door: Wouter Verheul Jupiter

Met de kijker op jacht

universum3-2006.qxp

05-06-06

14:09

Page 38

Met de kijker op jacht door: Wouter Verheul De Zomer is weer in aantocht, en veel mensen kijken uit naar de wat aangenamere temperaturen. Voor de waarnemers onder ons is er uiteraard ook een ander deel van de sterrenhemel te zien, maar dit keer wilde ik het niet hebben over nevels, sterrenhopen of sterrenstelsels. Begin Mei is Jupiter namelijk in oppositie, wat betekent dat hij (gezien vanaf de Aarde) recht tegenover de Zon staat, en dus de hele nacht te zien is. Bovendien is er in Juni een mooie samenstand tussen Saturnus en Mars aan de westelijke avondhemel (en ook Mercurius is in de buurt), en in de ochtend staat Venus te stralen in het Oosten. Tijd dus, om het eens over planeetwaarnemingen te hebben. En dat komt mooi uit, want rond deze tijd van het jaar beginnen de "grijze nachten". De Zon duikt niet meer zo diep onder de horizon, dus wordt het hier in Nederland niet meer zo donker als in de winter. Niet dat er geen mooie "deep-sky" objecten te zien zijn, maar voor deze keer is het de beurt aan de planeten, die hier geen last van hebben. Sterker nog, als je in de stad woont (zoals de meeste JWG-ers), zijn Jupiter en Saturnus zo'n beetje de beste objecten om te bekijken met een kleine telescoop, samen met de Maan. We beginnen met de planeet die op dit moment het beste te zien is, namelijk: Jupiter

steunen (op een muurtje bijvoorbeeld, als je geen statief hebt), zodat het beeld minder trilt. Als je met de verrekijker naar Jupiter kijkt, zijn de 4 heldere maantjes al makkelijk zichtbaar. Tenminste, als er niet toevallig eentje net voor de planeet langstrekt, of in de schaduw van Jupiter zit, of achter de planeet zelf is gedoken...dat kan zelfs met meerdere maantjes tegelijk gebeuren! Bovendien zijn er ook samenstanden tussen de maantjes onderling. Soms staan ze zelfs zo dicht bij elkaar, dat ze niet eens meer apart te zien zijn. Achterin de Universum, in de Astrokalender, staan vaak van dit soort interessante dingen vermeld. De maantjes draaien uiteraard om de planeet heen, dus de volgende dag is er de situatie weer anders. Probeer eens Galileo na te doen, en teken iedere dag de positie van de maantjes. Vergeet niet, dat jouw verrekijker een stuk betere lenzen heeft, dan de telescopen van Galileo! Nu Jupiter de hele nacht te zien is, kun je zelfs de maantjes zien bewegen: door aan het begin van de nacht de maantjes te tekenen, en aan het einde van de nacht, vlak voor de Zon opkomt (en Jupiter nu ondergaat). Ook het detail op het schijfje van Jupiter zelf veranderd in de loop van de nacht, en nog een stuk sneller ook: Jupiter draait in nog geen 10 uur om zijn as, dus een Jupiterwaarneming van het begin van de nacht, is anders dan aan het eind van de nacht. Door die snelle beweging is Jupiter eigenlijk ook geen mooie bol meer, maar ietwat uitgerekt in het midden. Maar om dit (en meer) te zien heb je een telescoop nodig.

38

UniVersum 3 2006

Nu willen de meeste mensen direct een telescoop grijpen, maar ook als je alleen een verrekijker hebt is er genoeg te zien. Wel is het handig om hem even te onder-

Dit is ongeveer hoe Jupiter (met 3 maantjes) er uit ziet door een kleine telescoop. Duidelijk zijn de 2 wolkenbanden, en als je goed kijkt is er al meer te zien. Voor zo'n foto heb je toch al grote apparatuur nodig, Rick Fienberg gebruikte een 30cm en een digitale camera. Maar om dit met je eigen ogen te zien is een kleine telescoop al genoeg!

universum3-2006.qxp

05-06-06

14:09

Page 39

Met de kijker op jacht Onze eigen JWG-er Jasper Otten maakte deze foto van Jupiter met zijn 9cm telescoop en een vergroting van 91x. In plaats van gewoon met zijn ogen te kijken, hield hij zijn fototoestel erachter met een belichtingstijd van 1/8 seconde. Als je goed kijkt, zie je al wat wolkenbanden. Goed gedaan Jasper!

Tijd dus om eens een telescoop op Jupiter te richten, en een stuk meer te vergroten. Laat je telescoop eerst een half uurtje goed afkoelen, en ga liefst waarnemen als de planeet een aardig stuk boven de horizon staat. De grootste vijand van planeetwaarnemingen (afgezien van wolken) is turbulentie, oftewel wervelingen in lucht. Daar heb je meer last van als de lucht warm is, en ook als de planeet laag aan de hemel staat en je door een dikker stuk atmosfeer heen moet kijken. Tip voor komende winter: vaak is de lucht 's ochtends vroeg erg stabiel, ga eens 's ochtends vroeg waarnemen, want pas na een lange vriesnacht is alle warmte verdwenen, en (nog) niet iedereen heeft zijn kachel aan. Bovendien zal je moeder het waarschijnlijk minder erg vinden dat je vroeg opstaat, dan dat je laat opblijft. Nog een tip: als het wat mistig of nevelig is, heb je in ieder geval laag bij de grond een hele stabiele lucht. Als je dus nauwelijks sterren ziet door de mist, kun je altijd nog de Maan of een heldere planeet gaan waarnemen. Helaas kan het hoger in de atmosfeer alsnog onstabiel zijn, maar aangezien de meeste turbulentie laag bij de grond zit, klopt het vaak wel. Bovendien is er altijd wel wat te zien, hoe onrustig de nacht, of hoe klein je telescoop ook is. Nu moet je niet denken, dat het detail op Jupiter er net zo makkelijk uitspringt, als op die prachtige Hubble-foto's (al heb je een grote telescoop). Net als het waarnemen van zwakke dingen, is het waarnemen van detail op een planeet (of de Maan) iets wat even wennen is.

Wat je misschien in de verrekijker ook al een beetje hebt kunnen zien, zijn de twee donkere wolkenbanden op het (wat lichtbruin/geelkleurige) planeetschijfje van Jupiter. Kies eens een wolkenband, en werp er een kritische blik op. Vergelijk de randen eens, is de linker-rand net zo donker als de rechter? En net zo dik? Is de bovenrand net zo donker als die onderrand, is de band in het midden net zo dik als aan de randen? En verschilt de kleur, als je het midden vergelijkt met de randen? En de rand links vergeleken met rechts? Probeer nu hetzelfde eens met de andere band, en ga daarna de banden eens onderling vergelijken. Misschien zie je op dit moment helemaal geen verschil, dat kan best. Jupiter is een planeet die nogal kan veranderen, details zijn op sommige momenten beter te zien dan anders, dus denk niet direct dat je een betere telescoop nodig hebt. Maar dit is wel de beste manier om te kijken: kies een stukje, en vergelijk de vorm en kleur met een gebied ernaast, of met een vergelijkbaar stuk ergens anders op de planeetschijf.

elf m o n a OK Het a r op , e t A h ac p! OK p J e nu o staat m! o mee Geef j mulier Versu a i G ne! ngsfor ze Un e r i S de di te r anh ! c m a u ers staa t ! Het a of V i Un op OK lier ez e formu j e nu OKA , d f J op i ngs Gee e e op d ! l e e n m m Ga S ire

UniVersum 3 2006

Het is niet heel moeilijk hoor, maar je kijkt anders dan je overdag doet. Overdag is er veel licht, en heel veel detail. Bovendien is het verschil in contrast tussen de details nogal groot, dus je ziet alles heel goed. Jupiter is niet zwak, en er is genoeg te zien, maar het contrast is een stuk lager je misschien denkt. Vaak zijn mensen teleurgesteld, dat ze zo weinig zien met een telescoop. Maar dat is alleen maar omdat ze een foto verwachten, en zo werkt het natuurlijk niet. Er is echt een hoop te zien, alleen is een snelle blik niet genoeg. Je zult iets meer geduld moeten hebben, en wat beter moeten kijken. Vergroten helpt, dat is het belangrijkste voordeel van de telescoop (vergeleken met de verrekijker) als het om planeetwaarnemingen gaat. Als de lucht niet al te onrustig is, kun je veel vergroten. Een standaard regel voor de maximumvergroting is deze: vermenigvuldig de diameter van je telescooplens (in millimeters) met 2, of met 20 als

het centimeters zijn. Een 10cm (dus 100mm) kan dus maximaal 200x vergroten. Meer vergroten dan dit heeft geen zin, en vaak kijkt het iets prettiger met een wat lagere vergroting. Hoe goed of slecht de nacht ook is, het beste is al je oculairs eens te proberen, en die vergroting te kiezen waarmee je de details het makkelijkste ziet. Maar wat kun je nu zoal zien op Jupiter, en vooral: hoe moet je kijken?

39

universum3-2006.qxp

05-06-06

14:09

Page 40

Met de kijker op jacht

tegengehouden wordt. Vooral met wat kleinere telescopen zie je dan al gauw weinig meer. Saturnus Tijd voor ander showobject: Saturnus! Zelfs in de verrekijker is, als je goed kijkt, te zien dat Saturnus net niet helemaal mooi rond is. Dat zag Galileo ook met zijn telescoopje, maar hij wist niet waarom. Het was onze ouwe landgenoot Huygens die voor het eerst goed kon zien dat Saturnus ringen heeft, zoals we tegenwoordig eigenlijk met iedere telescoop al wel kunnen zien. Alles groter dan een verrekijker kan bij een niet al te lage vergroting al de ringen laten zien, en bij 100x (of meer) zie je dat er niet een ring is, maar twee stukken met een gat ertussen, de Cassini-scheiding (ontdekt door Cassini, natuurlijk). Verder kan ik veel of weinig zeggen over die ringen, maar ik denk dat de meeste mensen hun eerste blik op Saturnus niet gauw zullen vergeten. Nu zijn die ringen zo spectaculair, dat er vervolgens vergeten wordt verder te kijken, al is er meer te zien dan alleen de ringen. De beroemde Grote Rode Vlek van Jupiter

40

UniVersum 3 2006

Af en toe zijn flinke vlekken te zien in de banden, de beroemdste daarvan is uiteraard de "Grote Rode Vlek". Nu is dat inderdaad de grootste vlek die ertussen zit, maar echt donkerrood is het niet. De kleur is ook iets veranderd in de loop der jaren, en lijkt meer oranje (met wat roze) dan rood. Soms is het kleurverschil met de omgeving zo subtiel dat ie zelfs in grote telescopen nauwelijks opvalt. Maar ach, het ding bestaat dan ook honderden jaren! Je hebt vast wel eens satellietfoto's gezien van grote orkanen op Aarde, waarbij je door het "oog" van de storm naar beneden kunt kijken. Dat is eigenlijk ook zo bij de Grote Rode Vlek, alleen is dit "oog" drie keer groter dan de Aarde. Wat veel mensen dus niet weten, is dat de "rode" kleur eigenlijk een diepere laag is in de atmosfeer van Jupiter. Sterker nog, de banden van Jupiter zijn eigenlijk ook dieper gelegen delen. De "banden" van Jupiter zijn dus eigenlijk meer "gaten" dan banden, maar aangezien iedereen het banden noemt zal ik dat verder ook maar doen... Jupiter heeft meer te bieden dan alleen de twee grote banden en de Grote Rode Vlek. Er zijn soms meerdere banden, al zijn die lastiger te zien, en veel dunner. Bovendien zijn er ook op andere plaatsen op het schijfje vlekken te zien, dus probeer gewoon langzaam het hele planeetschijfje af te gaan, en kijk goed. Soms vallen details pas op, als je er meerdere keren overeen gekeken hebt, tot je het uiteindelijk vergelijkt met een stukje dat net een beetje anders is. Ook de Noord- en Zuidpool gebieden zijn vaak net iets anders van kleur dan de rest van Jupiter. Over kleur gesproken, een heel handig hulpmiddel om details op planeten (en de Maan) beter te zien, is een kleurfilter. Gewoon een gekleurd stukje glas dat je in je oculair schroeft, wat helpt om sommige details wat beter te kunnen zien. De beste kleur is lichtblauw, dat werkt voor de meeste details wel goed. Maar ook een lichtgroen, geel of oranje filter kan helpen. Denk er aan dat het filter niet te donker mag zijn. Planeten zijn over het algemeen vrij helder, maar als je een te donker filter gebruikt, is de kans groot dat er net iets te veel licht

Saturnus heeft ook maantjes, maar in kleine telescopen is er maar 1 duidelijk te zien: Titan. Hij kan een stuk verder van Saturnus afstaan dan de vier maantjes bij Jupiter, maar is vrij helder en dus eenvoudig te vinden. Meer maantjes dan alleen Titan zie je pas met een telescoop van een centimeter of 10, of liefst groter. En het schijfje van Saturnus zelf? Helaas zit er in de atmosfeer van Saturnus een soort smog, zodat er veel minder te zien is dan op Jupiter. Wel is er soms een wolkenband zichtbaar, en ook de polen zijn iets donkerder dan de rest van het schijfje. De stand van de ringen veranderd ook in de loop der jaren, en nu is er klein stukje van de planeetschijf dat *net* onder de ringen uitsteekt. Let ook eens op het kleurverschil tussen de ringen en de schijf zelf. Zelf vind ik de ringen duidelijk blauw, vergeleken met het licht bruin-achtige schijfje (vooral als de vergroting niet al te hoog is). Zie jij het ook? Hoeft niet natuurlijk, want kleine kleurverschillen ziet de ene persoon net iets beter dan een ander. Net als bij zwakke objecten: sommige mensen zien zwakkere sterren dan anderen, hoe goed ze ook kijken. Maar probeer het eens, misschien zie jij het ook.

Ook Saturnus laat vaak veel zien, ook voor kleine telescopen. Wes Stone maakte deze tekening, waarbij hij een 6cm telescoop gebruikte (en het nodige geduld) en vergrotingen van zo'n 80x en 120x.

universum3-2006.qxp

05-06-06

14:10

Page 41

Venus

Met de kijker op jacht

In de schemering staat 's ochtends vroeg nu Venus te schitteren, en ook dat is interessant om eens met een telescoop te bekijken natuurlijk. Niet dat er detailrijke wolkenstructuren te zien zijn, of maantjes (want die heeft Venus niet), maar wel omdat Venus zijn rondjes draait binnen de baan van de Aarde. En daarom laat Venus net als onze Maan schijngestalten zien (ook wel een "fase" genoemd). Een "Volle Venus" krijg je als Venus aan de andere kant van de Zon staat (en dus niet te zien is), maar als Venus dichtbij de Aarde staat, is er een heel mooi sikkeltje te zien. Op dit moment gaat Venus weer steeds verder van de Aarde af, dus het schijfje wordt steeds kleiner (en meer "vol"). Bij Venus kun je rustig een filter gebruiken, want er is licht zat. Er is zelfs zoveel licht, dat een donker filter vaak een stuk prettiger kijkt! Met een grote telescoop schijnt het nog wel eens te lukken om met een (donkerpaars) filter iets van structuur in de atmosfeer van Venus te zien, maar de meeste mensen lukt dat niet. Of je moet toevallig op een sterrenwacht zijn, met een grote telescoop...Nu weet je waarschijnlijk wel dat er meer planeten zijn die je kunt zien, maar die komen een andere keer wel aan bod, ik heb alweer genoeg geschreven. Nog wat tips: probeer een planeet eens te tekenen, dat helpt je niet alleen om goed te kijken, maar je hebt ook een leuk aandenken voor later. Let er wel op dat Jupiter snel om zijn as draait, dus begin met het intekenen van

de randen! Oh ja, en fotografie kan natuurlijk ook...gewoon je fototoestel achter je oculair houden en afdrukken kan al genoeg zijn. Al moet je meestal flink je best doen om heel veel details vast te leggen, de twee wolkenbanden lukt al snel. Hoe je zo veel mogelijk details kunt fotograferen, daar zijn hele boekwerken over vol geschreven. Maar gelukkig zit er tegenwoordig op bijna ieder mobieltje een fototoestel, dus probeer dat gewoon eens! Zeker omdat dit geen fotorolletje kost, en je ook geen geld kwijt bent voor het ontwikkelen en afdrukken, is er niets wat je tegenhoudt gewoon heel veel foto's te maken. De volgende ochtend kun je eens rustig zoeken naar de beste die ertussen zit. En heb je iets leuks, stuur het naar ons op! Misschien staat jouw foto de volgende keer wel in de Universum. Je kunt het sturen naar: JWG Waarneem Commissie Jeffrey Bout Jozef Israelsstraat 58A 9718 GN Groningen Mailen kan uiteraard ook: [email protected]

UniVersum 3 2006 Saturnus en Mars lopen de hele maand Juni om elkaar heen te dansen in het Westen. Dit is het (iets uitvergrote) beeld op 17 Juni, rond kwart voor 11 's avonds. Omdat de Zon nog geen 3 kwartier onder is, is een verrekijker wel handig (zeker voor de zwakke Mercurius).

41

Op Jacht... op het internet!

universum3-2006.qxp

05-06-06

14:10

Page 42

Op Jacht… op het internet! Door Wouter Verheul Er is heel veel te vinden op Internet over planeten, en ook als je handige programma’s zoekt kun je je lol op. Helaas zijn de meeste pagina’s, en zeker de handigste programma’s, in het Engels, misschien dat een JWG-er zich geroepen voelt daar iets aan te doen? Op deze pagina’s vindt je handige info over Jupiter, en programma’s waarmee je kunt uitrekenen hoe laat de Grote Rode Vlek zichtbaar is. Ook handig is de informatie over wanneer er iets bijzonders te zien is met de maantjes van Jupiter: http://members.cox.net/astro7/jupiter.html Veel informatie, en links naar hemelkaarten en programma’s. http://skyandtelescope.com/observing/objects/planets/art icle_107_1.asp Op deze link vind je een interessant artikel en bovendien een Java-programma waarmee je de zichtbaarheid van de Grote Rode Vlek kunt uitrekenen. http://skyandtelescope.com/observing/objects/planets/art icle_830_1.asp Ook weer een artikel in het Engels, en met een programma voor interessante gebeurtenissen met de maantjes van Jupiter.

http://members.cox.net/astro7/saturn.html Deze link brengt je naar een pagina heel veel informatie en links over Saturnus, ook met een programma om de positie van de maantjes uit te rekenen.

UniVersum 3 2006

http://members.cox.net/astro7/mars.html Weer veel informatie, dit keer over Mars. Ook met links naar andere handige artikelen en programma’s

Wil jij iets weten over sterrenbeelden die ooit al eens in “Met de Kijker op Jacht” zijn behandeld? Je kunt dan natuurlijk je oude UniVersums doorspitten, maar tegenwoordig kun je ook op internet kijken. Ga hiervoor naar: http://www.sterrenkunde.nl/jwg/sterrenkijken/

42

Alle artikelen vanaf september 2004 kun je daar nog eens nalezen.

De website van Sky And Telescope met veel info over Jupiter