Dorestad Zichtbaar: de eerste contouren in opdracht van de Gemeente Wijk bij Duurstede en de Provincie Utrecht
Gerard IJzereef/Mirjam Blott februari 2009
1
IJzereef/Blott, versie 23 februari 2009
Inhoud 1 Inleiding ................................................................................................................................................ 3 2 Het vertrekpunt .................................................................................................................................... 4 Publieke belangstelling voor Dorestad................................................................................................ 4 Publieke belangstelling voor cultuurhistorie....................................................................................... 4 Cultuurhistorie en Wijk bij Duurstede: kansen voor Dorestad ........................................................... 5 3 Dorestad, de historische en archeologische context ........................................................................... 7 Een beknopte historie van Dorestad: de storyline .............................................................................. 7 Wat rest van Dorestad?....................................................................................................................... 9 Archeologisch onderzoek Dorestad: nieuw budget .......................................................................... 10 Dorestad Zichtbaar: de accenten in het verhaal. .............................................................................. 10 4 Eerste contouren planvorming Dorestad Zichtbaar: de beleving van de plek ................................... 12 Museaal bezoekerscentrum Dorestad Zichtbaar .............................................................................. 12 Gebouwde reconstructies op historische locaties ............................................................................ 13 Markeringen in het straatbeeld van bijzondere historische locaties ................................................ 13 Educatie ............................................................................................................................................. 14 Evenementen .................................................................................................................................... 14 Internationaal netwerk voormalige handelspartners ....................................................................... 14 Investeringen ..................................................................................................................................... 14 Exploitatie .......................................................................................................................................... 15 Financiering ....................................................................................................................................... 15 Benchmark......................................................................................................................................... 15 5 Kwartier maken: betrokkenheid partners en belanghebbenden. ...................................................... 16 Lokale bevolking ................................................................................................................................ 16 Betrokkenheid gemeente .................................................................................................................. 16 Betrokkenheid Provincie ................................................................................................................... 16 Betrokkenheid Museum Dorestad .................................................................................................... 16 Vervolgstappen ..................................................................................................................................... 17 Bijlage .................................................................................................................................................... 18 Gesprekspartners .............................................................................................................................. 18 Klankbordgroep i.o. ........................................................................................................................... 19
2
IJzereef/Blott, versie 23 februari 2009
1 Inleiding Wijk bij Duurstede is gebouwd op de grondvesten van het vroegere Dorestad en is daarom een belangrijke archeologische vindplaats. Hier bevond zich 1200 jaar geleden een van de drukste internationale havens van Noordwest Europa. Van dit indrukwekkende historische gegeven is tegenwoordig in het straatbeeld echter niets meer terug te vinden, op een verwijzing naar deze periode in een straatnaam als de Karel de Grotestraat en in de museumnaam Museum Dorestad na. Op 9 december 2006 organiseerde de Provincie Utrecht in Wijk bij Duurstede het Dagje Dorestad, een themadag over Dorestad waarvoor alle inwoners van Wijk bij Duurstede werden uitgenodigd. De ambities rondom Dorestad werden vervolgens in 2008 prominent als doelstelling geformuleerd in de samenwerkingsagenda van de Provincie Utrecht en de Gemeente Wijk bij Duurstede. Met het project Dorestad Zichtbaar wil de gemeente Wijk bij Duurstede haar rijke geschiedenis tot leven brengen en daarmee Wijk bij Duurstede als cultuurhistorisch voor een breed publiek nationaal (en internationaal) op de kaart zetten. In de Provincie Utrecht vond de gemeente Wijk bij Duurstede een goede partner om deze ambities vorm te geven; de provincie acht de cultuurhistorische betekenis van Dorestad en een eigentijdse uitstraling daarvan van bovenlokaal belang. De afgelopen maanden gaven Gerard IJzereef en Mirjam Blott in opdracht van de gemeente Wijk bij Duurstede en de Provincie Utrecht als kwartiermakers uitvoering aan de definitie- en de ontwerpfase, zoals beschreven in het Plan van Aanpak Dorestad Zichtbaar. De definitiefase betrof thematische verkenningen, brononderzoek, deskresearch en gesprekken binnen de gemeentelijke en provinciale organisatie. In de ontwerpfase stond centraal: • het creëren van draagvlak en betrokkenheid bij de belangrijkste betrokken partijen in het kader van de conceptontwikkeling; • het voeren van gesprekken met sleutelfiguren binnen en buiten de gemeente; • de organisatie van een ‘kick-off’ bijeenkomst voor lokale betrokkenen en belangstellenden; • de instelling van en het regelmatig bijeenkomen met een begeleidingsgroep; • het formuleren van een kernachtig ‘ inputdocument’; • een eerste en globale benchmark; • de formulering van een concept-visiedocument op hoofdlijnen. Met de realisatie van het project Dorestad Zichtbaar beogen de gemeente Wijk bij Duurstede en de Provincie Utrecht uiteindelijk de volgende effecten: • het vergroten van kennis van de rijke geschiedenis van Dorestad bij een breed, nationaal publiek1; • de toegankelijkheid van Dorestad vergroten op de plek waar de geschiedenis zich ook echt heeft afgespeeld; • bescherming en behoud van de cultuurhistorische waarde van dit gebied; • versterken van het toeristisch/recreatief profiel van Wijk bij Duurstede richting ‘een dagje Dorestad’ • het vergroten van de aantrekkelijkheid van Wijk bij Duurstede voor haar eigen bewoners; • gebiedsontwikkeling op hoog niveau met een uitgekiende combinatie van (cultuurhistorische) voorzieningen.
1
Daar waar het gaat over zaken als het ‘vergroten van kennis’ en het ‘ versterken van het toeristisch recreatief profiel’ moet worden vastgesteld dat op dit moment een zogenaamde 0-meting ontbreekt.
3
IJzereef/Blott, versie 23 februari 2009
2 Het vertrekpunt Publieke belangstelling voor Dorestad Van het indrukwekkende verleden is in het huidige Wijk bij Duurstede op het eerste gezicht niet veel terug te vinden. Toch zegt het begrip Dorestad vooral de lokale bevolking veel. Kennis van de exacte historische feiten mag dan vaak ontbreken, het begrip en besef van de bijzonderheid van de plek leeft sterk. De bewoners van Wijk bij Duurstede zijn, zo blijkt als je hen beluistert, buitengewoon trots op hun cultuurhistorie. Buiten Wijk bij Duurstede is de naamsbekendheid en de kennis van Dorestad vooral bij oudere generaties groot. Bij de jongere generaties is dat een ander verhaal: de bekende schoolplaten over Dorestad staan niet meer op hun netvlies. De thematiek (middeleeuwen, Vikingen, etc.) spreekt deze groep echter zeer aan. Overigens besteedde de succesvolle publiekscampagne ‘ Verleden van Nederland’, met als belangrijke doelgroep jongeren, onlangs prominent aandacht aan het thema Dorestad. De geschiedenis van Dorestad is voor publiek terug te vinden in het lokale Museum Dorestad. Dit museum presenteert Dorestad aan de hand van onder meer archeologische gebruiksvoorwerpen, voor een groot deel bruiklenen uit de collectie van het Rijksmuseum van Oudheden (RMO) in Leiden. Het RMO beheert als gevolg van een rijksbesluit de archeologische topstukken die in de loop der jaren uit de Wijkse bodem zijn gehaald. In het kader van Dorestad Zichtbaar is het van groot belang dat er nadere afspraken tussen het RMO, de Rijksdienst voor archeologie, Cultuurlandschap (RACM) en de Provincie Utrecht rondom zaken als eigendom en verdeling van de archeologische vondsten worden gemaakt. Bij het op de kaart zetten van Dorestad speelt de presentatie van vondsten immers een belangrijke rol. Het RMO opent op 16 april a.s. een grote tentoonstelling over Dorestad. Dit ambitieuze project komt voor de planontwikkelingen rondom Dorestad Zichtbaar op een goed moment. Het biedt de mogelijkheid mee te profiteren van de grotere naamsbekendheid die Dorestad de komende tijd ongetwijfeld krijgt. Bovendien kan dit jaar parallel aan deze tentoonstelling in Wijk bij Duurstede een aantal activiteiten worden ontwikkeld die de relatie tussen de topstukken in Leiden en de historische plek (hier gebeurde het!) onderstreept.
Publieke belangstelling voor cultuurhistorie Als vrijetijdsbesteding ondervindt cultuur de laatste jaren geduchte concurrentie van allerlei vormen van recreatie en toerisme, sport en entertainment. Het creëren van belevenissen is echter, zoals voor veel aanbieders binnen de vrijetijds- en de cultuurmarkt een middel tot scherpe profilering. Met name cultureel erfgoed leent zich hier goed voor en wint bij het publiek in dit opzicht nog steeds aan populariteit. In Wijk bij Duurstede vormt het zichtbare en onzichtbare cultureel erfgoed in combinatie met het omringende landschap een buitengewoon spannend verhaal en een prachtige basis voor het creëren van een belevenis voor een breed publiek.
Cultuurhistorie in nationale, provinciale en gemeentelijke beleidskaders. Nationaal
4
IJzereef/Blott, versie 23 februari 2009
In de rijksnota Belvedère (1999-2009) stimuleert de landelijke overheid het leidinggevend laten zijn van cultuurhistorische waarden bij de ruimtelijke inrichting van Nederland. Dit vanuit de gedachte dat cultuurhistorie een kwalitatieve rol kan spelen bij de ruimtelijke ontwikkeling. In het vervolg van deze nota zal deze denkrichting sterker worden vervolgd. De uitdaging: de integratie van cultuurhistorie en ruimtelijke ontwikkeling meer routine laten worden in de uitvoeringspraktijk van o.a. gemeentes. Daarnaast stimuleert de rijksoverheid verbindingen tussen cultuur en economie en onderschrijft zij het belang van cultuurparticipatie voor onze moderne samenleving. Provinciaal Al eerder werd genoemd dat Dorestad een prominent onderwerp van de provinciale samenwerkingsprogramma met de gemeente Wijk bij Duurstede vormt. Het provinciale cultuurbeleid ‘Cultuur is Kracht’ (2009-2012) heeft vier centrale doelen: cultuur als verbindend element in de samenleving, het ontwikkelen van cultureel erfgoed, het stimuleren van de ruimtelijke kwaliteit in onze leefomgeving en het ondersteunen van artistieke productie en vernieuwing. Het gaat hierbij steeds om het benutten en versterken van kwaliteit (aanbod), verbeteren van zichtbaarheid en participatie (bereik) en om het investeren in de basis. De provinciale missie: Utrecht cultureel sterker maken door het leggen van verbindingen. Enerzijds door een grotere samenhang tussen beleidssectoren aan te brengen, anderzijds door verbindingen tussen cultuur en andere sectoren, zoals economie, te stimuleren. Daarnaast besteed de nota veel aandacht aan de Romeinse Limes, die de provinciale historie onderling verbindt. In Recreatie en Toerisme in het Provinciale streekplan 2005-2015 vormen het benutten van ruimtelijke kwaliteiten en het versterken van toeristisch recreatieve kwaliteiten (vooral dagtoerisme) belangrijke elementen. De Utrechtse Heuvelrug vormt hierbij een aandachtsgebied. Verder stimuleert de provincie (onder meer door subsidiemogelijkheden op titel van toeristische ontwikkeling) initiatieven met een hoge attentiewaarde, bijzonderheid of schaalgrootte, met groot economisch effect en die het toeristisch profiel van de provincie Utrecht versterken. Het provinciale beleidsprogramma De Utrechtse Schatkamer is gericht op het beter toegankelijk maken van cultuurhistorische schatten voor een breed publiek. Gemeentelijk De lokale cultuurhistorie, vooral Dorestad, vormt een belangrijk onderdeel van het komende beleidsplan Cultuur en het deelplan Toerisme, onderdeel van de gemeentelijke Structuurvisie. In het deelplan Toerisme vormt Dorestad Zichtbaar onderdeel van het project Cultuurkwartier en wordt zo in verband gebracht met de culturele bestemming van de Bossche Waarden, stadswandelingen, opengestelde monumenten en promotie van evenementen. In de conceptnota Cultuur (2009-2012) speelt Dorestad Zichtbaar een belangrijke rol; het versterken van het cultuurhistorische profiel van Wijk bij Duurstede vormt één van de hoofddoelstellingen van het nieuwe beleid.
Cultuurhistorie en Wijk bij Duurstede: kansen voor Dorestad Cultuurhistorie en Wijk bij Duurstede zijn nauw met elkaar verbonden. Daarnaast vinden in Wijk bij Duurstede al veel uiteenlopende culturele activiteiten plaats. Jaarlijks wordt de gemeente bezocht door een behoorlijk aantal toeristen (bij schatting zo’n 30.000), vooral dagjesmensen vanuit de verre regio en vaartoeristen. In het kader van culturele en historische ambities van de provincie Utrecht vervult Dorestad één van de speerpunten. Met het project Dorestad Zichtbaar zetten provincie en gemeente in op een grotere
5
IJzereef/Blott, versie 23 februari 2009
publieksbekendheid van het lokale cultuurhistorische aanbod met bovenlokale, zelfs (inter-) nationale uitstraling. Bewoners worden zich zo extra bewust van de bijzondere kwaliteiten van hun woonomgeving waardoor trots en gemeenschapszin groeien. Ook de lokale economische kracht kan door cultuurhistorische profilering worden vergroot. Bezoekers voelen zich aangetrokken door een aantrekkelijke mix van het beleven van cultuurhistorie en van de omliggende natuur. Bedrijven beschouwen een aantrekkelijke culturele omgeving bovendien als een gunstige vestigingsfactor. Dorestad Zichtbaar versterkt de relatie tussen de sectoren toerisme, natuur, bedrijfsleven en monumenten. In de ‘slipstream’ van dit project (inclusief een goede marketingstrategie!) wordt ongetwijfeld nieuw cultuuraanbod ontwikkeld, cultureel ondernemerschap bevorderd en de ontwikkeling van product-markt combinaties in het verlengde van Dorestad Zichtbaar gestimuleerd.
6
IJzereef/Blott, versie 23 februari 2009
3 Dorestad, de historische en archeologische context De naamsbekendheid van Dorestad onder de Wijkse bewoners is groot. Zo blijkt onder meer uit gesprekken en uit de naamgeving van lokale ondernemingen en organisaties (van Dorestad Dolphins, KV Dorestad, Bridgeclub Dorestad en Bouwbureau Dorestad tot Café-restaurant Dorestad en Dorestad Cleaning) is groot. De inhoudelijke kennis van dit deel van onze vroeg-middeleeuwse geschiedenis is beduidend kleiner. Toetsen we (eveneens op indruk, onderzoekgegevens ontbreken) de naamsbekendheid van Dorestad buiten de gemeentegrenzen, dan wordt al snel duidelijk dat deze evenredig afneemt met de inhoudelijke historische kennis. De afgelopen maanden werden de meest actuele ontwikkelingen op het gebied van onderzoek naar Dorestad’s historie en archeologie onderzocht en mondden uit in de onderstaande historie van Dorestad.
Een beknopte historie van Dorestad: de storyline Vòòr Dorestad Opgravingen in het gebied rond Dorestad hebben al bewoning aangetoond uit de Bronstijd en de IJzertijd (2000 voor Chr. tot de komst van de Romeinen). In de Romeinse tijd werd het fort Levefanum gebouwd bij de splitsing van de toenmalige loop van de Oude Rijn en de Lek. Dit fort spoelde in later tijden vrijwel geheel weg. Het lijkt aannemelijk dat een mogelijke bewoning op de restanten van dit fort plaatsvond, want er zijn resten uit de Vroege Middeleeuwen bij baggervondsten aangetroffen. Ook kan hier net als in Utrecht een eerste kerkje zijn gebouwd. Ook zijn er aanwijzingen dat een tweede kern van Dorestad in het noordelijke deel ontstond, of het gevolg was van doorgaande bewoning vanaf de Romeinse tijd. Ontstaan van Dorestad Dorestad ontstond in het spanningsveld tussen twee volken, de Friezen en de Franken. Over het precieze ontstaan is niets met zekerheid te zeggen. We weten dat er rond 630 een Dorestat bestond. De naam staat op de keerzijde van diverse gouden munten, die o.a. in Wijk bij Duurstede zijn gevonden. Ligging en ontwikkeling Zeer waarschijnlijk ontstond Dorestad op de overblijfselen van het Romeinse castellum Levefanum, een grensfort langs de noordgrens van het Romeinse Rijk; de zogenaamde limes. In de loop der tijden groeit Dorestad in noordelijke richting langs de oever van de Oude Rijn over een totale lengte van meer dan 3 kilometer. Het zuidelijk deel, waar zich het Romeinse fort bevond is in de 11e of 12e eeuw door de rivier weggespoeld. De definitieve verzanding van de Kromme Rijn (1122) maakte een definitief einde aan de groei en ontwikkeling van Dorestad. Het noordelijk deel is door opgravingen vanaf 1842 vrij compleet in beeld gebracht. We kennen grafvelden, een kerkje, boerderijen, woonhuizen/pakhuizen en het havengebied met steigers en bebouwing. In het begin van de 7e eeuw breiden de Friezen hun invloed uit naar het zuiden en de Franken trokken meer in westelijke richting. Dorestad lag in het grensgebied van beide volken. Rond 630 stichtte koning Dagobert van de Franken een kerkje in het voormalige Romeinse grensfort Traiectum, onder het huidige Domplein in Utrecht. Mogelijk verrees er toen ook een kerkje in het fort bij Dorestad. Rond 650 valt het hele rivierengebied, inclusief Dorestad in Friese handen. Aan het eind
7
IJzereef/Blott, versie 23 februari 2009
van de 7e eeuw proberen de Franken het gebied te heroveren. Het zou echter tot de dood van de Friese koning Radboud in 719 duren voor Dorestad weer definitief Frankisch werd. De tweede helft van de 8e en de eerste helft van de 9e eeuw vormen de bloeiperiode van Dorestad. Behalve de koning en de kerk was waarschijnlijk ook de adel in Dorestad geïnteresseerd. De kerk was er door de koning bijgehaald, doordat hij een tiende deel van Dorestad aan het bisdom Utrecht had geschonken. Dat deel werd door de Utrechtse kerk zelfstandig geëxploiteerd. Dorestad als handelsstad Het belang van Dorestad was in de eerste plaats commercieel. Dorestad speelde een belangrijke rol als internationale havenplaats. Er was contact met Engeland, met Noord-Duitsland en met Scandinavië tot Birka bij Stockholm toe. Veel van de goederen zijn in de opgravingen aangetroffen, maar van vele andere zijn we aangewezen op de bewaard gebleven tolregisters. Deze melden dat er werd gehandeld in pelzen, textiel, verfstoffen, zout, voedsel en honing. Verder werden er jachthonden en slaven verhandeld. De handelsartikelen die archeologisch traceerbaar zijn komen vooral uit het Midden-Rijngebied: aardewerk en glas uit Bonn en Keulen, wijn uit Hessen en maalstenen uit de Eiffel. Uit het Baltische gebied werden grote hoeveelheden barnsteen aangevoerd. Dorestad was niet alleen handelsplaats, maar ook een centrum van vele ambachten. Zo werd er in de vroege middeleeuwen op de Veluwe ijzererts gewonnen uit klapperstenen. Misschien werd dit ijzer wel in Dorestad verwerkt tot o.a. wapens. Frankische wapens waren destijds internationaal vermaard. Verder werden er benen kammen gemaakt, bronzen sieraden en sleutels. Van het barnsteen werden kralen en spinklosjes gemaakt. Dorestad moet destijds iets bijzonders geweest zijn, vroeg middeleeuwse bronnen spreken van een rijke stad, die ook door zijn omvang opviel. Naar onze huidige maatstaven was het echter een groot dorp, alles was in hout opgetrokken en het inwoneraantal bedroeg niet meer dan enkele duizenden personen. Vermoedelijk was Dorestad een soort bestuurscentrum. Dorestad had een eigen muntslag en de munten zijn teruggevonden tot in Rusland. Verder heeft het bijgedragen aan de verbreiding van de Frankische ideologie: de christelijke religie. In het Zweedse Birka woonden christenen die Dorestad als hun geestelijke thuishaven beschouwden. Er werd tol geheven van langstrekkende schepen. Dorestad was één van de belangrijkste tolkantoren van het Frankische rijk. Neergang Dorestad: plunderingen door de Vikingen In de tweede helft van de 9e eeuw maakte Dorestad een scherpe neergang mee, waarvan het zich niet meer herstelde. In 810 brengt de Deense koning de Franken een halt toe in de noordelijke kusstrook. Ook verslaan ze de Friezen en plunderen het gehele noorden. In de periode daarna herhalen zich die plunderingen, maar nu lijken het steeds meer individuele groepen Vikingen te zijn. Als reactie op deze plunderingen worden er langs de kust wachttorens en vluchtburchten gebouwd. In 834 richtte een Deense vloot echter weer verwoestingen aan in Friesland en voer via Utrecht naar Dorestad, waar ze moordden en plunderden en een deel van de inwoners in gevangenschap wegvoerden. In de jaren daarop werd Dorestad bijna ieder jaar overvallen. Kennelijk was er nog altijd veel te halen. Lodewijk de Vrome probeerde het tij te keren door Dorestad en andere gebieden in leen te geven aan de Deense prinsen Harald en Rorik in de hoop dat zij het gebied dan zouden beschermen tegen andere Noormannen.
Einde Dorestad
8
IJzereef/Blott, versie 23 februari 2009
Na de dood van Lodewijk in 840 werd het Karolingische rijk, na langdurige onderlinge strijd, onder zijn drie zonen verdeeld. Het Kromme-Rijngebied met Dorestad werd onderdeel van het Rijk van Lotharius I. Hierdoor raakt Dorestad min of meer afgesneden van de contacten met het Duitse Rijnland. De plunderingen door Vikingen gaan onverminderd door: in 851, in 857, tot de laatste plundering in 863. In de periode daarna verleggen de Vikingen hun aandacht naar het Schelde gebied en Noord-Frankrijk. Vanaf 885 komt er een einde aan de Deense heerschappij in het rivierengebied, er ontstaan nieuwe machtsverhoudingen en Dorestad raakt in de vergetelheid.
Wat rest van Dorestad? De ligging van het huidige Wijk bij Duurstede is behoorlijk verschoven ten opzichte van Dorestad. Zo was de Kromme Rijn in de Dorestadperiode een brede rivier, en de Lek was minder breed dan nu. Binnenkort stelt het archeologische bedrijf Vestigia digitaal een archeologische kaart van Dorestad beschikbaar, die vervolgens na het matchen met de huidige kaart van Wijk markante historische plekken onder de huidige bebouwing kan opleveren. Van de geschiedenis van Dorestad zijn geen restanten zichtbaar in het huidige straatbeeld. Archeologische vondsten bevinden zich in diverse (museale) collecties; nog veel Dorestadrestanten bevinden zich diep onder de grond. De opgravingen Al vanaf 1840 vond graafwerk plaats naar de restanten van Dorestad, aanvankelijk vooral naar dieren- en mensenresten die werden vermalen tot beendermeel. Zo’n 500.000 kilo beendermeel werd gebruikt voor bemesting van omliggende akkers. Grootschalige opgravingen werden vanaf 1967 uitgevoerd door de Rijksdienst voor Oudheidkundig Bodemonderzoek (ROB, thans Rijksdienst voor Archeologie Cultuurlandschap en Monumenten: RACM). Deze opgravingen vormen de omvangrijkste die ooit in Noord-Europa hebben plaatsgevonden. De vondsten betroffen onder meer: • • • •
150.000 houten palen in het oorspronkelijke havengebied; tienduizenden scherven; tienduizend metalen voorwerpen (die momenteel worden gerestaureerd door Restaura, een restauratiebedrijf gespecialiseerd in o.a. de restauratie van opgegraven metaalvondsten); vele tienduizenden botfragmenten van mens en dier.
De archeologische vondsten schetsen een levendig beeld van Dorestad, o.a. van de: • muntslag, het beste bewijs van de belangrijke positie van Dorestad, de enige dragers bovendien van de naam Dorestad; • bebouwing (bouwmateriaal, natuursteen, vensterglas). Er zijn zeker ook stenen huizen geweest, gebouwd van de resten van het Romeinse fort; • begrafenisrituelen (skeletten, grafkelder, sarcofagen, belangrijke bronnen voor DNAonderzoek); • de bewoners (kleding, schoeisel, textiel, schrift, spelen); • dagelijks leven in/om huis (lampen, kookketels, uitwerpselen van honden, sleutels); • eet- en drinkgewoontes, een opvallend menu met luxe en bijzondere ingrediënten (kraanvogel, tamme duif, walvis, oesters, eieren, vissen); • status, sociale differentiatie binnen stad, internationale allure (zwaarden, stijgbeugels, sieraden, Scandinavische toiletartikelen)
9
IJzereef/Blott, versie 23 februari 2009
•
Christendom (één van eerste christelijke samenlevingen, confrontatie met ‘heidense’)
Verblijfplaats archeologische resten Dorestad De topstukken van de archeologische opgravingen Dorestad bevinden zich, als gevolg van Rijksafspraken, in het Leidse Rijksmuseum voor Oudheden (RMO). Daar bevindt zich sinds kort ook de zogenaamde onderzoekscollectie van duizenden grote opgravingsdozen, voorheen bewaard bij het RACM. Eén van de belangrijkste objecten in de Leidse collectie is de beroemde fibula van Dorestad. Deze luxe mantelspeld moet vervaardigd zijn in een atelier dichtbij het hof van Karel de Grote en is te vergelijken met liturgisch edelsmeedwerk. Het Wijkse Museum Dorestad beheert een archeologische collectie van (wetenschappelijk bezien) geringe waarde. Tevens worden bruiklenen van het RMO (eveneens van geringe archeologische waarde) in het museum geëxposeerd. Museum Flehite in Amersfoort heeft een kleine collectie voorwerpen uit Dorestad. Het museum heeft aangegeven deze collectiestukken graag beschikbaar te stellen voor Dorestad Zichtbaar.
Archeologisch onderzoek Dorestad: nieuw budget In het kader van het landelijke programmam voor oud onderzoek Odyssee is inmiddels door de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) een aanvraag ingediend oud en achterstalling onderzoek te doen naar oudere opgravingen in Dorestad. Onderdeel van deze aanvraag vormt het publiek presenteren van de resultaten van dit project; Dorestad Zichtbaar heeft te kennen gegeven hier graag een rol in te willen spelen.
Dorestad Zichtbaar: de accenten in het verhaal. Uitwerking van het concept Dorestad Zichtbaar vindt plaats rondom een aantal accenten: Dorestad onstaat op restanten castellum Levefanum Het ontstaan van Dorestad op restanten van de Romeinse Limes, 7de eeuw. Bijna niemand weet iets over de Friezen in deze periode. Zij voeren, nog voor de Vikingen, al over de Noordzee en de rivieren en hadden contacten met onder meer Engeland en Scandinavië. Dorestad maakte dus in de Romeinse tijd onderdeel uit van de Limes (rijksgrens), iets wat in het project Dorestad Zichtbaar deel van het verhaal uit zal maken. Dorestad in de bloeiperiode: de tijd van Karel de Grote Deze periode betreft de tweede helft van de 8e en de eerste helft van de 9e eeuw en vanuit historisch perspectief de meest interessante periode. Dorestad speelde een belangrijke rol bij de verspreiding van het christendom, het was een grote haven en Karel de Grote hief er tol. Dorestad en de plunderingen door de Vikingen De neergang van Dorestad in de tweede helft van de 9de eeuw en de plunderingen door de Vikingen vormen een aantrekkelijk verhaal voor een breed publiek. Dorestad in nationaal perspectief: vier maal het formaat van Utrecht
10
IJzereef/Blott, versie 23 februari 2009
Op grond van fosfaatmetingen is bepaald dat Dorestad 3,5 km lang en gemiddeld circa 600 m breed was. Dit geeft een totaal van 210 ha. Hiervan zijn er circa 60 opgegraven. Er is dus een heel goed beeld van het geheel. Alleen het zuidelijke stuk is minder goed bekend, omdat de rivier de Lek het grootste deel heeft verzwolgen. Grindwinning met een baggerschuit in dit gebied heeft echter veel voorwerpen uit de Romeinse Tijd (o.a. helmen) en de Vroege Middeleeuwen opgeleverd. Er zijn twee grote begraafplaatsen opgegraven, beide met een kerk. Aangezien er in het zuiden veel steen voor handen was bestaat het vermoeden dat de oudste kern gelegen was op de plek van het Romeinse fort en dat er net als in Utrecht een kerkje is gesticht. Dorestad zou dan minimaal drie kerken hebben gehad. In Utrecht zijn er twee bekend (de Sint Salvatorkerk en de kerk van Sint Maarten). Dorestad: grootste archeologische site met resten uit de vroege middeleeuwen in Noord-Europa De relatief bescheiden omvang van het huidige Wijk bij Duurstede contrasteert met de enorme omvang van de historische vindplaats. Dat beeld wil Dorestad Zichtbaar naar buiten toe onderstrepen: de beleving van een zeer bijzondere plek.
11
IJzereef/Blott, versie 23 februari 2009
4 Eerste contouren planvorming Dorestad Zichtbaar: de beleving van de plek Bij de planvorming rondom Dorestad Zichtbaar is ‘de beleving van de plek’ een leidend uitgangspunt. De geschiedenis is weliswaar niet aan de hand van concrete zichtbare restanten in de bebouwde en landschappelijke omgeving zichtbaar, onnavolgbaar is het idee bovenop een indrukwekkend deel van onze geschiedenis te staan. Hier gebeurde het, hier speelde het zich af. Dorestad Zichtbaar richt zich hoofdzakelijk op een breed publiek in de vorm van dagtoerisme: in grote mate gezinnen met kinderen en publiek dat zich specifiek interesseert in cultuurhistorie (breed of specifiek). Daarnaast zal Dorestad Zichtbaar een bescheiden internationaal publiek trekken in de vorm van bezoekers die specifiek geïnteresseerd zijn in de geschiedenis van de vroege Middeleeuwen. De ‘belevenis van de plek’ wordt gevoed en geprikkeld in drie projectvormen: 1. Museaal bezoekerscentrum Dorestad Zichtbaar 2. Gebouwde reconstructies op historische locaties 3. Markeringen van bijzondere historische locaties. Voor gebiedsontwikkeling is in de afgelopen maanden aantal mogelijke locaties de revue gepasseerd, die de komende tijd nader worden onderzocht. In deze fase is het belangrijk vast te stellen dat locatiekeuze volgend is aan het concept en dus in een later stadium moet worden bepaald. Daarnaast is Dorestad Zichtbaar idealiter een groeimodel: vooral de ontwikkeling van reconstructies en de markeringen in woongebied, winkelgebied en het landschap kan gefaseerd worden uitgevoerd. Per direct kunnen overigens marketing- en publieksactiviteiten worden ontwikkeld die het lokale Dorestadgevoel versterken, variërend van de ontwikkeling van een vlag, een logo of gadgets tot de organisatie van Dorestad-activiteiten, onder meer vanuit Museum Dorestad.
Museaal bezoekerscentrum Dorestad Zichtbaar Uitstraling: (inter)nationaal Aan de rand van het voormalige Veilingterrein (een belangrijke archeologische vindplaats, in de directe nabijheid van het vroegere centrum van Dorestad) verrijst een nieuw bezoekerscentrum met museale functie. Het voormalige Museum Dorestad in nieuwe vorm, als zelfstandige ‘satelliet’ van het Rijksmuseum voor Oudheden in Leiden. In het (laagdrempelige) bezoekerscentrum wordt de geschiedenis van Dorestad in de vorm van een aansprekende presentatie (waarbij gebruik gemaakt wordt van moderne audio/visuele middelen) tot leven gebracht. Museale (top-)stukken worden gepresenteerd in een goed geoutilleerde museale afdeling. Thematisch worden in de presentatie onderwerpen als Karel de Grote en West-Europa, Christendom, muntslag, tolheffing, Friezen, Franken en Noormannen aan de orde gesteld. Archeologische opgravingen en (moderne) onderzoekmethoden vormen een omvangrijk thema op zichzelf. Hierbij sluit het karakter van het museale bezoekerscentrum direct aan bij de provinciale ambities van een Provinciaal Archeologisch Museum. Dorestad Zichtbaar kan in nauwe samenwerking met het Rijksmuseum van Oudheden en de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten uitgroeien tot een kennis- en onderzoekscentrum voor de Vroege Middeleeuwen, met de meest complete studiecollectie van alle materiaalgroepen (munten, steen, aardewerk, glas, sieraden, bewerkt bot, barnsteen, leer, textiel, etc.) die in Dorestad zijn opgegraven. Wetenschappers kunnen hier ‘achter glas’ daadwerkelijk onderzoek doen, wellicht zelfs
12
IJzereef/Blott, versie 23 februari 2009
als wetenschappers ‘in residence’, die met regelmaat publiek verslag doen van hun onderzoek. Bezoekers komen hier meer te weten over allerlei aspecten van archeologisch onderzoek, van DNAonderzoek tot de analyse van grondmonsters. Dit aspect verlevendigt zonder twijfel het museale bezoekerscentrum: hier gebeurt echt iets! Het museale bezoekerscentrum beschikt voor het publiek over een archeologische ‘ hands on’ Dorestadcollectie, waar eigenhandig aardewerk, metaal en botmateriaal aan de hand van voorbeelden kan worden gedetermineerd. Een multifunctionele zaal biedt ruimte aan lezingen, congressen etc., maar biedt ook gebruik als (podium)ruimte aan derden. Het bezoekerscentrum maakt deel uit van een ruimer functioneel gebouw, dat wel zeggen: een gebouw met andere gebruikers. Een voor de hand liggende partner is de bibliotheek, daarnaast zijn ook andere partners met een (deels) overeenkomstige publieksfunctie denkbaar. De komende periode zullen deze mogelijke partners concreet in beeld worden gebracht. Als publiektrekker is een dergelijk multifunctioneel gebruik aantrekkelijk, evenals vanuit het oogpunt van efficiency in nieuwbouw (relatief voordeel door groter bouwvolume) en organisatie (mogelijk gedeelde functies op het gebied van winkel, horeca, balie, technische en administratieve ondersteuning, etc.). De uitstraling van het nieuwe bezoekerscentrum is een hedendaags architectonisch ‘statement’ en past goed in de bestaande gebouwde omgeving.
Gebouwde reconstructies op historische locaties Uitstraling: regionaal De geschiedenis van Dorestad wordt letterlijk zichtbaar gemaakt door het reconstrueren van gebouwen uit de Dorestadperiode. Deze reconstructies zijn verspreid over verschillende plekken in Wijk bij Duurstede te vinden, zoveel mogelijk gekoppeld aan een oorspronkelijke natuurlijke omgeving: een schip in de nabijheid van de Kromme Rijn of in de uiterwaarden van de Lek, een boerderij op een erf. Dorestad was onderverdeeld in 6 zones: - de rivierbedding, die in de loop van de tijd van de plek wegliep - de haven met pieren, dammen en pakhuizen - een ambachtelijke zone - woonhuizen - boerderijen - grafvelden met kerk Bij voorkeur worden van iedere zone onderdelen gereconstrueerd, bij voorkeur in situ, op de historische plek zelf. Markeringen in het straatbeeld van bijzondere historische locaties Uitstraling: lokaal Op diverse plaatsen komen markeringen in of op de grond, die aangeven wat er onder de voeten van de bewoner/bezoeker is geweest. Aan de noordzijde van Dorestad (op de Graaf van Lynden tot Sandenburgweg) wordt mogelijk de oorspronkelijke entree naar Dorestad gemarkeerd; ook de
13
IJzereef/Blott, versie 23 februari 2009
omvang van Dorestad en de onderverdeling in zones wordt in het huidige Wijk bij Duurstede zichtbaar. Ook zullen speciaal vormgegeven wegwijzers de routes aangeven vanaf het bezoekerscentrum naar de diverse reconstructies. Bewoners ervaren meer verbondenheid met hun eigen woonplek en hun lokale verleden. Educatie Een aantrekkelijke en vruchtbare combinatie vormt beleven en leren. Dorestad Zichtbaar ontwikkelt (in samenwerking met diverse partners, zoals Kunst Centraal) dan ook uiteenlopende educatieve projecten, variërend van lespakketten voor scholen tot thematische rondleidingen met demonstraties voor jong en oud. Evenementen Regelmatig worden, vanuit het bezoekerscentrum of door derden, evenementen georganiseerd rondom het thema Dorestad. Dit kunnen Vikingschepen zijn die de haven van Wijk bij Duurstede aandoen, maar ook ambachtmarkten, demonstraties van sieraden of wapens maken, historische maaltijden bereiden en broodbakken, etc.. Op dit moment hebben verschillende lokale partners al aangegeven de naam Dorestad actief te willen verbinden aan hun evenement (brocantemarkt Dorestad, galarieroute Dorestad, etc.). De ontwikkeling van zaken als een Dorestadvlag en een vaste jaarlijkse Dorestadddag kunnen al op betrekkelijk korte termijn vorm aan de Dorestad-marketing geven.
Internationaal netwerk voormalige handelspartners Dorestad Zichtbaar gaat met diverse bezoekerscentra en musea in Engeland, Scandinavië, Frankrijk en Duitsland samenwerkingsverbanden aan, zodat met de handelspartners van weleer gezamenlijke projecten kunnen worden ontwikkeld en/of uitgewisseld. Voor financiering kan in dergelijke verbanden een beroep worden gedaan op Europese subsidiegelden. Daarnaast wordt Dorestad Zichtbaar lid van EXAR (de Europese Vereniging van Experimentele Archeologie) en van EXARC (Europese Vereniging voor de Uitwisseling van Archeologisch Onderzoek en Communicatie). Investeringen In deze fase van planontwikkeling is het uiteraard prematuur een gedetailleerde begroting op te stellen. De omvang van de eenmalige investeringen (exclusief grondprijzen) zal enkele miljoenen bedrag en omvat bijvoorbeeld de volgende begrotingsposten: • • • • •
14
Nieuwbouw bezoekerscentrum van minimaal 1200 m2 bvo Inrichtingskosten Reconstructies: Romeinse wal met poort (misschien aan de overkant van de rivier, dan is goed te zien waar Dorestad destijds ophield) Dorestad boerderij en erf haven met pieren schip Inrichting terrein Markeringen in het straatbeeld van bijzondere historische locaties
IJzereef/Blott, versie 23 februari 2009
Exploitatie Ook voor inzicht in de exploitatie is het nog te vroeg om harde cijfers te noemen. Voor wat betreft het exploiteren van een museaal bezoekerscentrum dat zich uiteindelijk richt op ca. 50.000 bezoekers per jaar moet worden gedacht aan meerdere fte’s: een directeur of manager, een conservator, een educator, winkel- en horecabezetting, technische en administratieve ondersteuning. Daarnaast is inzet nodig van diverse vrijwilligers. Uiteraard genereert het museale bezoekerscentrum ook inkomsten, onder meer vanuit entree en souvenirverkoop. Voor wat betreft de reconstructies is jaarlijks onderhoud en dagelijks toezicht nodig. Gedacht wordt derde partijen (bijvoorbeeld scouting) als huurder gebruik te laten maken van diverse opstallen. Voor wat betreft de markeringen is controle en onderhoud noodzakelijk. Van groot belang voor het op de kaart zetten en houden van Dorestad is een substantieel budget voor marketing en educatie.
Financiering In de nadere uitvoering van de plannen zal een subsidie-, fondsen- en sponsorenscan worden gemaakt met het oog op de eenmalige investeringen. Voor wat betreft de exploitatie zal rekening worden gehouden met de momenteel beschikbare (gemeentelijke) bijdragen aan de verschillende onder één dak samengebrachte organisaties, in het licht van de ambities opgehoogd met een aanvaardbaar structurele verhoging. Overigens levert het multifunctionele gebruik van het gebouw voordelen op op het gebied van bijvoorbeeld technische ondersteuning en onderhoud. Benchmark Voor de verdere uitwerking van plannen Dorestad Zichtbaar wordt goed gekeken naar de resultaten en opzet van vergelijkbare projecten in binnen- en buitenland. In het buitenland betreft dit vaak projecten rondom de Vikingperiode (van 800 tot 1100), zoals in Kauping in Noorwegen, Haithabu in Noord-Duitsland, Ribe in Denemarken en Birka in Zweden. Deze steden laten verrassend veel overeenkomsten zien wat betreft de bouw en opzet van de haven en de architectuur van de huizen. In Engeland zijn (archeologische) projecten zoals in Sutton Hoe en in York (lokale geschiedenis) interessant. In Nederland vormen met name het Historisch Openlucht Museum te Eindhoven, het archeologisch themapark Archeon te Alphen aan den Rijn en de boerderijreconstructie uit Dorestad in Amersfoort goede voorbeelden voor dit project. Op al deze plaatsen is het verleden voor het publiek dan ook weer werkelijk zichtbaar gemaakt.
15
IJzereef/Blott, versie 23 februari 2009
5 Kwartier maken: betrokkenheid partners en belanghebbenden.
Lokale bevolking Het creëren van draagvlak onder de lokale bevolking vormt een heel belangrijk onderdeel van de planvorming. De afgelopen maanden zijn gesprekken gevoerd met een groot aantal betrokken bewoners en organisaties. Zij zullen ook in de verdere uitwerking van de plannen worden betrokken. Tijdens een lokaal cultuurdebat in november is Dorestad Zichtbaar aan een breed geïnteresseerd publiek gepresenteerd. De komende maanden zullen rondom de opening van de grote Dorestadtentoonstelling in het Rijksmuseum voor Oudheden in Leiden allerlei activiteiten worden ontwikkeld (vooral vanuit Museum Dorestad en in samenwerking met gemeente en kwartiermakers Dorestad Zichtbaar) om de lokale bevolking nauw bij het project te betrekken. Deze activiteiten variëren van een lezingenprogramma, themamiddagen voor jong en oud, rondleidingen, etc.. Een educatief Dorestadprogramma wordt in elke Wijkse school (via museum Dorestad) reeds uitgevoerd. Op dit moment wordt bekeken of voor bewoners van Wijk bij Duurstede gratis toegang tot de Dorestadtentoonstelling in het RMO te realiseren is. Met de afdeling Communicatie wordt in het verlengde van deze activiteiten en de fases rondom de planvorming een communicatieplan ontwikkeld, waarin o.a. aandacht wordt geschonken aan artikelen in de lokale media, de ontwikkeling van een flyer, een Dorestadvlag, een Dorestaddag, een Dorestadlogo, etc.. Met de lokale VVV, Museum Dorestad en de gemeente worden de mogelijkheden verkend Dorestad Zichtbaar de komende maanden een vaste plek op de respectievelijke websites te geven.
Betrokkenheid gemeente De afgelopen maanden hebben gesprekken rondom Dorestad Zichtbaar plaatsgevonden met de burgemeester, alle wethouders en verschillende ambtenaren (o.a. communicatie, toerisme, monumenten, etc.). Ontwikkeling van de plannen rondom Dorestad vindt plaats in nauwe afstemming en in overleg met de ambtelijke opdrachtgever. De gemeenteraad is in november geïnformeerd over het Plan van Aanpak. Aan de hand van dit eerste concept zal de komende tijd op verschillende momenten (in het gemeentehuis of tijdens excursies) en in diverse samenstelling verder over de planvorming van gedachten worden gewisseld.
Betrokkenheid Provincie Uiteraard wordt ook de Provincie Utrecht als partner nauw bij de ontwikkeling van dit project betrokken. Zo is de verantwoordelijke beleidsambtenaar van de Provincie Utrecht is tijdens een bezoek aan Wijk bij Duurstede uitvoerig over de achtergronden van Dorestad Zichtbaar geïnformeerd, maakt de provinciaal archeoloog deel uit van de klankbordgroep i.o.. Binnenkort vindt opnieuw overleg met de Provincie plaats, waarin onder meer het verder bekend maken en betrekken van de Provincie met de Dorestadontwikkelingen een belangrijk thema vormt. Betrokkenheid Museum Dorestad De betrokkenheid van Museum Dorestad bij dit project groot. Op basis van de conclusies en aanbevelingen in een extern uitgevoerd adviesrapport rondom het Museum, heeft de gemeente
16
IJzereef/Blott, versie 23 februari 2009
onlangs besloten tot de aanstelling van een interim-directeur. Deze interim-directeur heeft onder meer als taak het doorontwikkelen van het museum in de richting van het project Dorestad Zichtbaar. Per direct zal de thematiek van het museum zich voornamelijk richten op Dorestad, waardoor het museum kan inspelen op een actieve rol als publieks- en activiteitenpodium Dorestad Zichtbaar.
Contacten collegiaal netwerk Uit de bijgevoegde lijst met betrokken personen en organisaties spreekt de intentie Dorestad Zichtbaar een werkelijk samenwerkingsproject te laten zijn. Lokaal geldt dat o.a. allerlei bij cultuur, cultuurhistorie, toerisme en bedrijfsleven betrokken organisaties en personen, bovenlokaal geldt dat contacten op het gebied van musea en archeologie. Met de stichting Domplein 2013 en de Vrede van Utrecht wordt gesproken over het verbinden van Dorestad met de bredere geschiedenis van de Provincie Utrecht, met sterke nadruk op de Romeinse limes.
Vervolgstappen Na het voorleggen en goedkeuring van het eerste concept aan het college van B&W en de gemeenteraad (maart 2009) wordt de komende maanden het conceptdocument verder uitgewerkt, vinden meer verdiepte gesprekken met betrokken partijen plaats, worden relevante voorbeeldprojecten bezocht, wordt de benchmark aangescherpt op specifieke onderdelen en wordt een sponsoring-, fondsen- en subsidiescan gemaakt. Uiteindelijk wordt een definitieve conceptvisie ontwikkeld en worden momenten gecreëerd voor aanscherping, bijstelling en terugkoppeling. In juni 2009 vindt besluitvorming plaats in college en raad.
17
IJzereef/Blott, versie 23 februari 2009
Bijlage Gesprekspartners De afgelopen maanden werden in het kader van Dorestad Zichtbaar gesprekken gevoerd met o.a. (in willekeurige volgorde) Het Rijksmuseum van Oudheden (Wim Weijland, directeur, Tanja van der Zon, tensoonstellingen) Stichting Wijks Castellum Provinciaal Archeologisch Meldpunt (Ton van Rooijen) Vestigia (Wilfried Hessing) ADC Heritage (Matthias Benjamins) Haver Droeze Landschapsarchitecten Sars Houtbouw (Kees Sars) RACM (Jan v. Doesburg, Gerda de Bruin) JoCas jongerenvereniging Wijk bij Duurstede (Basting, jeugd) Historische Vereniging Kromme Rijn en Lek Professor Wim van Es Pim Verwers Museum Flehite (Gerard Raven) Martha de Wit (Rotary Wijk) Museum Dorestad (Lisette Leblanc) Stichting Domplein 2013 (Paul Baltus en Theo van Wijk) Jan van Bergen Mariet Wolterbeek (ZOUT) Koos v.d. Hoek (evenementen Wijk) Peter v.d. Berg (bestuur VVV) Jos Veldhoven (kunstkring Wijk) Gemeente Wijk bij Duurstede: Burgemeester en alle wethouders Gertjan van Dijkhuizen Mascha Heemskerk (toerisme) Karin Borsje (communicatie) Cees van Vliet (Monumenten en Archeologie) Martin Hardijzer Provincie Utrecht: Fanny Huisman Geerte Wachter Ruurd Kok (provinciaal archeoloog) Arno Ruis (beleidsmedewerker Toerisme, projectleider Cultuur en Economie
18
IJzereef/Blott, versie 23 februari 2009
Klankbordgroep i.o. Genodigden bijeenkomst voorloper uiteindelijke klankbordgroep (4 februari 2009) Jan van Bergen Mariet Wolterbeek Etske Muis (ondernemerskring Wijk) Renger de Bruin (Centraal Museum) Ruurd Kok Jan van Doesburg
19
IJzereef/Blott, versie 23 februari 2009