Tabel 4 Beslissingsvrijheid naargelang beroepsklasse en geslacht

In tabel 4 wordt de beslissingsvrijheid op het werk weergegeven voor beide geslachten in de 8 beroepsklassen. De schaal neemt af naarmate men van ISCO klasse I naar IX afdaalt; de graad van beslissingsvrijheid is systematisch hoger bij mannen vergeleken met vrouwen uit een welbepaalde beroepsklasse. Deze verschillen blijven bestaan, nadat rekening werd gehouden met mogelijke verschillen in leeftijd en in scholingsgraad.

Onafhankelijke Veranderlijken ISCO I ISCO II ISCO III ISCO IV ISCO V ISCO VII ISCO VIII ISCO IX Scholing 1 vs 0 Scholing 2 vs 0 Leeftijdsgroep

Man ∃ -4.026 -6.191 -11.319 -10.545 -7.060 -11.554 -13.225 3.348 5.056 .655

p .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .001

Vrouw ∃

p

-5.677 -10.144 -10.627 -12.478 -14.014 -13.614 1.960 2.729 -.970

.000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .037

Tabel 5 Resulaten van meervoudige lineaire regressie analyse voor beslissingsvrijheid bij man en vrouw

In tabel 5 zijn de resultaten voorgesteld van meervoudige lineaire regressie-analyses van beslissingsvrijheid als afhankelijke veranderlijke. In beide geslachten wordt een zeer significant verschil vastgesteld tussen de beroepscategorieën in beslissingsvrijheid onafhankelijk van scholing en leeftijd. Met variantie-analyse werd berekend dat het percent verklaarde variantie van de beslissingsvrijheid door de beroepsklassen respectievelijk 6.0 en 8.5% bedraagt voor mannen en vrouwen.


28.

c)

“Job strain” en beroepsklasse

Jobstrain (%) Man % %* I. Hogere kaders 6 8 II. Intellectuele beroepen 12 10 III. Intermediaire beroepen 16 17 IV. Bedienden 26 26 V. Verkopers 28 26 VII. Artisanale beroepen 16 14 VIII. Assemblage arbeiders 22 21 XI.Niet-gekwalificeerd personeel 20 18 * gestandaardiseerd voor leeftijd en scholingsniveau ISCO categorie

Vrouw % 8 17 20 23 35 32 29

%* 7 17 20 21 27 44 31

Tabel 6 Prevalentie (%) van jobstrain beide geslachten naargelang beroepsklasse

In tabel 6 worden de prevalentiecijfers voor jobstrain weergegeven in beide geslachten, naargelang de beroepsklasse. Deze prevalentie neemt toe naarmate men afdaalt van categorie I naar IX. De verschillen tussen beroepsklassen zijn significant onafhankelijk van leeftijd en scholingsniveau. Voor bepaalde beroepsklassen ziet men ook belangrijke verschillen in prevalentie van jobstrain tussen de 2 geslachten, onafhankelijk van leeftijd en scholing. 3.

Jobstress en taalkader

Vervolgens werden analyses verricht naar de vraag of de JCQ schalen verschillend waren naargelang de taal van de deelnemer en dit onafhankelijk van leeftijd, scholing en beroepsklasse.

Werkbelasting m s.e.m. m* Beslissingsvrijheid m s.e.m. m* Sociale ondersteuning m s.e.m. m* Job strain (%)

Man Ned

p

Vrouw Ned

Frans

Frans

p

30.3 .06 30.6

32.0 .10 32.2

<.000

30.8 .12 30.9

32.9 .15 33.0

<.000

69.7 .11 70.3

70.4 .19 71.1

<.000

63.8 .22 64.4

64.4 .34 65.1

n.s.

22.8 .03 22.8

23.0 .06 23.0

<.000

22.5 .07 22.5

22.8 .10 22.8

<.05

17

21

<.000

19

22

<.01

* gestandaardiseerd voor leeftijd en scholingsniveau Tabel 7 JCQ resultaten voor beide geslachten naargelang taalkader

In tabel 7 worden eerst de JCQ schalen weergegeven naargelang taalkader voor mannen en vrouwen.


29.

Hieruit kan worden afgeleid dat onafhankelijk van leeftijd en scholingsniveau bij mannen werkbelasting, beslissingsvrijheid en sociale ondersteuning lager is bij nederlandstalige vergeleken met franstaligen. De prevalentie van jobstrain is ook lager bij nederlandstaligen vergeleken met franstaligen. Bij vrouwen is er enkel een belangrijk verschil in werkbelasting : deze schaal is duidelijk lager bij nederlandstaligen vergeleken met franstaligen. Dit laatste vertaalt zich ook in een lagere prevalentie van strain. Vervolgens werd onderzocht of de verschillen naargelang taalkader aanwezig waren in de verschillende beroepsklassen. In tabellen 8 en 9 zijn deze resultaten voorgesteld voor die beroepsklassen, waarbij minimaal 50 observaties beschikbaar waren in elk taalkader.

Werkbelasting Ned Frans m* m* I. Hogere kaders 34.1 35.1 II. Intellectuele beroepen 32.6 34.0 III. Intermediaire beroepen 31.0 32.8 IV.Bedienden 30.6 32.3 V.Verkopers 30.4 32.2 VII.Artisanale beroepen 29.1 30.3 VIII.Assemblage arbeider 28.8 30.3 IX.Niet-gekwalificeerde arbeiders 27.6 29.2 ISCO categorie

p <.05 <.000 <.000 <.000 <.000 <.000 <.000 <.01

Beslissingsvrijheid Ned Frans m* m* 78.3 78.5 75.5 76.3 72.2 73.0 67.6 66.3 66.2 69.5 71.0 72.4 66.2 68.0 63.0 60.6

p ns ns ns <.01 <.000 <.01 <.01 <.05

Sociale Ondersteuning Ned Frans m* m* 23.0 23.6 23.0 23.3 22.7 22.9 22.7 22.6 20.9 22.2 23.0 23.2 22.7 23.2 21.5 22.2

* gestandaardiseerd voor leeftijd en scholingsniveau Tabel 8 Resultaten van de JSQ naargelang taalkader en beroepsklasse in de mannelijke groep

ISCO categorie

Werkbelasting

Ned m** II. Intellectuele beroepen 31.8 III. Intermediaire beroepen 31.6 IV.Bedienden 30.3 V.Verkopers 30.9 IX.Niet-gekwalificeerde arbeiders 29.8

Frans m** 33.4 33.1 33.0 31.0 31.9

Beslissingsvrijheid

p <.05 <.01 <.000 ns <.000

Ned m** 70.8 67.2 63.3 61.7 59.3

Frans m** 74.7 67.6 62.0 62.9 57.4

Sociale Ondersteuning

p <.01 ns <.05 ns ns

Ned m** 23.4 22.7 22.7 21.9 22.2

Frans m** 24.2 22.9 22.4 23.1 23.7

** gestandaardiseerd voor leeftijd en scholingsniveau Tabel 9 Resultaten van de JSQ naargelang taalkader en beroepsklasse in de vrouwelijke groep *

* enkel voor beroepsklassen waar minimaal 50 waarnemingen beschikbaar waren in elk taalkade


30.

In de mannelijke bevolkingsgroep was de psychologische werkbelasting systematisch lager bij nederlandstalige vergeleken met franstalige in alle taalkaders onafhankelijk van leeftijd en scholingsniveau. Verschillen in beslissingsvrijheid waren niet zo systematisch aanwezig; deze schaal was bv. lager bij nederlandstalige verkopers vergeleken met franstaligen maar het verschil was omgekeerd in de ISCO beroepsklassen IX en IV. Sociale ondersteuning op het werk was ook weinig verschillend tussen nederlandstalige en franstalige tenzij bij verkopers waarbij de franstalige hoger scoorden. De prevalentie van jobstrain was significant verschillend in ISCO IV en IX, met telkens hogere prevalenties bij franstaligen. In de vrouwelijke groep ging het verschil in psychologische werkbelasting in dezelfde zin als bij de man; franstalige intellectuele beroepen hadden een hogere beslissingsvrijheid maar bij bedienden ging de trend in de andere richting. Verschillen in sociale ondersteuning waren zeer heterogeen tussen de beroepsklassen met het grootste verschil in de beroepsklasse van niet gekwalificeerd personeel die een hogere sociale ondersteuning gaven bij franstaligen vergeleken met nederlandstaligen. Jobstrain was significant hoger bij franstalige bedienden vergeleken met nederlandstalige. 4.

Jobstress en nijverheidstakken

Het Belstress project werd uitgevoerd in bedrijven uit verschillende nijverheidstakken. Deze werden geklassificeerd volgens de NASCE code (zie hoger). Analyses werden verricht rond de vraag of in eenzelfde beroepsklasse de perceptie van stress verschillend is tussen de verschillende nijverheidstakken. Hiervoor werden de bedrijven ingedeeld in diverse categorieën waaronder : energiebedrijven, bank- en verzekeringswezen, overheidsdiensten, metaalverwerkende bedrijven, scheikundige bedrijven en staalnijverheid. Binnen deze nijverheidstakken werd dan onderzocht of verschillen bestaan in perceptie van jobstress voor die beroepsklassen die voldoende vertegenwoordigd waren (resultaten worden enkel gegeven wanneer een minimum van 50 waarnemingen voorhanden zijn voor analyse).

Nijverheidstakken

Energie Bank Overheid Metaal Scheikunde Staal

Psychologische werkbelasting Beroepsklasse III IV m* m* 31.1 31.5 33.1 31.9 31.3 29.9 30.4 29.4 29.6 30.0 31.9 31.4

VII m* 28.8 28.1 28.7 28.9 30.9

VIII m* 28.6 29.3 28.0 30.9

<.001

<.001

<.001

<.001

ANOVA

* gestandaardiseerd voor leeftijd en scholingsniveau Tabel 10 Psychologische werkbelasting in functie van beroepsklassen en nijverheidstakken in de mannelijke groep.

In tabel 10 worden resultaten weergegeven van de gepercipieerde werkbelasting in functie van beroepsklassen en van de nijverheidstakken voor de mannelijke bevolkingsgroepen. Voor de intermediaire beroepen (ISCO III) zijn de schalen voor gepercipieerde werkbelasting inhomogeen verdeeld tussen de nijverheidstakken met bv. een hogere schaal in de bank en verzekeringssector vergeleken met de scheikundige nijverheid. Hetzelfde geldt voor de beroepsklassen IV, VII en VIII. Wetenschappelijk ondersteuningsprogramma voor de gezondheidsbescherming van de werknemer Eindsverslag ST/02/006, ST/02/007, ST/02/018, ST/011/015, ST/11/016

31.

Energie Bank Overheid Metaal Scheikunde Staal

Beslissingsvrijheid Beroepsklasse III 71.7 71.8 71.3 72.9 73.1 74.7

IV 67.2 67.3 65.6 70.6 70.6 70.5

VII 73.0 70.0 69.9 73.1 72.9

VIII 64.4 65.5 67.3 68.8

ANOVA

p<.01

<.001

<.001

<.001

Nijverheidstakken

* gestandaardiseerd voor leeftijd en scholingsniveau Tabel 11 Beslissingsvrijheid op het werk in functie van beroepsklasse en nijverheidstak in de mannelijke groep In tabel 11 zijn de voor leeftijd en voor scholingsniveau gestandaardiseerde resultaten voor beslissingsvrijheid op het werk weergegeven voor de mannelijke populatie. In de ISCO beroepsklasse III stellen we een significant verschil vast tussen de diverse nijverheidstakken met hogere schalen in de staalnijverheid; uit meervoudige lineaire regressie analyse blijkt dat dit verschil onafhankelijk is van scholing en leeftijd. Bedienden percipiëren beslissingsvrijheid op het werk evenzeer verschillend naargelang de bedrijfstak met significant hogere schalen in de metaalnijverheid, de scheikundige nijverheid en de staalnijverheid vergeleken met de energiesector, het bankwezen en de overheidssector. Ook in de andere ISCO klassen worden significante verschillen vastgesteld in de perceptie van beslissingsvrijheid op het werk.

Job strain %* ISCO classificatie III IV Energie 15 32 Bank 23 31 Overheid 15 22 Metaal 12 15 Scheikunde 10 14 Staal 9 20 * gestandaardiseerd voor leeftijd en scholingsniveau Nijverheidstakken

VII 13 13 18 9 16

VIII 25 23 16 23

Tabel 12 Prevalentie van job strain in diverse beroepsklassen uit verschillende nijverheidstakken. Mannelijke groep. In tabel 12 wordt de prevalentie van jobstrain voorgesteld in diverse beroepsklassen uit verschillende nijverheidstakken. Ook die resultaten zijn beperkt tot de mannelijke populatie. Ook hier worden significante verschillen vastgesteld. Bijvoorbeeld in ISCO klasse III stelt men vast dat in het bankwezen de prevalentie duidelijk hoger is vergeleken met andere sectoren. Ook onder de bedienden valt hetzelfde op maar dit keer ook een hoge prevalentie van strain in de energiesector, vergeleken met bv. de metaalverwerkende en de scheikundige sectoren.


32.

III.2.3.

Verband tussen jobstress en psychosociale variabelen

Bij de interpretatie van het verband tussen stress en gezondheid zijn verschillende hypothetische mechanismen naar voor geschoven ondermeer dat stress vooral bepaald wordt door persoonlijke eigenschappen die te maken hebben met persoonlijkheid en/of extra-professionele omstandigheden. In het BELSTRESS project werden een reeks psycho-sociale variabelen gemeten met gestandaardiseerde en gevalideerde instrumenten (zie hoger) teneinde het verband ervan met de JCQ variabelen te bestuderen. Achtereenvolgens worden resultaten voorgesteld over het verband tussen de JCQ variabelen en depressie, vermoeidheidsklachten, lichamelijke activiteit, scholingsniveau, skill utilisation, gebruik van psychotrope farmaca, gezondheidsklachten, alcoholverbruik en slaapstoornissen. 1.

Jobstress en depressie

Depressieschaal tertielen

JCQ Mannen Werkbelasting m*

T1 T2 T3

29.4 31.1 32.7

Beslissingsvri jheid m* 72.6 71.2 68.2

Job Strain %

Vrouwen Werkbelasting m*

11 18 27

30.2 31.7 33.1


<.001

<.001

ANOVA <.001 <.001 * gestandaardiseerd voor leeftijd en scholingsniveau

Job Strain % 12 19 29

Tabel 13 JCQ resultaten in beide geslachten, in functie van de depressieschaal In tabel 13 worden de voor leeftijd en scholingsniveau gestandaardiseerde resultaten weergegeven voor psychologische werkbelasting, beslissingsvrijheid op het werk en prevalentie van job strain in beide geslachten in functie van de resultaten van de depressieschaal opgesplitst in tertielen (T3 hoogste depressiescore). Er is een progressieve toename in gepercipieerde werkbelasting naarmate de depressiescore toeneemt in beide geslachten. Deze verschillen zijn statistisch significant; resultaten van ANOVA en van meervoudige lineaire regressie analyse laten toe te besluiten dat het verband tussen de depressieschaal en de JCQ variabelen niet aan het toeval zijn toe te schrijven en onafhankelijk zijn van leeftijd en scholingsniveau. De perceptie van beslissingsvrijheid op het werk gaat in omgekeerde zin : hoe hoger de depressieschaal, hoe lager de perceptie van beslissingsvrijheid en dit in beide geslachten, onafhankelijk van leeftijd en scholing. De prevalentie van job strain op het werk neemt sterk toe naarmate de depressieschaal toeneemt. Uit multilogistische regressie analyse kan worden besloten dat onafhankelijk van leeftijd en scholingsniveau de odds ratio van tertiel II t.o.v. tertiel I voor job strain 1.8 bedraagt bij de man en voor tertiel III t.o.v. tertiel I 3.1. In de vrouwelijke populatie zijn de odds ratio’s voor tertiel II vs tertiel I en voor tertiel III vs tertiel I respectievelijk 1.6 en 3.0. Al deze odds ratio’s zijn statistisch hoog significant.


33.

2.

Jobstress en vermoeidheidsklachten

Vermoeidheidsschaal


0 1 2 3

30.4 31.5 31.8 32.7

Beslissingsvri jheid m* 71.6 70.3 69.6 67.7

Job Strain %


15 19 22 28

30.5 32.0 32.1 33.1

Beslissingsvri jheid m* 66.3 64.5 64.4 62.6

<.001

<.001

ANOVA <.001 <.001 * gestandaardiseerd voor leeftijd en scholingsniveau

Job Strain % 14 23 23 27

Tabel 14 JCQ variabelen in beide geslachten, in functie van de schaal van vermoeidheid

Vermoeidheid werd gemeten aan de hand van enkele vragen uit de VOEG vragenlijst. Het resultaat kon variëren van een score 0 tot maximaal 3. In tabel 14 worden de JCQ variabelen voorgesteld in beide geslachten in functie van deze schalen van vermoeidheid. Naarmate de perceptie van vermoeidheid toeneemt, zien we in beide geslachten een toename van de psychologische werkbelasting. Omgekeerd zien we een afname van de perceptie van beslissingsvrijheid. Deze verbanden zijn hoog significant ook wanneer in meervoudige statistische analyse rekening wordt gehouden met leeftijd en scholingsniveau. De prevalentie van job strain neemt progressief toe naarmate de vermoeidheidsschaal toeneemt, en dit zowel bij mannen als bij vrouwen. Met meervoudige logistische regressie analyse werd berekend dat onafhankelijk van leeftijd en scholingsniveau de odds ratio voor job strain in de mannelijke groep respectievelijk 1.4, 1.6 en 2.3 bedragen wanneer t.o.v. vermoeidheidsschaal 0 de schalen 1, 2 en 3 worden vergeleken. In de vrouwelijke groep bedragen deze odds ratio’s respectievelijk 1.8, 1.8 en 2.2. Al deze odds ratio’s zijn statistisch hoog significant. 3.

Jobstress en fysieke activiteit De studie populatie werd op basis van een ruwe maar gestandaardiseerde vragenlijst opgesplitst in een sedentaire en een actieve groep.

Fysische activiteit


Sedentair Actief

31.0 31.2

Beslissingsvri jheid m* 70.1 71.2

Job Strain %


19 18

ANOVA n.s. <.001 n.s. * gestandaardiseerd voor leeftijd en scholingsniveau

Job Strain %

31.6 31.9


n.s.

<.001

n.s.

20 19

Tabel 15 JCQ variabelen in beide geslachten, in functie van de graad van lichamelijke activiteit.

In tabel 15 zijn de JCQ variabelen voorgesteld in beide geslachten in functie van de opsplitsing in lichamelijke activiteit. Hierbij wordt vastgesteld dat in beide geslachten geen verschil waar te nemen is in Wetenschappelijk ondersteuningsprogramma voor de gezondheidsbescherming van de werknemer Eindsverslag ST/02/006, ST/02/007, ST/02/018, ST/011/015, ST/11/016

34.

psychologische werkbelasting, evenmin in de prevalentie van job strain. Daarentegen is er een hoog significant verschil naargelang lichamelijke activiteit van de perceptie van beslissingsvrijheid. Die is in beide geslachten duidelijk hoger in de actieve groep, vergeleken met de sedentaire groep. 4.

Jobstress en scholing

Scholing


Lager 29.3 Middelbaar 30.9 Hoger 33.1 * gestandaardiseerd

Beslissingsvri Job Strain jheid % m* 65.6 22 70.4 19 75.7 13 voor leeftijd en scholingsniveau

Vrouwen Werkbelasting m* 30.7 31.5 32.9



Tabel 16 JCQ variabelen in beide geslachten, in functie van het scholingsniveau. De JCQ variabelen werden vergeleken in 3 niveaus van scholing (zie hoger). De resultaten ervan zijn in tabel 16 voorgesteld. De perceptie van psychologische werkbelasting neemt toe, naarmate scholing toeneemt. Anderzijds zien we ook een duidelijke gradiënt in perceptie van beslissingsvrijheid, naarmate scholing toeneemt. Omgekeerd zien we een gradiënt in dalende lijn, wanneer de prevalentie van job strain wordt vergeleken van lager, hoger middelbaar naar hoger onderwijsniveau. Deze verschillen zijn aanwezig in beide geslachten. Al deze verschillen zijn hoog significant voor beide geslachten ook wanneer rekening wordt gehouden met leeftijd. 5.

Jobstress en skill utilisation De deelnemers aan het BELSTRESS project werden opgesplitst op basis van antwoorden op enkele vragen in 3 groepen van “skill utilisation” : de groep wiens scholing in overeenstemming was met de eisen gesteld door het werk, m.a.w. evenwicht tussen noden en opleiding. de groep met hogere scholing dan nodig : “overgekwalificeerd” de groep met lagere scholing dan nodig voor de job : “ondergekwalificeerd”.

Skill Utilisation


Overgekwalificeerd 30.2 In evenwicht 31.1 Ondergekwalificeerd 30.9 * gestandaardiseerd voor leeftijd

Beslissingsvri Job Strain jheid % m* 65.5 71.8

24 16

70.4 18 en scholingsniveau


Beslissingsvri Job Strain jheid % m*

31.0 32.3

59.0 68.3

28 16

31.4

64.6

18

Tabel 17 JCQ variabelen in beide geslachten, in functie van “skill utilisation” In tabel 17 zijn de resultaten van de analyse van het verband tussen JCQ variabelen en skill utilisation voorgesteld.


35.

Wat betreft psychologische werkbelasting lagen de schalen iets lager zowel bij over- als bij ondergekwalificeerde mannen en vrouwen t.o.v. de groep waar het diploma in evenwicht is met de noden van de job. De perceptie van beslissingsvrijheid was echter ook duidelijk hoger in de groep in evenwicht vergeleken met de over- en de ondergekwalificeerden. Vooral de overgekwalificeerden hadden zowel bij mannen als bij vrouwen een lage perceptie van beslissingsvrijheid. De prevalentie van job strain was het laagst in de groep in evenwicht, wat hoger in de ondergekwalificeerde groep maar duidelijk hoger in de overgekwalificeerde groep. 6.

Jobstress en het gebruik van psychotrope farmaca JCQ Inname van Mannen psychotrope Werkbelasting farmaca m*

Beslissingsvri Job Strain jheid % m* Neen 30.7 70.1 18 Ja 32.0 67.7 25 * gestandaardiseerd voor leeftijd en scholingsniveau

Vrouwen Werkbelasting m* 31.3 32.8


Job Strain % 19 25

Tabel 18 JCQ variabelen in beide geslachten, in functie van psychotrope farmaca 1751 of 8.8% van de deelnemers aan het BELSTRESS project namen geregeld psychotrope farmaca. De relatie van dit gedrag met de JCQ variabelen wordt in tabel 18 weergegeven. De verbruikers scoren hoger op de perceptie van werkbelasting dit zowel bij mannen als bij vrouwen. De perceptie van beslissingsvrijheid is duidelijk lager bij verbruikers; dit is minder uitgesproken bij de vrouwelijke bevolking. Uit multivariate analyse blijkt dat deze associatie onafhankelijk is van leeftijd. De prevalentie van job strain is duidelijk hoger bij verbruikers vergeleken met niet-verbruikers; na standaardisatie voor leeftijd en scholingsniveau bedraagt de odds ratio voor job strain bij mannelijke verbruikers 1.5 t.o.v. nietverbruikers, terwijl dit in de vrouwelijke populatie 1.4 bedraagt. 7.

Jobstress en gezondheidsklachten

Gezondheidsklachten Tertielen T1 T2 T3 *


Beslissingsvri Job Strain jheid % m* 29.8 71.7 13 30.7 70.9 16 31.6 68.2 23 gestandaardiseerd voor leeftijd en scholingsniveau

Vrouwen Werkbelasting m* 30.1 31.4 32.8



Tabel 19 JCQ variabelen in beide geslachten en gezondheidsklachten. Aan de hand van de VOEG vragenlijst werd een meting gedaan van gezondheidsklachten. Het verband tussen de JCQ variabelen en de tertielen van gezondheidsklachten (T3 meest klachten) werd geanalyseerd en wordt weergegeven in tabel 19. Naarmate we van tertiel I naar tertiel III gaan, zien we in beide geslachten toenemende psychologische werkbelasting, afnemende beslissingsvrijheid en een toenemende prevalentie van job strain. Deze verschillen zijn hoog significant ook na rekening te hebben gehouden met factor leeftijd.


36.

8.

Jobstress en alcoholverbruik JCQ Mannen Werkbelasting m*

Alcoholverbruik Niet-gebruiker Gebruiker T1 T2 T3

31.0

Beslissingsvri Job Strain jheid % m* 69.5 20

31.0 31.3 31.2

70.8 70.8 70.7

ANOVA

<.001

<.001

18 18 19

Vrouwen Werkbelasting m* 31.6

Beslissingsvri Job Strain jheid % m* 62.2 21

31.4 31.8 32.0

63.6 65.1 65.7

n.s.

<.001

20 20 20

* gestandaardiseerd voor leeftijd en scholingsniveau

Tabel 20 JCQ variabelen in beide geslachten en alcoholverbruik. Alcoholverbruik werd berekend op basis van een kwantitatieve vragenlijst. In de analyse werden nietdrinkers gescheiden van gebruikers, die verder werden opgesplitst in 3 tertielen. In tabel 20 wordt het verband tussen de JCQ variabelen en het alcoholverbruik voorgesteld. Psychologische werkbelasting wordt wat hoger ingeschat in tertielen II en III van alcoholverbruikers bij mannen. In de vrouwelijke populatie is er geen verband tussen psychologische werkbelasting en alcoholverbruik. Wat betreft beslissingsvrijheid is er een klein verschil wanneer niet-gebruikers worden vergeleken met gebruikers bij mannen. Ook bij vrouwen is er een trend in dezelfde richting. De prevalentie van job strain is ongeveer gelijk in de verschillende groepen van alcoholverbruik zowel bij mannen als bij vrouwen. 9.

Jobstress en slaapproblemen

Op basis van de antwoorden op 2 vragen, werd een schatting gemaakt van het voorkomen van slaapproblemen. De resultaten ervan worden in tertielen behandeld (T3 meeste problemen).

Slaapproblemen


T1 T2 T3

30.3 30.8 31.4

Beslissingsvri Job Strain jheid % m* 70.7 70.8 68.7

16 16 22


30.8 31.2 32.1

Beslissingsvri Job Strain jheid % m* 65.0 65.2 62.9

16 17 24

* gestandaardiseerd voor leeftijd en scholingsniveau

Tabel 21 JCQ variabelen in beide geslachten en slaapproblemen Wetenschappelijk ondersteuningsprogramma voor de gezondheidsbescherming van de werknemer Eindsverslag ST/02/006, ST/02/007, ST/02/018, ST/011/015, ST/11/016

37.

In tabel 21 wordt het verband voorgesteld tussen de JCQ variabelen en slaapproblemen. In beide geslachten zien we een toename van de psychologische werkbelasting wanneer van tertiel I naar tertiel III van slaapproblemen wordt gegaan. Anderzijds stellen we vast dat in tertiel III van slaapproblemen duidelijk minder beslissingsvrijheid voorkomt, zowel bij mannen als bij vrouwen vergeleken met zowel tertiel I als tertiel II. De prevalentie van job strain is ook significant hoger in tertiel III vergeleken met de 2 andere, dit zowel bij mannen als bij vrouwen. Dit verband is onafhankelijk van leeftijd en scholingsniveau. De odds ratio voor job strain in tertiel III t.o.v. tertiel I bedraagt bij mannen 1.5 en bij vrouwen 1.6.

III.2.4. A.

Verband tussen jobstress en andere coronaire risicofactoren

INLEIDING

Een van de vier hoofddoelstellingen van de Belstress studie is het bestuderen van de relatie tussen de scores van de op het werk gepercipieerde stress en de incidentie van het fataal en het niet-fataal myocard infarct. Het verzamelen van de gegevens over het infarct duurt drie à vier jaar, en momenteel is het niet mogelijk verdere analyses te doen daar het aantal nieuwe gevallen nog te beperkt is. Wat er echter wel gedaan kon worden is een retrospectieve gevallen/controle studie en een analyse van de relatie tussen de Karasek variabelen en de klassieke coronaire risicofactoren. In wat volgt onderzoeken we de relatie tussen de gekende risicofactoren (systolische en diastolische bloeddruk, hypertensie, Body Mass Index (BMI), totaal cholesterol, HDL-cholesterol, verhouding buik/heup omtrek, roken, ex-rokers, alcoholconsumptie en diabetes) en de Karasek-schalen (demand, control, social support en job strain). Onze hypothese is dat stress op het werk invloed heeft op de ontwikkeling van cardiovasculaire ziektes via de gekende risicofactoren als mediatoren, hetgeen zou betekenen dat er een direct verband zou moeten bestaan met demand en strain, en een omgekeerd verband met control en social support. De analyses werden gedaan volgens geslacht; de gemiddelden (voor de continue variabelen) en de proporties (voor de categorische variabelen) van de cardiovasculaire risicofactoren worden vergeleken met de variabelen demand, control en social support (quartielen) en job strain (2 groepen: strain ja/neen). In een multivariaat analyse werd er een lineaire regressie uitgevoerd voor de continue variabelen, en een logistische regressie voor de categorische variabelen. In tabellen 1-11(a en b) vindt men de resultaten van de analyses per risicofactor; tabel 12 geeft een overzicht van alle analyses.


38.

B.

RESULTATEN

1a. Systolische bloeddruk ( mmHg )

gecontroleerd voor leeftijd Mannen N

Gemiddelde

Gemiddelde

Multivariaat ( leeftijd-onderwijs) B

ES

p

Demand Totaal Q1 Q2 Q3 Q4 p

15394 3352 3438 3993 4611

134.2 133.5 134.5 134.0 134.7 0.004

133.3 134.4 134.0 134.9 <0.001

0 1.05 0.58 1.41

0.37 0.36 0.35

0.004 N.S. <0.001

Control Totaal Q1 Q2 Q3 Q4 p

15385 3209 3498 4629 4049

134.2 134.1 134.3 134.4 134.1 N.S.

134.2 134.3 134.3 134.1 N.S.

0 0.32 0.28 -0.07

0.37 0.35 0.38

N.S. N.S. N.S.

Social support Totaal Q1 Q2 Q3 Q4 p

14978 3396 2618 1863 7101

134.2 134.1 134.1 134.4 134.3 N.S.

134.2 134.2 134.5 134.2 N.S.

0 0.21 0.46 0.25

0.39 0.44 0.30

N.S. N.S. N.S.

Strain Totaal Ja Nee p

14814 2685 12129

134.4 134.1 134.3 N.S.

134.3 134.2 N.S.

0.10 0

0.34

N.S.

tab. 1a. Systolische bloeddruk ( mmHg ) Er is een rechtstreeks verband tussen demand en systolische bloeddruk, na controle voor leeftijd en onderwijsniveau.


39.

2a. Diastolische bloeddruk ( mmHg )


Gemiddelde

Gemiddelde


ES

p


15393 3352 3438 3993 4610

85.0 84.4 84.9 85.9 85.5 <0.001

84.3 84.9 84.9 85.6 <0.001

0 0.57 0.52 1.15

0.24 0.24 0.24

0.021 0.029 <0.001


15384 3208 3498 4629 4049

85.0 84.7 85.0 85.2 85.0 N.S.

84.7 84.9 85.2 85.1 N.S.

0 0.37 0.47 0.30

0.25 0.23 0.25

N.S. 0.046. N.S.


14977 3396 2618 1863 7100

85.0 85.2 84.8 85.0 85.0 N.S.

85.2 84.9 85.0 85.0 N.S.

0 -0.09 0.07 0.08

0.26 0.29 0.20

N.S. N.S. N.S.


14813 2684 12129

85.0 85.1 85.0 N.S.

85.2 85.0 N.S.

0.29 0

0.23

N.S.

tab. 2a. Diastolische bloeddruk ( mmHg ) We vinden een rechtstreeks en significant verband tussen de diastolische bloeddruk en job demand, onafhankelijk van leeftijd en onderwijsniveau. We zien ook een verhoogde diastolische bloeddruk in het derde quartiel ten opzichte van het eerste quartiel bij job control.


40.

3a. Body Mass Index (BMI) ( kg/m2 ) gecontroleerd voor leeftijd Mannen N Demand Totaal Q1 Q2 Q3 Q4 p

Gemiddelde

Gemiddelde


ES

p

15376 3344 3438 3990 4604

26.4 26.5 26.6 26.4 26.2 <0.001

26.5 26.5 26.4 26.3 0.002

0 0.13 0.13 0.10

0.08 0.08 0.08

N.S. N.S. N.S.


15368 3207 3492 4626 4043

26.4 26.5 26.5 26.3 26.3 0.001

26.6 26.5 26.3 26.3 <0.001

0 0.13 0.07 -0.20

0.08 0.08 0.08

N.S. N.S. 0.017


14960 3391 2618 1862 7089

26.4 26.5 26.1 26.4 26.5 <0.001

26.5 26.1 26.5 26.5 <0.001

0 -0.27 0.06 0.001

0.09 0.10 0.07

0.002 N.S. N.S.


14797 2683 12114

26.4 26.4 26.4 N.S.

26.5 26.4 N.S.

-0.04 0

0.08

N.S.

tab. 3a. Body Mass Index ( kg/m2 ) We vinden een verlaging van de BMI in het vierde quartiel van control ten opzichte van het eerste quartiel, onafhankelijk van leeftijd en onderwijsniveau. We zien ook een verlaging van de BMI in het tweede quartiel van social support.


41.

4a. Totaal Cholesterol ( mg/100ml )

gecontroleerd voor leeftijd Mannen N Demand Totaal Q1 Q2 Q3 Q4 p

Gemiddelde

Gemiddelde


ES

p

15269 3325 3411 3958 4575

225 224 226 225 226 N.S.

224 225 225 227 0.034

0 1.62 1.62 2.91

0.92 0.90 0.89

N.S. N.S. N.S.


15259 3178 3473 4601 4007

225 225 225 226 226 N.S.

225 225 225 226 N.S.

0 0.06 0.61 1.50

0.93 0.89 0.95

N.S. N.S. 0.017


14849 3364 2597 1842 7046

225 226 225 224 225 N.S.

226 225 225 225 N.S.

0 -0.60 -1.17 -0.74

0.98 1.10 0.76

N.S. N.S. N.S.


14695 2661 12034

225 225 226 N.S.

225 225 N.S.

-0.06 0

0.86

N.S.

tab. 4a. Totaal Cholesterol ( mg/100ml ) In het laatste quartiel van control vinden we een significante verhoging van de cholesterol na controle voor leeftijd en onderwijsniveau.


42.

5a. HDL-Cholesterol ( mg/100ml )


Gemiddelde

Gemiddelde


ES

p

15262 3324 3408 3954 4576

49.1 48.6 48.8 49.2 49.7 0.002

48.6 48.8 49.2 49.6 0.003

0 0.11 0.13 0.11

0.31 0.30 0.30

N.S. N.S. N.S.


15253 3177 3473 4597 4006

49.1 48.2 48.5 49.2 50.2 <0.001

48.2 48.5 49.2 50.2 <0.001

0 -0.11 0.14 0.52

0.31 0.30 0.32

N.S. N.S. N.S.


14842 3359 2596 1842 7045

49.1 48.5 49.2 48.6 49.4 0.003

48.4 49.2 48.6 49.4 0.003

0 0.34 -0.18 0.72

0.33 0.37 0.25

N.S. N.S. 0.005


14689 2662 12027

49.1 48.4 49.3 0.002

48.4 49.3 0.002

-0.56 0

0.29

0.052

tab. 5a. HDL-Cholesterol ( mg/100ml ) We vinden een stijging van het HDL-cholesterol in het laatste quartiel van social support, onafhankelijk van leeftijd en onderwijsniveau.


43.

6a. Buik/heup omtrek


Gemiddelde

Gemiddelde


ES

p


15371 3345 3432 3991 4603

0.94 0.95 0.95 0.94 0.94 <0.001

0.95 0.95 0.94 0.94 <0.001

0 0.002 0.002 0.001

0.002 0.001 0.001

N.S. N.S. N.S.


15362 3204 3496 4620 4042

0.94 0.95 0.95 0.94 0.94 <0.001

0.95 0.95 0.94 0.94 <0.001

0 -0.001 -0.005 -0.002

0.002 0.001 0.002

N.S. 0.001 N.S.


14955 3392 2615 1861 7087

0.94 0.94 0.94 0.94 0.95 0.002

0.95 0.94 0.94 0.94 0.011

0 -0.003 0.002 -0.0004 0.002 0.0004 0.001

0.043 N.S. N.S.


14792 2683 12109

0.94 0.95 0.94 0.045

0.95 0.94 0.002

0.002 0

0.001

N.S.

tab. 6a. Buik/heup omtrek Het quotiënt van buik- en heupomtrek vermindert in het derde quartiel van control en in het tweede quartiel van social support, ten opzichte van het eerste quartiel, onafhankelijk van leeftijd en opleiding.


44.

7a. Alcoholgebruik ( g/dag )(uitz. niet drinkers)


Gemiddelde

Gemiddelde


ES

p

10512 2119 2325 2748 3320

31.5 30.9 31.2 32.3 31.6 N.S.

30.8 31.2 32.3 31.6 N.S.

0 0.84 2.33 2.08

0.88 0.85 0.84

N.S. 0.006 0.013


10559 2075 2360 3192 2932

30.9 30.9 32.9 30.6 29.7 0.037

32.6 32.8 30.9 30.9 0.034

0 1.61 0.16 0.62

0.89 0.85 0.89

N.S. N.S. N.S.


10249 2270 1839 1302 4838

31.4 31.9 30.0 32.8 31.4 N.S.

31.9 30.0 32.9 31.3 N.S.

0 -1.72 1.10 -0.49

0.91 1.02 0.72

N.S. N.S. N.S.


10222 1847 8375

31.7 33.3 31.3 0.013

33.4 31.3 0.010

1.70 0

0.80

0.034

tab. 7a. alcoholgebruik ( g/dag ) We vinden een verhoogd alcoholgebruik in de twee hoogste quartielen van demand, en in de groep met job strain, onafhankelijk van leeftijd en opleidingsniveau.


45.

1b. Systolische bloeddruk ( mmHg )

gecontroleerd voor leeftijd Vrouwen Demand Totaal Q1 Q2 Q3 Q4 p

Multivariaat ( leeftijd-onderwijs)

N

Gemiddelde

Gemiddelde

B

ES

p

4487 1051 1034 1119 1283

127.5 127.5 127.9 126.8 127.7 N.S.

127.1 127.6 126.9 128.1 N.S.

0 0.33 -0.27 1.05

0.64 0.63 0.61

N.S. N.S. N.S.


4509 998 1000 1286 1225

127.6 128.5 127.3 127.4 127.3 N.S.

128.1 127.2 127.5 127.7 N.S.

0 -0.23 0.23 0.64

0.65 0.61 0.65

N.S. N.S. N.S.


4350 1065 757 524 2004

127.6 127.5 126.7 128.1 127.9 N.S.

127.2 127.2 128.1 127.9 N.S.

0 0.20 0.96 0.85

0.70 0.80 0.52

N.S. N.S. N.S.


4174 777 3397

127.5 127.5 127.5 N.S.

127.4 127.5 N.S.

-0.19 0

0.63

N.S.

tab. 1b. Systolische bloeddruk ( mmHg ) Bij de vrouwen vinden we geen associatie tussen de stress variabelen en de systolische bloeddruk, onafhankelijk van leeftijd en opleidingsniveau.


46.

2b. Diastolische bloeddruk ( mmHg )



N

Gemiddelde

Gemiddelde

B

ES

p

4487 1051 1034 1119 1283

80.0 80.0 80.0 79.4 80.4 N.S.

79.8 79.8 79.4 80.6 0.032

0 0.07 -0.31 0.93

0.42 0.41 0.40

N.S. N.S. 0.02


4509 998 1000 1286 1225

80.1 80.1 80.2 80.0 80.1 N.S.

79.7 80.1 80.0 80.2 N.S.

0 0.61 0.54 0.90

0.43 0.40 0.42

N.S. N.S. 0.033


4350 1065 757 524 2004

80.0 80.0 80.1 80.4 80.0 N.S.

79.8 80.3 80.5 80.0 N.S.

0 0.64 0.72 0.22

0.46 0.52 0.34

N.S. N.S. N.S.


4174 777 3397

80.0 79.9 80.1 N.S.

79.9 80.1 N.S.

-0.20 0

0.42

N.S.

tab. 2b. Diastolische bloeddruk ( mmHg ) In de hoogste quartielen van demand en control vinden we een verhoogde diastolische bloeddruk, onafhankelijk van leeftijd en opleiding.


47.

3b. Body Mass Index ( kg/m2 )



N

Gemiddelde

Gemiddelde

B

ES

p

4478 1049 1033 1117 1279

25.0 25.0 25.1 25.0 24.8 N.S.

24.9 25.1 25.0 24.9 N.S.

0 0.07 0.06 0.06

0.17 0.17 0.17

N.S. N.S. N.S.


4500 997 998 1284 1221

25.0 25.4 25.2 24.8 24.7 0.001

25.3 25.2 24.8 24.8 0.015

0 0.09 -0.18 0.05

0.18 0.18 0.18

N.S. N.S. N.S.


4344 1063 754 524 2003

25.0 25.2 25.1 24.6 24.9 N.S.

25.1 25.2 24.6 24.9 N.S.

0 0.09 -0.55 -0.21

0.19 0.22 0.14

N.S. 0.012 N.S.


4164 776 3388

24.9 25.2 24.9 0.043

25.2 24.9 0.046

0.22 0

0.17

N.S.

tab. 3b. Body Mass Index( kg/m2 ) We zien een verlaging van de BMI bij de vrouwen in het derde quartiel van social support, onafhankelijk van leeftijd en opleiding. De vermindering van de BMI in de hoogste quartielen van control is niet meer sigificant na controle voor opleidingsniveau.


48.

4b. Cholesterol ( mg/100ml )



N

Gemiddelde

Gemiddelde

B

ES

p

4411 1032 1015 1100 1264

217 219 218 216 216 N.S.

218 217 217 217 N.S.

0 -1.00 -1.03 -0.43

1.53 1.51 1.47

N.S. N.S. N.S.


4431 980 985 1261 1205

217 217 218 216 216 N.S.

216 218 216 217 N.S.

0 0.63 -1.02 0.09

1.56 1.47 1.54

N.S. N.S. 0.017


4275 1044 743 519 3342

217 219 215 216 217 N.S.

218 217 216 217 N.S.

0 -1.90 -2.35 -1.81

1.67 1.91 1.26

N.S. N.S. N.S.


4106 764 3342

217 217 217 N.S.

217 217 N.S.

0.16 0

1.52

N.S.

tab. 4b. Cholesterol ( mg/100ml ) Er is een verhoogd cholesterol in het laatste quartiel van control bij de vrouwen, onafhankelijk van leeftijd en opleidingsniveau.


49.

5b. HDL-Cholesterol ( mg/100ml )



N

Gemiddelde

Gemiddelde

B

ES

p

4410 1032 1015 1099 1264

64.4 64.1 64.0 64.4 64.9 N.S.

64.1 64.0 64.4 64.9 N.S.

0 0.36 0.51 0.59

0.69 0.68 0.66

N.S. N.S. N.S.


4430 980 984 1261 1205

64.3 63.6 64.5 65.5 65.2 0.009

63.2 63.6 64.5 65.5 0.009

0 0.11 0.68 1.00

0.70 0.66 0.69

N.S. N.S. N.S.


4274 1044 743 518 1969

64.4 63.8 65.1 65.0 64.4 N.S.

63.8 65.1 65.0 64.4 N.S.

0 1.59 1.57 1.04

0.75 0.86 0.56

0.034 N.S. N.S.


4105 764 3341

64.3 63.5 64.5 N.S.

63.5 64.5 N.S.

-0.62 0

0.68

N.S.

tab. 5b. HDL-Cholesterol ( mg/100ml ) We zien een verhoogd HDL-cholesterol in het tweede quartiel van social support onafhankelijk van leeftijd en opleidingsniveau.


bij de vrouwen,

50.

6b. Buik/heup omtrek

gecontroleerd voor leeftijd


Vrouwen

N

Gemiddelde

Gemiddelde

B

ES

p


4464 1046 1030 1112 1276

0.81 0.81 0.81 0.81 0.80 N.S.

0.81 0.81 0.81 0.81 N.S.

0 0.009 0.003 -0.003

0.003 0.003 0.003

N.S. N.S. N.S.


4487 993 993 1282 1219

0.81 0.81 0.82 0.81 0.80 0.007

0.81 0.82 0.81 0.81 0.032

0 0.004 -0.001 -0.002

0.003 0.003 0.003

N.S. N.S. N.S.


4330 1061 748 523 1998

0.81 0.81 0.81 0.81 0.81 N.S.

0.81 0.81 0.82 0.81 N.S.

0 -0.004 0.004 N.S. 0.004 0.004 N.S. -0.0002 0.003 N.S.


4151 770 3381

0.81 0.81 0.81 N.S.

0.81 0.81 N.S.

0.003 0

0.003

N.S.

tab. 6b. Buik/heup omtrek Er werden geen verbanden gevonden.


51.

7b. Alcoholgebruik ( g/dag ) (uitz. niet-drinkers)



N

Gemiddelde

Gemiddelde

B

ES

p

2635 553 587 679 816

18.0 17.5 17.3 18.1 18.8 N.S.

17.4 17.2 18.1 18.8 N.S.

0 -0.32 0.53 1.04

1.08 1.04 1.00

N.S. N.S. N.S.


2647 504 580 772 791

18.3 17.6 16.8 18.3 19.9 0.028

17.5 16.8 18.3 20.0 0.024

0 0.43 1.82 3.10

1.11 1.03 1.06

N.S. N.S. 0.004


2573 594 446 319 1214

18.3 19.3 17.6 17.6 18.2 N.S.

19.2 17.7 17.6 18.2 N.S.

0 -0.27 -0.20 0.21

1.15 1.30 0.87

N.S. N.S. N.S.


2472 460 2012

18.2 18.5 18.2 N.S.

18.5 18.2 N.S.

0.53 0

1.05

N.S.

tab. 7b. Alcoholgebruik( g/dag ) In het hoogste quartiel van control zien we een verhoogd alcoholgebruik bij de vrouwen, onafhankelijk van leeftijd en opleiding.


52.

8a. Hypertensie ( SBD >= 160 mmHg en/of DBD >= 95 mmHg en/of behandeling )

Gecontroleerd leeftijd Mannen Demand Totaal Q1 Q2 Q3 Q4

multivariaat leeftijd - opleiding O.R. C.I.

N

%

O.R.

C.I.

15261 3143 3412 3955 4581 N.S.

23.5 22.3 24.0 23.0 24.3

1 1.08 1.05 1.16

(0.97 - 1.21) (0.94-1.16) (1.04-1.28)**

1 1.09 1.05 1.17

(0.98-1.21) (0.94-1.16) (1.05-1.29)**


15254 3184 3459 4585 4026

23.5 23.4 24.3 24.3 22.3 N.S.

1 1.06 1.05 0.96

(0.95-1.18) (0.95-1.16) (0.86-1.06)

1 1.05 1.03 0.94

(0.94-1.17) (0.93-1.15) (0.84-1.05)


14847 3364 2602 1855 7026

23.4 23.9 23.3 22.9 23.4 N.S.

1 0.98 0.96 0.96

(0.87-1.09) (0.85-1.10) (0.88-1.05)

1 0.97 0.95 0.95

(0.87-1.09) (0.84-1.09) (0.87-1.04)


14689 2661 12082

23.6 24.5 23.3 N.S.

1.11 1

(1.00-1.22) 12.9

1.11 1

(1.00-1.23)*

tab. 8a. Hypertensie ( SBD >= 160 mmHg en/of DBD >= 95 mmHg en/of behandeling Bij de mannen vinden we een grotere groep personen met hypertensie in het hoogste quartiel van demand en in de groep met strain, onafhankelijk van leeftijd en opleiding.


53.

8b. Hypertensie ( SBD >= 160 mmHg en/of DBD >= 95 mmHg en/of behandeling

Gecontroleerd leeftijd Vrouwen


N

%

O.R.

C.I.

4446 1041 1024 1109 1272 N.S.

17.1 18.0 16.6 15.3 18.4

1 0.84 0.82 1.08

(0.68 - 1.03) (0.66-1.01) (0.89-1.31)

1 0.87 0.85 1.13

(0.70-1.07) (0.69-1.05) (0.93-1.38)


4468 982 995 1278 1213

16.7 18.2 19.0 17.1 16.4 N.S.

1 1.13 1.02 1.01

(0.92-1.40) (0.83-1.25) (0.82-1.24)

1 1.17 1.06 1.07

(0.94-1.44) (0.87-1.30) (0.86-1.33)


4308 1057 751 520 1980

17.5 18.1 16.8 17.1 17.5 N.S.

1 1.01 0.97 0.99

(0.80-1.28) (0.75-1.27) (0.83-1.17)

1 1.03 0.96 1.00

(0.81-1.30) (0.74-1.26) (0.84-1.18)


4141 772 3369

17.3 18.0 17.2 N.S.

1.05 1

(0.85-1.30) 12.9

1.05 1

Demand Totaal Q1 Q2 Q3 Q4

(0.85-1.29)

tab. 8b. Hypertensie ( SBD >= 160 mmHg en/of DBD >= 95 mmHg en/of behandeling Bij de vrouwen zien we geen verband tussen hypertensie en de stress variabelen.


54.

9a. Diabetes


multivariaat leeftijd - opleiding - BMI O.R. C.I.

N

%

O.R.

C.I.

15269 3312 3414 3963 4570 N.S.

2.8 3.1 3.1 2.2 3.0

1 1.04 0.76 1.05

(0.80 - 1.35) (0.58-1.00) (0.82-1.34)

1 1.05 0.79 1.09

(0.81-1.37) (0.60-1.05) (0.85-1.42)


15259 2.7 3175 3.9 3463 2.6 4591 2.6 4030 2.2 <0.001.

1 0.62 0.61 0.52

(0.48-0.80)** (0.48-0.78)*** (0.40-0.68)***

1 0.59 0.60 0.51

(0.45-0.77)*** (0.47-0.77)*** (0.38-0.67)***


14854 3362 2595 1853 7044 N.S.

2.9 3.2 2.6 2.1 3.1

1 0.89 0.72 1.03

(0.66-1.20) (0.50-1.03) (0.83-1.28)

1 0.95 0.71 1.05

(0.71-1.29) (0.49-1.02) (0.84-1.31)


14699 2656 12043 N.S.

2.8 2.9 2.7

1.10 1

(0.86-1.42)

1.08 1

(0.84-1.40)

tab. 9a. Diabetes We zien bij de mannen een kleiner deel personen met diabetes in de bovenste quartielen van control, gecontroleerd voor leeftijd, opleiding en BMI.


55.

9b. Diabetes

Gecontroleerd leeftijd Vrouwen Demand Totaal Q1 Q2 Q3 Q4

multivariaat leeftijd - opleiding - BMI O.R. C.I.

N

%

O.R.

C.I.

4451 1041 1028 1107 1275 N.S.

2.1 2.9 1.8 1.5 2.2

1 0.64 0.56 0.83

(0.37 - 1.10) (0.32-0.98)* (0.51-1.33)

1 0.61 0.56 0.84

(0.35-1.06) (0.32-0.99)* (0.52-1.37)


4471 987 993 1273 1218 0.038

2.0 3.0 2.0 1.5 1.6

1 0.60 0.45 0.49

(0.36-1.02) (0.27-0.77)** (0.29-0.83)**

1 0.61 0.46 0.49

(0.36-1.03) (0.27-0.78)** (0.28-0.85)*


4308 1059 750 517 1982 N.S.

1.9 2.5 2.0 0.8 1.9

1 0.70 0.26 0.62

(0.39-1.24) (0.09-0.71)* (0.41-0.95)*

1 0.71 0.26 0.63

(0.40-1.26) (0.09-0.72)* (0.41-0.96)*


4145 767 3378 N.S.

2.1 2.9 1.9

1.52 1

(0.93-2.49)

1.54 1

(0.94-2.52)

tab. 9b. Diabetes We vinden een kleinere proportie personen met diabetes bij vrouwen in het derde quartiel van demand en in de bovenste quartielen van control en social support, onafhankelijk van leeftijd, opleiding en BMI.


56.

10a. Tabaksgebruik ( sigaretten )



N

%

O.R.

C.I.

14768 3209 3287 3811 4461 <0.001

25.8 28.4 26.0 25.7 24.0

1 0.91 0.89 0.82

(0.82 - 1.01) (0.80-0.98)* (0.74-0.90)***

1 0.94 1.01 1.06

(0.85-1.05) (0.92-1.12) (0.96-1.18)


14767 25.7 3084 30.6 3342 28.0 4445 24.3 3896 21.6 <0.001.

1 0.90 0.76 0.65

(0.82-1.00)* (0.69-0.83)*** (0.59-0.72)***

1 0.97 0.92 0.89

(0.88-1.08) (0.83-1.02) (0.80-0.99)*


14377 3259 2517 1793 6808 0.023

1 0.92 0.94 1.01

(0.82-1.03) (0.83-1.06) (0.93-1.10)

1 0.97 0.99 1.03

(0.87-1.09) (0.87-1.12) (0.94-1.12)


14221 25.7 2580 29.4 11641 24.9 <0.001

25.9 26.4 24.6 25.0 26.3

1.24 1

(1.13-1.37)***

1.17 1

(1.07-1.29)**

tab. 10a. Tabaksgebruik (sigaretten) Een lagere proportie mannen die roken vinden we in het hoogste quartiel van control, en een groter aandeel rokers in de groep personen die strain hebben, onafhankelijk van leeftijd en opleiding.


57.

10b. Tabaksgebruik ( sigaretten )



N

%

O.R.

C.I.

4285 993 988 1069 1235 N.S.

24.8 24.6 24.5 24.4 25.5

1 1.03 1.01 1.08

(0.86 - 1.24) (0.85-1.21) (0.90-1.28)

1 1.08 1.11 1.26

(0.90-1.30) (0.93-1.34) (1.05-1.50)*


4312 960 957 1223 1172 0.016.

24.4 27.3 26.8 21.5 23.1

1 0.98 0.73 0.80

(0.82-1.18) (0.61-0.87)*** (0.67-0.95)*

1 1.03 0.80 1.03

(0.86-1.24) (0.67-0.96)** (0.85-1.24)


4154 1033 716 505 1900 0.004

24.8 28.4 20.9 21.2 25.3

1 0.71 0.75 0.92

(0.58-0.87)** (0.59-0.95)* (0.79-1.07)

1 0.73 0.77 0.93

(0.59-0.90)** (0.61-0.98)* (0.80-1.08)


3992 24.5 743 30.1 3249 23.2 <0.001

1.42 1

(1.19-1.69)***

1.36 1

(1.13-1.62)***

tab. 10b. Tabaksgebruik (sigaretten) In het hoogste quartiel van demand en in de groep met meer strain vinden we bij vrouwen een hogere proportie rokers. In het derde quartiel van control vinden we een lagere proportie rokers, alsook in het tweede en derde quartiel van social support, onafhankelijk van leeftijd en opleiding.


58.

11a. Rokers en ex-rokers



N

%

O.R.

C.I.

9600 2199 2210 2492 2699 N.S.

54.8 53.4 55.7 54.5 55.6

1 1.10 1.07 1.13

(0.98 - 1.23) (0.96-1.20) (1.02-1.26)*

1 1.06 0.98 0.98

(0.95-1.19) (0.87-1.10) (0.87-1.09)


9536 2137 2252 2833 2314 <0.001

54.7 50.9 52.6 56.5 58.0

1 1.03 1.20 1.28

(0.92-1.15) (1.08-1.33)*** (1.14-1.43)***

1 0.97 1.08 1.09

(0.87-1.09) (0.97-1.21) (0.96-1.23)


9331 2186 1625 1155 4365 N.S.

54.7 55.4 56.4 55.9 53.4

1 1.06 1.05 0.92

(0.94-1.20)** (0.91-1.20)* (0.84-1.01)

1 1.06 1.01 0.92

(0.93-1.20) (0.88-1.16) (0.83-1.01)


9191 54.8 1722 50.9 7469 55.7 <0.001

0.85 1

(0.77-0.95)**

0.87 1

(0.78-0.96)**

tab. 11a. Rokers en ex-rokers Nadat we de nooit-rokers uitsloten, vonden we een lagere proportie ex-rokers in de groep personen, die een verhoogde strain hadden, onafhankelijk van leeftijd en opleiding.


59.

11b. Rokers en ex-rokers



N

%

O.R.

C.I.

2116 498 477 542 599 N.S.

42.1 41.4 41.1 44.6 41.1

1 1.01 1.19 1.03

(0.80 - 1.28) (0.95-1.48) (0.83-1.28)

1 0.99 1.12 0.93

(0.78-1.26) (0.89-1.40) (0.74-1.17)


2101 481 471 580 569 0.013

42.4 39.5 37.8 46.6 44.5

1 0.98 1.40 1.29

(0.77-1.24) (1.12-1.74)** (1.03-1.61)*

1 0.94 1.28 1.07

(0.74-1.20) (1.02-1.60)* (0.85-1.36)


2048 537 344 231 936 0.031

41.9 40.2 47.1 47.2 39.7

1 1.33 1.32 0.97

(1.03-1.71)* (0.99-1.77) (0.81-1.18)

1 1.33 1.29 0.98

(1.02-1.71)* (0.96-1.73) (0.81-1.19)


1961 401 1560 0.028

42.5 37.7 43.7

0.78 1

(0.62-0.98)*

0.81 1

(0.64-1.02)

11b. Rokers en ex-rokers Na de vrouwen die nooit rookten uitgesloten te hebben, vonden we een grotere proportie ex-rooksters in het derde quartiel van control en in het tweede quartiel van social support, onafhankelijk van leeftijd, opleiding en BMI.


60.

12. Overzichtstabel: coronaire risicofactoren en stress op het werk

Demand

mannen Control Social Sup.

Strain

risicofactor SBD.

+ (***) ↑

NS

NS

NS

NS

NS

NS

NS

DBD

+ (***) ↑

+ (*)

NS

NS

+ (*)

+ (*)↑ ↑

NS

NS

Hypertensie

+ (**)↑ ↑

NS

NS

+ (*)

NS

NS

NS

NS

BMI

NS

- (*)

- (**)

NS

NS

NS

- (*)

NS

Cholesterol

NS

+ (*)↑ ↑

NS

NS

NS

+ (*)

NS

NS

HDL-cholest.

NS

NS

+ (**)

NS

NS

NS

+ (*)

NS

B/H omtrek

NS

- (***)

- (*)

NS

NS

NS

NS

NS

Alcohol

+ (***) ↑

Diabetes Tabaksgebruik

+ (*) - (***)↓ ↓

NS NS

Ex-tabakgeb. NS tab. 12. Overzichtstabel

+ (*)

- (*)↓ ↓

NS NS

NS

+ (***) ↑ - (*)

+ (*)↑ ↑

+ (**) NS

Control Social Sup.

+ (**)↑ ↑

NS NS

vrouwen Demand

- (**)


NS

- (**) - (**)

NS

NS - (*)

- (**) + (*)

61.

Strain

NS NS

+ (*)

NS

We vinden een rechtstreeks verband tussen job demand en bloeddruk bij mannen; de systolische bloeddruk, de diastolische bloeddruk en de proportie hypertensieven verhogen vertrekkend vanuit het eerste quartiel naar de hogere quartielen, en we zien hier een lineaire trend. Bij de vrouwen vinden we een rechtstreeks verband tussen demand en diastolische bloeddruk, maar we vinden geen lineaire trend. Het alkoholgebruik neemt toe in de hoogste quartielen van demand, zowel voor vrouwen als voor mannen, en de stijging is lineair. Bij de vrouwen vinden we een omgekeerd evenredig verband tussen demand en het aandeel mensen met diabetes, en een rechtstreeks verband tussen demand en tabaksgebruik. Control is recht evenredig in verband met de diastolische bloeddruk en het cholesterol, en ook met alcoholgebruik bij mannen en bij vrouwen; we vinden trouwens een lineair verband tussen control en alcoholgebruik bij vrouwen. Er is een omgekeerd evenredig verband tussen control en de proportie diabetici, en tussen control en de proportie ex-rokers, en dit zowel voor mannen als voor vrouwen; bij de mannen zijn de verbanden meer lineair. Bij de mannen zien we een omgekeerd verband tussen control en de BMI, en ook de buik/heup omtrek; bij de vrouwen vinden we dit verband niet. Social support is negatief geassocieerd met de BMI, en positief met HDL-cholesterol, zowel bij mannen als bij vrouwen; er is een negatieve associatie tussen social support en de buik/heup omtrek bij mannen en tussen social support en de proportie diabetici en de proportie rooksters bij de vrouwen. Verder zien we een positieve relatie tussen alcoholgebruik en social support bij de mannen, en tussen social support en de proportie ex-rooksters bij de vrouwen. Strain is bij de vrouwen aan geen enkele coronaire risicofactor gerelateerd; bij mannen vindt men een recht evenredig verband tussen strain en de proportie tabaksgebruik en hypertensie; we vinden minder ex-rokers in de groep personen met een verhoogde job strain.


62.

C.

DISCUSSIE

Bovenstaande analyses tonen aan dat sommige risicofactoren aan stress op het werk of een van de factoren ervan gerelateerd zijn. De geobserveerde associaties zijn echter niet altijd in de verwachte richting; zo zien we dat de bloeddruk, die volgens onze hypothese rechtstreeks geassocieerd zou moeten zijn met job demand en job strain, en in negatieve zin met job control en social support, in feite positief met control geassocieerd is. We moeten er nog eens op wijzen dat de bloeddruk op één bepaald moment gemeten werd, tijdens het screeningsonderzoek; onze resultaten worden in de literatuur bevestigd, meerdere auteurs hebben een associatie beschreven tussen de bloeddruk en job stress ( of een negatief verband met de job control), terwijl de bloeddruk ambulatoir gemeten werd (dus op een continue wijze); deze associatie bestaat niet bij een bloeddruk meting op één moment (1,8,9). Risicofactoren van het 'gedrags'type, zoals het alcoholgebruik en het tabaksgebruik, zouden in aanmerking kunnen komen als intermediaire factoren in het causaal model 'stress op het werk - cardiovasculaire ziekten'; we vonden inderdaad dat het alcoholgebruik toenam wanneer de demand toenam, maar meer uitgebreide analyses zijn nodig om het verhoogd alcoholgebruik in de groep met meer control te verklaren; misschien is er hier sprake van 'coping'. Het verband tussen tabaksgebruik en ex-rokers komt er minder complex uit: we vinden inderdaad dat de 'beschermende' schalen zoals de job control en de social support negatief geassocieerd zijn met tabaksgebruik, en positief met ex-tabaksgebruik, terwijl we een positief verband zien tussen demand en strain en tabaksgebruik, en een negatief verband tussen strain en vroeger tabaksgebruik. De risicofactoren 'BMI' en 'buik/heup omtrek', die in principe te maken hebben met voedingsgewoonten lijken ook in verband te staan met de stressfactoren op het werk: we vinden inderdaad een vermindering van de 'BMI' en van de buik/heup omtrek bij degenen met een verhoogde control en social support. De omgekeerde en lineaire associatie (voor de mannen) tussen het voorkomen van diabetes en de job control, ondanks de controle voor leeftijd, opleidingsniveau en BMI, maken meer diepgaande analyses nodig ; andere factoren zouden een rol kunnen spelen in de verklaring voor deze associatie, en het is zeer duidelijk dat we ons nog niet over de richting van deze associatie kunnen uitspreken, het gaat hier immers om een dwarsdoorsnede onderzoek. Wat betreft het totaal cholesterol en het HDL-cholesterol tenslotte, vinden we een verhoging van het cholesterolgehalte bij de groepen met meer control, dit in tegenstelling tot onze nulhypothese ; waarschijnlijk beïnvloeden andere factoren dit verband, zoals bij het alcoholgebruik. De HDL-cholesterol is hoger in de hoogste quartielen van social support, maar dit is toch een 'geïsoleerde' waarneming, de HDL-cholesterol is immers niet geassocieerd met enige andere Karasek variabele. Deze preliminaire analyses tonen aan dat vooral de gedragsfactoren als mediërende factoren in de relatie tussen job stress en cardio-vasculaire ziektes zouden kunnen fungeren. We kijken uit naar de resultaten van de opvolging van het ziekteverzuim veroorzaakt door cardiovasculaire gebeurtenissen om deze bevindingen te verifiëren. (ref 1-9).


63.

Literatuur 1. 2. 3.

4. 5. 6.

7.

8.

9.

Albright C.L., Winkleby M.A. et al ( 1992 ). Job Strain and Prevalence of Hyperstrain in a Biracial Population of Urban Bus Drivers. American Journal of Public Health,82, 984-989 Alfredson L. & Theorell T. ( 1983 ). Job Characteristics of Occupations and myocardial Infarction Risk : Effect of Possible Confounding Factors. Soc. Sc. Med., 17 , 1497-1503 . Greenlund K.J., Liu K., Knox S. et al ( 1995 ). Psychosocial Work Characteristics and Cardiovascular Disease Risk Factors in Young Adults in the Cardia Study. Soc.Sci.Med., 41 , 717-723 . Hellerstedt W.L.& Jeffery R.W. ( 1997). The Association of Job Strain and Health Behaviours in Men and Women. International Journal of Epidemiology , 26 , 575-583 . Marmot M.G.,Bosma H.,Hemingway H. et al ( 1997 ). Contribution of Job Control and other Risk Factors to Social Variations in Coronary Heart Disease Incidence. Lancet , 350 , 235-239 . Netterström B., Kristensen T.S., Damsgaard M.T. et al ( 1991 ). Job Strain and Cardiovascular Risk Factors : A Cross-Sectional Study of Employed Danish Men and Women. British Journal of Industrial Medicine , 48 , 684-689 . Niedhammer I., Goldberg M., Leclerc A., et al ( 1998 ). Psycholsocial work environment and cardiovascular risk factors in an occupational cohort in France. J. Epidemiology Community Health , 52 , 93-100 . Pieper C., Lacroix A.Z. & Karasek R. ( 1989 ). The Relation of Psychosocial Dimensions of Work with Coronary Heart Disease Risk Factors : A Meta-Analysis of Five United-States Data Bases. American Journal of Epidemiology , 129 , 483-494 . Schnall P.L. & Landsbergis P.A. ( 1994 ) . Job Strain and Cardiovascular Disease . Annual Review of Public Health , 15 , 381-411 .


64.

III.2.5.

A.

Verband tussen jobstress en werkverzuim wegens ziekte

INLEIDING

Eén van de werkhypotheses van de Belstress studie werd geformuleerd als "stress op het werk is gerelateerd aan werkverzuim wegens ziekte". In de volgende analyses onderzochten we de relatie tussen de schalen van Karasek (demand, control, social support, en job strain) en werkverzuim. De analyses werden gedaan met 12.708 gevallen, we hebben immers nog niet alle gegevens voor de periode van één jaar binnen. Voor iedere deelnemer ontvingen we van de verschillende bedrijven 1) de verschillende afwezigheidsperiodes ( datum begin afwezigheid en datum einde) 2) in sommige bedrijven de reden van afwezigheid ( ziekte of arbeidsongeval ) 3) gegevens over het eventueel verlaten van het bedrijf, de datum en de reden waarom (pensioen, ontslag, sterfgeval..). Deze gegevens stellen ons in staat het aantal afwezigheidsepisoden, de duur van de afwezigheid, de totale duur in de referentieperiode en de gemiddelde duur per episode te berekenen. Om de 'privacy' te beschermen, weigerden sommige bedrijven de reden voor afwezigheid te geven; we hebben daarom alle afwezigheden geteld (dus wegens ziekte en wegens arbeidsongeval). De arbeidsongevallen maakten maar een klein deel uit van alle afwezigheden (6%), en we denken niet dat dit de resultaten van ons onderzoek beïnvloedt. We hebben de volgende vorm gekozen om het materiaal voor te stellen: de eerste twee tabellen (1a en 1b) bevatten de relatie tussen de Karasek schalen en de incidentie van het verzuim in het algemeen. Wij hebben een 'episode' gedefinieerd als minstens één afwezigheid van 14 dag per jaar; dit wil dus zeggen dat de participanten die geen afwezigheden hadden, effectief geen enkele dag op hun werk afwezig waren wegens ziekte. in de tabellen 2a en 2b delen we de afwezigheidsperiodes in categorieën in en stellen we de ruwe cijfers voor van elk quartiel van de Karasek schalen: in de eerste categorie zitten de mensen zonder afwezigheden, in de tweede categorie deze met 1 of 2 episodes en in de derde categorie zitten zij die minstens drie episodes van afwezigheid doormaakten. We hielden hier dus geen rekening met de duur van de afwezigheden, maar alleen met het aantal episodes. tabel 3a en 3b bevatten respectievelijk voor de groepen die 0 of 1-2 afwezigheden hadden en die 0 of 3+ afwezigheden hadden, de odds ratio's voor 'afwezigheden/geen afwezigheden" in relatie tot de quartielen van de Karasek schalen. de laatste tabellen bevatten het verband tussen de Karasek schalen en de totale duur van de afwezigheid op het werk. Hiervoor werd de afwezigheidsduur gedichotomiseerd rond de 75e percentiel, en wel voor beide geslachten. We hebben de analyses voor de afwezigheidsduur op die manier voorgesteld, daar deze variabele niet 'normaal' verdeeld is, en dat een lineaire regressieanalyse van een continue variabele in dit geval niet aangewezen is. In alle logistische regressie analyses hielden we rekening met de leeftijd, het opleidingsniveau, de BMI, het tabaksgebruik, het alcoholgebruik, de burgerlijke stand en het aantal kinderen ten laste.


65.

B.

RESULTATEN

1a.Afwezigheid wegens ziekte of ongeval ( minimum 1 episode van 1 dag ) per jaar

leeftijd

gecontroleerd voor multivariaat (leeftijd-opleidingBMI-tabak-hypertensie-alcoholburg.st.-aantal kin.)

Mannen N

%

O.R.

C.I.

O.R.


9444 2367 2208 2424 2445

57.2 58.8 57.0 57.6 55.6 N.S.

1 0.91 0.93 0.85

(0.81 - 1.02) (0.83-1.03) (0.76-0.95)**

1 0.96 0.99 0.95

(0.84-1.10) (0.86-1.13) (0.83-1.09)


9344 1954 2212 2834 2344

57.3 66.8 62.2 54.5 48.3 <0.001

1 0.89 0.65 0.50

(0.79-1.00)* (0.58-0.72)*** (0.45-0.56)***

1 0.90 0.68 0.54

(0.78-1.04) (0.59-0.78)*** (0.47-0.63)***


9164 2119 1541 1141 4363

57.4 64.5 57.1 55.9 54.4 <0.001

1 0.79 0.74 0.71

(0.79-0.89)*** (0.65-0.85)*** (0.65-0.78)***

1 0.74 0.71 0.71

(0.64-0.85)*** (0.60-0.84)*** (0.63-0.79)***


9001 1528 7473

57.2 67.0 55.1 <0.001

1.64 1

(1.46-1.84)***

C.I.

1.60 1

(1.39-1.83)***

Tab 1a Afwezigheid wegens ziekte of ongeval ( minimum 1 episode van 1 dag ) per jaar Bij de mannen vinden we een negatief verband tussen het voorkomen van afwezigheid en control; het verband is lineair, in het hoogste quartiel van de control is de proportie van de personen die afwezig waren bijna de helft van de proportie in het eerste quartiel gevonden. We zien ook een negatief verband tussen de afwezigheden en de social support; in quartiel 3 en 4 van social support vinden we een daling met 29 % van de proportie deelnemers dat afwezig was in vergelijking met quartiel 1. Job strain staat in rechtstreeks verband met afwezigheden; in de groep met verhoogde strain zien we een vermeerdering van 60 % afwezigheden in vergelijking met de groep zonder strain.


66.

1b. Afwezigheid wegens ziekte of ongeval ( minimum 1 episode van 1 dag ) per jaar

leeftijd


Vrouwen

N

%

O.R.

C.I.

O.R.


2338 611 548 564 615

70.1 68.6 67.9 71.6 72.4 N.S.

1 0.90 1.07 1.11

(0.72 - 1.14) (0.85-1.35) (0.88-1.39)

1 0.83 0.98 1.05

(0.62-1.09) (0.74-1.31) (0.79-1.39)


2325 501 515 684 625

70.0 73.3 70.9 70.6 65.9 0.051

1 0.86 0.85 0.68

(0.68-1.11) (0.68-1.07) (0.54-0.86)***

1 0.82 0.73 0.60

(0.61-1.12) (0.55-1.96)* (0.44-0.80)***


2251 503 406 274 1068

70.8 77.7 69.5 70.1 68.2 0.001

1 0.79 0.82 0.75

(0.61-1.03) (0.61-1.11) (0.62-0.92)**

1 0.81 0.69 0.74

(0.59-1.13) (0.49-0.99)* (0.58-0.95)*


2164 373 1791

69.9 75.9 68.7 0.006

1.44 1

(1.11-1.86)**

1.58 1

C.I.

(1.15-2.18)**

Tab1b. Afwezigheid wegens ziekte of ongeval ( minimum 1 episode van 1 dag ) per jaar We kunnen vaststellen dat voor de vrouwen net als voor de mannen werkverzuim negatief geassocieerd is met de schalen 'control en social support'; we vinden een vermindering van de verzuimproportie van 40 % in het hoogste quartiel van de control in vergelijking tot het eerste quartiel, en van 26 % in het hoogste quartiel van social support in vergelijking met het eerste. Er is ook een positief verband tussen verzuim en strain: een verhoging van 58 % verzuim bij de personen met strain vergeleken met hen zonder strain. 2a. Percentage deelnemers, met over een periode van 1 jaar: “ 0 episodes”, “ 1 of 2 episodes “, “ 3 of meer verzuimepisodes “.


67.

Niet gecontroleerde proporties Mannen N Totaal Demand Totaal Q1 Q2 Q3 Q4

0 episodes (%)

1-2 episodes (%)

>=3 episodes (%)

9444 2367 2208 2424 2445

42.8 41.2 43.0 42.4 44.4

38.2 41.2 38.8 36.9 36.1 0.003

19.0 17.5


9344 1954 2212 2834 2344

42.7 33.2 37.8 45.5 51.7

38.1 41.1 40.4 37.9 33.6 <0.001

19.2 25.7 21.7 16.6 14.7


9164 2119 1541 1141 4363

42.6 35.5 42.9 44.1 45.6

38.3 38.6 37.9 39.4 38.0 <0.001

19.1 26.0 19.2 16.6 16.4


9001 1528 7473

42.8 33.0 44.9

38.1 38.9 37.9 <0.001

19.1 28.1 17.2

18.3 .

20.7 19.6

Tab 2a. Percentage deelnemers, met over een periode van 1 jaar: “ 0 episodes”, “ 1 of 2 episodes “, “ 3 of meer verzuimepisodes “. We zien bij de mannen een stijging van het percentage zonder werkverzuim of met een verzuim van 3 of meer episodes in de hoogste quartielen van demand, terwijl het percentage met verzuim van 1 of 2 periodes afneemt in dezelfde quartielen. We zien een omgekeerd verband tussen control en verzuim: in de hoogste quartielen zien we het verzuim met 1 of 2 episodes, en het verzuim met 3 episodes of meer, dalen, terwijl het percentage mannen zonder verzuim stijgt. We stellen ook een omgekeerd verband vast tussen social support en werkverzuim: het percentage mannen zonder verzuim stijgt in de hogere quartielen van social support, bij het verzuim in 1 of 2 episodes zien we geen tendens, en bij de mannen met een verzuim in 3 of meer periodes zien we het percentage duidelijk dalen bij toenemende social support. Tenslotte vinden we meer dan 10 % minder mannen zonder verzuim in de groep met strain, en een stijging met 10 % van het percentage met verzuim in 3 of meer episodes in de strain groep.


68.

2b Percentage deelnemers, met over een periode van 1 jaar: “ 0 episodes”, “ 1 of 2 episodes “, “ 3 of meer verzuimepisodes “. Niet gecontroleerde proporties Vrouwen

N Totaal

0 episodes (%)

1-2 episodes (%)

>=3 episodes (%)


2338 611 548 564 615

29.9 31.4 32.1 28.4 27.6

37.4 39.8 35.8 37.9 35.9 N.S.

32.8 28.8 32.1 33.7 36.4


2325 501 515 684 625

30.0 26.7 29.1 29.4 34.1

37.1 35.5 35.7 39.0 37.3 0.021

32.9 37.7 35.1 31.6 28.6


2251 503 406 274 1068

29.2 22.3 30.5 29.9 31.8

37.3 39.6 34.0 41.6 36.4 0.002

33.5 38.2 35.5 28.5 31.7


2164 373 1791

30.1 24.1 31.3

37.0 34.9 47.5 0.002

32.9 41.0 31.2

.

Tab 2b. Percentage deelnemers, met over een periode van 1 jaar: “ 0 episodes”, “ 1 of 2 episodes “, “ 3 of meer verzuimepisodes “. Bij de vrouwen vinden we geen significante verschillen in percentages in de verschillende quartielen van demand. Het percentage vrouwen dat nooit afwezig was stijgt in de hogere quartielen van control, net als het verzuim in 1 of 2 episodes, terwijl het verzuim in 3 of meer episodes daalt. Ook in relatie tot social support vinden we deze negatieve relatie: dus een stijging van het percentage vrouwen zonder verzuim in de hogere quartielen, en een daling van het percentage met een verzuim in 3 of meer episodes. Zoals bij de mannen is het percentage zonder verzuim bij de vrouwen 10 % lager in de strain groep, en het verzuim van 3 of meer episodes 10 % hoger. 3a. Multivariaat analyses: Odds ratio's (OR) van de groep met 1-2 verzuimepisodes tegenover de groep met geen verzuim en met 1 of 2 verzuimepisodes en van de groep met 3 of meer episodes tegenover de groep zonder verzuim en met 3 of meer episodes (gecontroleerd voor leeftijd, opleidingsniveau, BMI, tabaksgebruik, alcoholgebruik, burgerlijke stand en aantal kinderen ten laste)


69.

Mannen O.R.

C.I. %( 1-2 episodes) / ( 0, 1-2 episodes )

O.R.

C.I. %( >=3 episodes) / (0, >=3 episodes )

Demand Q1 Q2 Q3 Q4

1 ( ref ) 0.91 (0.79 - 1.07) 0.89 (0.77-1.04) 0.88 (0.76-1.01)

1 ( ref ) 1.05 (0.87-1.27) 1.21 (1.01-1.45)* 1.12 (0.93-1.34)

1 ( ref ) 0.93 (0.79-1.08) 0.73 (0.63-0.85)*** 0.59 (0.50-0.69)***

1 ( ref ) 0.86 (0.71-1.03) 0.59 (0.49-0.71)*** 0.47 (0.39-0.57)***

1 ( ref ) 0.80 (0.67-0.94)** 0.81 (0.68-0.97)* 0.79 (0.70-0.90)***

1 ( ref ) 0.65 (0.53-0.79)*** 0.55 (0.44-0.69)*** 0.56 (0.48-0.65)***

1.37 (1.17-1.59)*** 1 ( ref )

2.06

Control Q1 Q2 Q3 Q4 Social support Q1 Q2 Q3 Q4 p Strain Ja Nee

(1.74-2.44)*** 1 ( ref )

Tab 3a Multivariaat analyses: Odds ratio's (OR) van de groep met 1-2 verzuimepisodes tegenover de groep met geen verzuim en met 1 of 2 verzuimepisodes en van de groep met 3 of meer episodes tegenover de groep zonder verzuim en met 3 of meer episodes (gecontroleerd voor leeftijd, opleidingsniveau, BMI, tabaksgebruik, alcoholgebruik, burgerlijke stand en aantal kinderen ten laste) van Q1. Ook voor social support vinden we dit verband: tussen Q4 en Q1 vinden we een daling van 21% voor de categorie verzuim in 1 of 2 episodes, en 44% in de categorie verzuim in 3 of We vinden bij de mannen een verlaging van het percentage verzuim in 1 of 2 episodes in de hogere quartielen van demand (maar niet significant) en een stijging van het verzuim van 3 of meer episodes in dezelfde quartielen (21% meer verzuim in Q3 tegenover Q1). We zien een lineair negatief verband tussen het verzuim, in 1 of 2 episodes, en in 3 of meer episodes, en control: in beide categorieën is er een daling van ongeveer 50% in Q4 ten opzichte meer episodes. In de groep verhoogde strain vinden we een stijging van 37% voor de categorie 1 of 2 episodes, en 106% voor de categorie 3 of meer episodes.


70.

3b. Multivariaat analyses: Odds ratio's (OR) van de groep met 1-2 verzuimepisodes tegenover de groep met geen verzuim en met 1 of 2 verzuimepisodes en van de groep met 3 of meer episodes tegenover de groep zonder verzuim en met 3 of meer episodes (gecontroleerd voor leeftijd, opleidingsniveau, BMI, tabaksgebruik, alcoholgebruik, burgerlijke stand en aantal kinderen ten laste)

Vrouwen

O.R. C.I. %( 1-2 episodes) / ( 0, 1-2 episodes )

O.R. C.I. %( >=3 episodes) / (0, >=3 episodes )

1 ( ref ) 0.78 (0.57 - 1.07) 0.93 (0.67-1.28) 0.96 (0.70-1.32)

1 ( ref ) 0.87 (0.63-1.21) 1.03 (0.74-1.43) 1.15 (0.83-1.59)

1 ( ref ) 0.78 (0.55-1.10) 0.77 (0.56-1.06) 0.66 (0.47-0.91)*

1 ( ref ) 0.86 (0.61-1.22) 0.68 (0.49-0.94)* 0.52 (0.37-0.74)***

1 ( ref ) 0.73 (0.50-1.05) 0.78 (0.52-1.15) 0.73 (0.56-0.96)*

1 ( ref ) 0.90 (0.62-1.30) 0.59 (0.39-0.90)* 0.76 (0.57-1.01)

1.34 (0.94-1.93) 1 ( ref )

1.87 (1.32-2.66)*** 1 ( ref )

Demand Q1 Q2 Q3 Q4 Control Q1 Q2 Q3 Q4 Social support Q1 Q2 Q3 Q4 p Strain Ja Nee p

Tab 3b. Multivariaat analyses: Odds ratio's (OR) van de groep met 1-2 verzuimepisodes tegenover de groep met geen verzuim en met 1 of 2 verzuimepisodes en van de groep met 3 of meer episodes tegenover de groep zonder verzuim en met 3 of meer episodes (gecontroleerd voor leeftijd, opleidingsniveau, BMI, tabaksgebruik, alcoholgebruik, burgerlijke stand en aantal kinderen ten laste) Bij de vrouwen vinden we geen verband tussen verzuim en demand na controle voor verschillende variabelen. In het hoogste quartiel van control zien we een daling van 34% van her verzuim in 1 of 2 episodes, en een daling van 48% van het verzuim in 3 of meer episodes. Het percentage verzuim vermindert ook in het hoogste quartiel van social support: 27% in de categorie met 1 of 2 episodes tussen Q4 en Q1, en 41% in de categorie met 3 of meer episodes tussen Q3 en Q1. We vinden geen significant verschil tussen de strain en de niet-strain groep voor het verzuim in 1 of 2 episodes, maar het verzuim in 3 of meer episodes verhoogt met 87% in de strain groep. Wetenschappelijk ondersteuningsprogramma voor de gezondheidsbescherming van de werknemer Eindsverslag ST/02/006, ST/02/007, ST/02/018, ST/011/015, ST/11/016

71.

4a.Percentage mannen met een verzuimduur van 12 dagen of meer ( = perc75), per jaar.

leeftijd


Mannen N

%

O.R.

C.I.

O.R.


9416 2358 2202 2418 2438

25.9 25.9 25.7 27.3 24.9 N.S.

1 0.96 1.05 0.93

(0.85-1.09) (0.93-1.19) (0.82-1.05)

1 1.09 1.15 1.12

(0.94-1.27) (0.99-1.34) (0.96-1.30)


9315 1944 2203 2826 2342

26.0 33.9 28.7 23.8 19.4 <0.001

1 0.85 0.65 0.50

(0.75-0.96)** (0.58-0.73)*** (0.44-0.57)***

1 0.94 0.83 0.65

(0.81-1.10) (0.72-0.97)* (0.56-0.77)***


9136 2111 1538 1137 4350

25.7 31.1 25.0 23.4 23.9 <0.001

1 0.75 0.69 0.70

(0.65-0.86)*** (0.59-0.81)*** (0.63-0.78)***

1 0.74 0.71 0.71

(0.63-0.88)*** (0.59-0.86)*** (0.63-0.81)***


8973 1522 7451

25.9 33.1 24.4 <0.001

1.56 1

(1.38-1.75)***

C.I.

1.38 1

(1.20-1.59)***

Tab 4a Percentage mannen met een verzuimduur van 12 dagen of meer ( = perc75), per jaar. We vinden geen verband tussen demand en verzuimduur bij de mannen. Control is negatief geassocieerd met de totale verzuimduur: in het hoogste quartiel van control vindt men een daling van 35% mannen met een verzuimduur van meer dan 12 dagen ten opzichte van Q1. Hetzelfde ziet men bij de social support: er is een daling tot 29% in de hoogste quartielen ten opzichte van Q1. Tussen strain en verzuimduur vinden we een rechtstreeks verband: 38% meer mannen hebben een verzuimduur van 12 dagen of meer in de strain groep.


72.

4b. Percentage vrouwen met een verzuimduur van 20 dagen of meer ( = perc75), per jaar.

leeftijd


Vrouwen

N

%

O.R.

C.I.


2332 611 546 563 612

24.7 20.9 24.5 25.2 28.1 0.036

1 1.04 1.10 1.28

(0.81-1.33) (0.86-1.40) (1.01-1.62)*

1 1.00 1.08 1.18

(0.74-1.34) (0.80-1.45) (0.88-1.58)


2319 498 512 684 625

24.6 30.7 25.2 23.7 20.2 0.001

1 0.77 0.71 0.58

(0.60-0.99)* (0.56-0.90)** (0.46-0.75)***

1 0.76 0.76 0.61

(0.56-1.03) (0.57-1.00)* (0.45-0.83)**


2245 500 405 274 1066

25.1 30.4 23.0 23.7 23.8 0.022

1 0.76 0.79 0.79

(0.58-1.00) (0.57-1.08) (0.64-0.97)*

1 0.78 0.71 0.83

(0.56-1.09) (0.49-1.05) (0.65-1.07)


2158 370 1788

24.3 33.2 22.4 <0.001

1.72 1

(1.35-2.19)***

O.R.

C.I.

1.44 1

(1.07-1.94)*

Tab 4b. Percentage vrouwen met een verzuimduur van 20 dagen of meer ( = perc75), per jaar. Ook bij de vrouwen zien we geen relatie met demand en de relatie met social support is niet significant na controle met de controlevariabelen. Toch vinden we, zoals bij de mannen, een omgekeerde relatie met control ( een vermindering met 39% van de vrouwen met een verzuim van 20 of meer dagen in Q4 ten opzichte van Q1), en een rechtstreeks verband tussen verzuimduur en strain ( met een stijging van 44% in de strain groep ten opzichte van de niet strain groep).


73.

C.

DISCUSSIE

De resultaten uit voorgaande tabellen laten ons toe onze nulhypothese te bevestigen: het is inderdaad zeer waarschijnlijk dat afwezigheid wegens ziekte beïnvloed wordt door stress op het werk, of door een van zijn bepalende factoren, zoals geformuleerd in het model van Karasek. Natuurlijk is dit onder voorbehoud, de analyses zijn immers nog niet op de gehele steekproef uitgevoerd, we kunnen een selectiebias niet uitsluiten en het verzuim is berekend voor ziekte en arbeidsongevallen samen. In onze analyses hebben we rekening gehouden met enkele socio-economische en biomedische variabelen; in deze eerste analyses zagen we inderdaad dat deze variabelen een rol spelen in het verzuim op het werk. Het is echter zeker dat andere factoren het verband tussen de Karasek variabelen en werkverzuim zouden kunnen beïnvloeden, zoals depressie, locus of control, beroepsklasse, en andere biomedische variabelen. Meer diepgaande analyses kunnen de interacties tussen deze factoren misschien aan het licht brengen. Het aantal wetenschappelijke publicaties over de relatie tussen job stress en werkverzuim is beperkt, terwijl de gepubliceerde studies bovendien een specifieke beroepsgroep betreffen. Een van de rijkdommen van de Belstress studie is niet alleen de grote omvang van de bestudeerde cohorte, maar ook de verscheidenheid aan beroepsgroepen. North (*) beschrijft in een studie van 9072 werknemers van beide geslachten een verband tussen de schalen van Karasek en het werkverzuim; in zijn studie wordt er een onderscheid gemaakt tussen korte afwezigheidsepisodes (<8 dagen) en lange (> 8 dagen); een negatief verband werd geobserveerd tussen demand, control en social support en verzuim (kort en lang), terwijl strain alleen korte verzuimepisodes leek te beïnvloeden bij werknemers in de lagere functies. Wij hebben het verzuim niet in verschillende categorieën van afwezigheidsduur ingedeeld; het zou interessant zijn dat te doen, en misschien kan men een 'cut-off' in de afwezigheidsduur definiëren vanaf wanneer het verzuim significant geassocieerd is met stress op het werk. Al weten we dat er hier nog een ruim onderzoeksterrein ligt, kunnen we toch al de resultaten van onze analyses presenteren, met name dat we een verhoogde incidentie van verzuim vinden bij personen met een lage control en een lage social support, met een verhoogde strain, of het verzuim nu in episodes of in totale duur uitgedrukt is, en dit zoel bij mannen als bij vrouwen. Deze gegevens zijn niet alleen op het niveau van het welzijn van het individu, maar ook op bedrijfseconomisch vlak interessant.


74.

III.2.6. Vergelijking tussen deelnemers met en zonder cardiovasculaire antecedenten. A.

INLEIDING

Zoals reeds aangegeven is het in dit stadium nog niet mogelijk in de Belstress populatie de verschillen na te gaan tussen degenen die geen cardiovasculaire incidenten meemaakten, en zij die dat wel deden. Wat wel al mogelijk is, is diegenen te beschouwen die in het verleden, voordat zij naar het onderzoek kwamen, een of ander cardiovasculair lijden vertoonden. We zullen dit doen in een case-control design.

B.

METHODE

Aan de definitie van een geval met een cardiovasculaire ziekte in de voorgeschiedenis werd voldaan als: - het ECG een Minnesota I, code 1 of 2 vertoonde. - het individu een hospitalisatie wegens myocard infarct, coronaire dilatatie of coronaire bypass vermeldde. Voor elk geval werden er twee controles geselecteerd, gematched voor de werkplaats, voor drie klassen van opleidingsniveau(lager, middel en hoger) en zo dicht mogelijk voor de leeftijd. Beide groepen werden vergeleken voor de volgende variabelen: • De Karasek jobstress variabelen • Erfelijke voorbeschiktheid • Current Health Index • Body Mass Index • Cholesterol • HDL-cholesterol • alcohol • sigaretten roken • ex-roker • locus of control • belangrijkheid van de job • diabetes • depressie schaal • Systolische bloeddruk • Diastolische bloeddruk • Coping schalen: probleemoplossend, vermijdend, sociale ondersteuning


75.

C.

RESULTATEN

Aan de BELSTRESS studie deden 16.335 mannen mee. Er voldeden 451 mannen (2.8%) aan de definitie van positieve cardiovasculaire voorgeschiedenis. Er werden 902 controles geselecteerd. In tabel 1 wordt een overzicht gegeven van de karakteristieken van de gevallen in relatie tot de criteria. Hospitalisatie voor myocard infarct + + + + + + + +

188 41.7

hospitalisatie voor dilatatie

hospitalisatie voor CABG

ECGI 1 or 2

+ + + + + + + + + +

111 24.6

+ + +

+ + +

+ + + + 64 14.2

+ + + + 220 48.8 total

n

%

97 23 11 32 6 12 2 5 57 8 0 0 3 29 166

21.5 5.1 2.4 7.1 1.3 2.7 0.4 1.1 12.6 1.8 0 0 0.7 6.4 36.8

451

% 100

In een eerste analyse werden de verschillen van de gemiddelden gemeten voor de continue variabelen, en werden voor de categorische variabelen de Chi-kwadraten berekend.


76.

In tabel 2 wordt dit voorgesteld. Tabel 2: bivariate analyse verschillen gevallen en controles case

control

p

Positieve anamnese ouders (vader <55, moeder <60) 0.2378 (0 - 2)

0.1274

0.0000

Current Health Index (0 - 13)

4.8725

4.3901

0.0135

Body Mass Index

27.9980

26.8819

0.0000

Cholesterol niveau

229.9659

229.6369

0.8893

HDL cholesterol

45.7845

49.1629

0.0000

Depressie schaal (18 - 54)

26.6923

25.6342

0.0074

Alcohol

1.2167

1.2997

0.1419

Systolische bloeddruk

136.8478

134.0633

0.0036

Diastolische bloeddruk

86.0367

85.2711

0.2090

Sociale ondersteuning op het werk

22.8825

22.5782

0.1853

Job demand

30.2459

30.6475

0.2889

Job control

68.0095

69.0426

0.1664

Locus of control

5.0232

4.8885

0.0806

Aantal sigaretten

19.0968

19.6970

0.6102

Belangrijkheid van het werk (0-10)

5.2164

5.2864

0.6453

Coping: probleemoplossend

7.6179

7.6118

0.9433

Coping: sociale ondersteuning

6.1745

6.0567

0.2144

Coping: vermijding

5.9977

6.0236

0.7583

Ex rokers

239/448 (53.3%)

375/899 (41.7%)

0.00005

Diabetes

42/442 (9.5%) 32/896 (3.6%)

0.0001

Hypertensie (behandeld of > 160/95)

167/450 (37.1%)

234/900 (26.0%)

0.00003

243/450

407/900

0.002

(behandeld of > 140/90)


77.

(54.0%)

(45.2%)

Cholesterol > 250 mg%

125/440 (28.4%)

242/895 (27.0%)

0.5981

< 20 g alc /d

157/360 (43.6%)

351/714 (49.2%)

0.0856

BMI >= 27

266/451 (59.0%)

393/900 (43.7%)

0.0000

Rookt momenteel (incl sigaar, pijp)

160/429 (37.3%)

268/853 (31.4%)

0.0352

We zien dat de verwachte klassieke risicofactoren significant meer aanwezig zijn bij de gevallen in vergelijking met de controles. Bij de gevallen is er een positieve voorgeschiedenis van hart-en bloedvatenlijden bij de ouders, de BMI is hoger, het HDL-cholesterol is lager, de systolische bloeddruk is hoger, er zijn meer ex-rokers in de groep, en ook komt er meer diabetes voor bij de gevallen. Merkwaardig genoeg is het aantal actieve rokers, en de hoeveelheid sigaretten die zij roken niet lager bij de gevallen dan bij de controles, maar zelfs beduidend hoger. De Karasekvariabelen verdelen zich niet significant verschillend over beide groepen, en er is verder geen verschil wat betreft de coping schalen, alcoholgebruik, mate van interne of externe controle, en het belang dat men aan de job hecht.


78.

DISCUSSIE In deze gevallen-controle studie is er geen verschillende verdeling te zien van de Karasek-variabelen over de gevallen en de controles. De mensen die in de gevallen groep zitten, zijn uiteraard geselecteerd, zij maakten een ziekteperiode door, of hun ECG is afwijkend, maar zij herstelden, en gingen opnieuw aan het werk. De bevraging naar stress op het werk vond plaats nadat zij de herstelfase doorlopen hadden. Ofwel is er geen verband tussen de stressvariabelen en cardiovasculair lijden, of veranderden de stressvariabelen bij de mensen die cardiovasculair lijden doormaakten. Alleen de volgende fase van het onderzoek kan hier verder uitsluitsel over geven, dan vergelijken we de mensen die op het moment van de ondervraging nog geen tekens van cardiovasculair lijden hadden, maar deze in de periode van drie à vier jaar volgend op het onderzoek ontwikkelden.


79.

III.3.

BESPREKING EN SAMENVATTING VAN HET EPIDEMIOLOGISCH LUIK

In dit eindrapport worden enkele antwoorden geformuleerd op de origineel gestelde hypothesen; een meerderheid van de gestelde objectieven is bereikt. De resultaten die worden voorgesteld vergen hier en daar nog aanvullende analyses en worden thans in meerdere manuscripten verwerkt om aangeboden te worden aan de redacties van wetenschappelijke tijdschriften. III.3.1. Verdeling en determinanten van de job content questionnaire schalen Aan de hand van het uitgebreide databestand dat werd verzameld in bedrijven uit zeer verscheidene takken van de nijverheid, was het mogelijk de verdeling van de belangrijkste schalen van de JCQ vragenlijst te beschrijven. Deze schalen werden verder geanalyseerd in functie van leeftijd, geslacht, beroepsklasse, taalkader en nijverheidstak. Verdere analyses werden verricht naar verbanden met psychosociale en gedragsvariabelen en met de belangrijkste coronaire risicofactoren. Er werd aangetoond dat de perceptie van jobstress verschilt naargelang beroepsklasse onafhankelijk van leeftijd en scholing in beide geslachten. In de mannelijke studiegroep waar we over een ruim aantal deelnemers beschikken, was verdere analyse mogelijk van het verband tussen jobstress en beroepsklasse in diverse takken van de nijverheid. Daaruit blijkt dat onafhankelijk van leeftijd en scholing, voor eenzelfde beroepsklasse, de jobstress schalen verschillen naargelang de takken van de nijverheid. Uit de voorgestelde resultaten blijkt ook dat de JCQ variabelen sterk verband houden met diverse psychosociale factoren. De relatie met scholing was bekend, reden waarom ook in de meeste andere analyses gestandaardiseerd werd voor het scholingsniveau. Andere interessante vaststellingen zijn de sterke relaties met de depressieschaal, met de schaal van gezondheidsklachten en met de vermoeidheidsschaal. Ook met het gebruik van psychotrope farmaca werden associaties vastgesteld. Deze associaties gaan steeds in dezelfde zin : meer perceptie van psychologische werkbelasting, minder beslissingsvrijheid en een hogere prevalentie van job strain, wanneer de psychologische variabelen ongunstiger uitvallen. Met gedragsfactoren als alcoholverbruik en fysische activiteit werden weinig verbanden gevonden tenzij een hogere beslissingsvrijheid bij actieve personen. De JCQ variabelen bleken geassocieerd te zijn met sommige andere coronaire risicofactoren maar erg sterke associaties lijken dit niet te zijn en de interne consistentie ervan moet verder worden onderzocht.

III.3.2. Verband tussen jobstress en werkverzuim De voorgestelde resultaten met betrekking tot jobstress en werkverzuim hebben betrekking op 1 jaar follow-up van 12.708 deelnemers zodat ze nog als preliminair te aanzien zijn. De waarnemingen zijn echter nu reeds zeer interessant en bevestigen het vermoeden van een verband tussen jobstress en werkverzuim wegens ziekte. In de voorgestelde resultaten werd daarenboven reeds rekening gehouden met andere mogelijke determinanten van werkverzuim zoals leeftijd, scholing, tabakverbruik, burgerlijke stand, familiale last, alcoholverbruik, arteriële hypertensie en overgewicht. Met vrijwel alle constructies van werkverzuim werden significante en onafhankelijke verbanden gevonden waarbij de verschillen in werkverzuim tussen de kwartielen van de jobstress schalen soms zeer substantieel zijn. Vooral een lagere beslissingsvrijheid en een lagere sociale ondersteuning gaat gepaard met significant meer werkverzuim wegens ziekte.

III.3.3. Gevallen-controle studie De resulaten van de gevallen-controle studie laten geen verband zien tussen de prevalentie van coronaire hartziekten en jobstress schalen. Wetenschappelijk ondersteuningsprogramma voor de gezondheidsbescherming van de werknemer Eindsverslag ST/02/006, ST/02/007, ST/02/018, ST/011/015, ST/11/016

80.

In transversaal onderzoek is het soms zeer moeilijk uit te maken, wat eerst komt, de ziekte of de risicofactor. Het is ongetwijfeld zo, dat patiënten die na een coronair incident terug aan het werk gaan, sterk geselecteerd zijn uit de totale patiëntenpopulatie met coronairlijden. Toch moeten de resultaten die we observeren de relatie tussen jobstress en coronaire hartziekten blijven in vraag stellen, wat moet worden gesitueerd in het internationaal kader van deze probleemstelling welke in de inleiding van het rapport werd geschetst. In het arbeidsen organisatiepsychologisch luik van BELSTRESS werd enerzijds gebruik gemaakt van de gegens die werden verzameld met de vragenlijst op individueel niveau en anderzijds van informatie verzameld via gestructureerd interview met subject matter experts (SME).

a)

Variabelen verzameld via de vragenlijst

Voor een overzicht hiervan wordt verwezen naar bijlagen 1, 2, 4 en 6 waarin de verschillende variabelen, items en constructen zijn gedefinieerd.

b)

Variabelen verzameld via de interviews met SME’s

Hierbij gaat het over variabelen die betrekking hebben op de groep. Het voordeel ervan is dat meer objectieve gegevens konden worden verzameld. Meer informatie hierover wordt gegeven in bijlage 6.


81.

IV

ARBEIDS- EN ORGANISATIEPSYCHOLOGISCH LUIK

IV.1.

METHODOLOGIE VAN HET ARBEIDS- EN ORGANISATIEPSYCHOLOGISCH LUIK IV.1.1. Doelstelling van het arbeidsen organisatiepsychologisch luik

Binnen de Belstress-vragenlijst werd reeds veel aandacht besteed aan de verschillende factoren die een invloed kunnen uitoefenen op de perceptie van jobstress. Het arbeidsen organisatiepsychologisch luik stelt als doel zich te verdiepen in de organisationele en de functiegebonden factoren die een invloed uitoefenen op de stressbeleving en haar gevolgen op korte en lange termijn. Om dit beeld zo objectief mogelijk te vormen wordt gebruik gemaakt van de semi-gestructureerde interviews met Subject Matter Experts (SME’s). Dit luik moet het aldus mogelijk maken om naast een subjectieve (cf. De Belstress-vragenlijst) ook een objectieve meting te bekomen van een aantal potentiële organisationele en functiegebonden antecedenten van jobstress en jobstress-reacties.

VI.1. 2. Selectie van de organisaties Na de uitvoering van het epidemiologisch luik van het Belstress-onderzoek werd ad random aan 14 deelnemende organisaties een korte presentatie gegeven waarin het arbeidsen organisatiepsychologisch luik werd toegelicht. Met het oog op een deelname van de helft van de aan Belstress-deelnemende organisaties aan het arbeidsen organisatiepsychologisch luik, werden ad random 14 organisaties benaderd. 12 van de 14 benaderde organisaties stemden toe in een arbeidsen organisatiepsychologisch luik, zodat we een participatiegraad van 85.7% verkregen, ten opzichte van de benaderde organisaties. Onderstaande tabel geeft een overzicht van de deelnemende organisaties aan het epidemiologisch luik met het aantal bestudeerde functies binnen het arbeidsen organisatiepsychologisch luik. Organisatie 100 110 120 130 140 150 170 180 190 200 210 220 500 501 502 503 504 505 506 507 508 509 510 511 Totaal

Aantal bestudeerde functies 4 / / 7 5 / / / / 5 12 7 13 / 11 / 9 / 5 12 / 9 / / 99

Tabel 1: Participatie van de organisaties aan het arbeidsen organisatiepsychologisch luik Wetenschappelijk ondersteuningsprogramma voor de gezondheidsbescherming van de werknemer Eindsverslag ST/02/006, ST/02/007, ST/02/018, ST/011/015, ST/11/016

82.

VI.1.3. Methode Om het bovenstaand onderzoeksdoel te bereiken werden in elke deelnemende organisatie een aantal functies geselecteerd uit de respondenten die reeds deelnamen aan het medisch onderzoek. De selectie van de te onderzoeken functies gebeurde in samenspraak met de organisatie en op basis van de lijst van personeelsleden die deelnamen aan het medisch screeningsonderzoek. Als belangrijkste criteria hierbij gelden: • Elke geselecteerde functiegroep bestaat uit minimaal 15 à 20 subjecten • Elk subject binnen deze functiegroep heeft deelgenomen aan het medisch onderzoek en vulde de Belstress-vragenlijst in. • Elk subject binnen deze functiegroep vervult een zelfde of maximaal gelijkaardige functie op het moment van hun medische onderzoeken. De uiteindelijke selectie van de SME’s gebeurde in overleg met de onderzoeker, de personeelsdienst, het comité Preventie en Bescherming op het Werk (vroeger Comité VGV) en de arbeidsgeneesheer. Een SME is een persoon die binnen de organisatie een expert is op het vlak van de bestudeerde functie (dikwijls de chef) en reeds lang genoeg binnen de organisatie werkt om een beeld te kunnen schetsen van de omgeving waarbinnen de functie wordt uitgeoefend. Concreet vervulde de onderzoeker binnen elke organisatie volgende taken: • Per functie een individueel gesprek heeft met minimaal één chef over de onderzochte functie • Een gesprek houdt met tenminste één SME over de organisatie. De gesprekken kunnen inhoudelijk verrijkt worden door analyse van de bestaande bedrijfsdocumenten (o.a. functiebeschrijvingen) en observatie van de functiehouders tijdens de uitvoering van hun functie in de werkomgeving. In elk gesprek gebeurde de bevraging op een gestandaardiseerde wijze en met behulp van een voorgedrukte gespreksleidraad (zie bijlage). De gespreksleidraad is het resultaat van een literatuurstudie en een vooronderzoek. Elk van de factoren werd bevraagd via de gesprekken met de SME’s en gescoord bipolaire vijfpuntenschalen. Sommige factoren werden besproken met meer dan één SME, afhankelijk van de situatie. Bij elke gegeven score diende de interviewer, indien mogelijk, in de voorziene open ruimte een verantwoording / motivering te schrijven. Dit met het oog op een eventuele latere herscoring. De gemiddelde gespreksduur bedroeg 120 minuten per functie met SME of chef.

IV.1.4. Bestudeerde factoren In de semi-gestructureerde interviews met de SME’s peilt de onderzoeker naar een aantal organisatie- en functiegebonden factoren die de perceptie van jobstress en haar gevolgen beïnvloeden. Onderstaande opsomming biedt een overzicht van de bevraagde factoren. a.

organisatiegebonden factoren 1. Openbare versus niet-openbare instelling 2. Tewerkstellingscijfers over een periode van 3 jaar • Gehele organisatie • Afdeling van de functiehouders 3. Financiële toestand van de organisatie • Gehele organisatie • Afdeling van de functiehouders 4. Organisatieklimaat: sociale ondersteuning • Gehele organisatie • Afdeling van de functiehouders 5. Organisatieklimaat: innovatiegerichtheid • Gehele organisatie • Afdeling van de functiehouders


83.

6.

Organisatieklimaat: respect voor regels en procedures • Gehele organisatie • Afdeling van de functiehouders 7. Organisatieklimaat: doelgericht van de informatiedoorstroming • Gehele organisatie • Afdeling van de functiehouders 8. Relaties vakbond – werkgever • Aard van de relatie • Syndicalisatiegraad 9. Belangrijke wijzigingen in de loop van de voorbije twee jaar • In de organisatie • In de directie omgeving van de werkplek • In de geselecteerde functies 10. Stabiliteit van de organisatie omgeving 11. Formalisatie • Gehele organisatie • Afdeling van de functiehouders b.

Functiegebonden factoren 1. Complexiteit 2. Mogelijkheid om in de functie kennis en vaardigheden te ontwikkelen 3. Autonomie in de eigen functie • Controle uitvoering van de taken • Externe controle t.a.v. de functiehouders • Verlaten van de werkpost • Algemeen 4. Organiserende taken die boven het niveau van de individuele werkplek gaan 5. Afwisseling en volledigheid • Aanwezigheid kort-cyclische taken • Evenwicht moeilijke en gemakkelijke taken • Volledigheid van de functie • Algemeen 6. Onzekerheid 7. Kwaliteit van de werkmiddelen 8. Risico op ongevallen 9. Fysieke omgevingselementen 10. Werkonderbrekingen 11. Concentratie 12. Tijdsdruk 13. Contactmogelijkheden 14. Afhankelijkheid van anderen 15. Verantwoordelijkheid 16. Algemene beoordeling van de stressrisico’s binnen de functie


84.

IV.2. DESCRIPTIEVE BENADERING VAN JOBSTRESS, ANTECEDENTEN VAN JOBSTRESS EN KORTETERMIJN-STRESSREACTIES

IV.2.1.

Beschrijving van de steekproef

IV.2.1.1 De totale Belstress-steekproef Tussen 1994 en 1998 namen 21.419 mannen en vrouwen deel aan de Belstress-studie. De respondenten waren afkomstig uit 24 organisaties verspreid over gans België. Op het moment van het onderzoek waren alle respondenten tussen 35 en 59 jaar oud. Onderstaande tabel 1 geeft volgens geslacht de leeftijd van de respondenten weer onderverdeeld in vijf categorieën. Totaal Leeftijd 35-39 jaar 40-44 jaar 45-49 jaar 50-54 jaar 55-59 jaar Missing Totaal

F 4200 4943 6148 4167 1383 578 21419

Mannen % 19.6 23.1 28.7 19.5 6.5 2.7 100.0

F 3028 3419 4848 3454 1177 409 16335

Vrouwen

% 18.5 20.9 29.7 21.1 7.2 2.5 100.0

F 1172 1524 1300 713 206 169 5084

% 23.1 30.0 25.6 14.0 4.1 3.3 100.0

Tabel 1 : Leeftijd van de Belstress-steekproef, stratificatie volgens geslacht (F = frequentie) ISCO-88 is een internationale classificatie van beroepen ontworpen door het International Labour Office te Genève (1990). Deze classificatie is één van de meest gebruikte standaarden bij statistische analyses van beroepsgroepen. Binnen Belstress werd ook van deze classificatie gebruik gemaakt om verschillende beroepsgroepen te onderscheiden. De conceptuele basis voor ISCO-88 is een piramidale structuur met op het hoogste niveau 10 categorieën ingedeeld in 28 subcategorieën. Om de belangrijkste beroepsgroepen binnen de Belstress-steekproef te identificeren, wordt gebruik gemaakt van deze 10 categorieën (cf. Tabel 2).

ISCO-88 Armed forces Legistators, senior officials and managers Professionals Technicians and associate professionals Clerks Service workers and shop and market sales workers Skilled agricultural and fishery workers Craft and related trades workers

Plant and machine operators and assemblers Elementary occupations Missing Totaal

Totaal F % 3089 14.4 1027 4.8

Mannen F % 2109 12.9 945 5.8

Vrouwen F % 980 19.3 82 1.6

1744 3169

8.1 14.8

1410 2351

8.6 14.4

334 818

6.6 16.1

3845 1248

18.0 5.8

2383 1003

14.6 6.1

1462 245

28.8 4.8

189

0.9

183

1.1

6

0.1

2605 2605

12.2 12.2

2508 2415

15.4 14.8

97 190

1.9 3.7

1274 624 21419

5.9 2.9 100.0

527 501 16335

3.2 3.1 100.0

747 123 5084

14.7 2.4 100.0

Tabel 2 : ISCO-88 van de Belstress-steekproef, stratificatie volgens geslacht Wetenschappelijk ondersteuningsprogramma voor de gezondheidsbescherming van de werknemer Eindsverslag ST/02/006, ST/02/007, ST/02/018, ST/011/015, ST/11/016

85.

Binnen de Belstress-studie wordt niet alleen rekening gehouden met het beroep dat de respondenten uitoefenen maar ook met de genoten opleiding. De tabellen 3 en 4 geven het opleidingsniveau van de Belstress-steekproef weer met respectievelijk enerzijds de stratificatie volgens geslacht en anderzijds volgens leeftijd. Totaal F % 9029 42.2 6495 30.3 5694 26.6

Genoten onderwijs Lager onderwijs Middelbaar onderwijs Hoger onderwijs (universitair & niet-universitair) Missing Totaal

201 21419

Mannen F % 7049 43.2 4618 28.3 4521 27.7

0.9 100.0

147 16335

0.9 100.0

Vrouwen F % 1980 38.9 1877 36.9 1173 23.1 54 5084

1.1 100.0

Tabel 3: Opleidingsniveau van de Belstress-steekproef, stratificatie volgens geslacht

Lager onderwijs Middelbaar onderwijs Hoger onderwijs (universitair & nietuniversitair) Missing Totaal

35-39 F 1115 1500 1574

11 4200

jaar % 26.5 35.7 37.5

0.3 100.0

40-44 F 1839 1704 1370

30 4943

jaar % 37.2 34.5 27.7

0.6 100.0

45-49 F 2934 1818 1368

28 6148

jaar % 47.7 29.6 22.3

0.5 100.0

50-54 F 2207 1016 906

38 4167

jaar % 53.0 24.4 21.7

0.9 100.0

55-59 F 687 321 367

8 1383

jaar % 49.7 23.2 26.5

0.6 100.0

Tabel 4: Opleidingsniveau van de Belstress-steekproef, stratificatie volgens leeftijd Wanneer we verdere analyses willen doen op de gegevens verzameld door de Belstress-studie, volstaat het niet om enkel de beroepsklasse waartoe de respondenten behoren te kennen. Het is belangrijk om weten op welk hiërarchisch niveau binnen de organisatie de respondenten tewerkgesteld zijn. Tabel 5 geeft dit niveau weer volgens geslacht. Totaal Hiërarchisch niveau Chef van chefs Chef van uitvoerders Uitvoerder Specialist Missing Totaal

F 901 3923 12444 3210 941 21419

% 4.2 18.3 58.1 15.0 4.4 100.0

Mannen F 859 3527 8462 2889 598 16335

% 5.3 21.6 51.8 17.7 3.7 100.0

Vrouwen F % 42 0.8 396 7.8 3982 78.3 321 6.3 343 6.7 5084 100.0

Tabel 5: Hiërarchisch niveau van de Belstress-steekproef, stratificatie volgens geslacht De grootste groep van de respondenten (58.1%), zowel bij de mannen (51.8%) als bij de vrouwen (78.3%), vinden we terug bij de uitvoerders. Dit is vrij normaal gezien het feit dat 42.2% van de Belstress-steekproef een lager opleidingsniveau heeft.


86.

IV.1.1.2 De arbeidsen organisatiepsychologische substeekproef Zoals reeds besproken bij de methodologie van het arbeidsen organisatiepsychologisch luik werden uit de totale Belstress-steekproef ad random 99 functiegroepen geselecteerd. Van de erin tewerkgestelde werknemers was het aldus mogelijk om, via gesprekken met de SME’s, aanvullende gegevens in te zamelen over een aantal potentiële organisationele en functiegebonden antecedenten van jobstress. In totaal betrof het 2045 werknemers tussen de 35 en de 59 jaar. Hieronder geven we een beschrijving van volgende kenmerken van deze substeekproef: leeftijd, ISCO 88, opleidingsniveau en hiërarchisch niveau, dit telkens gestratificeerd volgens geslacht en / of leeftijd. Totaal Leeftijd 35-39 jaar 40-44 jaar 45-49 jaar 50-54 jaar 55-59 jaar Missing Totaal

F 447 492 542 377 135 52 2045

Mannen % 21.9 24.1 26.5 18.4 6.6 2.5 100.0

F 321 284 370 273 103 33 1384

Vrouwen

% 23.2 20.5 26.7 19.7 7.4 2.4 100.0

F 126 208 172 104 32 19 661

% 19.1 31.5 26.0 15.7 4.8 2.9 100.0

Tabel 6 : Leeftijd van de Belstress-substeekproef, stratificatie volgens geslacht

ISCO-88 Armed forces Legistators, senior officials and managers Professionals Technicians and associate professionals Clerks Service workers and shop and market sales workers Skilled agricultural and fishery workers Craft and related trades workers Plant and machine operators and assemblers Elementary occupations Missing Totaal

Totaal F % 147 7.2 93 4.5

F 87 85

Mannen % 6.3 6.1

Vrouwen F % 60 9.1 8 1.2

107 285

5.2 13.9

71 232

5.1 16.8

36 53

5.4 8.0

382 160

18.7 7.8

213 123

15.4 8.9

169 37

25.6 5.6

78

3.8

73

5.3

5

0.8

170

8.3

167

12.1

3

0.5

230

11.2

230

16.6

/

/

347 46 2045

17.0 2.2 100.0

61 42 1384

4.4 3.0 100.0

286 4 661

43.3 0.6 100.0

Tabel 7 : ISCO-88 van de Belstress-substeekproef, stratificatie volgens geslacht


87.

Totaal Genoten onderwijs Lager onderwijs Middelbaar onderwijs Hoger onderwijs (universitair & niet-universitair) Missing Totaal

Mannen F % 585 42.3 480 34.7 313 22.6

F 947 690 400

% 46.3 33.7 19.6

8 2045

0.4 100.0

6 1384

Vrouwen F % 362 54.8 210 31.8 87 13.2

0.4 100.0

2 661

0.3 100.0

Tabel 8: Opleidingsniveau van de Belstress-substeekproef, stratificatie volgens geslacht

Lager onderwijs Middelbaar onderwijs Hoger onderwijs (universitair & nietuniversitair)

Missing Totaal

35-39 F 147 188 111 1 447

jaar % 32.9 42.1 24.8

40-44 F 235 172 82

0.2 100.0

3 492

jaar % 47.8 35.0 16.7

0.6 100.0

45-49 F 252 189 101 / 542

jaar % 46.5 34.9 18.6

/ 100.0

50-54 F 210 94 71 2 377

jaar % 55.7 24.9 18.8

0.5 100.0

55-59 F 74 35 26 / 135

jaar % 54.8 25.9 19.3 / 100.0

Tabel 9: Opleidingsniveau van de Belstress-substeekproef, stratificatie volgens leeftijd

Totaal Hiërarchisch niveau Chef van chefs Chef van uitvoerders Uitvoerder Specialist Missing Totaal

F 72 401 1291 175 106 2045

% 3.5 19.6 63.1 8.6 5.2 100.0

Mannen F 71 362 763 153 35 1384

% 5.1 26.2 55.1 11.1 2.5 100.0

Vrouwen F % 1 0.2 39 5.9 528 79.9 22 3.3 71 10.7 661 100.0

Tabel 10: Hiërarchisch niveau van de Belstress-substeekproef, stratificatie volgens geslacht Uit een vergelijking tussen de beschrijvende tabellen van de Belstress-steekproef (verkregen door de Belstress-vragenlijst en het bio-klinisch onderzoek) en de Belstress-substeekproef (verkregen door de semigestructureerde interveiws met de SME’s) kunnen we besluiten dat we te maken hebben met een representatieve substeekproef. De descriptieve statistieken kennen gelijkaardige verdelingen.

IV.2.2. Beschrijving van jobstress Het centrale begrip binnen de Belstress-studie is de mate waarin mensen stress ervaren tijdens de uitvoering van hun job. Binnen onze studie wordt die gepercipieerde stress bevraagd op drie manieren. Enerzijds krijgen de respondenten een algemene vraag die peilt naar hun jobstress-perceptie. Anderzijds wordt de gepercipieerde jobstress bepaald aan de hand van de combinatie van de schalen ‘job demands’ en ‘decision latitude’ van Karasek (1985). Ten derde krijgen we de beoordeling van de Subject Matter Experts (SME’s) over de functie.


88.

IV.2.2.1 Gepercipieerde jobstress: rechtstreeks gemeten Tabellen 11 en 12 tonen de gepercipieerde jobstress van de respondenten volgens geslacht en leeftijd, weergegeven door de respondenten als antwoord op de vraag: ‘In welke mate voelt u zich gestresseerd tijdens uw werk?’.

Gepercipieerde stress Helemaal niet gestresseerd Licht gestresseerd Matig gestresseerd Zeer gestresseerd Missing Totaal

Totaal F % 4024 18.8 7910 36.9 7388 34.5 1673 7.8 424 2.0 21419 100.0

Mannen F % 3294 20.2 6116 37.4 5446 33.3 1169 7.2 310 1.9 16335 100.0

Vrouwen F % 730 14.4 1794 35.3 1942 38.2 504 9.9 114 2.2 5084 100.0

Tabel 11: gepercipieerde jobstress, stratificatie volgens geslacht Uit tabel 11 lezen we af dat de groep vrouwen (48.1%) die matig tot zeer gestresseerd is tijdens het werk groter is dan de groep mannen (40.5%). Na uitvoering van een ANOVA-test blijkt dit verschil statistisch significant te zijn (F = 139.238; p<.001).

Gepercipieerde stress Helemaal niet gestresseerd Licht gestresseerd Matig gestresseerd Zeer gestresseerd Missing Totaal

35-39 jaar F % 671 16.0 1707 40.6 1482 35.3 285 6.8 55 1.3 4200 100.0

40-44 jaar F % 778 15.7 1898 38.4 1782 36.1 408 8.3 77 1.6 4943 100.0

45-49 jaar F % 1182 19.2 2232 36.3 2127 34.6 493 8.0 114 1.9 6148 100.0

50-55 jaar F % 930 22.3 1427 34.2 1385 33.2 348 8.4 77 1.8 4167 100.0

55-59 jaar F % 358 25.9 459 33.2 435 31.5 99 7.2 32 2.3 1383 100.0

Tabel 12: gepercipieerde stress, stratificatie volgens leeftijd Wanneer we tabel 12 bekijken, zien we dat de groep van 40 tot 44 jaar het meeste stress ervaart, 44.4% ervaart matig tot veel stress tijdens het werk. De groep die het minst stress ervaart tijdens het werk wordt gevormd door de 55 tot 59-jarigen, 38.7% is matig tot zeer gestresseerd tijdens de uitvoering van de job. Het verschil bleek met ANOVA statisch significant (F = 12.972; p<.001) voor deze twee groepen. Het verschil in de gepercipieerde stress tussen de andere leeftijdsgroepen werd niet statistisch significant bevonden. Respondenten geven verschillende redenen aan waarom ze jobstress ervaren. Tabel 13 geeft voor de volledige Belstress-steekproef en voor mannen en vrouwen apart de reden van de ervaren jobstress weer.

Jobinhoud Werkrelaties Personeelsbeheer Fysieke belasting Externe werkomstandigheden Overige werkproblemen Externe omstandigheden Socio-economisch Missing Totaal

Totale Steekproef F % 9230 43.1 2835 13.2 1073 5.0 749 3.5 452 2.1 396 1.8 326 1.5 233 1.1 6124 28.6 21419 100.0

Mannen F % 6980 42.7 2005 12.3 827 5.1 521 3.2 393 2.4 306 1.9 255 1.6 190 1.2 4857 29.7 16335 100.0

Vrouwen F % 2250 44.3 830 16.3 246 4.8 228 4.5 59 1.2 90 1.8 71 1.4 43 0.8 1267 24.9 5084 100.0

Tabel 13: Oorzaken van gepercipieerde jobstress, stratificatie volgens geslacht


89.

De tabel toont dat zowel de mannen als de vrouwen de ervaren stress op het werk voor het grootste deel toeschrijven aan de inhoud van de job. Deze trend is meer uitgesproken bij de mannen dan bij de vrouwen. Ook in de andere stresserende factoren is er een verschil tussen mannen en vrouwen. Zo zeggen bijvoorbeeld meer vrouwen dan mannen dat fysieke belasting een oorzaak is van stress. Opvallend zien we dat de derde reden die de respondenten aanhalen het personeelsbeheer van de organisatie is. De verschillen tussen de stresserende factoren bij mannen en vrouwen werden op hun significantie getoetst door middel van ANOVA. Het verschil blijkt significant te zijn op het .05 – niveau (F = 6.150; p = .013). IV.2.2.2 Gepercipieerde jobstress volgens Karasek Vertrekkende van twee schalen maakt Karasek het mogelijk de ervaren stress op het werk te evalueren. De eerste schaal is ‘psychological job demands’. Deze schaal meet in welke mate werknemers psychologisch belast worden tijdens de uitvoering van hun job. De psychologische belasting door het werk wordt geëvalueerd aan de hand van negen vragen, via dewelke een score wordt geconstrueerd gaande van 12 punten (weinig psychologische belasting) tot 48 punten (veel psychologische belasting). De score voor de totale steekproef voor de schaal ‘psychological job demands’ bedraagt 30.99 met een standaarddeviatie (afgekort s.d.) van 6.27. Figuur 1 geeft de verdeling van de scores weer. Figuur 1: Verdeling van de schaal 'psychological job demands' voor de totale steekproef Mannen hebben een significant hogere psychological job demand dan vrouwen (t=-6.31; p<.001). Voor de mannen bedraagt de score voor ‘psychological job demands’ 30.83 (s.d.=6.27) en voor de vrouwen 14

12

Percentage

10

8

6

4

2

45.25

42.00

39.75

38.00

35.00

33.25

31.50

29.00

27.00

25.50

22.00

20.00

15.50

12.00

0

Psych job demands bedraagt deze score 31.48 (s.d.=6.26). Wanneer we de scores voor de verschillende leeftijden bekijken (cf. tabel 14), zien we dat naarmate de leeftijd stijgt, de gemiddelde score op de schaal ‘psychological job demands’ daalt (r=-.067; p<.001).


90.

Gemiddelde score 31.40 31.44 30.90 30.56 29.90 30.99

35-39 jaar 40-44 jaar 45-49 jaar 50-54 jaar 55-59 jaar Totaal

Standaarddeviatie 6.31 6.17 6.35 6.25 6.13 6.27

N 4147 4845 6008 4065 1332 20397

Tabel 14: Gemiddelde scores voor de schaal 'psychological job demands', stratificatie volgens leeftijd De tweede schaal die Karasek gebruikt om de gepercipieerde stress te meten is ‘decision latitude’. Hij definieert deze schaal als ‘de mate waarin werknemers de vrijheid en vaardigheid bezitten om autonoom beslissingen te nemen’. Deze schaal van het Karasek-model werd geëvalueerd aan de hand van twee secundaire schalen. Enerzijds gebruikt Karasek de beslissingsvrijheid (6 vragen) en anderzijds de beslissingsvaardigheid (3 vragen). Via deze vragen wordt een score verkregen van minimum 24 punten (weinig vrijheid en vaardigheid om autonoom beslissingen te nemen) tot maximum 96 punten (veel vrijheid en vaardigheid om autonoom beslissingen te nemen). Voor de totale Belstress-steekproef bedraagt de score op deze schaal 68.34 met een standaarddeviatie van 12.39. Op de onderstaande grafiek zien we de verdeling van de scores voor ‘decision latitude’ voor de volledige proefgroep (cf. Figuur2). 10

Percentage

8

6

4

2

90.00

83.20

77.60

71.20

65.60

60.00

54.40

48.00

42.00

35.20

24.00

0

Decision latitude

Figuur 2 : Verdeling van de schaal 'decision latitude' voor de volledige steekproef (N=20357) Wanneer we de score voor de schaal ‘decision latitude’ uitsplitsen volgens geslacht krijgen we een significant (t=29.32; p<.001) hogere score voor de mannen (m=69.70; s.d.=12.08) dan voor de vrouwen (m=63.89; s.d.=12.35). Tabel 15 geeft de scores voor ‘decision latitude’ weer volgens leeftijd.


91.


Gemiddelde score 68.51 68.25 68.16 68.29 69.22 68.34

Standaarddeviatie 12.46 12.42 12.24 12.46 12.30 12.39

N 4169 4882 6018 4064 1224 20357

Tabel 15: Scores voor de schaal ‘decision latitude’, stratificatie volgens leeftijd Uit de tabel leren we dat de schaal ‘decision latitude’ niet erg veel schommelt wanneer we rekening houden met de leeftijd van de respondenten. De verschillen in de scores op de schaal decision latitude zijn dan ook niet statistisch significant. Op basis van de twee hiervoor gepresenteerde schalen, ‘psychological job demands’ en ‘decision latitude’ is het mogelijk de gepercipieerde jobstress te evalueren. Dit kan echter enkel indien verondersteld wordt dat mensen veel spanning op het werk ervaren indien ze een hoge ‘psychological job demands’ hebben en een lage ‘decision latitude’ hebben. Om dit te bekomen bekijkt Karasek (1979) de proportie subjecten die zich situeren boven de mediaan van de schaal ‘psychologische belasting op het werk’ en onder de mediaan ‘jobcontrol’. Op die manier bekomt hij een bepaalde groep respondenten die zich in de zogenaamde ‘high straingroep’ bevinden. Psychological demands Low High

High

Low-strain Active

Low

Decision latitude

Psychological growth, development of new coping patterns

Passive High-strain Risk of psychological strain and physical illness

Figuur 3: Model 'psychological job demands' en 'decision latitude' volgens Karasek & Theorell (1990) Van de totale Belstress-steekproef bevinden 5213 of 24.3% van de respondenten zich in de high-strain groep. Van de totale groep mannen bevinden 21.5% zich in de strain-groep en voor de totale groep vrouwen vinden we een percentage van 33.5%. 26.1% van deze substeekproef van 5213 high-strainrespondenten bevindt zich in de leeftijdscategorie van 40 tot 44 jaar. De kleinste groep vinden we bij de groep van 55 tot 59 jaar (cf. Tabel 16).


92.

35-39 40-44 45-49 50-54 55-59

jaar jaar jaar jaar jaar

N in high-strain 1077 1291 1499 979 248

% in high-strain 25.6 26.1 24.4 23.5 17.9

Tabel 16 : aantal respondenten in de high-strain groep, stratificatie volgens leeftijd

IV.2.2.3 Jobstress volgens de SME’s Op het einde van het semi-gestructureerd interview (cf. arbeidsen organisatiepsychologisch onderzoeksluik) werd aan de subject matter experts gevraagd in welke mate zij de functie waar ze expert in zijn, beschouwen als stresserend. Er werd een score gegeven van één tot vijf.

Mannen Vrouwen Totaal

Gemiddelde jobstress 3.01 3.32 3.11

Standaarddeviatie 1.14 .95 1.09

N 1384 661 2045

Tabel 17: Gemiddelde stressperceptie volgens SME’s, stratificatie volgens geslacht In tabel 17 zien we dezelfde trend als bij de gemiddelde stressperceptie bij de respondenten zelf gemeten: de mannen ervaren volgens de SME’s minder jobstress dan de vrouwen. Na toetsing door ANOVA bleek dat het verschil in de gemiddelden statistisch significant is (F = 37.859; p<.001).

IV.2.3. De antecedenten van jobstress IV.2.3.1 Situering onderzoeksdoel en theoretisch kader Om de gepercipieerde jobstress te kunnen begrijpen, moeten we nagaan welke antecedenten er een invloed op uitoefenen. In het bijzonder, worden hier met behulp van het conceptueel model van Kahn & Byosière (1992) de organisatorische, functiespecifieke, persoonsgebonden en situatiespecifieke antecedenten van jobstress bestudeerd. Het model geeft aan hoe de antecedenten hun invloed uitoefenen op jobstress en hoe de korte en de lange termijn reacties op de ervaren jobstress ontstaan (cf. supra). Deze onderzoeksdoelstelling wil op een descriptieve manier aantonen welke invloed bepaalde antecedenten hebben op de ervaring van jobstress. Voor elk van de in het model van Kahn en Byosière (1992) vermelde vakken zullen een aantal variabelen worden weergegeven. Binnen deze onderzoeksdoelstelling zal zowel gebruik gemaakt worden van de data verkregen door afname van de Belstress-vragenlijst als van de data verkregen door de interviews met de ‘subject matter experts’ (SME’s). In deze studie zullen we ons beperken tot bivariate analyses enerzijds en wordt jobstress enkel geoperationaliseerd door de rechtstreekse meting (cf. supra). IV. 2.3.2 Organisationele antecedenten Met organisationele antecedenten worden objectief waarneembare kenmerken van de organisatie bedoeld. Deze kenmerken bepalen het klimaat van de organisatie en het klimaat waarin de functiehouder zijn functie dient te vervullen. Deze objectieve kenmerken hebben mogelijk een invloed hebben op de gepercipieerde jobstress door de werknemers.


93.

Relaties vakbond – werkgever In deze studie wordt met syndicale situatie de kwaliteit van de relaties tussen de werkgever en de werknemers bedoeld. Deze verhoudingen kunnen zich karakteriseren door enerzijds een conflictgerichtheid of anderzijds door een meer coöperatieve houding van de betrokken partijen. Tetrik & Fried (1993) stellen vast dat in de stressliteratuur aspecten van relatie vakbonden-werkgevers over het hoofd worden gezien. Zij pleiten dan ook voor het systematisch betrekken van het ‘labour relations climate’ in onderzoek naar jobstress. Het blijken vooral Bluen en Barling te zijn die belangrijke inspanningen hebben geleverd in het onderzoek naar de relatie tussen jobstress en ‘industrial relations’ (afgekort IR).Literatuur omtrent de invloed van de kwaliteit van de relatie vakbond-werkgever concentreert zich voornamelijk rond stress ten gevolge van rechtstreekse actieve betrokkenheid in het IR-proces: vakbondsafgevaardigden, vertegenwoordigers van het management, stakers (Kelloway, Barling & Shah, 1993; ). Bluen & Barling (1988) onderscheiden 4 stressgerelateerde aspecten van de relatie vakbondenwerkgevers: 1. 2. 3. 4.

Het tot stand brengen van de verhouding tussen beide partijen Het gezamenlijk besluitvormingsproces Het implementeren van de overeenkomst Arbeidsconflicten.

Centraal zowel in de stresstheorie als in de IR-theorie staan concepten als verandering en conflict. Vandaar dat kan verwacht worden van werknemers die actief betrokken zijn bij het IR-proces, de prevalentie tot het ontwikkelen van stresssymptomen hoog is (Bluen & Barling, 1988). Bluen & Jubiler-Lurie (1990) constateerden een verhoging van angstreacties en bloedruk na de onderhandelingen. Een negatief gepercipieerde stress bij de IR-onderhandelingen leidde tot een verslechtering in de algemene psychologische well-being: Kelloway, Barling & Shah (1993) kwamen in een onderzoek bij 20 werknemers, actief betrokken bij relaties vakbonden-werkgevers, tot de conclusie dat stress ten gevolge van IR een negatieve invloed had op stemming en jobsatisfactie. Onderzoek dat de invloed probeert na te gaan van IR niet alleen op de direct betrokkenen, maar op de gehele organisatie blijkt zeldzaam te zijn. Shirom (1982) wijst op een spillover effect waarbij de vijandigheid tussen werkgever en vakbond zich ook blijkt te uiten in de periode na een staking en zich manifesteert onder de vorm van een productiviteitsdaling en sabotagepraktijken. Wood & Pedler (1978) concluderen dat stakingen niet enkel stress veroorzaken voor de stakers maar ook voor de niet-stakers. Er blijkt dus wel evidentie te zijn voor het feit dat de kwaliteit van de IR een invloed kan hebben op de arbeidsbeleving van niet enkel de direct bij de IR betrokken werknemers, maar ook op de andere leden van de organisatie; en dit niet enkel tijdens de periodes van arbeidsconflict, maar ook daarbuiten. In een aantal onderzoeken wordt de kwaliteit van de IR, en meer bepaald de sociale ondersteuning van de arbeiders door de vakbond, als modererende variabele in de analyse betrokken (o.a. Bluen & Edelstein, 1993). In de terminologie van het model van Kahn & Byosière (1992) wordt de kwalitiet van de IR hier behandeld als een karakteristiek van de situatie, waarbij de vakbonden worden gezien als een bron van sociale ondersteuning. Vraag blijft uiteraard in hoeverre het IR-klimaat moet worden gezien als een antecedent van gepercipieerde stress of als gevolg van gepercipieerde stress. Kochan (1980) vond dat de voornaamste reden waarom werknemers bij een vakbond aansluiten, dient te worden gezocht in een negatieve perceptie van de werkomgeving. Hieruit blijkt dat de syndicale variabelen kunnen worden beschouwd als consequenten van stressperceptie. Bluen & Barling (1988) wijzen er echter op dat juist het lidmaatschap van een vakbond de werknemer confronteert met een aantal stresserende aspecten, zoals het inboeten aan autonomie en individualiteit (Kochan, 1979). Als hypothese formuleerden we in de Belstress-studie: ‘In een organisatie met een conflictgerichte relatie tussen werkgever-werknemers zullen de organisatieleden het meeste jobstress rapporteren’. De relatie vakbond – werkgever werd nagegaan via semi-gestructureerde interviews met de Subject Matter Experts. De scores van 1 (= overlegrelatie) tot 5 (= conflictrelatie) geven de aard van de relatie aan. Tabel Wetenschappelijk ondersteuningsprogramma voor de gezondheidsbescherming van de werknemer Eindsverslag ST/02/006, ST/02/007, ST/02/018, ST/011/015, ST/11/016

94.

18 geeft weer hoe de onderzochte organisaties zich verhouden tot de vakbonden en in welke mate de respondenten jobstress ervaren.

1 2 3 4 5 Totaal

Gemiddelde jobstress 2.40 2.26 2.33 2.57 / 2.31

Standaarddeviatie

N

.87 .85 .86 .87 / .86

226 1338 224 140 / 1928

Tabel 18: Gemiddelde gepercipieerde jobstress volgens de aard van de relatie tussen vakbond en werkgever We zien, conform aan onze hypothese, dat de groep die het meeste stress ervaart tijdens het werk ook de groep is waar de relaties met de vakbond en de werkgever eerder op een conflictueuze manier verlopen. Door ANOVA werd aangetoond dat het verschil in jobstress-perceptie tussen de groepen statistisch significant is (F = 6.799; p<.001). Opvallend is ook dat binnen de organisaties waar de verstandhouding tussen de vakbonden en de werkgever goed verloopt ook een vrij hoge jobstress-perceptie kent. Formalisatie van de organisatie Met formalisatie wordt bedoeld de mate waarin de organisatie in het bezit is van officieel vastgelegde, meestal geschreven afspraken, taak- en verantwoordelijkheidsverdelingen, procedures en regels, onafhankelijk van het feit of deze in de realiteit gevolgd worden of niet, onafhankelijk van hun kwaliteitsgehalte en van de mate van beschikbaarheid voor de werknemers. Kahn & Byosière (1992) wijzen in hun literatuuroverzicht op het feit dat onderzoek naar de invloed van formalisatie op werkstressoren weinig consistente gegevens heeft opgeleverd. Het meest consistente gegeven in deze onderzoeken is volgens hen de negatieve relatie tussen formalisatie binnen de organisatie en gepercipieerde jobstress. Summers, DeCotiis & DeNisi (1995) vinden in hun onderzoek geen relatie tussen formalisatie binnen de organisatie en gepercipieerde jobstress. Uit een onderzoek van Gaines & Jermier (1983) bij politiediensten blijkt dat formalisatie niet is gerelateerd aan emotionele uitputting. Zij vinden echter wel een verband tussen een rigide regelgeving en uitputting. In een zelfde lijn ligt het onderzoek van Arches (1991) dat wijst op een negatieve invloed van bureaucratisering op jobsatisfactie. Rousseau (1978) vond een negatieve relatie tussen vier structurele afdelingskenmerken, waaronder formalisatiegraad van de afdeling. Naast de formalisatiegraad bleken ook het aantal hiërarchische niveaus , de grootte van de afdeling en de decentralisatiegraad een rol te spelen. In een onderzoek bij 460 leerkrachten in het secundair onderwijs komt Arney (1988) tot de conclusie dat de formalisatie in combinatie met locus of control één van de predictoren voor jobstress vormt. Als algemene hypothese formuleerden we binnen Belstress: ‘In een laag geformaliseerde organisatie wordt het minste jobstress gerapporteerd’. Door semi-gestructureerde interviews werd op basis van een aantal subvragen rond functiebeschrijvingen, beoordelingsrapporten, regels en procedures, enz. een totaalscore gevormd die de formalisatiegraad van de organisatie weergeeft. Eén betekent zwakke formalisatie en vijf betekent een sterke formalisatie.


95.

Gemiddelde jobstress / 2.08 2.39 2.39 2.35 2.31

1 2 3 4 5 Totaal

Standaarddeviatie / .86 .85 .90 .80 .86

N / 460 722 271 553 2006

Tabel 19: Gemiddelde gepercipieerde jobstress volgens de graad van formalisatie Na toepassing van ANOVA en een post hoc test van Tuckey werd aangetoond dat werknemers tewerkgesteld in laag geformaliseerde minder jobstress ervaren dan werknemers uit middelmatig of hoog geformaliseerde organisaties (F=14.227; p<.001) (cf Tabel 19). Dit is overeenkomstig onze hypothese. Opvallend hierbij is dat jobstress niet varieert met het middelmatig versus hoog geformaliseerd zijn van de organisatie. Figuur 4 maakt dit nog duidelijker.

2.5

Gepercipieerde jobstress

2.4

2.3

2.2

2.1

2.0 2

3

4

5

Formalisatie organisatie Figuur 4: Formalisatiegraad van de onderneming en gepercipieerde jobstress (N=2006)

Financiële toestand Eén van de wellicht meest objectieve organisationele antecedenten is de financiële situatie van de organisatie. In de literatuur rond jobstress wordt de financiële prestatie van de organisatie als mogelijke stressor naar voor geschoven. De empirische evidentie hiervoor is echter beperkt. Sutton (1990) besluit dat slechts beperkte, maar consistente kwalitatieve onderzoeksgegevens voor handen zijn, die toelaten een relatie tussen financiële prestatie en gepercipieerde jobstress bij werknemers te veronderstellen. Binnen de Belstress-studie werd dan ook geen a priori hypothese geformuleerd over de relatie tussen financiële situatie en jobstress. Wetenschappelijk ondersteuningsprogramma voor de gezondheidsbescherming van de werknemer Eindsverslag ST/02/006, ST/02/007, ST/02/018, ST/011/015, ST/11/016

96.

Aangezien bij de gepercipieerde jobstress de respondent zijn huidige stresservaring weergeeft, zal ook bij de financiële situatie van de organisatie rekening gehouden worden met de huidige financiële toestand van de organisatie. Eén betekent een zeer slechte financiële situatie en vijf betekent een zeer goede financiële situatie. Hierbij werd ondermeer gekeken naar de verhouding cash flow ten opzichte van omzet enerzijds en de relatie tussen inkomsten en uitgaven anderzijds. Gemiddelde jobstress / 2.50 2.39 2.24 / 2.29

1 2 3 4 5 Totaal

Standaarddeviatie

N

/ .85 .85 .85 / .86

/ 141 239 1276 / 1656

Tabel 20: gepercipieerde jobstress en de financiële situatie van de organisatie In tabel 20 zien we duidelijk dat een betere financiële situatie een lagere perceptie van jobstress met zich meebrengt (F = 7.919; p<.001). Correspondentie-analyse van enkele organisationele factoren Vooral door middel van het arbeidsen organisatiepsychologisch luik werden gegevens verzameld omtrent de organisationele antecedenten van jobstress. Het zijn deze antecedenten van jobstress die in deze paragraaf zullen behandelen. Om de assen te kunnen benoemen die belangrijk zijn bij het onderzoek naar de organisationele antecedenten van jobstres voeren we een correspondentie-analyse van Faverge, ook de ABC-methode genoemd, uit. Deze methode is gebaseerd op de euclidische afstand tussen twee elementen. Meer bepaald binnen de Belstress-studie, de organisaties en de organisationele antecedenten. Het geheel van deze organisaties en organisationele antecedenten zal weergegeven worden als punten binnen een wel bepaalde ruimte en wel op die manier dat de visuele afstand tussen de organisaties en de organisationele antecedenten een quasi juiste benadering geeft van de reële afstand tussen de organisaties en de organisationele antecedenten. De kwaliteit van de schatting voor de ruimte bepaald door twee of drie dimensies wordt weergeven aan de hand van het percentage verklaarde variantie. De gebruikte organisationele antecedenten zijn: • • • • • • • • •

De huidige financiële situatie van de organisatie (fim) De evolutie van de financiële situatie gedurende de drie voorbije jaren (fie) De sociale ondersteuning (soo) De innovatiegerichtheid (ino) Het respecteren van regels en voorschriften (rro) De informatiedoorstroming (ido) De realties tussen de vakbonden en de werkgever (vwa) Veranderingen binnen de organisatie (wij) De formalisatiegraad (for).

Andere organisationele antecedenten als tewerkstellingscijfers, soort organisatie, stabiliteit van de omgeving werden niet in de analyse opgenomen omdat er te veel ontbrekende waarden zijn.


97.

De uitgevoerde ABC-methode met de organisaties en de negen voornoemde organisationele antecedenten verklaren een variantie van 54.34% binnen een twee-assen-stelsel. De ruimtelijke positionering van assen, die de organisationele antecedenten weergeven, stelt ons in staat de polen van die assen te benoemen. Meer bepaald, de polen van de assen geven de cultuur van de organisaties weer. De vier benoemde polen zijn: • • • •

De aandacht voor de middelen (vooral de formalisatiegraad en de informatiedoorstroming springen hier naar voor), De aandacht voor het doel (de financiële aspecten zijn uitermate goed) De aandacht voor de arbeidssituatie (het respect voor regels en sociale ondersteuning komen hier sterk naar voor) De aandacht voor verandering (de veranderingen en de innovatiegerichtheid zijn hier belangrijk)

Figuur 5 geeft het resultaat van de ABC-methode. De organisaties werden weergegeven als XXX in de figuur om de anonimiteit van het Belstress-onderzoek te kunnen garanderen.


98.

-27.6017 -17.8095 -8.0173 1.7750 11.5672 21.3594 .*..............*..............*..............*..............*..............*........ 24.7579* Attention aux moyens . . . . . . . . for . 19.3622* . . . . . . . . . 13.9665* XXX . . . . XXX ido . . XXX . . XXX. 8.5708*BXL . . . . XXX . . . . . 3.1750* soo XXX ino . . . Attention à ce . qui est en place *** Attention au . vwa mouvement -2.2207* . . rro . . . . wij . . XXX . -7.6164* XXX . . . . . . . . XXX . -13.0121* XXX . . . . fie fim . . . . . -18.4078* . . . . . . . . . -23.8035* XXX . . . . . . Attention à la fin . . . .*..............*..............*..............*..............*..............*........ -27.6017 -17.8095 -8.0173 1.7750 11.5672 21.3594 Figuur 5: Correspondentie-analyse Wetenschappelijk ondersteuningsprogramma voor de gezondheidsbescherming van de werknemer Eindsverslag ST/02/006, ST/02/007, ST/02/018, ST/011/015, ST/11/016

99.

De vraag naar de relatie tussen een zekere organisatiecultuur en de dimensies van Karasek (decision latitude, psychological job demands en social support) dient hier zeker gesteld te worden. Wanneer we de organisaties uit de ABC-methode confronteren met de dimensies van Karasek, krijgen we volgende resultaten: • • • •

Decision latitude in functie van de organisatie: significant verschil (F = 71.486;p < .000); Psychological job demands in functie van de organisatie: significant verschil (F = 46.932;p < .000); Sociale ondersteuning van de oversten in functie van de organisatie: significant verschil (F = 22.196; p < .000); Sociale ondersteuning in functie van de organisatie: significant verschil (F = 9.040; p < .000).

Om een grondigere studie te kunnen uitvoeren van de relatie tussen de organisatiecultuur en de dimensies van Karasek worden de organisaties uit de analyse (cf. de ABC-methode) gehergroepeerd. Groep 1: gerichtheid op de middelen Groep 2: gerichtheid op verandering Groep 3: gerichtheid op het doel Groep4: afwisselende gerichtheid op het doel en op de arbeidssituatie Groep5: gerichtheid op de arbeidssituatie Een ANOVA analyse confronteert de scores op de dimensies van Karasek met de hergroepering van de organisaties volgens hun cultuur. De resultaten van de ANOVA illustreren het verschil tussen de scores op de Karasek-dimensies wanneer rekening wordt gehouden met de cultuur van de organisatie. Decision latitude: significant verschil (F = 66.425; p < .000); Psychological job demands: significant verschil (F = 15.492; p < .000); Sociale ondersteuning door de oversten: significant verschil (F = 60.350; p < .000); Sociale ondersteuning door de collega’s: significant verschil (F = 12.264; p < .000). Wanneer we in figuur 61 kijken naar de z-scores voor de Karasek-dimensies dan kunnen we het volgende concluderen: De cultuurgroep 1 (aandacht voor middelen) en de cultuurgroep 5 (aandacht voor de arbeidssituatie) hebben een zwakke decision latitude en de scores op de andere dimensies van Karasek zijn nog zwakker. De cultuurgroep 2 (aandacht voor verandering) geeft een eerder omgekeerd beeld: de schaal decision latitude scoort hoger dan de andere Karasek-dimensies. Karasek beschrijft deze cultuur als niet echt dwingend. De cultuurgroep 3 (aandacht voor het doel) zal volgens Karasek nog minder dwingend overkomen dan cultuurgroep 2. In figuur 6 zien we dan ook dat het verschil tussen decision latitude en psychological job demands groter is dan in cultuurgroep 2 . De cultuurgroep 4 (aandacht voor het doel en aandacht voor de arbeidssituatie) geeft de meest zwakke decision latitude weer met daarnaast ook een zwakke psychological job demands. Ook de sociale ondersteuning van zowel de collega’s als de oversten scoren hier zeer laag.

1

ZLAT = z-score van decision latitude; ZDEM = z-score psychological job demands; ZSUP = z-score social support oversten & ZCOW = z-score social support collega’s. Wetenschappelijk ondersteuningsprogramma voor de gezondheidsbescherming van de werknemer Eindsverslag ST/02/006, ST/02/007, ST/02/018, ST/011/015, ST/11/016

100.

Moyennes réduites

,3 ,2 ,1 0,0 -,1 ZLAT

-,2

ZDEM -,3

ZSUP

-,4

ZCOW 1

2

3

4

5

Culture d'entreprise Figuur 6: z-scores van de dimensies van Karasek in functie van de hergroepering van de organisaties op basis van de organisatiecultuur

IV.2.3.3 Jobstressoren De concepten die Kahn en Byosière in dit vak aanhalen verwijzen naar functiegebonden factoren die jobstress kunnen uitlokken bij de werknemer. Het gaat hier vooral om concrete functiekenmerken die de functiehouder als stresserend kan ervaren en op die manier kunnen leiden tot jobstress. Het grootste deel van de variabelen die als objectieve jobstressor erkent worden, werden gemeten door middel van de semi-gestructureerde interviews met de subject matter experts (SME’s). Voor een beperkt aantal variabelen gebeurde de data-inzameling door middel van de individuele vragenlijsten (werkschema, hiërarchisch niveau, rolambiguïteit en people-things-data). Werkschema De respondenten in de Belstress-steekproef zijn afkomstig uit verschillende systemen wat betreft het werkschema. Onderstaande tabel geeft voor de totale populatie en voor mannen en vrouwen afzonderlijk weer hoe de verdeling is over de verschillende werkschema’s.


101.

Totaal Altijd nacht Altijd overdag 2-ploegenstelsel (vroeg–laat) 3-ploegenstelsel (nacht–ochtend–namiddag) 3-ploegenstelsel (nacht-namiddag-ochtend) Ander systeem Missing Totaal

Mannen F % 269 1.7 11078 68.7 1253 8.3

Vrouwen F % 72 1.4 4247 83.5 236 4.6

F 341 15325 1589

% 1.6 71.5 7.4

215

1.0

189

1.2

26

0.5

1002

4.7

984

6.0

18

0.4

2650 297 21419

12.4 1.4 100.0

2254 208 16335

13.8 1.3 100.0

396 89 5084

7.8 1.8 100.0

Tabel 21 : Werkschema, stratificatie volgens geslacht In tabel 21 zien we dat binnen de Belstress-steekproef de grootste groep (71.5%) altijd overdag werkt. Om op de vraag te kunnen antwoorden of er een verschil is tussen mensen die steeds overdag werken en mensen die in een ander werkschema zitten, bekijken we de gemiddelde scores wat de stress-perceptie betreft volgens werkschema. Voor deze analyse zal alleen de totale Belstress-steekproef in beschouwing genomen worden omdat het aantal respondenten bij een verdere opsplitsing in sommige groepen te klein wordt.

Altijd nacht Altijd overdag 2-ploegenstelsel (vroeg–laat) 3-ploegenstelsel (nacht–ochtend–namiddag) 3-ploegenstelsel (nacht-namiddag-ochtend) Ander systeem Totaal

Gemiddelde stressperceptie 2.00 2.39 2.13

N 336 15137 1553

2.13

210

2.08

997

2.20 2.32

2610 20843

Tabel 22 : Gemiddelde scores stressperceptie volgens werkschema Uit de gemiddelde scores wat de gepercipieerde jobstress betreft lezen we af (cf. tabel 22) dat mensen die in een vast dagstelsel werken meer jobstress ervaren dan mensen die tewerkgesteld zijn in eender welk ander type van werkschema (F=68.614; p<.001). Vanuit het stress oogpunt bekeken , suggereert dit resultaat dat noch permanente nachtdienst noch roterende arbeidsstelsels per definitie te vermijden werktijden zijn. Hiërarchisch niveau Voor sommige werknemers is het leidinggeven over anderen een mogelijk bron van stress. Deze negatieve reactie op een leidinggevende hiërarchische positie kan verschillende redenen hebben: de ondergeschikten zijn niet in staat om de opgedragen taken uit te voeren, de chef heeft geen vertrouwen in het kunnen van de ondergeschikten, enz. (Kolowsky, 1998).


102.

Tabel 23 geeft de hiërarchische positie weer van de Belstress-steekproef, met daarbij in welke categorie qua stressperceptie de respondenten zich bevinden.

Helemaal niet gestresseerd Licht gestresseerd Matig gestresseerd Zeer gestresseerd Missing Totaal

Chef van chefs F % 102 11.3 315 390 79 15 901

35.0 43.3 8.8 1.7 100.0

Chef van uitvoerders F % 536 13.7 1472 1527 336 52 3923

37.5 38.9 8.6 1.3 100.0

Uitvoerder F % 2670 21.5 4628 4014 951 181 12444

37.2 32.3 7.6 1.5 100.0

Specialist F % 559 17.4 1196 1174 246 35 3210

37.3 36.6 7.7 1.1 100.0

Tabel 23: gepercipieerde jobstress, stratificatie volgens hiërarchisch niveau In tabel 23 kunnen we aflezen dat de grootste groep zeer gestresseerden zich bevindt bij de hiërarchische positie ‘chef van chefs’ (8.8%), op de voet gevolgd door ‘chefs van uitvoerders’ (8.6%). De grootste groep niet-gestresseerden vinden we terug bij de ‘uitvoerders’ (21.5%). Uit tabel 23 kunnen we dus vermoeden dat de hiërarchische positie die een werknemer uitvoert wel degelijk een invloed zal hebben op de stressperceptie van die werknemer. Een statistisch significant verschil tussen leidinggevenden (chef van chefs en chef van uitvoerders) en niet-leidinggevenden (uitvoerders en specialisten) werd niet gevonden. Wel ervaren ‘chefs van uitvoerders’ significant meer jobstress dan de ‘uitvoerders’ zelf (F = 51.424; p< .001). Rolambiguïteit Als psychosociale variabele binnen de jobstressoren halen we hier rolambiguïteit aan. Deze werd gemeten aan de hand van volgende stelling in de vragenlijst: ‘Op het werk is het mij dikwijls onduidelijk wat ik moet doen.’ Hoe hoger de respondenten scoren op deze vraag, hoe groter de rolambiguïteit is binnen hun job. De factoren die te maken hebben met de rol van mensen binnen een bedrijf werden voor het eerst in verband gebracht met jobstress door Caplan et al. (1975). Een onderzoek door Summers, De Cotiis en De Nisi (1995) en de uitvoering van een padanalyse op de verkregen data toonde echter aan dat het verband tussen gepercipieerde jobstress en rolambiguïteit niet zo vanzelfsprekend is. Binnen het Belstress-onderzoek bleek de rolambiguïteit een statistisch significante rol te spelen bij de perceptie van jobstress. Een ANOVA wees uit dat respondenten met een grote ambiguïteit binnen hun functie significant meer stress ervaren dan degenen die weinig ambiguïteit kennen binnen hun functie (F = 143.399; p<.001). People – things – data Binnen organisaties werken mensen niet altijd met dezelfde zaken. Vandaar het people-things-datavraagstuk waarin wetenschappers zich afvragen of werknemers nu wel met mensen, gegevens en / of dingen werken tijdens de uitvoering van hun job (Fine, 1989). Tabel 24 geeft weer waar de respondenten horen in het people-things-data-vraagstuk en in welke mate zij stress ervaren tijdens de uitvoering van hun werk.


103.

Mensen Gegevens Dingen Mensen & gegevens Mensen & dingen Gegevens & dingen Mensen, gegevens & dingen

Gemiddelde stress 2.36 2.40 2.08 2.46 2.11 2.24 2.27

Standaarddeviatie .87 .87 .90 .83 .86 .83 .87

N 3973 1924 1990 5872 1887 372 4417

Tabel 24: Gemiddelde stressperceptie volgens people-things-data In tabel 24 zien we dat de gemiddelde stress-score het hoogste is bij de groep respondenten die vooral werken met mensen en gegevens. Mensen die uitsluitend met dingen werken zeggen het minste stress te ervaren. Het verschil in de scores tussen de groepen blijkt statistisch significant te zijn na uitvoering van ANOVA (F= 77.528; p<.001). Tijdsdruk Tijdsdruk definiëren we in onze studie als de hoeveelheid werk die werknemers binnen een bepaalde tijdsspanne dienen te presteren. Het is dan ook synoniem voor de ervaren kwantitatieve werkbelasting in de job. In dit verband wordt in de literatuur gewezen op de relatie tussen een te hoge tijdsdruk of kwantitatieve werkbelasting en distress. Zo wordt in verschillende studies een duidelijke relatie gevonden tussen een kwantitatieve overbelasting en burnout (Himle, Jayaratne & Thyness, 1989; Kaufman & Beehr, 1989). Dit is eveneens het geval bij meer specifieke groepen zoals managers (Dolan, 1995). De druk die uitgaat van een kwantitatieve overbelasting kan resulteren in de noodzaak een overmatig aantal uren te presteren, wat een additionele bron van stress is (Hurell et al., 1988). Een onderzoek bij 1757 vooral white-collar workers (67% mannelijk) toont aan dat bij nonsupervisory employees, subjectieve werkbelasting positief gerelateerd was met 2 dimensies van burnout: fysieke vermoeidheid en cognitieve burnout (Frohlinger & Shirom, 1993). Zowel fysieke als mentale belasting, met andere woorden teveel te doen hebben, is een potentiële bron van stress. Verschillende studies tonen aan dat het stressniveau vermeerdert als de deadlines dichterbij komen (Friedman et al., 1958). Door French en Caplan (1970) werd een associatie tussen objectieve, kwantitatieve overbelasting en het roken van sigaretten, een risicofactor met betrekking tot coronaire hartziektes en kanker, vastgesteld. Een onderzoek bij 204 leraars in het middelbaar onderwijs in Australië toont aan dat de ervaren werkbelasting een directe invloed heeft op het ervaren van stress (Smith & Bourke, 1992). In een internationale studie uitgevoerd in de U. S. A. vond Margolis et al. (1974) dat kwantitatieve overbelasting significant gerelateerd was aan een aantal symptomen of indicators van stress – slechte motivatie, lage zelfwaarde, absenteïsme en alcoholmisbruik. French & Caplan (1973) stellen dat zowel kwantitatieve als kwalitatieve belasting leiden tot verschillende psychologische en fysiologische symptomen: job dissatisfactie, jobspanningen, verminderde zelfwaardering, een hoog cholesterolgehalte, een verhoogde hartslag, huidaandoeningen en het roken van meer sigaretten. Belasting blijkt significant te correleren met gezondheidsproblemen zoals hoge bloeddruk, spanning en depressie (Brooke, 1986).


104.

Meer recent kwamen Fox, Dwyer & Ganster (1993) tot de vaststelling dat mentale belasting en jobeisen significant gecorreleerd waren met bloeddruk en cortisol niveau. Deze variabelen hebben een direct effect op jobstress. Algemeen gezien stelt Gaillard (1993) dat high workload gezien moet worden als een belangrijke maar niet kritische factor in de ontwikkeling van stress symptomen. Als algemene hypothese formuleren we dan ook dat naarmate werknemers onder hogere tijdsdruk moeten werken of een hogere kwantitatieve werkbelasting ervaren er meer jobstress zullen rapporteren. Binnen het Belstress-project werd tijdsdruk nagegaan aan de hand van een objectieve beoordeling van een Subject Matter Expert via een semi-gestructureerd interview. Er werd ondermeer gepolst naar de mate waarin er onder tijdsdruk wordt gewerkt, de mate waarin sneller dan normaal moet worden gewerkt om het werk af te krijgen en de mate waarin officiële pauzes worden gemist door te hoge werkdruk. Tabel 25 geeft de beoordeling van de SME weer in combinatie met de zelfgerapporteerde stress. Eén betekent dat er een lage tijdsdruk is en vijf betekent een hoge tijdsdruk.

1 2 3 4 5 Totaal

Gemiddelde jobstress 2.05 2.24 2.32 2.36 2.63 2.31

Standaarddeviatie .80 .83 .87 .86 .81 .86

N 303 364 644 442 236 1989

Tabel 25: Gemiddelde jobstress en tijdsdruk


105.

In tabel 25 zien we dat de gepercipieerde jobstress significant stijgt met de tijdsdruk binnen de werksituatie (F = 16.478; p<.001). Figuur 7 geeft deze trend weer voor mannen en vrouwen afzonderlijk. 2.8

Gepercipieerde stress

2.6

2.4

2.2

Geslacht

2.0

Mannen 1.8

Vrouwen 1

2

3

4

5

Tijdsdruk Figuur 7: Tijdsdruk en gepercipieerde stress, stratificatie volgens geslacht In beide geslachtsgroepen stellen we vast dat de gepercipieerde jobstress stijgt naarmate de tijdsdruk waaronder moet gewerkt worden, verhoogt. Deze resultaten zijn volledig conform aan onze verwachtingen. Autonomie binnen de eigen functie In tal van studies wordt een lage job autonomie verondersteld een intra-organisationele variabele te zijn die significant bijdraagt tot distress (Burke & Richardson, 1990; Caplan et al., 1975; Hendrix, 1985). Zo stelt Spector (1988) dat autonomie positief gerelateerd is aan een aantal ‘job incubent outcomes’, waaronder werksatisfactie. Spectors (1988) meta-analyse van 88 studies met betrekking tot autonomie en participatie op het werk, toont aan dat een hoge mate van ‘perceived control’ geassocieerd kan worden met een hoge jobsatisfactie, betrokkenheid en motivatie, en een lage mate van somatische symptomen, emotionele distress, role stress, absenteïsme en turnover. Volgens Blegen (1993) bestaat er een duidelijke relatie tussen de mate van autonomie en locus of control enerzijds en jobsatisfactie anderzijds. Zo toont een onderzoek bij 275 social workers aan dat ‘perceived lack of autonomy’ negatief bijdroeg tot burnout (Arches, 1991). Volgens de WEBA-methodiek heeft autonomie te maken met de vraag of de functievervuller een aantal werkaspecten zelf kan variëren. Bij autonomie gaat het met name over de mogelijkheid van de werknemer om zelf het werktempo, de werkplek, de werkvolgorde en de werkmethode te bepalen. Een Belangrijk aspect van autonomie is de mogelijkheid om problemen die tijdens het werk ontstaan, zelf op te lossen door te overleggen met collega’s. De functie moet dan ook voldoende organiserende taken bevatten. Steptoe & Apples (1989) onderscheiden 3 benaderingen om persoonlijke controle of autonomie in de werkomgeving te definiëren: Wetenschappelijk ondersteuningsprogramma voor de gezondheidsbescherming van de werknemer Eindsverslag ST/02/006, ST/02/007, ST/02/018, ST/011/015, ST/11/016

106.

1.

2. 3.

Controle als een objectieve karakteristiek van de werksituatie, die weerspiegeld in welke mate het ontwerp van de taken, en de meer algemene werkomgeving, mogelijkheden voor controle toelaat. Controle als een subjectieve evaluatie die het individueel oordeel van een persoon weerspiegelt betreffende de mate waarin zijn of haar werksituatie vatbaar is voor controle. Controle als een ‘algemeen geloof’ langs de kant van het individu over de mate waarin belangrijke outcomes controleerbaar zijn.

In de praktijk wordt dit onderscheid echter veelal niet gemaakt, binnen de Belstress-studie maakten we dit onderscheid wel. Autonomie werd enerzijds gemeten aan de hand van de subjectieve zelfrapportering van de schaal decision latitude van Karasek uit de Belstress-vragenlijst waarvan de bevindingen elders in dit rapport worden besproken. Anderzijds wordt autonomie bevraagd in de semi-gestructureerde interviews met de subject matter experts (cf. objectieve meting). Er wordt een algemene score geconstrueerd op basis van een aantal vragen over de controle op de uitvoering van de taken, de externe controle t. a. v. de functiehouders en de mogelijkheid om de werkpost te verlaten. Onderstaande tabel geeft daarvan de resultaten. Eén staat voor weinig autonomie binnen de functie en vijf staat voor veel autonomie binnen de eigen functie.

1 2 3 4 5 Totaal



N 56 602 390 568 390 2006

Tabel 26: Gepercipieerde jobstress en autonomie binnen de eigen functie In tabel 26 zien we dat werknemers die tewerkgesteld zijn in functies die zich volgens de SME’s kenmerken door veel autonomie, niet noodzakelijk minder jobstress rapporteren. Integendeel, respondenten met heel veel autonomie binnen hun functie hebben meer jobstress dan respondenten met weinig autonomie binnen hun functie. Mogelijke verklaringen voor dit eerder onverwachte onderzoeksresultaat kunnen zijn (a) de objectieve in plaats van subjectieve meting van het functiekenmerk autonomie en (b) het zich hier beperkt hebben tot een bivariate analyse. De interactie van functiekenmerken (vb. psychological job demands X autonomie) kan meer bepalend zijn voor jobstress dan de invloed van elk functiekenmerk op zich. IV.2.3.4 Persoonsgebonden variabelen Het al of niet ervaren van jobstress wordt niet alleen rechtstreeks beïnvloed door jobgerelateerde factoren maar wordt mogelijk ook beïnvloed door persoonsgebonden variabelen. Bij persoonsgebonden variabelen denken we in de eerste plaats aan individu-gebonden demografische variabelen als geslacht, leeftijd, burgerlijke staat en opleidingsniveau. Daarnaast worden hier eveneens de relaties tussen jobstress enerzijds en de individugebonden variabelen als gehanteerde copingstijl en de centraliteit van de levensrol werken anderzijds geanalyseerd. Geslacht Wanneer we de gemiddelde stressperceptie berekenen voor mannen en vrouwen apart bekomen we volgende resultaten. De mannen hebben een gemiddelde van 2.28 (N = 16025 en sd = .87) en de Wetenschappelijk ondersteuningsprogramma voor de gezondheidsbescherming van de werknemer Eindsverslag ST/02/006, ST/02/007, ST/02/018, ST/011/015, ST/11/016

107.

vrouwen scoren een gemiddelde van 2.45 (N = 4970 en sd = .86). Anders geformuleerd, vrouwen rapporteren significant meer jobstress dan mannen (F=139.24; p<.001). Leeftijd Leeftijd kan een belangrijke invloed hebben op de perceptie van jobstress. Onderstaande tabel geeft de gemiddelde stress-perceptie van de Belstress-steekproef weer uitgesplitst volgens leeftijd. Er blijkt geen lineair verband te zijn tussen leeftijd en gepercipieerde jobstress (r=-.040; p<.001).




N 4145 4866 6034 4090 1351 20486

Tabel 27: Gemiddelde jobstress-scores, stratificatie volgens leeftijd In tabel 27 zien we dat de hoogste gemiddelde score (2.37) terug te vinden is bij de leeftijdsgroep van 40 tot 44 jaar. Bij de oudere leeftijdsgroepen zien we een duidelijke daling van de gepercipieerde stress. Het meest opvallend hierbij is dat de alleroudsten, de leeftijdsgroep van 55 tot 59 jaar, de minste jobstress ervaren in vergelijking met de andere leeftijdsgroepen (F= 12.972; p<.001). Deze bevindingen stemmen niet overeen met de theorie van Schabracq (1998) die stelt dat oudere werknemers te maken krijgen met allerlei problemen die stresserend kunnen werken. Onder andere het verlies van de competentie om het werk op een goede manier uit te voeren, het verlies van netwerken in sociale relaties en het verlies van regelmatige feedback zodat de oudere werknemer meer rolambiguïteit en onzekerheid ervaart. Burgerlijke staat

Gehuwd of samenwonend Gescheiden of uiteengegaan Weduwe(naar) en niet samenwonend Alleenwonend Andere vorm Totaal



N 17973 1453 189 862 409 20886

Tabel 28: Gemiddelde scores van ervaren jobstress, stratificatie volgens burgerlijke staat In tabel 28 lezen we af dat mensen die alleenwonend (2.41) of gescheiden zijn (2.38) significant meer jobstress ervaren tijdens de uitvoering van de job in vergelijking met de andere vormen van burgerlijke staat (F = 4.840; p = .001).Zo stelde Vlerick (1994) vast dat de kansen op de ontwikkeling van burnout en in het bijzonder van emotionele uitputting verminderen naargelang men niet of slechts weinig verantwoordelijkheid draagt over het huishouden. Eveneens kan het ervaren van minder private (sociale) ondersteuning een mogelijke verklaring zijn voor het rapporteren van meer jobstress bij gescheidenen en alleenstaanden.


108.

Opleidingsniveau Kohn en Schooler (1983) stellen dat niet alleen jobgerelateerde antecedenten jobstress kunnen veroorzaken. Deze kunnen ook veroorzaakt worden door persoonlijke variabelen als opleidingsniveau. Onderstaande tabel geeft de gemiddelde scores weer van de stressperceptie volgens opleidingsniveau.

Lager onderwijs Middelbaar onderwijs Hoger onderwijs (universitair en HOBU) Totaal

Gemiddelde jobstress 2.18 2.38 2.48 2.32

Standaarddeviatie .90 .85 .81 .87

N 8847 6411 5594 20852

Tabel 29: Gemiddelde stressperceptie, stratificatie volgens opleidingsniveau In tabel 29 zien we dat de groep uit de Belstress-steekproef die een hogere opleiding heeft genoten duidelijk meer stress ervaart (2.48) tijdens het werk dan mensen die een lagere opleiding genoten. Een ANOVA met een post hoc test van Sheffe wees uit dat het verschil tussen de drie groepen statistisch significant is (F = 234.115; p<.001). Gehanteerde copingstijl Uit verschillende studies komt naar voor dat de manier van omgaan met belastende gebeurtenissen en probleemsituaties op het werk van invloed is op het psychisch, fysisch en sociaal welzijn van mensen (Pearlin & Schooler, 1987; Cohen & Lazarus, 1979; Billings & Moos, 1982; Boumans, 1990). Met het oog op het bevorderen van het welzijn van de werknemer is het dan ook van belang om inzicht te hebben in de relatie tussen het gebruik van bepaalde copingstijlen en ervaren mate van jobstress. Kennis hieromtrent kan bijdragen tot het eventueel identificeren van en eventueel aanleren van effectieve en adequate copingstrategieën. Voor een overzicht van de verschillende theoretische benaderingen en een kritische bespreking van het onderzoek met betrekking tot coping verwijzen we naar Edwards (1988), Bailey & Clarke (1989), Lattak & Havlovic (1992) en Dewe, Cox & Ferguson (1993). In deze studie definiëren wij copingstrategieën als alle motorische, cognitieve en emotionele reacties van werknemers op aanpassing vereisende gebeurtenissen of problemen op het werk. Deze zijn het gevolg van een subjectief ervaren betekenisvol onevenwicht of discrepantie tussen de mogelijkheden van de werknemer zelf en / of diens werkgever enerzijds, en door de werknemer zelf en/of anderen geformuleerde eisen of verwachtingen anderzijds. Dit onevenwicht kan door het subject geïnterpreteerd worden als een bedreiging, uitdaging of verlies. Het doel van een copingstrategie bestaat er dan ook in, om het subjectief gevoel van persoonlijke controle of evenwicht te behouden. Hiertoe kan het subject de, door de eigen interpretatie van de probleemsituatie uitgelokte, emoties zelf, dan wel de oorzaak daarvan wijzigen, herinterpreteren of reduceren (Buunk & de Wollff, 1988; Bailey & Clarke, 1989). Binnen de Belstress-studie met betrekking tot de relatie tussen coping en jobstress, stellen we vast copingstrategieën bijna uitsluitend worden geoperationaliseerd als copingstijlen en niet zozeer als copinggedragingen. Met copinggedrag wordt bedoeld het concrete hanteringsgedrag in een specifieke probleemsituatie bedoeld. Een copingstijl daarentegen verwijst naar de gebruikte copinggedragingen in een categorie van probleemsituaties, de job of het leven in het algemeen (Lattack & Havlovic, 1992). Een copingstijl is het resultaat van ofwel de terugkerende wijze waarop iemand geneigd is om situaties te beoordelen, ofwel de terugkerende wijze waarop iemand geneigd is om situaties te beoordelen, ofwel van het gehanteerde copinggedrag. Copingstijlen kunnen relatief onafhankelijk bestaan van de omgeving, namelijk als een persoonlijkheidstrait. Echter, ze kunnen ook geconditioneerd of het product zijn van bepaalde omgevingscontexten (Girault, 1992). Vragen over copinggedragingen peilen, volgens Newton (1989), naar een korte termijn van perceptie, naar de ‘theory in use’, naar het episodisch geheugen. Het levert met andere woorden kennis op die situatie-specifiek is. Vragen over copingstijlen peilen daarentegen Wetenschappelijk ondersteuningsprogramma voor de gezondheidsbescherming van de werknemer Eindsverslag ST/02/006, ST/02/007, ST/02/018, ST/011/015, ST/11/016

109.

naar een lange termijnperceptie, naar de ‘epoused theory’, naar het semantisch geheugen. Het levert kennis op die gegeneraliseerd kan worden over meerdere situaties. Binnen de Belstress-vragenlijst werden aan de hand van 9 items uit de Coping Strategy Indicator (CSI) van Amerkhan (1990) drie copingstijlen gemeten, met name vermijdingsgedrag (avoidance), probleemoplossingsgerichte stijl (problem solving) en sociale steun zoekende stijl (social support). Na een analyse van de interne consistentie van de drie schalen leerde een bivariate analyse ons dat werknemers meer jobstress rapporteren naargelang ze bij het ervaren van de problemen (a) trachten te vermijden (r=.124; p<.001), (b) weinig sociale steun in de omgeving zoeken (r=.076; p<.001) en (c) weinig probleemoplossingsgericht handelen (r=.043; p<.001). De relatie tussen coping en jobstress hebben we eveneens geanalyseerd door middel van de tertielen op elk van de drie copingstijlen. Met name hebben we uit de totale Belstress-steekproef die subjecten geselecteerd die op één van de drie copingstijlen behoorden tot het hoogste tertiel en tegelijk op de twee andere copingstijlen behoorden tot het laagste tertiel. De resultaten hiervan ziet u in tabel 30.

Avoidance Problemsolving Social Support Totaal

Gemiddelde jobstress 2.37 2.31 2.30 2.32

Standaarddeviatie .86 .83 .86 .87

N 5520 930 1978 20995

Tabel 30: Gehanteerde copingstijl en gemiddelde perceptie van jobstress Uit tabel 30 leren we dat diegenen die veelvuldig gebruik maken van vermijdingsgedrag duidelijk meer jobstress ervaren dan diegenen die zich kenmerken door het zoeken van sociale steun of actief probleemoplossend gedrag (F=7.059; p<.05) Het belang van vermijdingsgedrag is ook in diverse andere studies benadrukt. Zo is een copingstijl gekenmerkt door vermijdingsgedrag reeds in verband gebracht met een verhoogd risico op ondermeer het ontwikkelen van drankproblemen (Shutte, Brennan & Maas, 1998), depressieklachten (Upton, Bush & Taylor, 1998) en onwelzijn (Guppy & Weatherstone, 1997). Belangrijkheid van de job in het totale leven Mensen kennen verschillende graden van belangrijkheid toe aan hun job. Binnen het Belstress-onderzoek werd gevraagd aan de respondenten hoe belangrijk de levensrol werken is in hun totale leven. Om dit te bevragen kon geantwoord worden op een schaal van 1 tot en met 7. Eén betekent ‘één van de minst belangrijke dingen in mijn leven’ en 7 betekent ‘één van de meest belangrijke dingen in mijn leven’.

1 2 3 4 5 6 7 Totaal

Gemiddelde jobstress 2.33 2.40 2.35 2.32 2.29 2.41 2.25 2.32

Standaarddeviatie 1.02 .91 .88 .86 .84 .84 .94 .87

N 279 222 692 4930 6731 4157 3578 20593

Tabel 31: Belangrijkheid van de job in het totale leven


110.

In bovenstaande tabel zien we dat we geen echte trend kunnen vinden in het al of niet ervaren van jobstress in relatie tot de belangrijkheid van de job in het totale leven. Opvallend is bijvoorbeeld dat respondenten die zeggen dat werken niet zo belangrijk is in hun leven ongeveer evenveel scoren als respondenten die stellen dat werken zeer belangrijk is in hun leven. IV.2.3.5. Situatiespecifieke variabelen

Sociale ondersteuning Naast de persoonsgebonden variabelen zijn er ook een aantal variabelen die te maken hebben met de ruimere arbeidssituatie. Hieronder verstaan we vooral de sociale ondersteuning die de werkende krijgt van zijn overste, collega’s, familie en vrienden. Deze sociale ondersteuning door de chef en de collega’s werd binnen het Belstress-onderzoek geoperationaliseerd aan de hand van een gedeelte van de Karasek vragenlijst binnen de individuele bevraging. De schaal voor het meten van sociale ondersteuning werd geconstrueerd aan de hand van 8 vragen. Op basis daarvan wordt een score bekomen van minimum 0 (= weinig sociale ondersteuning) en maximum 32 (= veel sociale ondersteuning).

Helemaal niet gestresseerd Licht gestresseerd Matig gestresseerd Zeer gestresseerd Totaal

Gemiddelde Social Support 24.07 23.08 22.19 21.00 22.79

Standaarddeviatie

N

3.41 3.31 3.53 4.38 3.61

3710 7365 6893 1559 19527

Tabel 32: Gemiddelde social support volgens gepercipieerde jobstress In bovenstaande tabel zien we dat hoe meer mensen stress percipiëren tijdens het werk, hoe minder social support ze ervaren van hun collega’s en chefs (r=-.232; p<.001). Onderstaande grafiek geeft duidelijk deze trend aan.

24.5

Mean Total social support

24.0 23.5 23.0 22.5 22.0 21.5 21.0 20.5 er Ze

ig at M

s tje ch Li

iet ln aa lem He

Figuur 8: Relatie social support en gepercipieerde jobstress Gepercipieerde stress


111.

Het cross-sectionele en bivariate hierachter van deze analyse laat niet toe om deze relatie afdoende te interpreteren. Zo is het ondermeer mogelijk dat het ervaren van weinig sociale steun (a) bijdraagt tot de ontwikkeling van jobstress (cf. sociale steun als stressor); (b) een gevolg is van het vertonen van gestresseerd jobgedrag (cf. sociale steun als stressreactie) en (c) een versterkende factor is die de ontwikkeling van stressreacties faciliteert. Verder theoriegeleid, multivariaat en longitudinaal onderzoek hieromtrent is vereist.

IV.2.4. Korte termijn stressreacties In het conceptueel model van Kahn & Byosière (1992) wordt er ook een relatie verondersteld tussen jobstress en een aantal korte termijn stressreacties. In deze paragraaf zullen gezondheidsklachten, verloopintentie en depressie worden besproken. Hierbij zal gebruik gemaakt worden van de data verkregen met behulp van de Belstress-vragenlijst (cf. de totale Belstress-steekproef) en ook hier wordt jobstress enkel geoperationaliseerd door de rechtstreekse meting (cf. supra). IV.2.4.1 Algemene gezondheidsklachten De algemene gezondheidsklachten worden binnen het Belstress-project gemeten aan de hand van de Current Health Index (CHI). Aan de hand van een twaalftal vragen, afkomstig van Dirken (1969) wordt een score geconstrueerd van maximum 13. Hoe hoger de score op de Current Health Index, hoe meer gezondheidsklachten de persoon in kwestie ervaart.

Helemaal niet gestresseerd Lichtjes gestresseerd Matig gestresseerd Zeer gestresseerd Totaal

Gemiddelde CHI 2.94 3.98 5.33 7.18 4.50

Standaarddeviatie 2.74 3.01 3.26 3.47 3.30

N 3729 7314 6751 1520 19314

Tabel 33: Gemiddelde CHI en gepercipieerde stress In de tabel lezen we af dat hoe meer jobstress de werknemer percipieert, hoe hoger hij scoort op de Current Health Index (f=929.941; p<.001). Ook wanneer we voor dit korte termijn gevolg mannen en vrouwen apart bekijken zien we dezelfde trend. Vrouwen hebben wel steeds meer gezondheidsklachten dan mannen (t=-27.619; p<.001) (cf. Figuur 9). Deze resultaten, verkregen in een zeer heterogene steekproef, zijn sterk analoog aan deze zoals bijvoorbeeld verkregen in homogene beroepsgroepen. Aasland, Olff, Falkum, Schweder & Ursin (1997) rapporteren dat (a) stress bij artsen positief geassocieerd was met gezondheidsklachten en (b) vrouwelijke artsen significant meer gezondheidsklachten rapporteren dan hun mannelijke collega’s.


112.

9

Current Health Index

8 7 6 5 4

Geslacht

3

Mannen

2

Vrouwen ze er

ig at m

s je ht lic

n ee lg aa m le he

Gepercipieerde jobstress Figuur 9: Gepercipieerde jobstress en Current Health Index

IV.2.4.2 Verloopintentie Verloopintentie of turnover drukt de mate uit waarin werknemers van een organisatie geneigd zijn een andere job te zoeken in een andere organisatie. Het werd door middel van één item gemeten in de Belstress-vragenlijst. Het item was afkomstig van Vlerick (1994).


Gemiddelde verloopintentie 1.12 1.25 1.42 1.67 1.32

Standaarddeviatie .37 .50 .62 .76 .57

N 3991 7854 7325 1655 20825

Tabel 34: Verloopintentie en gepercipieerde jobstress Binnen het Belstress-project kwamen we tot de vaststelling dat hoe meer werknemers jobstress ervaren, hoe groter de kans is dat ze een andere job zullen zoeken in een andere organisatie (F = 516.659; p<.001). Daarbij werd een post hoc test van Scheffe uitgevoerd en bleek dat elke groep significant van de andere verschilt (cf. Tabel 34). In figuur 10 werd een opsplitsing gemaakt naargelang de leeftijd van de respondenten en daarin zien we dat de verloopintentie het hoogst is bij de jongste groep respondenten en het laagst is bij de oudste groep respondenten.


113.

2.0

Verloopintentie

1.8

Leeftijd 1.6 35-39 jaar 1.4

40-44 jaar 45-49 jaar

1.2 50-54 jaar 1.0

55-59 jaar Ze er

ig at M

jes ht Lic

n ee lg aa lem He

Gepercipieerde jobstress Figuur 10: Verloopintentie en gepercipieerde jobstress, stratificatie volgens leeftijd Gelijkaardige onderzoeksresultaten worden in de lliteratuur beschreven (o.a. Eberhardt, Pooyan & Moser, 1995). IV.2.4.3 Depressie De mate van depressie van de respondenten werd gemeten aan de hand van 18 vragen waaruit een depressieschaal werd geconstrueerd. Hoe hoger de schaalscore, hoe meer depressie de respondenten ervaren.


Gemiddelde verloopintentie 22.24 24.69 28.02 33.27 26.07

Standaarddeviatie 4.65 5.50 6.45 7.89 6.64

N 3837 7584 7023 1581 20025

Tabel 35: Gepercipieerde jobstress en depressie In tabel 30 zien we dat mensen die veel jobstress ervaren ook een hoge score hebben op de depressie schaal wat wil zeggen dat ze meer depressief zijn of neiging hebben tot depressie (f=1704.648; p<.001). Alhoewel dit onderzoeksresultaat conform is aan andere in de literatuur vermelde studies kunnen we ook hier omwille van het cross-sectionele en bivariate karakter van de analyse geen uitspraak doen over de richting van het verband tussen jobstress en depressie. Recent longitudinaal onderzoek van Taris, Bok & Calje (1998) suggereert immers een wederkerige relatie tussen beide constructen.


114.

IV.2.5. Besluit In de statistieken wat betreft de gepercipieerde stress zien we dat mensen wel degelijk stress ervaren tijdens de uitvoering van hun job. Van de 21419 respondenten uit de Belstress-studie rapporteert 42.3% matig tot zeer gestresseerd te zijn op het werk. Wanneer we stress niet rechtstreeks gaan meten maar bevragen aan de hand van de Karasek-schalen zien we dat 24.3% van de respondenten zich in de high strain groep bevinden. Deze laatste groep van respondenten werken in jobs die gekenmerkt worden door veel psychologische jobvereisten en weinig regelmogelijkheden (autonomie). Zij hebben volgens Karasek dan ook een verhoogd risico op de ontwikkeling van korte en lange termijn stressreacties. Om een korte weergave te schetsen van de antecedenten van jobstress maken we gebruik van het conceptueel model van Kahn en Byosière. Voor elk van de vakken in het model werden enkele variabelen op een descriptieve manier geanalyseerd. Bij de organisationele antecedenten zien we dat hoge jobstress bij werknemers voorkomt in organisaties gekenmerkt door (a) een eerder conflictueuze relatie tussen de vakbonden en de werkgever, (b) een niet lage formalisatiegraad en (c) een minder goede financiële situatie. De jobstressoren bevatten de concrete functiekenmerken die bij de functiehouder jobstress kunnen uitlokken. Wanneer we het werkschema bekijken, zien we dat mensen die steeds overdag werken significant meer jobstress ervaren dan mensen die in een ander werkschema zitten. Verder blijkt dat respondenten die (a) leiding geven, (b) vooral met mensen en gegevens werken en / of (c) onder hoge tijdsdruk werken meer jobstress rapporteren. Een eerder opmerkelijk resultaat bekomen we wanneer we kijken naar de autonomie binnen de eigen functie. Een hogere graad van autonomie betekent niet noodzakelijk een lagere stress-perceptie. Bij de persoonsgebonden variabelen werden eerder demografische variabelen gebruikt en daarnaast enkele persoonskenmerken. Voor de demografische variabelen blijkt dat de groepen die de hoogste stressperceptie hebben de volgende zijn: de vrouwen, de 40 tot 44-jarigen, de alleenwonenden (behalve de weduwen of weduwnaars) en de respondenten met een hogere opleiding (universitair of niet universitair). Als persoonskenmerk werd vooral de copingstijl bestudeerd, op welke manier gaan mensen om met problemen. Uit de Belstress-studie blijkt dat mensen die vooral vermijdingsgedrag vertonen meer jobstress ervaren dan de respondenten met een andere dominante copingstijl. De belangrijkheid van de job in het totale leven blijkt geen goede indicator te zijn voor de gepercipieerde jobstress. Social support is één van de belangrijkste onderzochte variabelen wat betreft de situatiespecifieke variabelen. Er blijkt een duidelijk verband te zijn tussen deze variabele en de gepercipieerde stress tijdens de uitvoering van de job. Hoe meer social support wordt ervaren, hoe minder jobstress wordt gepercipieerd. Naarmate men meer jobstress ervaart blijken zowel mannen als vrouwen meer algemene gezondheidsklachten te rapporteren. Daarenboven blijkt uit onze studie dat vrouwen steeds meer gezondheidsklachten vertonen dan mannen. Er is ook een significante stijging vastgesteld naar mate men meer jobstress ervaart, en dit zowel bij de mannen als bij de vrouwen. Ook verloopintentie kan een gevolg zijn van jobstress. Hoe hoger de jobstress, hoe meer verloopintentie. Blijkt ook dat hoe jonger de werknemer, hoe hoger de verloopintentie en dit ongeacht de ervaren jobstress. Tenslotte blijkt een hoge mate van depressie ook positief geassocieerd te zijn met een verhoogde mate van jobstress. Voor de lange termijn gevolgen van jobstress zijn er binnen de Belstress-studie nog niet voldoende data aanwezig om analyses te doen. Dit is vooral te wijten aan het feit dat de respondenten na het invullen van de vragenlijst nog drie jaar lang worden gevolgd wat betreft de coronaire incidenten. Aangezien het onderzoek in sommige organisaties pas in de zomer van 1998 werd afgerond, is die periode van drie jaar nog niet bereikt en hebben wij deze data nog niet tot onze beschikking. Zoals reeds vermeld moeten de bovenstaande onderzoeksresultaten enigszins gerelativeerd worden; We vermelden (a) het zich hoofdzakelijk beperken tot bivariate analyses, (b) het gebruik van een crosssectioneel design, (c) het gebruik van een zelfrapporteringsvragenlijst (cf. non-response en sociale wenselijkheid), (d) het niet kruisgevalideerd hebben van de hier vermelde onderzoeksresultaten (cf. het


115.

generaliseerbaarheidsvraagstuk) en (e) het operationaliseren van sommige constructen aan de hand van slechts één item. Sterkten van de studie zijn ondermeer (a) heterogeniteit van de steekproef, (b) de focus op gepercipieerde jobstress en (c) de combinatie van een subjectieve en een objectieve meting van functie- en organisatiekenmerken. Verdere descriptieve analyses omtrent de antecedenten van jobstress en de korte termijn stressreacties zijn mogelijk en wenselijk waarbij jobstress wordt geoperationaliseerd volgens Karasek en / of de SME’s in plaats van volgens de rechtstreekse meting (cf. supra).


116.

Literatuur • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Aasland, O., Olff, M., Falkum, E., Schweder, T. & Ursin, H. (1997). Health complaints and jobstress in Norwegian physicians: the use of an overlapping questionnaire design. Social Science and Medecine, 45 (11), 1615-1629. Arches, J. (1991). Social structure, burnout, and job satisfaction. Social Work, 36 (3), 202-206. Arney, L. (1988). Effects of personality-environment fit on job stress. Educational and Psychological Research, 8, 1-18. Bailey, R., & Clarke, M. (1989). Stress and coping in nursing. London: Chapman and Hall. Billings, A.G., & Moos, R.H. (1982). Work stress and the stress-buffering roles of work and family resources. Journal of Occupational Behaviour, 3, 215-232. Blegen, M. (1993). Nurses’ job satisfaction: a meta-analysis of related variables. Nursing Research, 42 (1), 36.41. Bluen, S. & Barling, J. (1988). Psychological stressors associated with industrial relations. In: Cooper R. Payne (Eds.) Causes, Coping and Consequences of stress at work. (pp. 175-205). New York Wiley and Sons. Bluen, S. & Jubiler-Lurie, V. (1990). Some consequences of labour management negotiations: Laboratory and Field studies. Journal of Organizational Behavior, 11, 105. Boumans, N. (1990). Het werk van verpleegkundigen in algemene ziekenhuizen: Een onderzoek naar werkaspecten en hun invloed op verpleegkundigen. Proefschrift. Rijksuniversiteit Limburg. Boumans, N. (1990). Het werk van verpleegkundigen in algemene ziekenhuizen: Een onderzoek naar werkaspecten en hun invloed op verpleegkundigen. Proefschrift. Rijksuniversiteit Limburg. Brooke, P. (1986) Beyond the Steers and Rhodes model of employee attendace. Academy of Management Review, 11, 345-361. Brown, C. & O’Brien, K. (1998). Understanding stress and burnout in shelter workers. Professional Psychology: Research and Practice, 29 (4), 383-385. Burke, R. & Richardson, A. (1990). Sources of satisfaction and stress among Canadian physicians. Psychologcal Reports, 67, 1335-1344. Burke, R. (1993). Organizational-level interventions to reduce occupational stressors. Work and Stress, 7, 77-88. Buunk, A.P., & de Wolff, Ch.J. (1988). Sociaal-psychologische aspecten van stress op het werk. In P.J.D. Drenth, H. Thierry, & Ch.J. de Wolff (Eds.), Nieuw handboek A & O psychologie (3.8.1-3.8.50). Deventer: Van Loghum Slaterus. Caplan, R. D., Cobb, S., French, J. R. P., Van Harrison, R. & Pinneau, S. R. Jr. (1975) Job demands and worker health : Main effects and occupational differences. (Hew Niosh Nr 75-160), Washinton DC, USA, US Government Printing Office. Caplan, R., Cobb, S., French, J., Van Harrison, R. & Pinneau, S. (1975). Job demands and worker health: main effects and occupational differences (HEW NIOSH No. 75-160) Washington, DC: US Government Printing Office. Cohen, F., & Lazarus, R.S. (1979). Coping with the stresses of illness. In G.C. Stone, F. Cohen, & N.E. Adler (Eds.), Health psychology, a handbook. San Francisco: Jossey-Bass. Dewe, P., Cox, T., & Ferguson, E. (1993). Individual strategies for coping with stress at work: A review. Work and Stress, 1, 5-15. Dirken, J.M. (1969). Arbeid en stress. Groningen: Wolters-Noordhoff. Dolan, S. (1995). Individual, organizational and social determinants or managerial burnout: theoretical and empirical update. In: R. Crandall & P. Perrewé (Eds.), Occupational stress: a Handbook, 223-238. Washington: Taylor & Francis. Eberhardt, B., Pooyan, A. & Moser, S. (1995). Moderators of the relationship between job satisfaction and nurses’ intention to quit. International Journal of Organizational Analysis, 3 (4), 394-406. Fine, S. A. (1989). Functional job analysis scales: A desk aid. Milwaukee, Wi: Sidney A. Fine. Fox, M., Dwyer, D. & Ganster, D. (1993). Effects of stressful job demands and control on psychological and attidudinal outcomes in a hospital setting. Academy of Management Journal, 36 (2), 298-318. French, J. & Caplan, R. (1970). Psychological factors in coronary heart disease. Industrial Medecine, 39, 383-398.


117.

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Friedman, M., Rosenman, R. & Caroll, V. (1958). Changes in the serum cholesterol and blood clotting time in men subjected to cyclic variation of occupational stress. Circulation, 17, 582-861. Frohlinger, B. & Shirom, A. (1993). Overload, job enrichment and burnout: comparison between managers and rank and file employees. Man and Work, 4 (1-2), 8-29. Gaillard, A. (1993). Comparing the concept of mental load and stress. Special issue: Psychophysical measures in transport operations. Ergonomics, 36 (9), 991-1005. Girault, N. (1989). Burnout: Emergence et stratégies d'adaptation. Unpublished Doctoral Thesis. Université René Descartes, Paris. Guppy, A. & Weatherstone, L. (1997). Coping strategies, dyfunctional attitudes and psychological wellbeing in white collar public sector employees. Work and Stress, 11 (1), 58-67. Hagihara, A., Tarumi, K. & Miller, A. (1998). Social support at work as a buffer of work stress-strain relationship: A signaldetection theory. Stress medecine, 14 (2), 75-81. Himle, D., Jayaratne, S. & Thyness, P. (1989). The buffering effects of four types of supervisory support on work stress. Administration in Social Work, 13 (1), 19-34. ISCO-88, International Standard Classification of Occupations, International Labour Office Geneva, 1990 Kahn, R. & Byosière, P. (1992). Stress in organizations. In: Dunette and Yough (Eds.). Handbook of industrial and organizational psychology, 3, 571-651. Palo Alto, CA. Karasek, R. A. (1979) Job demands, job decision latitude and mental strain : Implications for job redesign. Administrative Science Quarterly, 24, 285-307 Karasek, R. A. (1985) Job Content Questionnaire. Department of Industrial and Systems Engineering, University of Southern California, Los Angeles. Kelloway, E., Barling, J. & Shah, A. (1993). Industrial relations stress and job satisfaction: concurrent effects and mediation. Journal of Organizational Behavior, 14, 447-457. Kochan, T. (1979). How American workers view labor unions. Monthly Labor Review, 102, 23-31. Kochan, T. (1980). Collective Bargaining and industrial relations. Irwin, IL. Kohn, M. & Schooler, C. (1983). Work and personality: An Inquiry into the impact of social stratification. Norwood, NJ, Ablex. Kolowsky, M. (1998). Modeling the Stress-strain relationship in work settings. Routledge, New York, 40. Lattack, J.C., & Havlovic, S.J. (1992). Coping with job stress: A conceptual evaluation framework for coping measures. Journal of Organizational Behavior, 132, 479-508. Leong, C., Furnham, A. & Cooper, C. (1996). The moderating effect of organizational commitment on the occupational stress outcome relationship. Human Relation, 49 (10), 1345-1363. Newton, T.J. (1989). Occupational stress and coping with stress: A critique. Human Relations, 42, 441461. Pearlin, L.I., & Schooler, C. (1978). The structure of coping. Journal of Health and Social Behavior, 19, 221. Schabracq, M. (1998). The ethological theory of stress : About work stress and wisdom. In Theories of organizational stress. Edited by Cooper C. L., Oxford University Press, UK, 220-245 Schutte, K., Brennman, P. & Moos, R. (1998). Predicting the development of late-life late-onset drinking problems: A 7-year prospective study. Alcoholism. Clinical and experimental Research, 22 (6), 13491358. Shirom, A. (1982). Strike characteristics as determinants of strike settlements: a chief negotiators viewpoint. Journal of Applied Psychology. 67, 45-52. Smith, M. & Bourke, S. (1992). Teacher stress: Examinating a model based on context, workload and satisfaction. Teaching and Teacher Education, 8 (1), 31-46. Spector, P., Dwyer, D. & Jex, S. (1998). Relation of job stressor to affective, health, and performance outcomes: a comparison of multiple data sources. Journal of Applied Psychology, 73, 11-19. Steptoe, A. & Apples, A. (1989). Stress, personal control and health. Brussels-Luxembourg: John Wiley and Sons Ltd. Summers, P., De Cotiis, A. & De Nisi, S. (1995). A field study of some Antecendents and consequences of felt job stress. In Occupational Stress – A Handbook. Taylor & Francis, Washington DC Sutton, R. (1990). organizational decline process: a social psychological perspective. Research in Organizational Behavior, 12, 205-253.


118.

• • • • •

Taris. T., Bok. I. & Calje, D. (1998). On the relation between job characteristics and depression: A longitudinal study. International Journal of Stress Management, 5 (3), 157-167. Tetrik, L. & Fried, Y. (1993). Industrial relations: Stress induction or stress reduction? Journal of Organizational Behavior, 14, 511-514. Upton, L., Bush, B. & Taylor, R. (1998). Stress, coping, and adjustment of adventitiously blind male veterans with and without diabetis mellitus. Journal of Visual Impairement and Blindness,92 (9), 656665. Vlerick, P. (1994). Onderzoek naar de antecedenten en de gevolgen van burnout bij verpleegkundigen in algemene ziekenhuizen. Proefschrift, Universiteit Gent. Wood, S. & Pedler, M. (1978). On losing their virginity: the story of a strike at the Grosvenor Hotel, Sheffield. Industrial Relations Journal, 9, 15-37.


119.

IV.3

EEN STRUCTUREEL MODEL VOOR JOBSTRESS IV.3.1 Inleiding IV.3.1.1 Context van de deelstudie

Het arbeidsen organisatiepsychologisch luik van het Belstress onderzoek beoogt twee doeleinden. De hier gerapporteerde deelstudie betreft het eerste doel en bedoelt bijgevolg inzicht te verschaffen in het geheel van (a) organisatorische, (b) functiespecifieke, (c) persoonsgebonden en (d) situatiespecifieke antecedenten die van belang zijn voor het begrijpen en bijsturen van actueel gepercipieerde jobstress, korte termijn stress reacties en lange termijn stress gevolgen. Als leidraad bij het realiseren van de doelstelling hanteren we het door Kahn en Byosière (1992) vooropgestelde conceptuele model omtrent de antecedenten en de gevolgen van stress op het werk. Voor de duidelijkheid vat Figuur 1 nog even de essentie van het conceptuele model samen.


120.

Persoonsgebonden karakteristieken als stress mediatoren Figuur 1 : Model van Khan & Byosière (1992)

• • • •

Type A / B Zelfwaardering Locus of control Demografische karakteristieken

Stress reacties Organisationele antecedenten •

Stressindicatoren

•

Organisationele karakteristieken • Grootte • Planning van het werk

Stressoren binnen de organisatie •

•

Fysiologische • Geluid • Licht • Trilling Psychologische • Rolambiguïteit • Rolconflicten • Roloverbelasting

• Perceptie en cognitie

Het evaluatieproces

•

•

Fysiologische • Cardiovasculair • Biochemisch • Maag-darmproblemen • Spierproblemen Psychologische • Depressie • Angst • Arbeidssatisfactie Andere • Verloop • Absenteïsme

Situationele variabelen als stress mediatoren

•

Sociale ondersteuning door de oversten

•

Sociale ondersteuning door de collega’s


121.

Gevolgen van stress

•

Gezondheid en ziekte

•

Effectiviteit binnen de organisatie

•

Efficiëntie in levensrollen

andere

Het daadwerkelijk nagestreefde onderzoeksdoel is evenwel wat minder ambitieus dan aanvankelijk gepland in die zin dat bij de verdere vertaling en toetsing van het model in Figuur 1 uitsluitend beroep gedaan wordt op individu gebonden indicatoren en metingen. Dit betekent dat het vak omtrent de organisatorische antecedenten van stress (zie vak 1, Figuur 1) geen representatie vindt in het hier beschreven onderzoek. Ook kenmerken van de werksituatie en de job die niet het individu op zich maar de functie zelf betreffen, en bijgevolg verwijzen naar een entiteit van een hoger aggregatie niveau, worden niet in het onderzoek opgenomen. De hiervoor genoemde keuze houdt uiteraard een beperking in t.o.v. het oorspronkelijk beoogde doel. Zoals in het volgend hoofdstuk verder geargumenteerd wordt, vereist het initiële doel een zogenaamde multilevel benadering omdat enkel dit perspectief recht doet aan de intrinsiek hiërarchische structuur van de data aan de hand waarvan het fenomeen van stress op het werk in kaart te brengen is. Hoewel de ervaring van stress, en de meeste gevolgen ervan een zaak van het individu zijn, is het ontegensprekelijk zo dat een aantal determinanten van de ervaring niet het subject, maar wel een dit subject overschrijdende entiteit, zoals bijvoorbeeld de functie, de afdeling of de organisatie, betreffen. Het simultaan modelleren van zowel individu, functie, afdeling als organisatie specifieke kenmerken stelt momenteel evenwel onoverkomelijke data-analytische problemen wanneer een vrij gedetailleerd model wordt nagestreefd. Daarom opteren we voor een dubbele onderzoeksstrategie. In een eerste luik zien we af van het intrinsiek hiërarchisch aspect van de modelering en beogen we een zo representatief als mogelijke studie van de antecedenten en gevolgen van stress op het niveau van individu gebonden kenmerken. Daarnaast werken we in een tweede luik een afgeslankt multilevel model uit dat, om redenen van haalbaarheid, beperkt blijft tot een kleiner aantal kernvariabelen die ofwel het individu of de functie betreffen. Zoals later wordt uitgelegd biedt dit tweede luik tevens de mogelijkheid om te komen tot een “geobjectiveerd” criterium voor jobstress. IV.3.1.2 Doelstelling van het onderzoek en theoretische context Beoogd wordt het conceptueel model van Kahn en Byosière, zoals vervat in de vakken 2 tot en met 7 van Figuur 1, concreet uit te werken en te toetsen. Aangezien dit model als een synthese bedoeld is van de huidige inzichten omtrent stress verwijzen we naar de hiervoor genoemde auteurs voor een omstandige rechtvaardiging ervan. Voor de vertaling van de in het model genoemde constructen baseren we ons verder op de resultaten van studies i.v.m. het job demands control support (JDC-S) model zoals initieel geconcipieerd door Karasek (1979) en verder uitgewerkt en bestudeerd door o.m. Karasek & Theorell (1990). We bespreken eerst het geheel van concepten (of dimensies) dat in elk van de vakken in het huidig onderzoek aan bod komt. Voor wat betreft het vak “Werkstressoren” hanteren we, in navolging van Kahn en Byosière het onderscheid tussen taak- en rolcomponenten, waarbij de eerstgenoemde stressoren de dimensies groeperen van skill discretion, decision authority en psychological job demands (cf. ook Karasek, 1979, en het JDC-S model). Anderzijds differentiëren we de rol gerelateerde stressoren in (a) de ervaren sociale aspecten van de functie zoals aan- of afwezigheid van conflict met chefs en medewerknemers en (b) de dimensies van rol ambiguïteit en rol overload (cf. Kahn en Byosière, 1992). Om een overlapping van deze laatste dimensie met het taakaspect “psychological job demands” te vermijden opteren we voor een invulling van de dimensie rol overload in termen van de “mogelijkheid tot het benutten van eigen kennis en vaardigheden in de functie”. Gelet op de weinig conclusieve resultaten van vorig onderzoek (e.g., Kristensen, 1995) besluiten we geen dimensies op te nemen die de interactie vertolken tussen de verschillende taakaspecten. We sluiten deze interacties ook nog om andere meer pragmatische redenen uit. Zo is er o.m. de bekommernis om het aantal te modelleren variabelen niet al te zeer op te drijven en willen we eveneens de colineariteitsproblemen uit de weg gaan die zo goed als onvermijdelijk optreden bij Wetenschappelijk ondersteuningsprogramma voor de gezondheidsbescherming van de werknemer Eindsverslag ST/02/006, ST/02/007, ST/02/018, ST/011/015, ST/11/016

122.

de introductie van dergelijke interacties vooral wanneer, zoals hier het geval is, de verschillende dimensies via de vragenlijst methode gemeten worden. De al genoemde bekommernis tot zuinigheid voor wat betreft het aantal te modelleren variabelen leidt er verder toe dat de invulling van de vakken “Eigenschappen van de situatie als stress mediatoren” en “Eigenschappen van de persoon als stress mediatoren” beperkt blijft tot één en vijf dimensies, respectievelijk. Voor het eerstgenoemde (cf. vak 7) behouden we enkel de (gepercipieerde) sociale steun op het werk, terwijl de persoonskenmerken (cf. vak 6) gedifferentieerd worden tot het drietal geslacht, leeftijd en opleidingsniveau voor de biografische kenmerken en tot het tweetal locus of control en avoidance coping stijl ter reflectie van specifiek aan stress gerelateerde individu kenmerken. Voor de verbijzondering van de vakken 3, 4, en 5 uit het model van Figuur 1 volgen we getrouw de door Kahn en Byosière gegeven invulling. Omdat we momenteel nog niet over turnover gegevens beschikken vervangen we deze dimensie evenwel door de corresponderende gedragsintentie. Om analoge redenen verplaatsen we “gezondheidsproblemen” als één van de representanten van middle term stress gevolgen naar het vak “Strains”, maar net zoals voor de turnover intentie specificeren we dat de dimensie mede beïnvloed wordt door de onmiddellijke fysiologische en psychologische strains. Voorts beperken we de fysiologische strains tot het viertal cholesterol, HDL-waarde, fibrinogeen en systolische bloeddruk, en behouden we de dimensies van depressie en algemene jobsatisfactie ter indicatie van het construct “psychological strains”. Aangezien (a) we niet beschikken over een meting van de prestaties op het werk en (b) het functioneren van de werknemers in andere levensrollen gelijktijdig bevraagd werd met de inzameling van de stressor en stress gegevens, lijkt het ons niet verantwoord om beide in vak 5 van het model van Kahn en Byosière genoemde aspecten in de modelering op te nemen. Bijgevolg rest slechts een aspect ter specificatie van de middel en lange termijn gevolgen van stress: duur van afwezigheid op het werk ten gevolge van ziekte. Figuur 2 vat de voor het onderzoek benutte verbijzondering van het model van Kahn en Byosière samen. In elk van de vakken in de figuur wordt het geheel van de behouden dimensies opgesomd, terwijl de pijlen de vooropgestelde relaties tussen de kernaspecten van het model aangeven. Naast de reeds besproken structurele hypothese binnen het “Strains'' vak geven deze pijlen aan dat zowel directe als indirecte effecten van stressoren op strains en middle term stress gevolgen van belang zijn.


123.

Middle term stress gevolgen

Situatiekenmerken

Social Support Strains

7

Stressors 1.

Fysiologische

Taakaspecten

Skill discretion Decision authority Ps. Job demands Competentiebenutting 2.

Cholesterol HDL-waarde Fibrinogeenwaarde Systolische bloedruk

Stresspercepties en -cognities

Werk niet aankunnen

Rol- & sociale aspecten


Aantal dagen afwezigheid

Jobstress

3

Rolambiguïteit Verstandhouding collega’s en chefs

Gezondheidsklachten

Psychologische Depressie Jobsatisfactie

Gedragsmatig Verloopintentie

2 4 Individuele kenmerken Geslacht Opleidingsniveau Leeftijd Locus of control Vermijdingsgedrag

5 6

Figuur 2 : Vooropgesteld model omtrent de relatie stressoren – stress-strains-middle term stress gevolgen


124.

Conform met de door Kahn en Byosière vooropgestelde structurele hypothese geeft Figuur 2 eveneens aan dat de impact van situatie en individu gerelateerde stress factoren (cf. de vakken 6 en 7) niet enkel indirect via de stress perceptie tot stand komt, maar tevens direct van aard is. Ook binnen het “Stress” vak wordt een structurele hypothese vooropgesteld die aangeeft dat de perceptie van het werk niet aan te kunnen voorafgaat aan de eigenlijke stress ervaring. Uiteraard representeert Figuur 2 slechts een eerste verbijzonderende stap bij de vertaling van het door Kahn en Byosière vooropgestelde conceptuele model tot een concreet toetsbare structurele hypothese. Zo vermeldt de figuur vooralsnog geen details over de operationalisering van de in het model opgenomen dimensies tot (gemeten) variabelen zodat de uitwerking van de structurele hypothese op het niveau van de variabelen taal voorlopig buiten schot blijft. Deze beide bijkomende specificatie stappen komen evenwel later aan bod. Een andere beslissing, met name in verband met de aard van de onderzoeksgroep, kan niet tot een later moment worden uitgesteld. Vermits objectieve verschillen tussen functies ongetwijfeld een impact hebben op het tot stand komen van stress en strains, en deze verschillen geen plaats hebben in het in Figuur 2 vooropgestelde model, is het duidelijk dat de uitwerking en toetsing van de structurele hypothese niet in 1 keer, aan de hand van de totaliteit van beschikbare gegevens, kan gebeuren. Strikt genomen is de elaboratie van een model dat geen functie- of situatiekenmerken opneemt enkel mogelijk voor subjecten die in eenzelfde functie, binnen dezelfde organisatie, tewerkgesteld zijn. Deze restrictie is evenwel niet haalbaar zodat we tot een tussenoplossing besluiten waarbij de gegevens van alle individuen die tot dezelfde grote functiegroep (i.e., 1 van de 9 hoofdcategorieën uit de ISCO-88 classificatie, cf. International Labour Office) gezamenlijk zullen geanalyseerd worden.


125.

VI.3.2. Methodologie VI.3.2.1 Metingen De hier geanalyseerde data zijn verkregen met behulp van de Belstress-vragenlijst en het bioklinisch onderzoek enerzijds en het ziekteverzuimregistratiesysteem van de deelnemende bedrijven anderzijds. Tabel 1 geeft voor elk van de in Figuur 2 opgenomen dimensies de corresponderende operationalisering weer.

Variabele

Operationalisering

Geslacht Opleidingsniveau Skill discretion

• • • • • • • • • • • • • • • •

Decision authority

Psychological job demands

Rolambiguïteit

• • •

Competentie(onder)benutting

•

Verstandhouding chefs Sociale steun

Vermijdingsgedrag

collega’s

&

• • • • • • • • • • • •

Ik leer nieuwe dingen in mijn job Mijn job vereist creativiteit Mijn job vereist een hoog niveau van vaardigheden Ik heb een afwisselende job Mijn job laat mij toe mijn bekwaamheden te ontwikkelen In mijn job doe ik hoofdzakelijk repetitief werk Binnen mijn job moet ik vaak zelf beslissingen nemen Ik heb inspraak in mijn job Binnen mijn job heb ik zeer weinig vrijheid Ik moet heel snel werken Ik moet heel hard werken Mijn job vereist intense concentratie Mijn taken worden vaak onderbroken Mijn werk is jachtig Mijn werk wordt vertraagd omdat ik moet wachten Er wordt mij geen overdreven hoeveelheid werk opgelegd Ik heb voldoende tijd om mijn werk uit te voeren Er worden in mijn job geen tegenstrijdige eisen gesteld Op het werk is het mij dikwijls onduidelijk wat ik moet doen Op mijn werk heb ik het gevoel niet al mijn capaciteiten te kunnen gebruiken Maakt u zich wel al eens bezorgd over de vertandhouding met uw collega’s of uw chef? De chef is begaan met mijn welzijn De chef luistert naar wat ik zeg De chef is behulpzaam bij de uitvoering van mijn taken De chef kan mensen goed doen samenwerken Ik werk met competente collega’s Mijn collega’s hebben belangstelling voor mij Ik heb vriendelijke collega’s Ik heb behulpzame collega’s Bij problemen denk ik aan iets anders Ik probeer zoveel mogelijk het probleem te vermijden Ik wordt graag gerust gelaten als ik problemen heb


126.

Locus of control

•

Ik kan weinig doen om belangrijke zaken in mijn leven te veranderen • Wat er in de toekomst gebeurt hangt hoofdzakelijk van mezelf af Tegen werk opgewassen • Maakt u zich wel al eens bezorgd dat u uw werk niet aankunt? Depressie • Ik voelde mij depressief gedurende de laatste 2 weken • Ik had de indruk dat alles wat ik deed gedurende de laatste 2 weken een zware inspanning vroeg • Ik had een onrustige slaap gedurende de laatste 2 weken • Ik was gelukkig gedurende de laatste 2 weken • Ik voelde mij eenzaam gedurende de laatste 2 weken • De mensen waren onvriendelijk gedurende de laatste 2 weken • Ik genoot van het leven gedurende de laatste 2 weken • Ik voelde mij droevig de laatste 2 weken • Gedurende de laatste 2 weken voelde ik dat de mensen mij niet graag hebben • Ik kwam niet op gang, ik raakte niet aan de slag gedurende de laatste 2 weken • Mijn eetlust was zwak gedurende de laatste 2 weken • Ik voelde mij zenuwachtig of trillen binnenin gedurende de laatste 2 weken • Ik ergerde mij gemakkelijk of was vlug geïrriteerd gedurende de laatste 2 weken • Gedurende de laatste 2 weken werd ik boos om zaken die eigenlijk niet zo belangrijk zijn • Gedurende de laatste 2 weken voelde ik mij op het einde van de dag geestelijk en lichamelijk uitgeput • Wat de toekomt betreft, voelde ik mij hoopvol de laatste 2 weken • Ik voelde mij zeer moe ’s morgens gedurende de laatste 2 weken Verloopintentie • Ik denk er meermaals aan te veranderen van job of mijn job te verlaten Jobsatisfactie • Alles bij elkaar genomen, hoe tevreden bent u met uw huidige job? Current Health Index • Heeft u nog al eens een opgezet of drukkend gevoel in de maagstreek? • Bent u kortademig? • Heeft u nogal eens pijn in de borst- of maagstreek? • Heeft u nogal eens klachten over pijn in de botten, beenderen of spieren? • Heeft u vaak een gevoel van moeheid? • Heeft u nogal eens last van hoofdpijn? • Heeft u nogal eens last van rugpijn? • Is uw maag nogal eens van streek? • Heeft u wel eens een verdoofd gevoel of tinteling in uw ledematen? • Voelt u zich vlugger moe dan u normaal acht? • Bent u nogal eens duizelig? • Voelt u zich nogal eens lusteloos? • Staat u in regel ’s ochtends moe en niet uitgerust op? Tabel 1a: Operationalisering van de variabelen uit de Belstress-vragenlijst Wetenschappelijk ondersteuningsprogramma voor de gezondheidsbescherming van de werknemer Eindsverslag ST/02/006, ST/02/007, ST/02/018, ST/011/015, ST/11/016

127.

Variabele Cholesterol

Operationalisatie Bepaald na afname bloedstaal HDL-waarde Bepaald na afname bloedstaal Fibrinogeenwaarde Bepaald na afname bloedstaal Systolische bloeddruk Bepaald in 2 metingen Tabel 1b: Operationalisering van de variabelen uit het bio-klinisch onderzoek

Variabele Operationalisering Aantal dagen Opvolging door afwezigheid organisatie Tabel 1c: Operationalisering van de variabelen uit de bedrijfsadministratie Voor meer details omtrent de gehanteerde maten verwijzen we naar Coetsier et al. (1996) Voorts komt het onderzoek naar de psychometrische kwaliteiten van de operationalisaties die een aggregatie van de antwoorden op meerdere items inhouden in de volgende sectie aan bod. IV.3.2.2 Steekproef Zoals eerder geargumenteerd, kan het onderzoek van het in Figuur 2 gerapporteerde model best gebeuren aan de hand van gegevens afkomstig van subjecten die tot dezelfde overkoepelende functiegroep behoren. Anderzijds kan het EQS programma enkel subjecten die geen ontbrekende data hebben in de analyse opnemen. Dit heeft een sterke reductie in het totaal aantal bruikbare gegevens tot gevolg. Hoewel de Belstress studie gegevens omtrent 21419 individuen verzamelde, hebben slechts 4470 subjecten geen ontbrekende data voor de 23 variabelen die in het overkoepelende stress model (cf. Tabel 2) zijn opgenomen. De grote uitval hangt vooral samen met het feit dat de follow-up gegevens omtrent afwezigheid wegens ziekte voor heel wat bedrijven nog niet beschikbaar zijn. De verdeling van de resterende 4,470 subjecten over de 9 hoofdcategorieen van de ISCO beroepenclassificatie is in Tabel 2 weergegeven.


128.

Functiegroep 1 2 3 4 5

Naam functiegroep N Legislators, senior officials and managers 153 Professionals 193 Technicians and associate professionals 542 Clerks 955 Service workers and shop and market sales 442 workers 6 Skilled agricultural and fishery workers 64 7 Craft and related trades workers 703 8 Plant and machine operators and assemblers 971 9 Elementary occupations 328 Tabel 2: Verdeling van de subjecten over de categorieën van ISCO-88 Aangezien bij SEM analyses de verhouding tussen het aantal subjecten en het aantal te schatten parameters best 5 of meer bedraagt (cf. Bentler & Chou, 1987), terwijl dit laatste aantal bij de modelering van de interrelaties tussen 23 variabelen gemakkelijk kan oplopen tot 150 en meer, komen slechts twee van de negen functiegroepen (i.e., de groepen 4 en 8) voor analyse in aanmerking. Omdat twee groepen wat weinig is om zowel de modelspecificatie als de modeltoetsing op te baseren, besluiten we ook nog de functiegroepen 3 en 7 mee in de analyse op te nemen. Vooraleer de SEM analyses uit te voeren onderzoeken we eerst de psychometrische kwaliteiten van de in het model opgenomen, geaggregeerde variabelen (i.e., de schalen sociale steun, skill discretion, decision authority, psychological job demands, avoidance coping, depressie, en gezondheidsklachten). Voor elk van de 4 behouden groepen vermeldt Tabel 3 de betrouwbaarheidsindex van de schalen aan de hand van de α van Cronbach.

Sociale steun Skill discretion Decision authority Psychological job demands Vermijdingsgedrag Depressie Gezondheidsklachten Tabel 3: α van Cronbach van

Groep 3 .823 .724 .651 .826 .409 .898 .790 de schalen

Groep 4 .826 .722 .664 .814 .429 .899 .776

Groep 7 .847 .633 .644 .722 .496 .901 .791

Groep 8 .845 .685 .699 .728 .434 .883 .792

Uit de tabel is af te lezen dat vooral de schalen i.v.m. skill discretion, avoidance coping en decision authority minder intern consistent zijn. Voor de laatstgenoemde twee geaggregeerde variabelen ligt de verklaring voor de hand: deze schalen bestaan uit slechts 3 items. Anderzijds is de mindere consistentie van de skill discretion maat vooral te wijten aan de afwijkende scorepatronen voor het Karasek-item “het repetitief karakter van de job”. Ondanks de soms mindere waarden voor de betrouwbaarheid besluiten we, om redenen van vergelijkbaarheid met elders in het rapport gepresenteerde resultaten, de oorspronkelijke schaalformulering toch te behouden en dus geen items te schrappen.

IV.3.3. Analyseprocedure Voor het onderzoek van het in Figuur 2 gerepresenteerde model omtrent de antecedenten en gevolgen van stress is structural equation modeling (SEM) de aangewezen techniek. De techniek laat niet alleen toe na te gaan of de vooropgestelde samenhang verenigbaar is met de onderzoeksgegevens, maar biedt tevens de mogelijkheid om een onderscheid te maken tussen het direct en het indirect effect dat een “predictor” uit het model (e.g., psychological job Wetenschappelijk ondersteuningsprogramma voor de gezondheidsbescherming van de werknemer Eindsverslag ST/02/006, ST/02/007, ST/02/018, ST/011/015, ST/11/016

129.

demands) heeft op een afhankelijke variabele (e.g., depressie). Omdat Figuur 2 de modelering slechts in grote lijnen vastlegt, zal de SEM techniek in eerste instantie gebruikt worden om de volledige specificatie van de interrelatie tussen de onderzochte variabelen op te stellen. Om te vermijden dat de vervolledigde modelering “data driven” zou zijn, besluiten we tot een twee stappen aanpak. Twee van de vier behouden datasets (cf. supra) gebruiken we als “calibreringssamples'' bij het op punt te stellen van het model, terwijl de twee andere sets de rol van valideringssamples vervullen bij het kruisvalideren van het vervolledigd model. Mocht bij deze kruisvalidering blijken dat het vooropgestelde model niet voldoet, dan kan een verdere aanvulling van de structurele hypothese overwogen worden indien de vereiste modificaties ook inhoudelijk theoretisch te gronden zijn. Aangezien de vier beschikbare datasets aanzienlijk verschillen wat betreft de aard van de bestudeerde functies en de verdeling van de respondenten naar geslacht, en we deze heterogeniteit bij de modelvervollediging zo veel als mogelijk in rekening willen brengen, besluiten we de datasets van de functiegroepen 4 (i.e., bedienden) en 8 (i.e., plant and machine operators and assemblers) als calibreringssteekproeven te gebruiken. Beide steekproeven groeperen bovendien een voldoende aantal subjecten (voor functiegroep 4 is het aantal respondenten, (N4) gelijk aan 955; terwijl N8 gelijk is aan 971) om een naar gangbare normen (e.g., Bentler, 1995; Mueller, 1997) stabiele modelering mogelijk te maken. De analyse naar de interrelatie, op individueel niveau, tussen stressoren, stress, strains en middle term stress gevolgen verloopt dan ook als volgt. • • •

Vervollediging van de in Figuur 2 vooropgestelde structurele hypothese middels SEM van de data van de functiegroepen 4 en 8. Kruisvalidering van het vervolledigd model aan de hand van de gegevens van de subjecten uit de functiegroepen 3 en 7. Eventuele verdere aanpassing van het geheel van de bekomen interrelaties tot een model dat in overeenstemming is met de vier aparte steekproeven.

Zoals eerder gemeld, worden alle analyses (i.e., het geheel van SEM analyses nodig voor de verdere specificatie en toetsing van het overkoepelende stress model) m.b.v. het EQS programma, versie 5.7 (Bentler, 1998), uitgevoerd. Aanvankelijk planden we ter afsluiting ook nog een multi-groepen analyse om na te gaan of niet enkel de aard maar ook de sterkte van de in het model vervatte relaties voor de vier groepen gemeenschappelijk is. Het beschikbare EQS programma liet een dergelijke multigroepen analyse evenwel niet toe omdat het programma een limiet oplegt aan de mogelijk te alloceren geheugenruimte.

IV.3.4. Resultaten IV.3.4.1 Specificatie van het jobstress model De aanvankelijke modelering, overeenkomstig de in Figuur 2 afgebeelde structurele hypothese, van de in Tabel 1 genoemde variabelen moest aangepast worden teneinde colineariteitsproblemen in verband met de te schatten parameters uit de weg te gaan. Na analytische diagnose van de oorsprong van deze colineariteitsproblemen werd het gecorrigeerde model via verkennende analyses verder bijgestuurd tot een structuur die voor beide calibreringssteekproeven in overeenstemming is met de variantie/covariantie matrix van de gemodelleerde variabelen. Tabel 4 beschrijft het bekomen vervolledigd model door voor elk van de rijvariabelen uit de tabel de maten op te sommen die van belang zijn voor het begrijpen van de scorevariantie op deze rijvariabele.


130.

Individuele kenmerken

Situationele kenmerken

Stressoren

Geslacht Opleiding Locus of control Vermijdingsgedrag

Sociale ondersteuning

Opleiding Vermijdingsgedrag Tabel 4a: Specificatie eindmodel: ontwikkelingssamples


Decision authority Psychological job demands Rolambiguïteit Capaciteitsbenutting Verstandhouding met collega’s & chefs Psychological job demands Verstandhouding met collega’s & chefs

Individuele kenmerken • Locus of control •

Vermijdingsgedrag

Situationele kenmerken • Sociale ondersteuning Stressoren • Skill discretion •

Decision authority

•


• •

Rolambiguïteit Capaciteitenbenutting

•

Verstandhouding collega’s & chefs

Stress perceptie en cognitie • Werk niet aankunnen

•

Stress

Stress percepties en cognities

Geslacht Leeftijd Geslacht Leeftijd Opleiding Leeftijd Geslacht Opleiding Leeftijd Geslacht Opleiding Leeftijd Geslacht Opleiding Leeftijd Geslacht Geslacht Opleiding Leeftijd Opleiding Leeftijd


131.

Werk niet aankunnen

Individuele kenmerken Fysiologische strains • Cholesterol • HDL-waarde •

Fibrinogeen

•

Systolische bloeddruk

Psychologische strains • Depressie

•

Jobsatisfactie

•

Gezondheidsklachten


Leeftijd Geslacht Opleiding Leeftijd

Stressoren

Stresscognities en percepties

Fysiologische psychologische strains

Psychological job demands Decision authority Psychological job demands Verstandhouding collega’s & chefs

Geslacht Leeftijd

Stress

Geslacht Locus of control Vermijdingsgedrag


Opleiding Leeftijd


Rolambiguïteit Capaciteitsbenutting Verstandhouding collega’s & chefs Skill discretion Decision authority Psychological job demands Rolambiguïteit Capaciteitsbenutting Verstandhouding collega’s & chefs

Geslacht Opleidingsniveau Leeftijd Tabel 4b: Specificatie eindmodel: Ontwikkelingssamples


Aankunnen werk Stress



132.

HDL-waarde Fibrinogeen Depressie

en

Gedragsmatige reacties • Verloopintentie

Middle term gevolgen • Aantal dagen afwezigheid

Individuele kenmerken


Stressoren

Stress percepties & cognities

Fysiologische strains

Psychologische strains

Geslacht Opleiding Leeftijd Locus of control


Benutting capaciteiten Verstandhouding collega’s & chef

Stress

Gezondheidsklachten

Depressie Jobsatisfactie

Geslacht Vermijdingsgedrag


Verstandhouding collega’s & chef

Stress

Gezondheidsklachten

Depressie

Tabel 4c: Specificatie eindmodel: Ontwikkelingssample


133.

Gedragsmatige reacties

Het volledig structureel model is ook weergegeven in Tabel 5 die voor de data van functiegroep 4 en 8 de EQS aansturing bevat van de corresponderende SEM analyse. In de volgende sectie commentariëren we de belangrijkste inhoudelijke implicaties van de structuur. Hier volstaan we met de melding dat de modelering gekenmerkt is door een χ² pasmaat van 138.09 (df = 115; p = .070) en 136.95 (df = 115; p = .080) voor de data van de functiegroepen 4 en 8, respectievelijk.


134.

/TITLE gr fugr 4 +8 first model crossvalidation /SPECIFICATIONS DATA='GR4.ESS'; VARIABLES= 51; CASES= 1867; METHODS=ML; MATRIX=RAW; /LABELS V1=sex; V2=educlev; V3=age2; V4=chi; V5=sleep; V6=functo; V7=stress; V8=disc1; V9=ndisc2; V10=dem13bis; V11=dem13; V12=jobsec3; V13=jobsec1; V14=nsupsup; V15=ncowsup; V16=physdem2; V17=inflecon; V18=loccon; V19=depressi; V20=copingps; V21=copingav; V22=copingss; V23=probquit; V24=skillut; V25=probinfl; V26=probdeci; V27=probimpo; V28=workstan; V29=workinco; V30=workbusy; V31=workcont; V32=workinte; V33=wagesati; V34=workclea; V35=usecapac; V36=workcomp; V37=workqual; V38=worksati; V39=chiefsat; V40=privsati; V41=htastad; V42=choltot; V43=hdlfinal; V44=fibrinog; V45=durat1; V46=ms; V47=ecgpatho; V48=nsuppor; V49=heartfre; V50=systbp12; V51=diasbp12; /equ v8 = *V1 + *V2 + *V3 + E8; V9 = *V1 + *V2 + *V3 + E9; V10 = *V1 + .472*V2 + *V3 + E10; V34= *V1 + E34; V35= *V1 + *V2 + *V3 + E35; V36 = *V2 + *V3 + E36; V48 = *V3 + E48; V18 = *V1 + *V3 + E18; V21 = *V1 + *V2 + *V3 + E21; v7 = *v10 + *v36 + *v48 + *v21 + *v37 + *V2 + e7 ; v37 = *v36 + *v34 + *v48 + *v10 + *v9 + *v35 + *v1 + *v2 + *v21 + *v18 + e37 ; v38 = *v34 + *v35 + *v7 + *v8 + *v48 + *v9 + *v37 + *V2 + *v3 + *v10 + *v36 + e38 ; v4 = .486*v7 + *V19 + *v1 + *v3 + *v2 + *V43 + *V44 + *v37 + e4 ; v23 = *v7 + *v35 + *v38 + *v3 + *v4 + *v36 + *v18 + *v19 + *v1 + *v48 + *V2 + e23 ; v19 = 2.449*v7 + *v48 + *v37 + *v36 + *v21 + .766*v18 + *v34 + *v1 + *v35 + e19 ; v43 = *v1 + *V2 + *v10 + e43 ; v44 = *v3 + *v10 + *v9 + * v36 + e44 ; v45 = *v7 + *v19 + *v4 + *v1 + *v21 + *v36 + e45 ; V42 = *V3 + e42; V50 = *V7 + *V1 + *V3 + e50; /var E8 to E10 = *; E34=*; E36=*; E21=*; v3=*; e19=*; e44=*; e45=*; e4=*; e7=*; e37 to e38=*; e23=*; e35=*; e48=*; e18=*; e43=*; v1=*; v2=*; E50=*; /cov E48,E35=*; E48,E10=*; E48,E34=*; E36,E21=*; E36,E8=*; E35,E36=*; E35,E8=*; E34,E35=*; E21,E18=*; E36,E34=*; E8,E10=*; E35,E10=*; E9,E34=*;


135.

E36,E10=*; E34,E10=*; E8,E9=*; E9,E48=*; E9,E35=*; E9,E36=*; E48,E36=*; E48,E8=*; E18,E9=*; E18,E8=*; E35,E18=*; E48,E18=*; E48,E21=*; E34,E8=*; E36,E18=*; E21,E9= *; E18,E10=*; E21,E10=*; E34,E18=*; E10,E9=*; E21,E8 = *; E35,E21=*; E34,E21=*; E38,E19=*; V3,V2=*; V2,V1=*; V3,V1=*; E42,E44=*; E43,E42=*; E42,E50=*; E44,E43=*; E50,E44=*; /wtest /lmtest /print fit = all; effect=yes;

/END

Tabel 5: EQS-aansturing van de SEM-analyse

IV.3.4.2 Kruisvalidering van het vervolledigd model Bij kruisvalidering aan de hand van de data van de functiegroepen 3 en 7 blijkt het hiervoor op punt gestelde model ongewijzigd te kunnen behouden worden. Hoewel de χ² pasmaten voor beide kruisvalideringssamples een wat hogere waarde hebben (i.e, χ² = 159.63; df=115; p = .004 en χ² = 152.12; df=115; p = .011) geven de corresponderende CFI-indices (i.e., indices die gebaseerd zijn op een vergelijking van het behouden model met het zogenaamde independence model dat de onafhankelijkheid van de variabelen vooropstelt) aan dat het model ook voor de valideringssteekproeven een passende representatie biedt: de CFI index voor functiegroep 3 bedraagt .979; terwijl de index voor functiegroep 7 gelijk is aan .985. Tabel 5 bevat de details van de modelering voor de vier afzonderlijke steekproeven. De tabel bestaat uit vier gedeeltes, waarbij elk gedeelte zich toespitst op een of meerdere van de in Figuur 2 genoemde vakken. In elk gedeelte rapporteren de cellen voor de functiegroepen 3, 4, 7 en 8 van linksboven naar rechtsonder de gestandaardiseerde waarde van de geschatte structurele parameter die het effect uitdrukt van de rijvariabele op de kolomvariabele. Daarnaast wordt in de rij onderaan voor elke afhankelijke variabele (i.e., de corresponderende kolomvariabele) de proportie verklaarde variatie aangegeven.


136.

Predictor Geslacht (sex) Opleidingsniveau (educlev) Skill discretion (disc1) Decision authority (ndisc2) Psychological job demands (dem13bis) Rolambiguïteit (workclea) Competentie (onder)benutting (usecapac) Verstandhouding collega’s & chef (workcomp) Sociale steun (nsuppor) Vermijdingsgedrag (copingav) Locus of control (loccon) Werk niet aankunnen (workqual) Verklaarde variantie

Werk niet (workqual) .038 -.118* -.068 -.042

aankunnen

Stress

-.078* -.044 -.032 -.071*

-.010 .065*

.021 -.062*

.024 .072 -.120* -.114* -.264* -.140* .113* .066 .288* .138*

.097* .127* -.143* -.110* -.218* -.132* .116* .086* .195* .104*

.404* .275*

.458* .368*

-.050 -.141*

-.136* -.135*

-.144* -.049 -.056 -.053 -.089* -.063

-.116* -.047 -.018 -.086* -.039 -.092*

-.083* -.127* .008 .119*

-.103* -.047 .032 .075*

-.145* -.194* .247 .269

-.124* -.203* .333 .287

.173 .100 Tabel 6a: Stress percepties en cognities

Cholesterolwaarde Geslacht (sex) Opleidingsniveau (educlev) Leeftijd (age2) Decision authority (ndisc2) Psych job demands (dem13bis) Verstandhouding collega’s & chef Stress

.135 .099

HDL – waarde .256* .157* .044 -.009

.199* .122*

Verklaarde .040 .046 variantie .015 .004 Tabel 6b: Fysiologische strains

.071 .025

Systolische bloeddruk -.149* -.138* -.069* -.082*

.127* .142* .009 -.018 .103* .082*

.221* .183* -.083* .023 .093* 0.22

.159* .058

.219* .052

-.017 .019

.013 .087* .013 .004 .056 .008

.064* .044 .082 .011

.429* .200* .057 .058*

.215* .065*

.006 -.021

Fibrinogeen

-.036 .050*

.189 .044

.027 .026

.056 .044


137.

Geslacht (sex) Opleidingsniveau (educlev) Leeftijd (age2) Skill discretion (disc1) Decision authority (ndisc2) Psych job demands (dem13bis) Rolambiguïteit (workclea) Competentiebenutting (usecapa) Verstandhouding collega’s chef (workcom) Locus of control (loccon) Vermijdingsgedrag (copingav) Sociale steun (nsuppor) Werk niet aankunnen (workqual) Stress HDL-waarde (hdlfinal) Fibrinogeen (fibrinog) Depressie (depressi) Verklaarde variantie

Depressie .146* .041

&

Jobsatisfactie .131* -.020

.068 .059 .102* .106* -.036 -.105*

.099* -.007 .093* .091* -.092* -.001

-.024 -.014 .083* .038 .110* .113* .029 .080* .003 -.043 -.133* -.170* -.208* -.191* .006 .065

.138* .087* .163* .111* -.072* -.056 -.089* -.143* .316* .355*

.094* .110* .117* .174* -.116* -.060* -.130* -.185* .282* .306*

.174* .107* .073 .033 -.097* -.122*

.153* .194* .126* .125* -.142* -.072*

.258 .274

.326 .253

.301 .312 .354 .289 Tabel 6c: Psychologische strains en gezondheidsklachten

-.082* .015 .022 .064* .198* .155* .069* .023 .028 -.086* -.125* .047 -.204* -.146* .027 .078*


Gezondheidsklachten .135* .128* -.004 -.015 -.073* -.033 -.072* -.177* .030 .058* .021 .015

-.024 -.050 .119* .115* -.095* -.130* .050 .072* .478* .504* .336 .372

.033 -.076* .166* .159* -.013 -.128* .006 .064* .518* .373* .384 .280

138.

Verloopintentie (probquit) Geslacht (sex) Opleidingsniveau (educlev) Leeftijd (age2) Locus of control (loccon) Vermijdingsgedrag (copingav) Sociale steun (nsuppor) Competentiebenutting (usecapac) Verstnadhouding collega’s chef (workcomp) Stress

.035 .020 .043 .022 -.092* -.162* .023 -.038

&

-.177* -.094* .038 .125* -.071 -.117*

0.25 0.57 Depressie .101* (depressi) .094* Werksatisfactie -.258* (worksati) .249* Gezondheidsklachten .083* (chi) .048 Verklaarde variantie .279 .305 Tabel 6d: Gedragsmatige strains en middle

-.062* .032 .098* .084* -.126* -.120* -.076* -.044

-.035 -.081* .095* .085* -.066* -.040

Afwezigheid wegens ziekte (durat1) -.013 -.045 .031 .062*

.042 .055

-.002 .079*

.057 .035

-.025 .113*

.075* .019 .084* .050 .105* .061 .056 -.023 -.350* -.271* .079* .115* .054 .180* .348 .031 .226 .042 term stress gevolgen

-.095 .037 .155* .064

.017 .108* .025 .048

De inspectie van de in Tabel 6 vermelde getalwaarden laat een aantal interessante conclusies toe. • Gecontroleerd voor de biografische kenmerken geslacht en opleidingsniveau stellen we vast dat cognities en gevoelens over het niet aankunnen van het werk duidelijk geassocieerd zijn met een hoge mate van rolambiguïteit, een minder goede verhouding met collega’s / chefs en veel psychologische jobvereisten. Daarentegen is de invloed van (a) individuele disposities zoals vermijdingsgedragen locus of control, (b) stressoren zoals skill discretion, competentie (onder)benutting en decision authority en (c) de sociale ervaren steun of ideeën en gevoelens over het niet aankunnen van het werk, minder of helemaal niet van belang. • Zoals te verwachten is de ervaren stress in eerste instantie functie van het niveau van de psychological job demands, terwijl een goede verstandhouding met de collega's / chefs en een hoge mate van (gepercipieerde) sociale steun het stress bevorderend effect van deze demands temperen. Ook de eigen perceptie (appraisal) omtrent het al of niet aankunnen van het werk is van belang bij het begrijpen van de gerapporteerde stress. Andere stressoren zoals skill discretion, decision authority, rolambiguïteit en individu gebonden disposities i.v.m. coping en locus of control zijn dan weer minder of helemaal niet van belang. Het effect van deze stressoren en disposities verloopt indirect (t.t.z., gemedieerd) via de appraisal in verband met het aankunnen van het werk. Ook valt het geringe zo niet onbestaande effect op van geslacht, leeftijd en opleidingsniveau. Ondanks de diversiteit van gemodelleerde data is moeilijk vol te houden dat stress geslacht, leeftijd of opleiding gebonden is, vooropgesteld dat het model van stress andere meer pertinente antecedenten in de structurele hypothese insluit. Wetenschappelijk ondersteuningsprogramma voor de gezondheidsbescherming van de werknemer Eindsverslag ST/02/006, ST/02/007, ST/02/018, ST/011/015, ST/11/016

139.

•

•

•

Wanneer gecontroleerd wordt voor biografische kenmerken zoals geslacht, leeftijd, en opleidingsniveau, is de directe impact van stress op fysiologische strains eerder marginaal. Enkel m.b.t. systolische bloeddruk komt bij een functiegroep (i.e., groep 4) een significant effect van stress naar voor. Taak gerelateerde stressoren zoals psychological job demands en, voor fibrinogeen, ook decision authority spelen een minstens even belangrijke rol. Bovendien valt op dat het overkoepelend model slechts een zeer klein gedeelte van de variantie in de fysiologische strain variabelen weet te verklaren. Andere kenmerken, zoals voedingsgewoonten, alcoholverbruik en dergelijke meer spelen wellicht een grotere rol. Daarnaast zijn de tegenvallende proporties verklaarde variantie mogelijks ook toe te schrijven aan het verschil in gehanteerde meetmethodes om fysiologische strains (cf. bioklinisch onderzoek binnen Belstress: objectieve meting) en stressoren en stress (cf. Belstress-vragenlijst: subjectieve meting) te bepalen. Wat betreft de genese van psychologische strains, houden we het onderscheid aan tussen depressie, werksatisfactie en gezondheidsklachten. Voor depressie is stress de meest belangrijke (directe) determinant. Daarnaast zijn persoonsgebonden disposities (i.e., avoidance coping en locus of control), gepercipieerde sociale steun, de ervaren competentie benutting en verstandhouding met collega's / chefs eveneens van belang om met het werk samenhangende gevoelens van neerslachtigheid te begrijpen. Rolambiguïteit heeft daarentegen een heel beperkte en dan nog maar in een van de vier functiegroepen invloed op depressieklachten. Anderzijds valt het op dat de taak gerelateerde stressoren, en in het bijzonder psychological job demands, slechts indirect (t.t.z., gemedieerd via de stress ervaringen en de perceptie van tegen het werk opgewassen te zijn) een impact hebben. Tenslotte kan voor de functiegroepen 3 en 4 ook het belang van het geslacht van de werknemer niet genegeerd worden: vrouwen zijn gemiddeld depressiever dan mannen. Het is geenszins een verrassing vast te stellen dat satisfactie op het werk meervoudig bepaald is. Aansluitend op de theorie en het onderzoek omtrent het Job Characteristics model (Hackman & Oldham, 1975, 1976, 1980) vinden we dat tevredenheid op het werk samenhangt met skill discretion, decision authority, de mogelijkheid tot het benutten van eigen kennis en vaardigheden en de afwezigheid van rolambiguïteit. Daarnaast spelen ook gepercipieerde sociale steun en, in mindere mate, stress appraisals een rol. Zelf gerapporteerd gezondheidsklachten, tenslotte, worden in belangrijke mate bepaald door gevoelens van depressie en stress. Voorts tonen de effecten van de fysiologische strains variabelen “HDL-waarde” en in iets mindere mate “fibrinogeen” aan dat de gezondheidsklachten wel degelijk een objectieve, bio-klinische grond hebben. Gelet op de gebrekkige manier waarop het overkoepelend model rekening houdt met objectieve verschillen tussen de functies en evenmin buiten het werk gelegen bronnen van stress en depressie aan bod laat komen, vallen de percentages verklaarde variantie voor de psychologische strains variabelen, met waarden variërend tussen 25 en 38 procent, best mee. Wat betreft de bevindingen inzake de gedragsmatige strain “verloopintentie” en het middle term stress gevolg van “afwezigheid wegens ziekte” brengen we vooral het verschil tussen het directe en het totale effect , i. e. directe plus indirecte effect, van stress onder de aandacht. Tabel 6 bevat enige relevante gegevens. Net zoals in de vorige tabel geven de getallen in de cellen de gestandaardiseerde waarde aan van het directe effect van stress op de kolomvariabelen, maar daarnaast geven we nu ook tussen haakjes de corresponderende waarde van het totale effect weer. Op die manier wordt duidelijk dat de totale impact van stress in nagenoeg alle gevallen twee of meer keer zo groot is als het directe effect. De studie van gedragsmatige strains en middle term stress gevolgen via klassieke technieken van lineaire analyse (e.g., regressie) zou dan ook tot een vertekende conclusie omtrent het reële belang van stress leiden. Anderzijds neemt het huidig model een aantal belangrijke predictoren van ziekteverzuim zoals bijvoorbeeld voedings- en rookgewoonten niet op. Dit verklaart wellicht waarom de proportie verklaarde variantie voor ziekteverzuim aan de lage kant is.


140.

Verloopintentie .025 (.104)

.075 (.179)

Afwezigheid wegens ziekte .019 (.069) -.095 (-.046)

.057 (.133)

.084 (.135)

.050 (.095)

.037 (.086)

Tabel 7: gestandaardiseerde waarde van het directe (en totale) effect van op stress op verloopintentie en afwezigheid wegens ziekte voor de 4 functiegroepen

IV.3.5 Besluit De huidige studie beoogde inzicht te verschaffen in de manier waarop individu gebonden antecedenten en gevolgen van stress onderling gerelateerd zijn. We weten van geen enkele andere studie die zowel in omvang als in detaillering te vergelijken is met het huidig onderzoek dat voor het eerst een redelijk integrale toets van het model van Kahn en Byosière toelaat. Toch moeten de bekomen resultaten nog steeds genuanceerd bekeken worden omdat het crosssectioneel opzet, waarbij de gegevens vooral via de vragenlijst methode bekomen werden geen causale uitspraken toelaat. Daarnaast negeert het model belangrijke andere kandidaat antecedenten van stress en komt het niet tegemoet aan het intrinsiek hiërarchisch karakter van de gegevens die het fenomeen stress karakteriseren. Dat verdere theorievorming en onderzoek in dit verband noodzakelijk is, mag tevens blijken uit het feit dat niet alle in het model voorgestelde verbanden in de vier functiegroepen gelden (cf. tabel 5). De genoemde methodische tekorten zijn echter wellicht niet van die aard dat ze de belangrijkste inhoudelijke bevindingen invalideren. Dit geldt in eerste instantie voor de vaststelling dat stress vooral samenhangt met te hoge psychological job demands en dat deze hoge demands in de realiteit vaak onvoldoende “gebufferd” worden door sociale steun van collega's en chefs. Ook zijn er sterke indicaties voor het belang van stress als verklaring voor gevoelens van depressie en klachten omtrent de gezondheid. Bekijken we het totale in plaats van enkel het directe effect van stress dan komt het belang ervan nog meer op de voorgrond. Anderzijds is stress duidelijk niet de hoofdoorzaak van afwezigheid wegens ziekte of van de intentie om van werk te veranderen.


141.

Literatuur

•

• • • • • • • •

Coetsier, P., De Backer, G., De Corte, W., Gheeraert, P., Hellemans, C., Karnas, G., Kornitzer, M., Stam, M. & Vlerick, P. (1996). Onderzoeksdesign en instrumentarium van het Belgisch jobstress onderzoek. / Modèle de recherche et manuel de travail de l'étude belge du stress au travail. In Reeks Theoretische en Toegepaste Psychologie. Deinze: Infoservice. Hackman, J. R. & Oldham, G. R. (1975). Development of the job diagnostic survey. Journal of Applied Psychology, 60, 159-170. Hackman, J. R. & Oldham, G. R. (1976). Motivation through the design of work: Test of a theory. Organizational Behavior Human Performance, 16, 250-279. Hackman, J. R. & Oldham, G. R. (1980). Work Redesign. Reading, Mass., Addison-Wesley. ISCO-88, International Standard Classification of Occupations, International Labour Office, Geneva, 1990. Kahn, R. & Byosière, P. (1992). Stress in organizations. In: Dunette and Yough (Eds.) Handbook of industrial and organizational psychology, 3, 571-651. Palo Alto, CA. Karasek, R. A. & Theorell, T. (1990). Healthy work: Stress, proactivity and the reconstruction of working live. New York, Basic Books. Karasek, R. A. (1979). Job demands, job decision latitude and mental strain: Implications for job redesign. Administrative Science Quaterly, 24,285-307. Kristensen, (1995). The demand-control-support model: Methodological challenges for future research. Stress Management; 11(1), 17-26.


142.

IV.4.

GEOBJECTIVEERD CRITERIUM VOOR JOBSTRESS IV.4.1. Situering onderzoeksdoel

Naast het doel inzicht te verschaffen in het geheel van vooral individu gerelateerde antecedenten en (korte termijn) gevolgen van stress, stelt het arbeidsen organisatiepsychologische luik van het Belstress onderzoek nog een tweede doelstelling voorop. Dit tweede doel betreft de constructie van een geobjectiveerd criterium voor jobstress en de operationalisering van dit criterium tot een indicator die een intersubjectieve, functie-vergelijkende schaling van jobstress toelaat. In het bijzonder gaat het om het opsporen van de objectieve functiekenmerken die van belang zijn bij het begrijpen van stressoren, stress en strains (zowel emotioneel als in termen van gezondheid) zoals subjectief ervaren. Hoewel meerdere studies het verschil tussen functies in termen van stressoren, stress en strains belichtten (e.g., Vahtera, Pentti, & Uutela, 1996), is ons geen onderzoek bekend dat tegelijkertijd, en voor een brede waaier van functies, de interrelatie modelleert tussen objectieve functiekenmerken, enerzijds, en subjectief gepercipieerde stressoren, stress en strains, anderzijds. De reden hiervoor is te vinden bij de hoge eisen die een dergelijke modelering stelt, niet alleen in termen van data inzameling, maar vooral voor wat betreft de data verwerking. Aangezien objectieve functiekenmerken verwijzen naar eenheden - i.e., functies - die van een hoger aggregatieniveau zijn dan de eenheden - i.e., individuen - waarop de subjectief beleefde stressoren, stress en strains slaan, is een structurele hypothese omtrent de relatie tussen beide groepen kenmerken enkel middels de recent ontwikkelde techniek van multilevel structural equation modeling (multilevel SEM) na te trekken (cf. Muthen, 1994, 1997). Gelet op het hiervoor verduidelijkte pilootkarakter van de studie naar de ontwikkeling van een geobjectiveerd stress criterium, en omwille van de beperkingen inherent aan de techniek van multilevel SEM, verbijzonderen we het onderzoeksdoel tot het ontwikkelen en toetsen van een multilevel structureel model omtrent de samenhang tussen de via de SME’s gemeten functie dimensies (cf. supra, methodologie van het arbeidsen organisatiepsychologisch luik) en een beperkte selectie van, via de Belstress-vragenlijst, individu gebonden stressoren en strains. Daar het Karasek model een centrale plaats heeft in de stress literatuur, behouden we als stressoren de gepercipieerde vrijheid tot beslissen (decision latitude of controle) en de subjectief ervaren werkdruk (job demands). Voor de vergelijkbaarheid met het oorspronkelijk werk van Karasek (1979), en aansluitend op andere gerelateerde studies (e.g., Furda, 1994) achten we een verdere opsplitsing van de decision latitude variabele in de samenstellende componenten (i.e., skill discretion en decision authority) niet aangewezen. Wel behouden we de sociale ondersteuning, zoals gerapporteerd door het individu, omdat het belang van deze variabele ter verklaring van ervaren stress in meerdere studies bevestigd werd. Tenslotte, nemen we in het model, naast de centrale variabele van ervaren stress, ook nog twee korte termijn stress gevolgen op die verband houden met de emotionele en de gezondheidsreacties: de depressie variabele en de huidige gezondheidsindex (current health index, CHI). Figuur 1 vat de componenten van het onderzochte model samen.


143.

Biografische kenmerken : geslacht en leeftijd

Functie-kenmerken

Stressors

Ontwikkelen kennis & vaardigheden Afhankelijkheid Afwisseling Autonomie Tijdsdruk Onzekerheid Concentratie Werkonderbrekingen

Decision latitude

Strains

Depressie Job demands

Stress Current Health Index

Social Support

Figuur 1: Componenten van het onderzochte model

Omdat het model zal geëvalueerd worden voor een brede waaier van functies die aanzienlijk van elkaar verschillen m.b.t. de leeftijd en het geslacht van de functie uitvoerders, voegen we ook dit tweetal variabelen aan de modelering toe. De volgende sectie preciseert verder de vooropgestelde relaties tussen het geheel van de in het model opgenomen variabelen. Voorlopig onderlijnen we dat het opzet de objectivering van de ervaren stress situeert ter hoogte van de relatie tussen de objectief bepaalde functie karakteristieken en de subjectief ervaren stressoren die op hun beurt de perceptie van stress determineren. In het bijzonder biedt de manier waarop de objectieve functie-kenmerken onderling te combineren zijn ter verklaring van de ervaren stressoren, enerzijds, en de precieze aard van de samenhang tussen de stressoren en de subjectieve stress beleving, anderzijds, de mogelijkheid om eventuele verschillen tussen functies in termen van ervaren stress bij de functie uitvoerders te relateren aan objectieve functieverschillen. De bekomen relaties kunnen dan benut worden om ook voor niet in het onderzoek opgenomen functies te bepalen of ze meer of minder stresserend ervaren worden.

IV.4.2. Theoretische context: detaillering onderzoeksmodel Stress wordt doorgaans opgevat als de manifestatie van de mismatch tussen de vereisten van de job en de mogelijkheden van het individu om deze vereisten in te vullen (Caplan et al, 1975; Sharet & Salveredy, 1982; Cooper & Payne, 1988; en Sharet et al, 1998). Volgens het populaire Job Demands Control (JDC) model van Karasek (1979) en Karasek & Theorell (1990) hangen de job vereisten samen met (psychologische) werkdruk (job demands), enerzijds, en de mogelijkheid tot sturing op het werk (decision latitude), anderzijds. Op basis van empirisch onderzoek door o.m. Johnson en Hall (1988, 1994), en Johnson, Hall en Theorell (1989) werd het JDC model verder uitgebreid met een dimensie van sociale ondersteuning. In essentie poneert het zo ontstane Job Demands Control Support (JDCS) model (a) dat demands en control niet enkel additief, maar tevens interactief tot job stress leiden, en (b) dat sociale ondersteuning


144.

een soort buffer rol vervult bij het beschermen van het individu tegen de impact van stressoren zoals job demands en gebrek aan sturingsmogelijkheden op het werk. De jongste tien jaar is het Karasek model een paradigmatische rol gaan vervullen in het onderzoek naar de relatie tussen functie karakteristieken en allerlei werk en gezondheid gerelateerde outcome-variabelen zoals arbeidstevredenheid, depressie, burnout, en (vooral) cardio-vasculaire gezondheidsklachten (cf. Karasek & Theorell, 1990; Theorell & Karasek, 1996). Voor een kritisch overzicht van de betekenis van het JDCS model in de context van het arbeidsen organisatiepsychologisch onderzoek omtrent stress op het werk verwijzen we naar de Jonge & Kompier (1997). Mits de beperking van het geheel van mogelijke strains tot het representatief tweetal van depressie en ervaren algemene gezondheid (cf. de CHI-variabele), onthouden we met deze auteurs dat het model de in Figuur 2 weergegeven interrelatie tussen stressoren, stress, en strains poneert.

Psychological Demands

Decision latitude Depressie Social Support

Psychological demands X Decision latitude

Jobstress

Psychological demands X Social support Decision latitude X Social support Current health index Psychological demands X Decision latitude X Social support Figuur 2: Interrelaties tussen stressoren, stress en strains Recentelijk is, naast het belang van demands, control en support bij het tot stand komen van stress, ook gewezen op de rol van stabiele, individu gebonden kenmerken of disposities zoals negatieve affectiviteit (e.g., Jex & Spector, 1996), locus of control en wijze van coping (e.g., Kvimaki et al, 1997). Aangezien dit hoofdstuk in eerste instantie een geobjectiveerde schaling van job stress tot doel heeft, en dit, zoals eerder gesteld, noopt tot het toepassen van een multilevel covariantie structuur analyse, worden deze dispositionele kenmerken om redenen van haalbaarheid niet in het onderzoek opgenomen. De betekenis van deze disposities werd evenwel in het voorgaand hoofdstuk behandeld, en daaruit bleek dat hun opname niet leidde tot een


145.

invalidering van de in Figuur 2 vooropgestelde verbanden tussen demands, control en support, enerzijds, en stress, anderzijds. Vanuit pragmatisch, beleidsmatig perspectief is, in vergelijking met het ontbreken van persoonsgebonden disposities, de afwezigheid in Figuur 2 van objectieve functiekenmerken als een veel groter tekort in te schatten. Hoewel via rekrutering en selectie de mismatch tussen persoon en functie enigszins in te perken is, biedt een model zonder objectieve functiekarakteristieken geen houvast voor remediërende interventie bij bestaande stress-problematiek. Zonder integratie van de objectieve functie dimensies in de modelering valt immers niet uit te maken met welke aspecten van de functie de subjectief beleefde stressoren van demands en controle samenhangen. Zo is kennis van de interrelatie tussen functie kenmerken en stressoren een essentiële vereiste voor o.m. het verantwoord hertekenen van werkorganisatie, functie inhoud, en het geheel van de functie samenstellende taken. Daarom bestuderen we hierna het in Figuur 2 vooropgestelde model zoals gecompleteerd met het geheel van de via de SME’s bekomen informatie omtrent de objectieve kenmerken van de functie. Over de specifieke aard van gepostuleerde samenhang tussen deze kenmerken en de stressoren berichten we in de volgende sectie.

IV.4.3. Methodologie IV.4.3.1 Steekproef Voor de studie van het multilevel structureel model omtrent de samenhang tussen objectieve functie-karakteristieken, stressoren, stress en strains gebruiken we de gegevens van de arbeidsen organisatiepsychologische steekproef (cf. supra). Hoewel deze steekproef 2045 subjecten telt, kunnen we slechts 1314 individuen, tewerkgesteld in 84 verschillende functies, in de analyse behouden. Voor 720 subjecten ontbreekt informatie m.b.t. één of meerdere variabelen uit het model, terwijl nogmaals 11 subjecten uit de analyse geweerd worden omdat ze behoren tot een functie waarvoor we te weinig (i.e., minder dan 5) functie-uitvoerders bestudeerden. Aangezien de steekproef intrinsiek hiërarchisch van aard is (i.e., bestaande uit individuen genesteld binnen overkoepelende functies) is multilevel analyse aangewezen (cf. Kreft & De Leeuw, 1998). Voorts beogen we een structurele analyse van de interrelatie tussen objectieve functie-kenmerken en subjectieve stressoren en strains zodat multilevel covariantie-structuur analyse de enig mogelijke analyse methodiek is. Meer details over de gehanteerde methodiek komen in de volgende paragraaf aan bod. Hier is het van belang te onderlijnen dat de onderscheiden groepen van functie-uitvoerders strikt homogeen zijn: het gaat steeds om werknemers die dezelfde functie binnen dezelfde afdeling en binnen dezelfde organisatie vervullen. De tabel 1 toont de distributie van de 1314 werknemers over de 84 verschillende functies. De tabel bevat tevens details over de leeftijd, het geslacht, het opleidingsniveau en de anciënniteit van de individuen binnen elk van de functies. Merken we ook nog op dat over de gehele steekproef de gemiddelde leeftijd 45.24 jaar bedraagt, en dat de onderzoeksgroep overwegend uit mannen (i.e., 74.4 procent) bestaat.

Percentage

Gemiddelde leeftijd

Gemiddeld aantal maanden in dezelfde functie

1.2 1.6 1.2 1.1 1.3 1.9 2.2 0.8

43.62 44.98 42.70 41.20 43.13 43.77 45.33 43.48

174.60 256.09 153.80 236.00 333.00 196.20 122.83 197.45

N Technieker Bediende Arbeider Boekhouder Administratieve bediende Afdelingshoofd Diensthoofd Toepassingsanalist

16 21 16 15 17 25 29 11


146.

Schade-inspecteur Typist(e) Kaderlid Bediende Onderhouder Arbeider Ploegwerker Verdeler (post) Kantoorknecht Sorteerder Chauffeur Stadsbediende Achitect Directrice kinderdagverblijf Kinderverzorgster Hoofdinspecteur Politiehulp Tuinman Rioolarbeider Poetsvrouw Technisch bediende Boekhouder (klanten) Netwerkbeheeder Opeiser Onthaalbediende Dispatcher Netwerkarbeider Verzendingsmedewerkers Financieel medewerker Aankoper Logistiek medewerker Bedrijfsleiders & ingenieurs Brandweerman Shiftmedewerker productie Meestergast & brigadier Meestergast & brigadier Ploegleider Ploegleider & meestergasten Shiftmedewerkers productie Bibliotheekassistent Opsteller/hoofdklerk Brandweerman Korporaal brandweer Agent interventiepolitie Wijkagent Tuinier Brandweerman-autobestuurder Gespecialiseerd kraandrijver Schoonmaakster Helper-vakman Kaderlid in gewesten Plaatselijke agente Bediende invorderingen Bediende mutaties tarieven

13 14 7 12 9 10 5 13 14 11 12 9 14 15 6 9 8 6 7 9 8 8 9 7 16 14 8 13 40 14 22 14 26 31 24 9 9 7 9 12 40 11 17 13 14 14 53 13 22 22 6 24 17 37

1.0 1.1 0.5 0.9 0.7 0.8 0.4 1.0 1.1 0.8 0.9 0.7 1.1 1.1 0.5 0.7 0.6 0.5 0.5 0.7 0.6 0.6 0.7 0.5 1.2 1.1 0.6 1.0 3.0 1.1 1.7 1.1 2.0 2.4 1.8 0.7 0.7 0.5 0.7 0.9 3.0 0.8 1.3 1.0 1.1 1.1 4.0 1.0 1.7 1.7 0.5 1.8 1.3 2.8

49.98 44.10 52.01 47.10 43.54 46.66 46.55 47.90 45.79 46.48 49.86 46.15 44.19 46.78 41.57 44.22 47.64 44.19 46.91 52.06 47.54 51.58 50.07 42.76 44.44 46.69 44.40 43.68 47.64 45.17 44.02 43.36 47.48 46.76 45.24 45.28 42.04 42.89 40.24 43.77 41.53 45.68 43.69 48.70 41.65 46.69 45.21 44.00 48.19 46.17 41.72 43.18 43.22 45.94

198.54 300.28 177.14 267.92 205.33 267.00 297.25 312.08 108.73 186.64 224.67 224.22 269.43 148.53 90.83 251.78 280.37 224.67 239.14 201.67 118.50 276.00 173.89 161.28 162.94 286.78 241.37 178.38 149.55 176.28 170.14 160.43 173.81 113.50 192.42 116.55 173.44 175.86 134.25 240.16 166.75 215.27 234.00 216.61 183.14 277.43 210.21 199.58 104.23 117.04 162.67 163.62 158.35 179.65


147.

Polyvalente aansluiter 8 Agenten met wacht 9 Opnemer/Stroomschorser 17 Toezichter 10 Kantoordirecteur 42 Leidinggevend kaderlid 24 Uitvoerend personeel 26 Loketbediende grote kantoren 17 Loketbediende kleine kantoren 12 Marketing manager 26 Project manager 20 Programmeur 21 Technicus Labo 11 Studietekenaar 13 Bediende administratie 13 Voorman 12 Operator confectiemachine 13 Operator gietzaal 13 Perforeerder ciné 13 Gespecialiseerd bereider 13 Magazijnarbeider 12 Verpleegkundige 13 Tabel 1: Beschrijving van de geselecteerde

0.6 0.7 1.3 0.8 3.2 1.8 2.0 1.3 0.9 2.0 1.5 1.6 0.8 1.0 1.0 0.9 1.0 1.0 1.0 1.0 0.9 1.0 functiegroepen

48.77 47.66 43.66 45.27 45.06 43.96 45.11 43.89 42.17 43.80 50.22 48.37 41.19 40.47 42.69 45.56 45.11 46.82 42.66 48.60 44.70 48.04

194.12 100.55 107.29 106.60 223.40 153.92 201.85 77.29 105.17 214.88 171.90 233.38 156.64 184.23 89.38 239.58 256.08 242.77 176.23 150.46 199.92 165.31

IV.4.3.2 Metingen Tabel 2 licht de correspondentie toe tussen de in dit hoofdstuk gemodelleerde constructen en de elders in dit rapport gecommentarieerde lijst van de in de Belstress-studie gemeten variabelen / items. Psychological demands

Decision latitude

Social support

job

Heel snel werken Heel hard werken Geen overdreven hoeveelheid werk Voldoende tijd Geen tegenstrijdige eisen Nieuwe dingen leren Creativiteit vereist Hoog niveau van vaardigheid Afwisseling Bekwaamheden ontwikkelen Repetitief werk Zelf beslissing nemen Inspraak Zeer weinig vrijheid Chef is begaan met welzijn Chef luistert naar werknemer Chef is behulpzaam bij uitvoering Chef kan goed mensen doen samenwerken Ik werk met competente collega’s Collega’s hebben belangstelling voor mij Ik heb vriendelijke collega’s Ik heb behulpzame collega’s


148.

Depressie


Depressief Zware inspanningen Onrustige slaap Gelukkig Eenzaam Onvriendelijk Genoot van het leven Droevig Mensen mogen mij niet Niet op gang geraken Eetlust Zenuwachtig Bang Ik erger mij Boos Uitgeput Hoopvol Zeer moe Kortademigheid Pijn in botten/spieren Rugmijn Drukkende maag Maag van streek Moeheid Vlugger moe Niet uitgerust Borst- of maagpijn Hoofdpijn Lusteloos Duizelig Verdoofd gevoel ledematen

Tabel 2: Variabelen gemeten in het Belstress-onderzoek Vooraleer de verschillende stappen van de multilevel SEM aan te vatten werden de psychometrische kwaliteiten, en inzonderheid de interne consistentie, nagegaan van de metingen (i.e., de schalen) die middels aggregatie van afzonderlijk bevraagde items tot stand kwamen. Het betrouwbaarheidsonderzoek betreft met name de schalen voor de meting van job demands, control, sociale steun, depressie en huidig ervaren gezondheid. Tabel 3 vermeldt voor elk van deze schalen de interne consistentie zoals bepaald via de α van Cronbach (1951).

Psychological demands Decision latitude Social support Depressie Current health index

α .799

Gemiddelde 30.85

Standaardafwijking 5.39

.814 .844 .904 .794

67.97 22.74 25.71 4.18

11.96 3.59 6.53 3.19

Tabel 3: Interne consistentie van de gebruikte schalen Aangezien alle schalen de doorgaans gehanteerde drempelwaarde van .80 zo niet overschrijden dan toch zeer dicht benaderen, is het niet nodig de oorspronkelijke schaaldefinities (cf. Tabel 2) te herzien. Descriptieve statistieken voor de hiervoor genoemde schalen zijn eveneens in Tabel 3 opgenomen; terwijl Tabel 4 deze informatie bevat voor de objectieve functiekenmerken. Wetenschappelijk ondersteuningsprogramma voor de gezondheidsbescherming van de werknemer Eindsverslag ST/02/006, ST/02/007, ST/02/018, ST/011/015, ST/11/016

149.

Ontwikkelen kennis vaardigheden Afhankelijkheid Afwisseling Autonomie in eigen functie Tijdsdruk Onzekerheid in functie Concentratie Werkonderbrekingen

en

N 1314

Minimum 1

Maximum 5

Gemiddelde 3.18

Standaardafwijking 1.56

1314 1314 1314 1314 1314 1314 1314

1 1 1 1 1 1 1

5 5 5 5 5 5 5

3.27 3.18 3.96 3.12 2.61 2.93 3.25

1.37 1.22 1.28 1.19 1.20 1.05 1.36

Tabel 4: Descriptieve statistieken voor de gebruikte variabelen

IV.4.3.3 Methode De afleiding van een geobjectiveerd criterium voor job stress gebeurt in vijf stappen: • de evaluatie van het in Figuur 2 vooropgestelde model omtrent de interrelatie tussen de individu gebonden antecedenten en gevolgen van stress; • de schatting van de mate waarin ervaren stressoren, stress en strains functie specifiek zijn; • de validering van een vereenvoudigd binnen groepen (i.e., binnen functies) model omtrent de manier waarop demands, control, support, stress, depressie en huidige gezondheid samenhangen; • het opstellen van een tussen groepen model voor de interrelatie tussen de hiervoor genoemde variabelen; • de toetsing van een volledig (i.e., binnen en tussen groepen) model waarbij de individueel ervaren stressoren, stress en strains aan de objectief gescoorde functie kenmerken gekoppeld worden. Op de eerste stap na correspondeert de hiervoor opgesomde werkwijze met de procedure zoals initieel beschreven door Muthen (1994, 1997), en zoals onlangs toegepast, eveneens in de context van stress onderzoek, door Steen, Firt en Bond (1998). Vergeleken met andere methodes, zoals bijvoorbeeld conventioneel SEM en klassiek hiërarchisch modelleren biedt de aanpak van multilevel SEM het voordeel dat de modelering van de behouden concepten rekening houdt met de hiërarchische structuur van de data. Het schema van analyse respecteert m.a.w. het feit dat de stressor, stress en strain ervaringen meer homogeen zijn binnen dezelfde functies dan tussen verschillende jobs. Bovendien laat de sequentie, in de laatste stap, toe na te trekken welke de objectieve functie karakteristieken zijn die, naast individu gebonden kenmerken, mee aan de basis liggen van de subjectief ervaren stressoren. De zo bekomen gewogen combinaties van functiekenmerken kunnen dan gehanteerd worden als objectieve criteria voor gepercipieerde stressoren en stress. Vooraleer elk van de stappen nader toe te lichten merken we nog op dat ook de biografische kenmerken geslacht en leeftijd in alle analyses werden opgenomen teneinde te controleren voor “spurieuze'' verbanden tussen stressoren en stress, enerzijds, en stress en strains, anderzijds. Gelet op de aanzienlijke verschillen tussen de functies wat betreft leeftijd en geslacht van de functie uitvoerders is dit de enige manier om uit te sluiten dat de aan- of afwezigheid van een verband tussen bijvoorbeeld demands en stress het gevolg is van de samenhang van beide maten met de leeftijd of het geslacht van de werknemers.


150.

Stap 1: Evaluatie van het in Figuur 2 vooropgestelde model Hiertoe voeren we klassiek SEM uit op de variantie/covariantie matrix van de variabelen geslacht, leeftijd, control, demands, support, demands × control, demands × support, control × support, demands × control × support, stress, depressie, en current health index. Voor het te toetsen structureel model verwijzen we naar Figuur 2. Daarnaast analyseren we (een gedeelte van) dezelfde gegevensmatrix ook nog volgens een vereenvoudigd model waarin de interacties demands × control, demands × support, control × support en demands × control × support weggelaten zijn. Mocht uit de vergelijking van beide modellen blijken dat de opgesomde interacties niet wezenlijk belangrijk zijn voor het verklaren van stress ervaringen, dan vereenvoudigt dit de voor de latere fasen te voorziene analyses.

Stap 2: Schatting van de tussen functie variatie in stressoren, stress en strains Het schatten van de tussen functie variatie in stressoren, stress en strains kan op verschillende manieren gebeuren. Doel is steeds de bepaling van de intra klasse correlatie (IKC) van de stressor, stress en strain scores. De IKC waarde geeft daarbij voor elke variabele de verhouding weer van de tussen functie variantie t.o.v. het geheel van de vastgestelde variantie (i.e., het geheel van binnen en tussen functie variantie). Is de IKC laag, wat betekent dat de totale variantie in hoofdzake bestaat uit binnen functie variantie, dan is het weinig waarschijnlijk dat een multilevel SEM beduidend meer inzicht zal verschaffen dan een conventionele covariantie analyse. We bepaalden de IKC coëfficiënten aan de hand van het SOURCE.BW programma van Nelson en Muthen (1991). De Fortran code van het programma diende evenwel eerst gecorrigeerd te worden voor een foutieve programmering van de output.

Stap 3: Validering van het binnen groepen model In tegenstelling tot conventioneel SEM vertrekt de toetsing van het binnen groepen model in een multilevel modelering van de pooled within groups variantie/covariantie matrix SPW We gebruikten het programma van Steen et al (1998) om S PW te berekenen volgens de formule SPW = (N – G) -1

G

Ng

g

i

∑∑

(yig -

y .g) (yig - y .g)’

met N het aantal subjecten (i.e., N = 1314), G het aantal verschillende functies (i.e., G=84), Ng het aantal functie uitvoerders in job g, yig de vector met scores van subject i uit functie g op de variabelen, en

y .g de vector met de gemiddelde scores van de werknemers in functie g en (yig -

y .g)’ de getransponeerde van yig - y .g. Hoewel de stressor interacties demands × control, demands × support, control × support en demands × control × support statistisch significant bijdragen tot de verklaring van de ervaren stress, blijkt uit de analyse van stap 1 eveneens dat de aan deze interacties gerelateerde verklaarde variantie gering is (cf. infra). Het statistisch significant zijn van deze interacties is dan ook vooral een gevolg van het groot aantal observatie eenheden waarop de analyse gebaseerd is. Daarom nemen we de interactie termen niet op in het in stap 3 gevalideerde binnen groepen model. Overigens is het ook in vorig onderzoek niet ongebruikelijk om deze product variabelen uit de modelering te houden (e.g., Schreurs & Taris, 1998). Het in stap 3 getoetste model heeft bijgevolg de in Figuur 3 weergegeven specificatie. We analyseren het model aan de hand van het EQS (versie 5.6) programma van Bentler (1995).


151.

Geslacht Psychological Job Demands

Depressie

Jobstress

Decision latitude


Social Support Leeftijd

Figuur 3:Het getoetste model uit stap 3

Stap 4: Tussen groepen (functies) model De analyse van het tussen groepen model vertrekt van de variantie/covariantie matrix SB , met G

SB = G -1

∑

Ng (

y .g - y ..) ( y .g - y ..)’

g

y .. de vector van gemiddelden, over de totale steekproef, van de behouden variabelen, y .g de vector met de overeenkomstige gemiddelden voor de subjecten uit functie g. Opnieuw gebruiken we het programma van Steen et al (1998) om SB te berekenen. In vergelijking met de binnen groepen analyse introduceert het tussen functies model dummy latente factoren om de functie-specifieke impact op de individu gebonden model variabelen weer te geven. Ook vereist het tussen groepen model, teneinde onderzoekbaar te zijn m.b.v. conventionele SEM software, een herformulering van de opzet tot een twee steekproeven model. De variantie/covariantie matrix voor de eerste steekproef is de hiervoor beschreven S PW -matrix, terwijl SB de variantie/covariantie data voor de tweede steekproef levert. De SPW -matrix wordt gemodelleerd overeenkomstig de in Figuur 3 beschreven structuur, terwijl Figuur 4 het tussen groepen model toelicht. Op deze laatste figuur zijn voor de overzichtelijkheid niet langer de (gepostuleerde) verbanden tussen geslacht en leeftijd en de overige variabelen opgenomen. Voorts toont de figuur de afspraak om de latente factoren in verband met de functie-specifieke impact via ellipsen voor te stellen, en om deze factoren via de extensie “-b” te benoemen.


152.

Stress-b Psychological job demands -b


Decision Latitude - b

Decision latitude

Social Support -b

Social Support

Depressie

Depressie-b


CHI-b

Jobstress

Figuur 4: Het tussen groepen model

Stap 5: Volledige modellering Aansluitend op de in de vorige fase bekomen modelering introduceert de laatste stap het geheel van de eerder opgesomde objectieve functiekenmerken ter verklaring van de tussen functie variatie in demands en controle. Gelet op de aard van de gesprekken met de SME’s gescoorde objectieve functie dimensies stellen we voorop dat de tussen functie variatie in controle (i.e., decision latitude) samenhangt met de mogelijkheid tot het ontwikkelen van kennis en vaardigheden (de ontkeva variabele), de mate van afhankelijkheid en van autonomie (afhan en aual, respectievelijk), en de aanwezigheid van afwisseling (afal). Voor de tussen functie variatie inzake demands postuleren we een relatie met onzekerheid (onze), vereiste concentratie (conc), tijdsdruk (tijds) en het optreden van werkonderbrekingen (werkon). Afgezien van de hiervoor genoemde modelering van de tussen functie variatie in controle en demands behoudt de verdere specificatie van het volledig model de structurering van het twee steekproeven opzet uit de voorgaande fase. Omdat het tussen groepen model ook een aantal objectieve functiekenmerken opneemt is het wel zo dat de variantie/covariantie matrix voor de modelering van de tweede steekproef niet alleen de individueel gemeten stressor, stress en strain variabelen maar tevens de objectieve functiekenmerken betreft. Figuur 5, waar we voor de overzichtelijkheid opnieuw de biografische variabelen geslacht en leeftijd weglaten, toont het volledige tussen groepen model. De toetsing van het model gebeurt zoals voorheen aan de hand van het EQS programma.


153.

ontkeva

afhan

aual

afal

onze

conc

tijds

werkon

Psychological Job Demands -b

Decison Latitude -b

Decision Latitude

Social Support-b


Social support

Jobstress

Jobstress-b

Depressie

Depressie-b


Current Health Index - b

Figuur 5: Het volledige tussen groepen model


154.

IV.4.4 Resultaten IV.4.4.1. Stap 1: Het model van Figuur 2 Zoals vaker voorkomt wanneer een SEM analyse op een groot aantal subjecten gebaseerd is, levert de toetsing van het model van Figuur 2 een sterk significante χ2 waarde op. Dit betekent dat de in de figuur vervatte structurele hypothese over de interrelatie tussen de stressoren, support, de interacties van deze stressoren onderling en met support, stress, en de twee opgenomen strains niet in overeenstemming is met de data. Inspectie van de residuele variantie/covariantie matrix en van de door het EQS programma gerapporteerde Lagrange multiplier toetsen laat zien dat de deficiënties van de modelering vooral te maken hebben met (a) het niet opnemen van de depressie variabele ter verklaring van de ervaren algemene gezondheid en (b) het ontbreken van een direct effect van controle en support op depressie. Daarnaast blijkt het noodzakelijk de fouttermen, die samenhangen met de stressor, de support en de interactie variabelen, toe te laten van te correleren. De implementatie van de hiervoor genoemde aanpassingen resulteert in een (weeral gelet op het groot aantal subjecten) goed passend model: de waarde van de χ 2pasmaat is 47.89 (df= 14; N=1314; p < .001), terwijl de comparatieve fit index (CFI) en de standardized root mean squared error of approximation (RMSEA) gelijk zijn aan .99 en .043, respectievelijk. Tabel 5 geeft meer details over de bekomen oplossing, waarbij elke cel van de tabel de waarde bevat van de structurele parameter die correspondeert met het direct effect van de rij-veranderlijke op de kolom variabele. Daarnaast vermelden de cellen ook de standaardfout van de schatting en de verhouding tussen beide schattingen. Indien deze verhouding groter is dan 2 betekent dit dat de parameter (statistisch) significant is.

Decision latitude


Social support

Psychological job demands x decision latitude Psychological job demands x social support Decision latitude x social support

Psychological job demands x decision latitude x social support Jobstress

Depressie

Jobstress -4.248 .851 -4.990 -3.112 .885 -3.518 -4.509 .848 -5.320 4.002 .963 4.156 4.146 .984 4.213 4.521 .930 4.862 -5.046 1.252 -4.030

Depressie -.158 .026 -5.987

Current health index

-.125 .029 -4.245

.213 .015 14.259

.1515 .031 5.091 1.055 0.52 20.155

Tabel 5: Structurele parameter, standaardfout en de verhouding tussen beide Wetenschappelijk ondersteuningsprogramma voor de gezondheidsbescherming van de werknemer Eindsverslag ST/02/006, ST/02/007, ST/02/018, ST/011/015, ST/11/016

155.

Hoewel de bekomen resultaten in belangrijke mate aansluiten op de bevindingen van vorig onderzoek, zijn er ook een aantal andere uitkomsten die op zijn minst als bevreemdend te kenmerken zijn. Met vorig onderzoek consistente resultaten zijn (a) de negatieve relatie van controle en support met stress: hoe meer werknemers controle hebben over de uitvoering van de taak en hoe meer ze zich gesteund voelen, hoe minder stress ze ervaren; (b) het belang van de interactie tussen de stressoren en de modererende werking van support bij het tot stand komen van de stress perceptie en (c) de doorslaggevende invloed van stress bij de genese van depressie en gezondheidsklachten. Daartegenover staat de wel zeer vreemde bevinding dat demands en stress negatief aan elkaar gerelateerd zijn: hoe hoger de demands, hoe lager het stress gevoel. Deze laatste vaststelling, maar ook de inspectie van de gestandaardiseerde oplossing waarin bij de verklaring van stress een aantal effecten beduidend groter dan 1 geschat worden, wijst erop dat de variantie/covariantie matrix waarop de analyse gebaseerd is bijzonder onstabiel is. Nazicht van de determinant van deze matrix leert dat er een nagenoeg perfecte colineariteit is van de interactie variabele demands × controle × support met de erin vervatte interacties van lagere orde. Daarom besluiten we tot een heranalyse waarbij de tweede orde product variabele demands × controle × support uit het model verwijderd is. Dit leidt tot een SEM oplossing met een χ2 waarde van 14.987 (df = 11; p = 0.183; CFI = 1; RMSEA = .017). Het zo bekomen model is bijgevolg consistent met de data. Bovendien zijn alle parameterschattingen in overeenstemming met datgene wat op grond van de JDCS hypothese mag verwacht worden. Figuur 6 illustreert de bekomen, gestandaardiseerde oplossing. Uit de figuur blijkt (a) dat hoge stress eerder optreedt wanneer de beslissingsvrijheid en de sociale steun laag zijn en wanneer de job als veeleisend ervaren wordt, (b) dat naast de via stress gemedieerde impact van controle en support op depressie beide laatstgenoemde variabelen ook nog een direct effect hebben en (c) dat de huidige gezondheidsklachten sterk met depressie en, in mindere mate, met stress samenhangen.


156.

Decision latitude

.876

-.645 Psychological Job demands

-.156

.151 Depressie

-.112 Social Support

.355

.865 -.704

.498

Jobstress Psychological Job Demands X Decision latitude

.211 .122 .206


Psychological Job Demands X Social Support .746 Decision latitude X Social support

.806

Figuur 6: Gestandaardiseerde oplossing Anderzijds toont Figuur 6 dat de percentages verklaarde variantie voor stress, depressie en current health index, respectievelijk gelijk aan 25.2, 23.3 en 35 procent, eerder aan de lage kant zijn. Het is duidelijk dat naast de in het JDCS model genoemde antecedenten van stress ook nog andere condities, zoals individu gebonden disposities (cf. het vorig hoofdstuk) en/of met de functie samenhangende kenmerken (cf. infra), een belangrijke rol spelen bij de ervaren stress en strains. Voorts blijft nog de vraag of de tot nu opgenomen interactie variabelen demands × support, demands × controle, en controle × support, een beduidend betere predictie van stress en strains toelaten. Daarom voeren we nog een derde analyse uit, waarbij alle drie de product variabelen uit het model geëlimineerd worden. De SEM techniek resulteert in dat geval in een χ2 waarde van 3.79 (df = 4; p = .435; CFI = 1; RMSEA = .007). Niet alleen passen model en data zeer goed bij elkaar maar bovendien leidt de verwijdering van de drie resterende interactie termen enkel voor de stress variabele tot een lichte daling in verklaarde variantie: 24 procent ten opzichte van 25.2 procent wanneer ook de interactie van de stressoren en de interactie met support in rekening gebracht worden. Zoals de in Figuur 7 afgebeelde oplossing toont, gaat het weglaten van de interacties wel gepaard met een belangrijke verschuiving in het relatief aandeel van de stressoren psychological job demands en decision latitude bij de verklaring van stress. De impact van job control is sterk verminderd terwijl het effect van demands in belangrijke mate toeneemt. Wetenschappelijk ondersteuningsprogramma voor de gezondheidsbescherming van de werknemer Eindsverslag ST/02/006, ST/02/007, ST/02/018, ST/011/015, ST/11/016

157.

.876

-.157 Decision Latitude

Depressie -.033

.872

.448

Psychological Job Demands

.355

Jobstress

.498

-.111 .122 Current Health Index

-.136

Social Support

Figuur 7: Oplossing zonder de interacties

.806

Samenvattend, hoewel de JDCS hypothese naast het directe effect van demands, controle en support op ervaren stress en strains eveneens het belang van de interacties tussen de stressoren en van de interactie van de stressoren met support vooropstelt, wordt de toetsing van het zo bekomen model in deze studie fel bemoeilijkt door de hoge intercorrelaties tussen demands, support en control en de ermee samenhangende product variabelen. Bovendien laat een model waaruit alle interactie termen verwijderd zijn een nagenoeg evengoede predictie toe van de centrale stress en strain variabelen. Hoewel de dusver bekomen resultaten niet gekruisvalideerd werden (bijvoorbeeld door de initiële dataset van de 1314 subjecten at random op te delen in een modellerings- en een valideringssteekproef) is het laatste resultaat dermate opvallend dat we besluiten de modelering in de volgende fasen te beperken (althans wat betreft de subject gebonden variabelen) tot de twee stressoren, support, stress, depressie en current health index. Uiteraard is deze beslissing mede geïnspireerd door de beperking op het totaal aantal variabelen dat simultaan te modelleren is binnen een multilevel covariantie structuur analyse. IV.4.4.2 Tussen functie variatie in stressoren, stress en strains Gegeven de in de vorige sectie gedefinieerde matrices SB en SPW stelt Muthen (1994) voor de intra klasse correlatie voor de observaties in een multilevel model te bepalen als IKC j =

c-1 (S 2Bj - S 2PWj) c-1 (S 2Bj – S2PWj) + S 2 PWj

met j de index voor de gemeten variabele, en S2Bj en S 2PWj de met variabele j overeenstemmende diagonaal elementen van SB en S PW respectievelijk, en c gelijk aan G

c = [N (G – 1)]-1 [N2 -

∑

N2g]

g


158.

Gebruik makend van het SOURCE.BW programma bekomen we op die manier de volgende schattingen voor de IKC van de observaties voor de geslacht, leeftijd, control, demands, support, stress, depressie, en current health index variabelen: .647, .104, .349, .201, .074, .077, .079, .069. Deze schattingen geven aan dat het vooral de relatief hoge IKC waarden voor de stressoren demands en control zijn die een multilevel analyse wettigen. Het geschatte aandeel van de tussen functie variantie is daarentegen laag voor support, stress, depressie, en current health index, wat suggereert dat de variatie in deze percepties niet zomaar aan objectieve verschillen tussen de functies toe te schrijven is. IV.4.4.3 Het binnen groepen model De SEM analyse van de in de vorige sectie gedefinieerde SB matrix overeenkomstig het in Figuur 3 gedetailleerde model resulteert in een niet passende oplossing. Net zoals uit de in stap 1 uitgevoerde, conventionele SEM toepassing blijkt ook nu weer dat het initieel model moet bijgesteld worden via de introductie van een direct effect van controle en support op depressie. Voorts vinden we opnieuw bevestiging voor het feit dat het direct effect van controle op stress te verwaarlozen is (cf. Figuur 7). Tenslotte is geen van de met leeftijd geassocieerde directe effecten significant verschillend van nul. Daarom besluiten we deze biografische variabele niet langer in de modelering op te nemen. Daarnaast elimineren we eveneens de niet significante effecten van geslacht op demands, support, stress en depressie. Het geheel van de wijzigingen resulteert in het in Figuur 8 afgebeelde model dat gekenmerkt is door eenχ 2 pasmaat van 8.441 (df = 10; p= .586; CFI = 1; RMSEA = .001).

.906 Depressie

Decision Latitude .358

-.083 -.116 .359

Social Support

.448

Jobstress

.483 .134

-.199 -.136 Psychological Job Demands

Current Health Index .895

Figuur 8: Het binnen groepen model

.831

Het aangepaste model sluit bijgevolg zeer goed aan bij de data, en uit de op Figuur 8 vermelde (gestandaardiseerde) waarden van de structurele parameters blijkt dat (a) stress vooral het gevolg is van hoge functie eisen in combinatie met lage sociale steun, (b) depressie in eerste instantie samenhangt met stress, maar in mindere mate ook met social support en decision latitude geassocieerd is, en (c) gezondheidsklachten in belangrijke mate voortvloeien uit gevoelens van


159.

depressie en van stress. Voorts toont Figuur 8 dat support significant correleert met decision latitude en psychological job demands: veel sociale steun gaat vaak samen met de perceptie van meer controle en van lagere demands. Tenslotte, geeft de figuur ook aan dat het binnen functie model iets minder de stress en strains variantie verklaart dan het geval is voor het overeenkomstig model uit stap 1 dat vertrekt van de conventionele totale variantie/covariantie matrix S T . Dit is geen onverwachte vaststelling omdat geweten is dat de analyse van S T vertekende resultaten oplevert zo de data zoals hier het geval is een hiërarchische structuur hebben. VI.4.4.4 Het tussen groepen model Voor de analyse van de tussen functie structuur hanteren we het in de vorige stap aangepaste model voor de SPW matrix. Dit aangepast model, voorzien van de uitbreidingen met betrekking tot de dummy tussen functie factoren, vormt ook de basis voor de analyse van de tussen functie structuur aan de hand van de SB matrix. Ook met de vereiste restrictie tot het gelijkstellen van de parameters die in beide modeleringen gemeenschappelijk zijn bekomen we een goed passend twee steekproeven model met een geassocieerde χ 2 waarde van 40.282 (df= 27; p= .048; CFI= .99; RMSEA= .019). Figuur 9 verduidelijkt het resulterend tussen groepen model en vermeldt voor de geschatte structurele parameters de bekomen gestandaardiseerde waarde. Zoals gewoonlijk laten we om redenen van overzichtelijkheid de variabele geslacht (en de ermee corresponderende latente tussen functie factor) uit de figuur weg.


160.

.343 .584 .925 Decision latitude -b

Decision latitude

-.226 Depressie -b Depressie

.567

.665

.358

.605

-.111 .331

Social support -b

.591

.747 Social support

.449

-.197

-.158

.522

Jobstress

.618 Jobstress -b


.894

.571

.124

.453

.613

Current health index


Figuur 9: Het tussen groepen model


161.

.226

Current health index -b

Afgezien van de bevestiging van de in de vorige fase gevonden structurele relaties laat Figuur 9 nog een bijkomende belangrijke vaststelling toe. Met name valt op dat de introductie van de tussen functie structuur een merkelijk betere verklaring mogelijk maakt van de stress en strain variabelen. Houden we, zoals het hoort, rekening met de hiërarchische structuur van de data, dan kunnen de stress, depressie en gezondheidspercepties heel wat beter begrepen worden. Het model laat nu immers toe 62.4 procent van de variantie in de stress variabele te verklaren, terwijl de overeenkomstige percentages voor depressie en current health index, respectievelijk gelijk aan 65.9 en 67.4, nog iets hoger liggen. De bovenstaande bevinding wettigt hiermee de keuze om de gegevens middels multilevel SEM te analyseren. Waar vorig onderzoek zich typisch beperkt tot de analyse van één enkele functiegroep (e.g., Landsbergis, 1988; de Jonge et al, 1996; en Sargent & Terry, 1998) dringt deze keuze zich uiteraard niet op, maar indien een studie tegelijkertijd meerdere functies analyseert dan is multilevel SEM duidelijk te verkiezen boven o.m. conventionele SEM analyses. IV.4.4.5 Het volledig model Bovenop de in de vorige fase bekomen structurering beoogt het volledig model ook nog de in Figuur 9 beschreven modelering van de dummy tussen functie factoren control-b en demands-b in termen van de objectief gemeten functiekarakteristieken (cf. supra, cf. Figuur 5). De implementatie van deze overkoepelende structuur leidt evenwel tot een minder passende uitkomst. Bij inspectie van de residuele variantie/covariantie matrix blijkt de minder goede fit in eerste instantie samen te hangen met het ontbreken van een direct effect van autonomie (aual) op de tussen functie factor demands-b, en van tijdsdruk (tijds) op control-b, stress-b, depressie-b, en CHI-b. De fit kan verder bevorderd worden door correlaties tussen de metingen van de objectieve functiekenmerken toe te staan. Op de eerstgenoemde wijziging na, zijn de voorgestelde aanvullingen weinig controversieel. Gelet op de hoge correlatie tussen de door de subjecten gerapporteerde indrukken van tijdsdruk (i.e., antwoorden op item 139 uit de Belstress-vragenlijst: ‘Mijn werk is jachtig’) en stress, enerzijds, en de samenhang van stress met depressie en current health index, anderzijds, is het niet verwonderlijk dat deze verbanden ook op het geaggregeerde niveau van de functies terug te vinden zijn. Voorts voorziet het volledige structuur model (cf. Figuur 5) niet in een modelering van de objectieve functiekenmerken zodat de samenhang van deze maten enkel middels correlatieparameters te vertolken is. De bevinding dat het objectief functiekenmerk van algemene autonomie ook een direct effect heeft op de tussen functie factor demand-b is minder onmiddellijk evident. Anderzijds suggereert de analyse van de residuele variantie/covariantie matrix dat aual en demands-b positief samenhangen zodat de relatie wellicht te begrijpen is vanuit de realiteit dat functies met redelijk wat autonomie terzelfdertijd functies zijn die aan de uitvoerders vaak hoge, vooral mentale eisen stellen. Zo bekeken is geen van de vereiste modelaanpassingen contra-intuïtief, zodat we besluiten de modelering van de SB matrix overeenkomstig aan te vullen. Dit leidt tot een aanvaardbaar model met een χ2 pasmaat van 99.037 (df = 81; p= .084; CFI = .989; RMSEA = .013). Het model en de gevonden waarden voor de structurele parameters is in Figuur 10 weergegeven. Opnieuw laat de figuur om redenen van overzichtelijkheid de variabele geslacht en de tussen functie factor geslacht-b buiten beschouwing. Om dezelfde reden zijn ook de correlaties tussen (a) de op individu niveau gemeten variabelen support, control en demands, en (b) de acht op functie niveau bepaalde objectieve maten niet in de figuur opgenomen.


162.

ontkeva .205

afhan -.034

afal .322

tijds

aual .228

.621

onze

-.197

conc

werkon

.150 .103

.249 .673

Social Support-b

.412


Decion latitude -b .341

.769

.740

Support

.475

.913

.880

Psychological Job demands

Decision Latitude

-.158

.606

.650

.842

.563

-.108

Jobstress

.452

.293

Jobstress -b

-.216

.139 .579

.336

.573

-.140

Depressie

.522

Current Health index -.885

.611 .230

Depressie -b

.447

Current health index -b

.465

Figuur 10: Het volledig model


163.

De resultaten van de volledige modelering, zoals gerepresenteerd in Figuur 10, onderstrepen in eerste instantie de primordiale rol die het werktempo (cf. de op functie niveau gescoorde variabele tijdsdruk) speelt bij het tot stand komen van stress en de ermee geassocieerde strains zoals depressie en gezondheidsklachten. Daarnaast is ook de in de functie ingebouwde algemene graad van autonomie van onmiddellijk belang voor een goed begrip van stress en zijn korte termijn gevolgen. Aangezien het model geen direct noch indirect effect van control op stress poneert zijn de objectieve functiekenmerken die enkel met control-b geassocieerd zijn uiteindelijk niet zozeer van tel om de subjectieve percepties van stress te verklaren wanneer naast de demands ook de mate van sociale steun in rekening gebracht wordt. Anderzijds dient stress niet als een geïsoleerde ervaring te worden bekeken, maar gekoppeld aan de ermee geassocieerde strains. Daarbij komt het al of niet hebben van controle over het werk wel als belangrijk naar voor. Objectieve functiekarakteristieken die de controle bevorderen (i.e., afwisseling en autonomie in de functie en de mogelijkheid tot het ontwikkelen van kennis en vaardigheden) bepalen dan ook in niet onbelangrijke mate of werknemers emotionele en/of gezondheidsproblemen t.g.v. het werk ontwikkelen. Bijgevolg is het beter het geheel van de in de volledige modelering betrokken functiedimensies op te nemen bij het evalueren van functies in termen van hun stressor, stress en strains gehalte. Daarbij kunnen de in Figuur 10 vermelde (standaard) gewichten, waarmee de objectieve kenmerken de tussen functie factoren control-b en demands-b samenstellen, gebruikt worden om de kenmerken lineair te combineren tot een objectieve maat voor de stressor, stress en strains waarde van een functie.

IV.4.5. Bespreking De hiervoor gerapporteerde resultaten bevestigen de essentie van de hedendaagse opvatting omtrent stress op het werk als de manifestatie van een mismatch tussen de “objectieve” eisen van de functie en “subjectieve” mogelijkheden van het individu om met deze eisen om te gaan. Met name toont de gehanteerde methodiek van multilevel SEM aan dat voor een goed begrip van de door werknemers ervaren stress en strains niet alleen subjectieve percepties omtrent stressoren en sociale steun van belang zijn, maar dat ook objectieve karakteristieken van de functie een doorslaggevende rol spelen. Stress is niet louter een zaak van het individu, noch is stress zonder meer functiegebonden. De mogelijkheid om duidelijk onderscheid te kunnen maken tussen de individu en de situatie gebonden antecedenten van stress en strains vormt ongetwijfeld de grootste bijdrage van de huidige deelstudie. Daarnaast gaat het eveneens om een oorspronkelijke bijdrage omdat het bij ons weten de eerste keer is dat objectieve en subjectieve determinanten van stress gezamenlijk en over een grote variëteit van functies heen in kaart gebracht worden op een manier die de inherent hiërarchische structuur van de stressor, stress en strain gegevens respecteert. Als eerste resultaat bekomen we een veel betere verklaring van de stress en strains percepties dan gewoonlijk het geval is. Waar andere onderzoeken (e.g., Schreurs & Taris, 1998; Landsbergis, 1988; en de Rijk et al, 1998) veelal slechts 10 tot 40 procent van de stress en strains variantie verklaren, bereiken wij determinatie percentages van 60 en meer. Daarnaast kunnen we aangeven welke de (combinatie van) objectieve functiekenmerken bij uitstek leiden tot stressor percepties. Onder deze karakteristieken valt vooral de doorslaggevende rol van tijdsdruk op. Meer dan alle andere kenmerken van de functie is het (te) hoog opgelegde tempo de dimensie die, gecontroleerd voor individuele verschillen, het stress gevoel aanwakkert. Tempo en tijdsdruk zijn ook in belangrijke mate geassocieerd met emotionele en gezondheidsklachten. Deze dimensie vormt dan ook de prioritaire route voor een beleid inzake stress reductie. Uiteraard zijn de bovenstaande conclusies het resultaat van één enkele studie, en mogen ze niet tot waarheden verzelfstandigd worden Ook hier is hervalidering van het bekomen model op een onafhankelijke steekproef aangewezen. Temeer omdat de onderliggende modelering een aantal uit de literatuur gekende determinanten van stress en strains negeert. Persoonsgebonden disposities zoals wijze van coping, locus of control, negatieve affectiviteit komen niet aan bod.


164.

Hetzelfde geldt voor bijvoorbeeld de karakteristieken van de tewerkstellende organisatie zodat het hiervoor bestudeerde model van stress inherent onvolledig is en de bekomen resultaten bijgevolg best als tentatief bekeken worden.


165.

Literatuur

• • • • • • • • • • • • • • • • • •

Bentler, P. (1995). EGS structural equations program manual. Encrino, CA, Multivariate software, Inc. Caplan, R. D., Cobb, S., French, J. R. P. Harrison, R. V. & Pinneau, S. R. (1975). Job demands and worker health. Washington DC, US Government Printing Office. Cooper, C. L. & Payne, R. (Eds.) (1988). Causes, coping, consequences of stress at work. Chichester, John Wiley and Sons. De Jonghe, J. & Kompier, M. A. J (1998) A critical examination of the demand control support model from a work psychological perspective, International Journal of Stress Management, 4. Jex, S. M. & Spector, P. E. (1996). The impact of negative affectivity on stressor-strain relations: a replication and extension, Work and Stress, 10, 36-45. Kahn, R. L. & Byosière, P. (1992). Stress in Organizations. In: M. D. Dunnette & L. M. Hugh (Eds.) Handbook of industrial and organizational Psychology, 3, 571-615, Palo Alto, CA; Consulting Psychology Press. Karasek, R.A. & Theorell, T. (1990). Healthy work: Stress, proactivity and the reconstruction of working life. New York, Basic Books. Kivimäki, M., Vahtera, J., Thomson, L., Griffiths, A., Cox, T. & Pentti, J. (1997). Psychosocial factors predicting employee sickness absence during economic decline, Journal of Applied Psychology, 82, 858-872. Kraft, I. & De Leeuw, J. Introducing multilevel modeling. London, Sage. Muthéu, B. (1994). Multilevel covariance structure analysis. Sociological methods and research, 22, 376-398. Muthéu, B. (1997) Latent variable modeling of longitudinal and multilevel data. In A. Raftery (Ed.) Sociological Methodology, 453-480, Boston: Blackwell. Nelson, G. & Muthéu, B. (1991) Analysis preparation steps for multilevel analysis using liscomp .Technical Report. Los Angeles University of California. Schreurs, P. J. G. & Taris, T. W. (1998). Construct validity of the demand control model: a double cross validation approved. Work and Stress, 12, 66-84. Shant, J. & Salvendy, G. (1982). Occupational stress: Review and reappraisal. Human Factors, 24, 129-162. Shant, J. Craja, S.J., Naiz, S. N., Hoag, D. W., Leonard, D. C. & Dilsen, E. K. (1998). Subjective experiences of stress, workload and bodily discomfort as a function of age and type of comparative work. Work and Stress, 12, 125-144. Steen, N., Forth, H. W. B. & Bond, S. (1998). Relation between work stress and job performance in nursing: a comparison of models. Structural Equation Modeling, 5, 125-142. Theorell, T. & Karasek, R. A. (1996). Current stress relating to psychosocial jobstrain and cardiovascular disease research. Journal of Occupational Health Psychology, 10, 9-26. Vahtera, J., Pentii, J. & Uutula, A. (1996). The effect of objective job demands on registered sickness absence spells: Do personal, social and job-related resources act as moderators? Work and Stress, 10, 286-308.


166.

Bijlage 1

De gespreksleidraad van het arbeidsen organisatiepsychologisch luik is verkrijgbaar bij:

Prof. Dr. P. Vlerick Vakgroep Personeelsbeleid, Arbeids- en organisatiepsychologie Universiteit Gent H. Dunantlaan 2 9000 Gent

email: [email protected]


1.

Bijlage 2

De codeboeken op item- en contructniveau van de Belstress-vragenlijst, het bio-klinisch onderzoek en de SME-bevraging zijn te verkrijgen bij:

Prof. Dr. P. Vlerick Vakgroep Personeelsbeleid, Arbeids- en organisatiepsychologie Universiteit Gent H. Dunantlaan 2 9000 Gent

email: [email protected] Het codeboek op item- en op constructniveau van de absenteï sme-data is te verkrijgen bij:

Prof. Dr. M. Kornitzer Ecole de Santé Publique Laboratoire d’ Epidémiologie et de Médicine Sociale Université Libre de Bruxelles Campus Erasme – CP 595 Route de Lennik 808 1070 Bruxelles

email: [email protected]


2.

BIJLAGEN

Bijlage 1 : Onderzoeksdesign en Instrumentarium van het Belgisch Jobstress Onderzoek Coetsier P, De Backer G, De Corte W, Geeraert P, Hellemans C, Karnas G, Kornitzer M, Stam M, Vlerick P. Uitgeverij : Infoservice Deinze 1996, Reeks theoretisch en toegepaste psychologie n°6, pp 251.

Bijlage 2 : Belstress vragenlijst

Bijlage 3 : Bioklinisch formulier

Bijlage 4 : Epreuve de validation du modèle de Karasek auprès des travailleurs du secteur tertiaire. Relations de modèle avec les “tensions mentales”.

Bijlage 5 : Etude belge de stress au travail : aperçu des modèles de recherche et des outils d’investigation.

Bijlage 6 : Job stress, absenteism and coronary heart disease European Cooperative Study (the JACE study) – Design of a multicenter prospective study.

Bijlage 7 : Volledige lijst van publicaties met resultaten uit het BELSTRESS project


170.

De bijlagen zijn beschikbaar op volgende afdelingen: *

Prof. Dr. M. Kornitzer ULB Ecole de Santé Publique Laboratoire d’ Epidémiologie et de Médicine Sociale Campus Erasme – CP 595 Route de Lennik 808 1070 Bruxelles email: [email protected]

*

Prof. Dr. G. De Backer RUG Vakgroep Maatschappelijke Gezondheidskunde De Pintelaan 185 9000 GENT email: [email protected]


171.

Bijlage 8 De gespreksleidraad van het arbeidsen organisatiepsychologisch luik is verkrijgbaar bij: Prof. Dr. P. Vlerick Vakgroep Personeelsbeleid, Arbeids- en organisatiepsychologie Universiteit Gent H. Dunantlaan 2 9000 Gent email: [email protected]

Bijlage 9 De codeboeken op item- en contructniveau van de Belstress-vragenlijst, het bio-klinisch onderzoek en de SME-bevraging zijn te verkrijgen bij: Prof. Dr. P. Vlerick Vakgroep Personeelsbeleid, Arbeids- en organisatiepsychologie Universiteit Gent H. Dunantlaan 2 9000 Gent email: [email protected] Het codeboek op item- en op constructniveau van de absenteï sme-data is te verkrijgen bij: Prof. Dr. M. Kornitzer Ecole de Santé Publique Laboratoire d’ Epidémiologie et de Médicine Sociale Université Libre de Bruxelles Campus Erasme – CP 595 Route de Lennik 808 1070 Bruxelles email: [email protected]


172.

PUBLICATIES

Internationale publicaties Coetsier P, De Backer G, De Corte W, Hellemans C, Karnas G, Kornitzer M, Pelfrène E, Stam M, Vlerick P. Etude belge du stress au travail : aperçu du modèle de recherche et des outils d’investigation. Psychologie et Psychométrie 1996;17:17-35. (bijlage 5) Hellemans C, Karnas G. Epreuve de validation du modèle de Karasek auprès des travailleurs du secteur tertiaire. Relations du modèle avec les “tensions mentales”. Rev Europ de Psychologie Appliquée 1999 (in press)(bijlage 4). Hellemans C, Karnas G. Differents types de travail perçus dans le secteur tertiaire. Rapport avec le stress perçu et la position dans la hiérarchie. Psychol du Travail et des Organisations 1999 (in press). Houtman I, Kornitzer M, de Smet P, Koyuncu R, De Backer G, Pelfrene E, Romon M, Boulenguez C, Ferrario M, Merluzzi F, Sans S, Perez I, Wilhelmsen L, Rosengren A, Isacsson SO, Ostergren PO on behalf of the JACE Study. Job Stress, Absenteism and Coronary Heart Disease European Cooperative Study (JACE Study) : design of a multicenter prospective study. EJPH (in press).(bijlage 6) Kornitzer M, Houtman I, Leynen F, de Smet P, Koyuncu R, De Backer G, Mak R, Romon M, Boulenguez C, Ferrario M, Cesana G, Sans S, Perez I, Wilhelsmen L, Rosengren A, Isacsson SO, Ostergren PO on behalf of the JACE Study. Job Stress, Absenteism and Coronary Heart Disease European Cooperative Study (JACE Study) : a multicenter prospective study. J Tokyo Medical University (in press) Vlerick P. Personality, workstress and burnout in hospital nurses. Journal of Organizational Behavior (submitted) Coetsier P, Karnas G, Vlerick P, Immesoete K, De Corte W, Hellemans C. Approche psychoorganisationelle du stress au travail. Résultats préliminaires de BELSTRESS. Psychologie du travail et des Organisations (submitted).

Monografie Coetsier P, De Backer G, De Corte W, Gheeraert P, Hellemans C, Karnas G, Kornitzer M, Stam M, Vlerick P. Onderzoeksdesign en instrumentarium van het Belgisch Jobstress onderzoek. Reeks Theoretische en Toegepaste Psychologie n°6, Infoservice, Deinze 1996.

Abstracts Vlerick P, Coetsier P. A Belgian multidisciplinary and longitudinal study of workstress : BELSTRESS. (Symposium “Longitudinal research on workstress”, 8th European Congress on Work and Organizational Psychology, Verona, Italy, 2-5 april 1997. Vlerick P. Individual and Environmental correlates of burnout. (European Network of Organizational Psychology, 5th European Conference on Organizational Psychology & Health Care, Utrecht, Nederland, 9-11 oktober 1997.


167.

Stam M, Koyuncu R, Pelfrene E, De Backer G, Kornitzer M. Psychosocial characteristics and coronary risk factors in relation to fibrinogen in a Belgian working poplation of middle-aged men and women. Can J Cardiol 1997,13,suppl 168 B(0553). Pelfrene E, Koyuncu R, Stam M, Kornitzer M, De Backer G. Hypercholesterolemia in a working population : awareness and control. Can J Cardiol 1997,suppl 214 B (0765). Vlerick P. Study of the antecedents and consequences of jobstress Belgium. Symposium “Recent trends in work and organisational psychology”. Annual meeting of the Belgian Psychology Society, Leuven, 8 mei 1998. Mak R, Stam M, De Bacquer D, Koyuncu R, de Smet P, Kornitzer M, De Backer G. Gender differences in the association between jobstress and blood pressure. Irish J Med Sci 1998,167(suppl7),10(32) Coetsier P, Karnas G, Callaert K, De Corte W, Hellemans C, Scheuren C, Vlerick P. Approche psychoorganisationelle du stress au travail – résultats préliminaires de BELSTRESS. (Symposium “Le Stress Professionel : une question de psychologie, d’ergonomie ou d’organisation ?”, 10e Congrès de l’Association Internationale de Psychologie du travail de langue française (A.I.P.T.L.F.), Bordeaux, Frankrijk 24-27 augustus 1998). De Corte W, Vlerick P, Coetsier P, De Backer G. A focused test of the job demand-control model of worker strain. Fourth Interdisciplinary Conference on Occupational Stress and Health, Baltimore, USA, 11-13 maart 1999, submitted. Vlerick P, Decorte W, Coetsier P. Effects of personality and workstressors on burnout : curvilinearity or interaction ? Fourth Interdisciplinary Conference on Occupational Stress and Health, Baltimore, USA, 1113 maart 1999, submitted. Karnas G, Coetsier P, De Corte W, Hellemans C, Immesoete K, Vlerick P. An approach of the validity of Karasek model in the framework defined by the Kahn and Byosière model - Some results from the BELSTRESS project. 9th European Congress on Work and Organisational Psychology, Helsinki, Finland, 12-15 mei 1999, submitted. Kittel F, Leynen F, de Smet P, Mak R, De Backer G, Kornitzer M. Job conditions, health behavior and psychological health : baseline results of the Belgian “Belstress” study. 13th Conference of Europ Health Psychology Society, Florence, 1-3 october 1999, submitted Leynen F, de Smet P, Mak R, De Backer G, Kittel F, Kornitzer M. Low job control and prevalence of diabetes : results from the Belgian Belstress study baseline data. XXI Congress of the Eur Soc Cardiol, aug 28-sept 1, 1999 (submitted). Leynen F, de Smet P, Mak R, De Backer G, Kittel F, Kornitzer M. Stress at work and smoking behavior : does job stress influence the capacity to quit ? XXI Congress of the Eur Soc Cardiol, aug 28-sept 1, 1999 (submitted). Proceedings Hellemans C, Karnas G. Le stress professionnel : quels liens entre les contraintes au travail et les stratégies de coping ? Actes du Congrès de l’AIPTLF 1998. De Corte E, Goeminne D, Vlerick P. Patiëntentoewijzing en arbeidsbeleving van verpleegkundigen. In : Tekstboek van de Studienamiddag “Welzijn op het werk in ziekenhuizen”, 28 mei 1997, pp 7-12. Gent : Federaal Ministerie van Tewerkstelling en Arbeid, Universitaire Ziekenhuizen Gent en Saint-Luc, Algemeen Ziekenhuis Sint-Blasius.


168.

De Corte E, Goeminne D, Vlerick P. L’attribution des patients et le vécu du travail du personnel soignant. In : Tekstboek van de Studienamiddag “Le bien-être au travail dans les hôpitaux” 28 mei 1997, pp 7-12 : Federaal Ministerie van Tewerkstelling en Arbeid, Universitaire Ziekenhuizen Gent en Saint-Luc , Algemeen Ziekenhuis Sint-Blasius. Vlerick P. Economisch-psychologische gevolgen van burnout. In : Verslagboek van de “Tweede Arbeidsmarktonderzoekdag” 29 mei 1997. Brussel : Steunpunt Werkgelegenheid, Arbeid en Vorming (KUL)(in druk) Karnas G, Callaert K, Coetsier P, De Corte W, Hellemans C, Scheuren C, Pringels A, Van Nieuwenhuyse M, Vlerick P. BELSTRESS : arbeidsen organisatiepsychologische benadering van jobstress – voorlopige resultaten. In : Akten van de Studiedag “Menselijk falen, vermoeidheid, stress en burnout… voorbeelden van dysfunctioneren in het beroepsleven” 21 oktober 1997, pp 119-131. Brussel : Federale Diensten voor Wetenschappelijke, Technische en Culturele Aangelegenheden. De Backer G, Kornitzer M, De Bacquer D, de Smet P, Kittel F, Koyuncu R, Mak R, Pelfrene E, Stam M. BELSTRESS : epidemiologische en biomedische aanpak van stress op het werk. In : Menselijk falen, vermoeidheid, stress en burn-out … voorbeelden van dysfunctioneren in het beroepsleven. Akten van de studiedag van 21 oktober 1997, DWTC, pp 40-57. Hoofdstukken in boeken Coetsier P, Vlerick P, Immesoete K, De Corte W, Karnas G en Hellemans C. BELSTRSS : het Belgische stress onderzoek. In : J. Gavel (Ed.) HR Jaarboek Personeelsbeleid in België 1998. Dendermonde : Nieuwe Media Groep, 1998, pp. 70-74.


169.

Prof. Dr G. De Backer (Promotor) Prof. M. Kornitzer Prof. G. Karnas Prof. Dr P. Coetsier Prof. Dr W. De Corte

Recommend Documents