DIEREN BEGRAVEN. Faculteit Letteren en Wijsbegeerte Vakgroep Archeologie Academiejaar Promotor: Prof. Dr

Faculteit Letteren en Wijsbegeerte Vakgroep Archeologie Academiejaar 2009 - 2010

DIEREN BEGRAVEN De praktijk van het begraven van volledige dieren en dierlijke resten in Mesopotamië vanaf de Ubaid tot de Neo-Babylonische periode toegelicht.

Promotor: Prof. Dr. Ernie Haerinck

Verhandeling tot het verkrijgen van de graad van Master in de Archeologie Door Evelyne Browaeys Stamnummer: 20055661

2

- Inhoudstafel Inhoudstafel ............................................................................................................................... 3 Voorwoord ................................................................................................................................. 8 Dankwoord ................................................................................................................................ 9 Abstracts en trefwoorden ........................................................................................................ 10 1. Inleiding ............................................................................................................................... 12 1.1. Historiek van het onderzoek 12 1.2. Doel en Methodologie 14 2. Dierenbegravingen: geografische en chronologische situering ........................................... 16 2.1. Geografische situering

18

2.2. Historische situering 19 3. De archeologische resten ...................................................................................................... 24 3.1. Methodologie en presentatie van de sites

24

3.2. Presentatie van de contexten 28 3.2.1. Context 1: dierlijke resten in graven van mensen .................................................. 28 3.2.1.1. Diersoorten en toestand van het aangetroffen botmateriaal in Context 1 ...... 28 3.2.1.2. Volledige dieren in graven van mensen: presentatie ...................................... 36 Abu Salabikh (Bijlage A.1 & B.1) ........................................................................... 37 Eridu (Bijlage A.6 & B.4)......................................................................................... 38 Halawa (Bijlage A.7 & B.5) ..................................................................................... 39 Isin (Bijlage A.8 & B.6) ............................................................................................ 41 Khafajah (Bijlage A.9 & B.7) ................................................................................... 41 Kish (Bijlage A.11 & B.9) ........................................................................................ 42 Nippur (Bijlage A. 14 & B.12) ................................................................................. 43 Tell Beydar (Bijlage A.19 & B.16) ........................................................................... 44 Tell ed-Der (Bijlage A.21 & B.18) ........................................................................... 45 Tell Madhhur (Bijlage A.23 & B.20)........................................................................ 45 Tell Razuk (Bijlage A.24 & B.21) ............................................................................. 47 Tuttul (Bijlage A.27 & B.23) .................................................................................... 48 Ur (Bijlage A.28 & B.24) ......................................................................................... 48 3.2.1.3. Delen van dieren in graven van mensen ......................................................... 50 Abu Salabikh (Bijlage A.1 & B.1) ............................................................................ 51

3

Ahmad al-Hattu (Bijlage A.2) .................................................................................. 53 Assur (Bijlage A.4 & B.2)......................................................................................... 53 Babylon (Bijlage A.5 & B.3) .................................................................................... 53 Eridu (Bijlage A.6 & B.4)......................................................................................... 54 Halawa (Bijlage A.7 & B.5) ..................................................................................... 55 Khafajah (Bijlage A.9 & B.7) ................................................................................... 56 Kish (Bijlage A.11 & B.9) ........................................................................................ 57 Mari (Bijlage A.12 & B.10) ...................................................................................... 57 Nippur (Bijlage A.14 & B.12) .................................................................................. 58 Tawi (Bijlage A.16 & B.13) ...................................................................................... 58 Tell Madhhur (Bijlage A.23 & B.20)........................................................................ 59 Tell Razuk (Bijlage A.24 & B.21) ............................................................................. 59 Tell Brak (Bijlage A.20 & B.17) ............................................................................... 60 Tell Karrana 3 (Bijlage A.22 & B.19) ...................................................................... 61 Tepe Gawra (Bijlage A.26 & B.22) .......................................................................... 61 Ur (Bijlage A.28 & B.24) ......................................................................................... 62 Uruk (Bijlage A.29 & B.25) ..................................................................................... 63 Wreide (Bijlage A.30 & B.26) .................................................................................. 64 3.2.2. Context 2: apart begraven dieren .......................................................................... 64 3.2.2.1.

Diersoorten en toestand van de dieren in Context 2 ................................ 64

3.2.2.2.

Volledige dierenbegravingen: Presentatie ............................................... 68

Abu Salabikh (Bijlage A.1 & B.1) ............................................................................ 68 Nimrud (Bijlage A.13 & B.11) ................................................................................. 70 Tell Brak (Bijlage A.20 & B.17) ............................................................................... 70 Tell ed-Der (Bijlage A.21 & B.18) ........................................................................... 72 Tuttul (Bijlage A.27 & B.23) .................................................................................... 73 Uruk (Bijlage A.29 & B.25) ..................................................................................... 74 3.2.2.3.

Begraving van delen van dieren: beschrijving ......................................... 75

Nimrud (Bijlage A.13 & B.11) ................................................................................. 75 Tell al Rimah (Bijlage A.18 & B.15) ........................................................................ 75 Tuttul (Bijlage A.27 & B.23) .................................................................................... 75 Uruk (Bijlage A.29 & B.25) ..................................................................................... 76 4. Geschreven bronnen ............................................................................................................. 78 4.1. Dieren in de dodenwereld

78 4

4.1.1. De Mesopotamische visie op de dodenwereld........................................................ 78 4.1.2. De funeraire rituelen .............................................................................................. 79 4.1.3. Kispum .................................................................................................................... 79 4.1.4. Dieren voor de doden ............................................................................................ 81 4.1.4.1. De dood van Urnamma ................................................................................... 81 4.1.4.2. Grafgiften voor Nin-e-ni-še ............................................................................. 82 4.1.4.3. Vlees voor een mausoleum .............................................................................. 82 4.1.4.3. Grafgiften voor Bilalla en zijn vrouw Lalla .................................................... 83 4.2. Dieren in de wereld van de levenden 84 4.2.1.Inzegening van het huis van Annabu ....................................................................... 84 4.2.2. De positieve en negatieve bijklank van de hond .................................................... 84 4.2.3. De prijs en status van paardachtigen ..................................................................... 85 4.3. Dieren in de magisch-religieuze Mesopotamische wereld

85

4.3.1. Geestelijke dieren ................................................................................................... 85 4.3.2. Dieren als communicatiemiddel ............................................................................. 85 4.3.3. Dieren van de goden .............................................................................................. 85 4.3.4. Voedsel voor de goden ........................................................................................... 86 4.3.5. Absorptie van het kwaad ........................................................................................ 86 4.3.6. Ontvluchten van het lot: vervangoffers .................................................................. 87 5. Analyse en interpretatie ........................................................................................................ 90 5.1. Analyse van de gegevens

90

5.1.1. Diersoorten en de kenmerken van begraven dieren (leeftijd, geslacht, delen) ...... 91 Schapen en geiten ......................................................................................................... 91 Rund ............................................................................................................................. 92 Varken .......................................................................................................................... 93 Hond ............................................................................................................................. 93 Vis ................................................................................................................................. 93 Vogels ........................................................................................................................... 94 Gazelle .......................................................................................................................... 94 Schildpad ...................................................................................................................... 94 Ratten / muizen / vleermuizen....................................................................................... 95 5.1.2. Het begraven van dieren en dierlijke resten in graven van mensen (Context1) .... 96 5.1.2.1. Positie van het dierlijk botmateriaal in graven van mensen ........................... 96 De positie van dierlijke resten in graven van mensen .............................................. 96 5

De positie van dierlijke resten in graven van mensen: geografisch –chronologisch .................................................................................................................................. 97 De positie van volledige dieren in graven van mensen ............................................ 98 De positie van volledige dieren in graven van mensen: geografisch-chronologisch .................................................................................................................................. 99 5.1.2.2. Relatie met de mens ......................................................................................... 99 Dierlijke resten in graven van mensen ..................................................................... 99 Dierlijke resten in graven van mensen: geografisch -chronologisch .................... 100 Volledige dieren in graven van mensen ................................................................. 100 5.1.2.3. Relatie met de overige grafgiften in het graf................................................. 100 5.1.3. Apart begraven dieren (Context 2)....................................................................... 102 Bij tempels .............................................................................................................. 102 Bij paleizen ............................................................................................................. 102 Bij woonhuizen ....................................................................................................... 103 In de nabijheid van mensengraven ......................................................................... 103 5.2. Interpretatie van de gegevens 104 5.2.1. Het begraven van dieren en dierlijke resten in graven van mensen .................... 104 5.2.1.1. Intrusie .......................................................................................................... 104 5.2.1.2. Voedsel .......................................................................................................... 104 5.2.1.3. Grafgift (andere betekenis dan voedsel) ....................................................... 108 Als object van de overledene zelf ........................................................................... 108 Beroep .................................................................................................................... 108 Trekdieren .............................................................................................................. 108 Geschenken voor de goden ..................................................................................... 109 5.2.1.4. Rituelen.......................................................................................................... 110 5.2.2. De praktijk van het apart begraven van dieren.................................................... 111 5.2.2.3. Invloed van religie ......................................................................................... 111 5.2.2.4. Funderingoffers ............................................................................................. 112 5.2.2.5. Magisch rituelen ............................................................................................ 113 5.3. Conclusie

114

Besluit ..................................................................................................................................... 116 Verklarende woordenlijst ....................................................................................................... 117 Bibliografie............................................................................................................................. 118 Figuren ................................................................................................................................... 138 6

Bijlage A ................................................................................................................................ 151 Bijlage B ................................................................................................................................. 197

7

- Voorwoord -

Deze Masterproef combineert twee zaken die mij nauw aan het hart liggen: Archeologie van het Nabije Oosten en de dierenwereld. De relatie tussen mens en dier - zowel economisch als sociaal - vormt een boeiend onderzoeksonderwerp in elke cultuur. Vanuit een uitgesproken interesse in de culturen van het Nabije Oosten werd ervoor gekozen de focus van dit onderzoek op de Mesopotamische wereld te vestigen. De nadruk ligt op een meer sociaal aspect van de omgang van de Mesopotamiër met dieren; meerbepaald zijn omgang met dieren in de dood. Deze thematiek wordt met name behandeld vanuit het standpunt van begraven dierlijke resten. Het onderzoek richt zich specifiek op de intentioneel door de mens begraven dieren of resten van dieren en tracht via studie van de rechtstreekse en onrechtstreekse context, aangevuld met een studie van het beschikbare literaire bronmateriaal omtrent dit onderwerp, kennis te nemen van deze handeling, ze te interpreteren en te verklaren. Dit onderzoek wil vooral nagaan om welke redenen de Mesopotamiër zowel volledige dieren als delen van dieren begroef.

8

- Dankwoord -

Mijn dank gaat uit naar de promotor van deze Masterproef, Prof. Dr. Ernie Haerinck, die mij begeleidde bij de keuze en uitwerking van het onderwerp. Dankzij hem kon ik mij verdiepen in een onderwerp dat me boeit en raakt. Ook wil ik Prof. Dr. Michel Tanret bedanken voor zijn behulpzaamheid in verband met het hoofdstuk over de tekstuele bronnen, die aan het onderwerp van deze Masterproef kunnen gelinkt worden. Niet in het minst wil ik ook mijn ouders en vriend bedanken om mij te steunen tijdens het schrijfproces.

9

- Abstracts en trefwoorden -

Abstract: This dissertation discusses the practice of animal burial in Ancient Mesopotamia – today’s Iraq and North-Eastern Syria – between the Ubaid period and the Neo-Babylonian period ( ± 6200 – 500 BC). Based on an inventory of some 6628 graves, spread out over 30 sites, the intentional burying of animals and animal remains – whether or not associated with human burials – is analysed on different levels. First, in search for geographical and chronological patterns, aspects like species, gender and age of these animal(s) (remains) are studied and their relationships with other burial goods and the associated human remains are analysed. Second, the available literary evidence regarding animal burial rituals and the place of animals in the world of the dead is reviewed in order to try to unravel the Mesopotamian way of thinking. The main aim of this dissertation is then twofold: on the one hand it tries to determine if the practice of animal burial was a common phenomenon in Ancient Mesopotamia through time and place; on the other hand it seeks to unravel the different underlying reasons for burying these animals separately or associated with human remains. In this way, this study wants to shed light on a previously often neglected aspect of the Mesopotamian funerary archaeology and provide some kind of preliminary response regarding this practice. Key words: Ancient Mesopotamia, Funerary Archaeology, Animal burial, Food for the dead, Kispum,

10

Résumé: Ce mémoire forme une discussion concernant la pratique de l’enterrement des animaux dans l’Ancienne Mésopotamie – aujourd’hui l’Iraq et la Syrie du Nord-Est – entre la période d’Obeid et la période Néo-Babylonienne (± 6200 – 500 BC). Basé sur un inventaire d’environ 6628 tombes, divisées entre 30 sites, l’enterrement intentionnel des animaux et les restes d’animaux – associés ou ne pas associés à des enterrements humains – est analysé sur différents niveaux. Premièrement, en cherchant des patrons géographiques et chronologiques, des aspects comme l’espèce, le sexe et l’âge de ces animaux/restes d’animaux sont étudiés et ses relations avec les restes humains et les autres objets dans les tombes sont analysées. Deuxièmement, les textes connus concernant les rituels de l’enterrement des animaux et la position de l’animal dans le monde des morts sont étudiés pour pouvoir découvrir la pensée Mésopotamienne. Ce mémoire alors a deux buts principaux:

d’une part on essaie de

déterminer si la pratique de l’enterrement des animaux était un phénomène commun dans l’Ancienne Mésopotamie à travers le temps et la place; d’autre part on veut découvrir les différentes raisons sous-jacentes des ces enterrements d’animaux, séparés ou associés à des restes humains. Cette étude expose alors un aspect de l’archéologie funéraire Mésopotamienne souvent négligé dans le passé, et veut offrir une sorte de réponse préliminaire concernant cette pratique.

Mots clefs: l’Ancienne Mésopotamie, Archéologie Funéraire, l’Enterrement des Animaux, de la Nourriture pour les Morts, Kispum

11

1. Inleiding

1.1. Historiek van het onderzoek Begraven dieren spreken tot de verbeelding. Wanneer archeologen in het graf van een persoon ook het skelet van een dier aantreffen, ontstaan vaak enthousiaste theorieën over de speciale band tussen die persoon en dat dier.1 Eén van de meest befaamde voorbeelden uit het Oude Nabije Oosten op dit vlak is graf H. 104 uit Ain Mallaha (Eynan, huidig Israel), dat dateert uit het Natufiaan. In dit graf ligt de hand van de overledene (een persoon op leeftijd) op het hoofd van een jong hondje (Valla & Davies 1978, p.608). Deze ontdekking wordt door vele auteurs beschouwd als het oudste bewijs van de speciale band tussen mens en hond en werd ook vaak in discussies rond de domesticatie van de hond aangehaald.2 Deze zogenaamde “speciale band” tussen mensen en dieren wordt vaak als hoofdreden voor het begraven van een dier (al dan niet bij een mens) naar voren geschoven. Antropoloog Darcy F. Morey wijdde een volledig artikel aan de bespreking van de sociale band tussen de mens en de hond aan de hand van een exhaustieve lijst van hondenbegravingen uit de gehele wereld.3 Volgens Morey werd geen enkele andere diersoort zo vaak begraven - ritueel weggedaan zoals hij het zelf verwoord - dan de hond (Morey 2006, p.158). Twee beroemde voorbeelden uit het Oude Nabije Oosten met betrekking tot honden spreken dit alleszins niet tegen. In Isin (Mesopotamië, het huidige Irak) werden 33 hondengraven van rond 1000 v.Chr. ontdekt in de nabijheid van de tempel van Gula en in Ashkelon (Israel) werd een heus grafveld met meer dan 800 hondengraven uit de Perzische periode ontdekt. Deze gevallen werden uiteraard aan grondig onderzoek

1

Denk bijvoorbeeld maar aan het artikel “Worthy is the Lamb: a Double Burial at Neolithic Ҫatalhöyük (Turkey)” van N. Russel en B.S. Düring (2006) over de begraving van een lammetje bij een man in het Neolithische Ҫatalhöyük. Het lammetje wordt door Russel en Düring geïnterpreteerd als het geliefde dier van de man, die door de aanwezigheid van het lammetje als schaapherder geïdentificeerd werd. Aangezien dit volgens Russel & Düring een dier was waarmee hij een bijzondere band had opgebouwd, kon het niet ontbreken in zijn graf (Russel & Düring 2006, p.81-82). Ook in “One woman and her dog: an Umm an-Nar example from the United Arab Emirates” van S. Blau en M. Beech (1999) wordt dergelijke hypothese naar voor gesteld. Het volledige skelet van de hond die in het Umm an-Nar type graf Unar 2 (23100-2100 v.Chr.) in het emiraat Ras alKhaimah bij het skelet van een vrouw werd gevonden is volgens de auteurs waarschijnlijk een bewijs van het feit dat honden een belangrijke rol speelden in deze cultuur. De auteurs denken hierbij aan een rol als jachthond, een belangrijke functie waardoor het dier zelfs werd opgenomen in de familie. De hond die bij de vrouw werd begraven, kan geïnterpreteerd worden als dergelijk ‘familiedier’ en was volgens de auteurs waarschijnlijk een trouwe gezel waarmee de vrouw in kwestie een nauwe relatie had (Blau & Beech 1999, p.41). 2 Zie hiervoor onder andere: Valla F.R. (1977), Valla F.R. & Davis S.J.M. (1978), Dayan T. (1994) en Tchernov E. & Valla F.F. (1997). 3 Zie: Morey D.F. (2006).

12

onderworpen.4 Omwille van de uitzonderlijke aantallen dieren die er begraven lagen, kregen beide ontdekkingen veel aandacht en vormen ze een vaak vermeld en besproken onderwerp. In maart 2000 werd aan de Universiteit van Luik een studiedag gehouden omtrent het begraven van dieren. Op deze studiedag werden concepten in verband met dierenbegravingen en allerlei gebruiken en praktijken uit de hele wereld, van het verre verleden tot op heden, behandeld. De rol van dieren in de funeraire cultus werd er uitvoerig besproken, maar de rol van dieren in de funeraire cultus van Mesopotamië kwam er niet aan bod.5 Dierenbegravingen worden vaak aangehaald in publicaties over natuurwetenschappen in de archeologie en meerbepaald over archeozoölogie. Een volledig handboek met betrekking tot de funeraire archeozoölogie werd geschreven door Patrice Méniel (2008). Dit boek focust zich echter vooral op de Europese Ijzertijd. Dergelijke publicatie met betrekking tot Mesopotamië is tot op heden nog niet voorhanden.6 In het algemeen werd dit onderwerp bij de archeologie van Mesopotamië slechts sporadisch behandeld, wanneer specifieke ontdekkingen werden gedaan. De bovenvermelde hondengraven van Isin zijn hierop een uitzondering en lokten dan wel weer een grote interesse uit in de archeologische wereld. In oude publicaties over opgravingen van Mesopotamische sites kreeg dierlijk botmateriaal in graven nauwelijks aandacht.7 In de meer recentere publicaties (vanaf de jaren 1970) werd hieraan meer aandacht besteed.8 Een allesomvattende studie over dierengraven te Mesopotamië, een studie die zowel de dierengraven als de aanwezigheid van dieren en dierlijke resten in graven onderzoekt over een grote tijdsperiode, werd tot op heden nog niet aangevat. Enkel Juris Zarins onderzocht in geheel Mesopotamië op een vrij consequente manier graven van mensen waarin ook paardachtigen werden begraven.9 Emmanuelle Vila wijdde in haar boek “l’Exploitation des animaux en Mésopotamie aux IVe et IIIe millénaires avant J.-C.” een hoofdstuk aan graven van dieren uit het vierde en derde millennium v.Chr. te Mesopotamië en is daarmee ongeveer

4

Relevante artikels omtrent de hondenbegravingen van Isin: Boessneck J. (1977), Shaffer A. (1974), Livingstone A. (1988). Relevante artikels omtrent de hondenbegravingen te Ashkelon: Stager L.E. (1991), Wapnish P. & Hesse B. (1993). 5 Er is een publicatie van deze studiedag beschikbaar: Bodson L. (ed.) (2001). 6 In Vila (1998) wordt wel ingegaan op de relatie tussen mens en dier in het vierde en derde millennium v.Chr. te Mesopotamië en is er een hoofdstuk over het begraven van dieren. 7 Bijvoorbeeld: Woolley C.L. & Hall H.R. (1927), Woolley C.L. (1934) (1955) (1962), Reuther O. (1926). 8 Bijvoorbeeld: Boessneck J. (1977a) (1977b) (1995), Boessneck J. & Kokabi M. (1981) (1993), Boessneck J. & Von den Driesch A. & Steger U. (1984), Boessneck J. & Von den Driesch A. (1986), Boessneck J. & Ziegler R. 1987, Bökönyi S. (1978), Clutton-Brock J. & Burleigh R. (1978), Jean-Marie M. (1997), Von den Driesch A. (1981) (1986). 9 Zie: Zarins J. (1986).

13

de enige auteur die tracht een overzicht te geven van dit fenomeen.10 Aan diepgaande interpretaties waagt Vila zich echter niet. Wel komt ze tot het besluit dat er een onderscheid moet gemaakt worden tussen twee types resten van dieren in graven: voedseloffers en dieren die niet als voedseloffer werden meegegeven (Vila 1998, p.149).

1.2. Doel en Methodologie Om een beeld te krijgen op de praktijk van het begraven van dieren in de Mesopotamische wereld werd een steekproef gehouden bij 30 sites, die zowel geografisch als chronologisch een goede spreiding vertonen. Eerst werden zoveel mogelijk gepubliceerde graven van mensen van deze sites in de beschikbare opgravingsverslagen opgespoord en onderzocht op de aanwezigheid van dierlijke resten; om te achterhalen of het meegeven van dierlijke resten of volledige dieren in graven van mensen al dan niet een vaak voorkomend gegeven is bij de uitgekozen sites. Door een groot aantal graven te onderzoeken - die verspreid lagen binnen het geografische gesitueerde gebied en de historisch afgebakende tijdsperiode - werd een stevige basis verkregen, waardoor het mogelijk was geografische of chronologische tendensen op te sporen. Van deze 30 sites werden alle graven waarin zich dierlijke restn bevonden, samengebracht in Bijlage B. Aan de hand van de informatie uit deze bijlage werden verscheidene aspecten onderzocht. Er werd onderzocht welke diersoorten in de graven werden meegegeven, hoe deze resten in het graf werden geplaatst en of er een verband is tussen de dierlijke resten en enerzijds de menselijke resten en anderzijds de overige grafgiften. Er werd hierbij een onderscheid gemaakt tussen het meegeven van delen van dieren en volledige dieren aan overledenen. In de opgravingsverslagen werd ook gezocht naar dieren of dierlijke resten die apart werden begraven. Bij deze categorie was het vooral belangrijk om de aanwezigheid te attesteren. Alle informatie over de aangetroffen casussen werd eveneens in Bijlage B samengebracht. Ook bij deze contexten werd nagegaan of er bepaalde tendensen konden worden achterhaald. Niet alleen de archeologische vondsten werden onderzocht, ook het beschikbare literaire bronmateriaal werd aan onderzoek onderworpen. Aangezien zelden11 teksten worden gelinkt aan de archeologisch geattesteerde resten, leek het aangewezen eens grondig de literatuur door te nemen, op zoek naar vermeldingen van het begraven van dieren. Teksten laten immers toe iets dieper in de gedachtewereld van de Mesopotamiër binnen te dringen dan mogelijk is door onderzoek van de archeologische resten alleen. Bij dit 10

Zie het hoofdstuk: “Les animaux dans les sépultures” (p. 147-150) in: Vila E. (1998). Voorbeelden waar teksten werden aangehaald ter ondersteuning van het archeologische materiaal zijn: Shaffer (1974), Zarins (1986) en Livingstone (1988).

11

14

onderwerp leek dit ook aangewezen, om te achterhalen of het begraven van dieren meer dan een louter functionele handeling was.12 Er werd dus nagegaan of de beschikbare teksten een dieper inzicht in dit onderwerp gaven, en of deze gelinkt konden worden aan de begravingen van dieren uit deze steekproef. Het archeologische en literaire bronmateriaal werd zo goed als mogelijk geanalyseerd en geïnterpreteerd om het wat, het hoe en het waarom van het begraven van dieren en dierlijke resten in de Mesopotamische wereld te achterhalen. Bij de aanvang van elk hoofdstuk wordt telkens dieper ingegaan op de specifiek gebruikte methodologie.

12

Bijvoorbeeld het begraven van een kadaver om hygiënische redenen.

15

2. Dierenbegravingen: geografische en chronologische situering Overal ter wereld werden dieren en dierlijke resten begraven - apart of in graven van mensen. Uit het grotere Nabije Oosten zijn vele voorbeelden bekend. Egypte staat bekend om het begraven van dieren en vooral het mummificeren van dieren.13 De Egyptenaar begroef dieren apart of in graven van mensen. Allerlei soorten dieren (hond, schaap, geit, rund, gazelle, vogel, varken, paardachtige, leeuw, olifant, krokodil, baviaan, ...) werden al dan niet gemummificeerd begraven. De Egyptenaar staat echter vooral bekend om het mummificeren 13

Nergens werden meer dieren ritueel begraven dan in Egypte. De oudste begravingen van dieren dateren uit de Pre-Dynastische periode. Diane Victoria Flores (2003) maakte een uitgebreide studie van dierenbegravingen in deze periode. In Mostagedda, Deir Tasa en Badari werden begravingen van schapen, geiten, honden en runderen aan de Badari-cultuur gelinkt. In Maadi, Heliopolis en Wadi Digla, waar de Maadi-cultuur werd vastgesteld, werden vooral geitenbegravingen aangetroffen. Ook in Nubië werden toen dieren begraven. In Shellal, Bahan, Risqalla, Kubanieh, Shem Nishei, Gerf Husein en Meris werden graven van dieren gevonden uit de tijd van de A-cultuur. Hier gaat het vooral om graven van honden, maar er werden ook graven van geiten, schapen en runderen aangetroffen. In Naqa Wadi en Qustul werden uit deze periode dierenbegravingen in de nabijheid van elitegraven gevonden. Volledige skeletten van dieren werden ook aangetroffen in graven van mensen. In Mostagedda en Matmar werden gazelles bij mensen begraven tijdens de Badari-periode. Ook in de Naqadacultuur werden deze praktijken uitgevoerd. In Harageh, Mostagedda, Matmar, Naga ed Der, Mahasna H, Abadiyeh B, Naqa el-Hai, Naqada en Armant werden vooral honden en gazelles bij de overledene in het graf begraven. Vaak ook werden in graven van de elite meerdere dieren meegegeven. Het gaat dan om de gewone dieren zoals honden en geiten, maar ook om exotische diersoorten. In Hierakonpolis werden naast honden ook bavianen, een wilde kat en zelfs een jonge olifant in de tombes van de elite begraven. In de Pre-Dynastische periode werden dieren apart begraven, maar vaak in de nabijheid van of tussen graven van mensen; in de Maadicultuur van Beneden-Egypte en in de A-cultuur te Nubië. Dieren werden ook in de graven van mensen begraven in de Naqada-cultuur van Boven-Egypte. In de Badari-cultuur werden dieren zowel apart als bij mensen begraven. Overal werden voedselresten aangetroffen. Vaak werden de kop of de poten van een dier meegegeven, soms werden ook enkele ribben teruggevonden. De dieren die hiervoor werden gebruikt waren gazelle, schaap, geit, rund, vogel en soms varken (Flores 2003, p.23-114). In de Eerste Dynastie werd te Abydos een gazelle in een graf meegegeven. Ook toen werden in de graven van de elite exotische dieren meegegeven. In de tombe van Aha, de eerste koning van de Eerste Dynastie, werden de skeletten van 7 leeuwen aangetroffen. In Memphis, Helwan, Tarkhan, Saqqara en Abusir werden ook dieren begraven in de tombes van de elites. Het waren meestal dieren met een hoge status. In Helwan werden drie keer 3 ezels aangetroffen in graven. Ook in Abusir en Tarkhan werden ezels in de tombes meegegeven en in een mastaba te Tarkhan werd ook een eend gevonden (Flores 2003, p.60-61). In een mastaba te Balat uit de Zesde Dynstie werd een hond begraven (Flores 2003, p.61). Sir Flinders Petrie vond in de tombe van Tarkhan drie skeletten van ezels. Een radiocarbondatering van 4390 ±130 BP werd voor deze ezels vastgesteld (Clutton-Brock 1992, p.65). In latere graven werden ook paarden ontdekt. In de necropool van Soleb uit de 18de dynastie werd een hengst gevonden. De begraving van het dier werd gedateerd tussen 1580 en 1350 v.Chr. Ook bij de tombe van Sen Mut in Thebe werd een paard ontdekt. De merrie werd begraven met het zadel om en kreeg zelfs een eigen kist. Dit dier werd tussen 1430 en 1400 v.Chr. begraven. Het was waarschijnlijk een zeer gewaardeerd rijdier (Clutton-Brock 1992, p.83). Vooral in het Nieuwe Rijk werden veel dieren gedood, gemummificeerd en in tombes geplaatst. Vaak ondergingen katten dit leed, maar ook runderen, vogels en krokodillen werden op deze manier bewaard (Gilbert 2002, p.8). In de 8ste eeuw v.Chr. werden te Kush paarden begraven bij de tombe van Piye in El kurru (Heidorn 1997, p.106). Ook in de Hellenistisch-Perzische periode werden vele dieren - onder andere honden - gemummificeerd en begraven (Göhde 1998, p.13). In de tombe van Maia in de Bubasteion necropolis van Saqqara, een plaats gewijd aan de kat-godin Bastet of Bubastis, werd een leeuw gevonden. De tombe dateert uit het Nieuwe Rijk (rond 1430 v.Chr.), maar de leeuw bleek bij de latere Bubasteion necropolis te horen. Het was een mannelijk gemummificeerd dier. Er werden trouwens wel meer gemummificeerde katten in deze tombe teruggevonden (Callou, Samzun, Zivie 2004, p.211-212). De kattenbegraafplaats te Bubastis is één van de belangrijkste kattenbegraafplaatsen van Egypte. Maar het was vooral tijdens de Ptolemaïsche periode dat de populariteit van de kat een hoogtepunt bereikte (Filer 1995, p.38).

16

van katten, die gelinkt werden aan de godin Bastet. Op het Arabisch Schiereiland werden naast schapen, geiten en honden ook zeeschildpadden (Ras al-Hamra), slangen (Qalat alBahrein) en dromedarissen (Mleiha) begraven.14 Ook uit de Levant15, Anatolië16, Syrië17 en Iran18 zijn dierenbegravingen bekend.

14

Op het Arabisch Schiereiland werden enkele opmerkelijke vondsten van dierenbegravingen gedaan. In graven te Ras al-Hamra uit het vierde millennium v.Chr. werden vele resten van zeeschildpadden (Chelonia mydas) aangetroffen. Resten van deze dieren werden op meerdere sites in het Arabisch Schiereiland aangetroffen (Abu Khamis, Ras az-Zor), maar te Ras al-Hamra werden meer resten van deze dieren in graven gevonden dan van bijvoorbeeld schapen of geiten. Soms was de kop van het dier naast het hoofd van de overledene geplaatst. Potts vermoed dat dit dier voor de inwoners van Ras al-Hamra een belangrijke betekenis had (Frazier 2003, p.3). Andere dierlijke resten die in de graven werden aangetroffen (resten van hond, dolfijn en enkele andere grote zeezoogdieren) werden geïnterpreteerd als resten van een funeraire maaltijd. Ook in graven te Bahrein uit het derde en tweede millennium v.Chr. werden resten van dieren aangetroffen. In deze graven werden vooral beenderen van schapen en geiten teruggevonden. De beenderen vertoonden snijsporen en werden daarom geïnterpreteerd als resten van voedsel dat werd meegegeven in het graf. In een tombe uit de Umm an-Nar periode (2300-2100 v.Chr.) in Unar 2 in het emiraat Ras al-Khaimah werd het skelet van een volwassen hond aangetroffen. De hond werd in de nabijheid van een skelet van een vrouw gevonden. Het is het oudste voorbeeld van een begraving van een volledig dier in een tombe uit de Umm an-Nar periode. In een tombe te Tell Abraq uit deze periode werden resten van een hond gevonden, maar hier gaat het enkel om tanden van het dier. De hond uit Unar 2 werd duidelijk gerespecteerd en werd niet als voedsel in het graf geplaatst. Er wordt aangenomen dat het hier om een trouwe jachthond gaat. Het is immers geweten uit het etnografische record dat jachthonden als een deel van de familie werden beschouwd. Daarom zou het trouwe dier mee met zijn eigenaar werden begraven (Blau & Beech 1999, p.34-41). Te Bithnah, in het Emiraat Fujairah, werden grote putten uit de Ijzertijd II (eerste helft van het eerste millennium v.Chr.) aangetroffen met daarin dierenbeenderen. De beenderen werden geïnterpreteerd als resten van offers die misschien met rituelen in de naburige gebouwen te maken kunnen hebben. Meer dan 23 putten met dierenbeenderen werden aangetroffen. De beenderen zijn vooral afkomstig van jonge schapen en geiten. De meeste waren verbrand. De beenderen zijn waarschijnlijk afkomstig van banketten (Benoist 2007, p.40-46). In Qalat al-Bahrein werden slangenbegravingen uit het midden van het eerste millennium v.Chr. ontdekt (Benoist 2007, p.50). De skeletten van 32 slangen waren elk in een zak en daarna in een pot gedeponeerd en begraven in een paleis uit de late Dilmun periode. De begravingen maakten waarschijnlijk deel uit van een slangencultus, die elders op het Arabisch Schiereiland werd vastgesteld (Potts 2007, p.55-59). In Mleiha, in het Emiraat Sharjah, werden graven van kamelen (dromedarissen) aangetroffen die te dateren zijn tussen de tweede eeuw v.Chr. en de eerste eeuw n.Chr. In 2 gevallen werd een paard samen met een kameel begraven. De kamelen werden teruggevonden in een zittende positie, dezelfde positie die het dier ook vandaag de dag nog moet aannemen wanneer het geslacht wordt. Het is dus goed mogelijk dat de kamelen ter plekke gedood werden. De graven lagen in de buurt van graven van mensen. Er wordt verondersteld dat de kamelen bij hun meester in de buurt werden begraven als grafgift, als uiting van een hoge status of om de meester te dragen op zijn tocht naar het hiernamaals (al is dit enkel te linken aan een pre-Islamitische Arabische gedachte). Ook op andere plaatsten in de Verenigde Arabische Emiraten zoals in ed-Dur, Jebel Al-Buhais, Jebel Emaleh en Hafit werden begravingen van kamelen in de buurt van mensen aangetroffen. Ook te Bahrein, Qatar, Oman, Saudi Arabia en Yemen werden zulke begravingen gevonden (Mashkour 1997, p.725-735 en Jasim 1999, p.96-99 en Daems A. 2004, p.235). In Yemen, meerbepaald te Hadramawt, werden meerdere individuele graven van kamelen gevonden in de buurt van mensen. De dieren waren gemummificeerd en onthoofd (Ryckmans 1993, p.366) 15 De oudste begraving van een hond bij een mens werd in de Levant, te Eynan (Mallaha), gevonden en dateert uit het Natufiaan. Het skelet van een ouder persoon werd er samen met het skelet van een ongeveer 6 maanden oud dier van het Canis geslacht aangetroffen. De linkerhand van de persoon lag op het dier. Dit is voor vele onderzoekers het bewijs dat hier sprake is van een liefdevolle relatie tussenbeide. Daardoor wordt dit beschouwd als de eerste begraving van een “huisdier” bij z’n baasje. Het is dan ook een vaak besproken onderwerp in het debat over de domesticatie van de hond. In Eynan werden uit deze periode ook begravingen van hoorns van gazelles gevonden. Verder werden ook te Hayonim Terrace resten van honden in graven gevonden. Te el Wad werden resten van schilpad in een graf uit het Natufiaan aangetroffen en in Erq el Ahmar tanden van een paardachtige (Valla 1975, p.288 en Belfer-Cohen & Hovers 1992, p.466). In Basta werd een zwangere koe bij een volwassen man begraven. Het graf dateert uit het PPNB. Nog uit het PPNB dateert de begraving van een gazelle zonder kop te Kfar Hahoresh. In Tell Ain el-Kerkh werd een biggetje begraven in het graf van een kind.

17

2.1. Geografische situering In samenspraak met promotor Prof. Dr. Ernie Haerinck werd besloten het Oude Mesopotamië als onderwerp voor dit onderzoek te nemen. Het huidige Irak en het noordoostelijk deel van het huidige Syrië zijn vandaag de dag de plaats waar resten van deze oude beschaving worden teruggevonden. Het Oude Mesopotamië wordt ook wel eens het Tweestromenland of het land tussen Eufraat en Tigris genoemd. Deze rivieren vormen dan ook grofweg de westelijke en oostelijke grens van het voor dit onderzoek afgebakende gebied. De zuidelijke grens wordt uiteraard door de Perzische Golf gevormd. De noordelijke grens van het onderzoeksgebied valt ongeveer samen met de huidige grens tussen Syrië en Turkije. In totaal werden 30 sites uit dit gebied intensief onderzocht (Fig.1).19 Er werd bij de keuze van deze sites gestreefd naar een goede geografische spreiding, waarbij sites van zowel het zuiden als het noorden vertegenwoordigd zijn.

In dit graf werden nog meer beenderen van dieren gevonden. Het dateert uit het Ceramisch Neolithicum (Russell & Düring 2006, p.80). 16 In Catalhöyük werd recent een graf van een man met daarin een lammetje opgegraven. Het graf dateert uit het Neolithicum. Aangezien de doden te Catalhöyük uit deze periode persoonlijke objecten meekregen als grafgift was dit lammetje mogelijks het bezit van de man. Volgens Russell en Düring was de man hoogstwaarschijnlijk een herder. Hij kreeg het lam misschien mee omdat hij er een goede band mee had. In Demirköy Höyük werd een begraving van een hond aangetroffen. In Cayönü werd een hond in het graf van een man gevonden. In Canhasan I werd het graf van twee honden onder een drempel gevonden (Russell & Düring 2006, p.80-81). In Yazilikaya werden in de buurt van de grafkamer van Tudhaliya IV resten van een biggetje onder een schaal aangetroffen. Zowel de schaal als het diertje bleken vastgenageld met bronzen nagels. Het werd door Hauptmann als een restant van een Hittietisch vervangoffer beschouwd. Het varken werd net zoals de hond bij de Hittieten als een onrein dier beschouwd (Hauptmann 1975, p.65-66). 17 In Ebla werden rituele begravingen van dieren onder een plein in de “Sacred Area” aangetroffen. Onder andere 3 windhonden werden er begraven. De poten van een schaap werden ook in een put op het plein aangetroffen. Nog een andere put, die vierkant van vorm was, bevatte de resten van een schedel van een man en een schedel van een schaap. In de kuil die afgelijnd was met wat stenen werden ook nog andere beenderen van dieren aangetroffen (Marchetti & Nigro 1997, p.29). In El Kown, werd een depot met daarin voornamelijk resten van tenminste 17 jonge gazelles aangetroffen. Het depot dateert uit de Uruk periode. Naast de beenderen van gazelles werden ook nog resten van schaap en geit, vrij veel aardewerk en menselijke resten aangetroffen. (Vila 1991, p.55). 18 In Susa werden zoals ook te Ur en te Kish zogenaamde koninklijke graven gevonden met daarin restanten van wagens. De wagens werden geassocieerd met runderen, maar in één graf werd wel een paardachtige ontdekt. Dit dier werd geïdentificeerd als een paard (Zarins 1986, p.168). Te Hajji Firuz Tepe werd in een graf van een volwassene uit de Vroege IJzertijd (1450-1150 v.Chr.) een hond mee begraven (Anthony 1984, p.35). In het koninklijk grafveld van Marlik Tepe werden 3 tombes uit de IJzertijd met daarin enkele tanden en beenderen van de nek van paarden gevonden (Negahban 1996, p.305) En ook te Hasanlu werd een graf ontdekt met daarin de resten van 4 paarden. Het graf dateert uit de 9de -8ste eeuw v.Chr. (Dyson 1965, p.208). Ook het vermelden waard is de traditie om dieren in graven van mensen te plaatsen in de Sapalli cultuur. De sites Sapalli, Djarkutan, Bustan en Molali leverden meer dan 2000 graven op bij archeologisch onderzoek. Strikt genomen liggen deze sites niet in Iran, maar in Zuid-Uzbekistan, in Noord-Bactrië. Op elke site werden dieren in graven aangetroffen en soms werden dieren ook apart begraven. Het gaat voornamelijk om schapen. De dierlijke resten worden geïnterpreteerd als offers voor de doden of als resten van voedseloffers (Ionesov 1984, p.31-52). 19 De kaart met aanduiding van de sites werd gemaakt met behulp van Google Earth.

18

2.2. Historische situering Het fenomeen van het begraven van dieren werd onderzocht vanaf de Ubaid periode tot en met de Neo-Babylonische periode. Tabel 1 toont in welke periode de in deze Masterproef onderzochte contexten zich situeren. Het is niet de bedoeling om alle contexten exact te dateren aan de hand van deze tabel; de exacte datering wordt immers telkens vermeld (indien mogelijk) in Bijlage B bij elke context apart. Het is eerder de bedoeling een globaal (visueel) beeld te verschaffen over het aantal onderzochte en het aantal relevante contexten per site, per periode. In tabel 1 werd per periode telkens ook het aantal relevante contexten vermeld ten opzichte van de onderzochte contexten. De procentuele verhoudingen werden erbij gezet. In een voetnoot werden ook alle relevante contextnummers vermeld, zodat deze doorheen dit onderzoek ten allen tijde kunnen gesitueerd worden in de tijd.

19

Tabel 1: Historische situering van de contexten per site. SITE

CHRONOLOGIE

(0)

6200-4000

(1)

Ubaid

40003100 Uruk

31002900 JN VD I

2900 – 2350

2350 – 2150

VD

Akkadische periode

VD II

2100 – 2000 UR III

(3)

Neo-Sumerische periode (2230-2006)

(5) (1)

Eridu

(1)

Ur

(3) (1) (1)

Al-‘Ubaid Uruk

(3) (1) 20

Ninivite V periode (29002500) Vroege Bronstijd (3000-2000)

Chalcolithicum (5500 – 3000) 10/193 (5,2%)20 2/49 (4,1%)21

1600 1500

1400 - 1100

OudBabylonisch

MiddenBaylonisch

OudAssyrisch Isin-Larsa (2000-1800)

MiddenAssyrisch Kassitische periode

1100 - 1000

1000–500

500 -0

NeoBabylonisch

VD III

(2)

(4)

2000 - 1600

Midden Bronstijd

46/1657 (2,8%)22

NeoAssyrisch Isin II (1160 – 1029)

Mitanni periode (16001350) Late Bronstijd (1600-1200)

IJzertijd (1200- )

1/198 (0,5%)23

98 15

3 4*

24

2 2

16

58

2 2

1 6/43 (14%)25 26 *

1 1/7 (14,3%)29

Shuruppak

2

49

8/435 28 (1,8%)27 * 10/26 (38,5%)30

1/7 (14,3%)31

8

Graven: 8, 10, 30, 34, 41, 91, 93, 106, 149, 185. Graven: PFG/M, PFG/Q. 22 Graven: G21, 6,7,31,35, 55, 88, 144, 181, 188, 202, 203, 278, 317, 333, 343, 379, 382, 412, 468, PG580, 643, 709, 715, PG779, 780, PG789, PG800, 861, 962, PG1050, PG1054, 1133, 1178, 1183, PG1232, 1236, 1400, 1422, 1524, 1556, 1631, 1648, 1702, 1847, 1850. 23 Graf: LG39. 24 * Depot met resten van ezelin. 25 Graven: 15, 22, 23, 34, 50, 53. 26 * Depots: 23, 26, 28, 29, 30, 32, 34, 36, 38 en 25, 33, 35 (met daarin ook menselijke resten). 27 Graven: 156, 176, 177, 316, 348, 353, 384, 419. 28 * Skelet van een schaap. 29 Graf: 9. 30 Graven: 59, 60, 61, 66, 67, 68, 70, 72, 73, 76. 31 Graf: 84. 21

(1)

2/5 (40%)32

1

Isin

6/26 (23,1%)33

2/7 (28,6)34

1 6*

(3) (0) (1) (2) (3) (1)

(1)

11/32 (34,4%)35

2/15 (13,3%)39

Nippur

2/29 (6,9%)40

11 1/11 37 (9,1%)38 * 3/63 (4,8%)41

2 44

1/33 (3%) Abu Salabikh 4/138 (2,9%)47

Kish

(1) (1)

Babylon Tell ed Der

(1)

Khafajah

36

3/55 (5,5%)42 27

1/2(50%)43

59/149 (39,6%)45 46 * 1/150 (0,7%)48

4 49

4/197 (2%) 5 11

10/200 (5%)50 51 *

3/156 (1,9%)52

32

Graven: 30, 31. Graven: 60, 61, 62, 114, 115, 116. 34 Graven: 52, 53a. 35 Graven: 45, 53, 57, 58, 59, 75, 76, 86, 87, 106, 107. 36 * 33 hondenbegravingen nabij de Gula-tempel. 37 * Hondengraf 38 Graf: 70. 39 Graven: Burial 14, Burial 16 (beide Vroeg Dynastisch IIIa – Akkadisch gedateerd). 40 Graven: Burial 654, Burial 78. 41 Graven: 1B168, 1B178, 1B206. 42 Graven: 1B227, 1B246, 1B269. 43 Graf: Burial 8. 44 Graf: 1B288. 45 Graven: 1, 2, 3, 4, 5, 12, 14, 15, 20, 22, 25, 26, 27, 28, 32, 33, 34, 37, 38, 41, 42, 44, 45, 48, 50, 51, 56, 59, 60, 62, 68, 69, 73, 74, 76, 77, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 96, 98, 99, 111, 136, 158, 162, 197, 198, 234. 46 * Ezel in de Ash Tip. 47 Graven: 431, Chariot Burial 1, Chariot Burial 2, Chariot Burial 3. 48 Graf: 136. 49 Graven: 78, 129, 130, 136. 50 Graven: T.146, T. 62, T. 276, T. 261, T. 272, T. 245, T. 320, T. 204, graf zonder nr., T. 235. 51 * Depot met gans. 52 Graven: 57, 72, 123. 33

21

(1)

Tell Razuk

(3)

Kheit Qasim

(1) (1) (1) (5) (2) (1) (2) (0) (2) (1) (1) (1)

Ahmad alHattu Tell Madhhur Mari

1/5 (20%)53

3

1/1 (100%)54 2/11 (18,2%)55

3/105 (2,9%)56 8/48 (16,7%)57 1

5

3

1 4/4 (100%)58

15/244 (6,1%)59

2/141 (1,4%)60 9/386 (2,3%)61 62

1/26 (3,8%)

Assur

4/19 (21,1%)63 Nimrud Tell al Rimah Tell Taya Tepe Gawra Tell Karrana 3

3

2/133 (1,5%)64

*

3

7/442 (1,6%)65 66 6*

67

3 1/120 (0,8%)68

1/301 (0,3%)69 1/5 (20%)70

53

Graf: 12. Graf: 7 (Ur III / Isin-Larsa). 55 Graven: 6, 8. 56 Graven: S19 Loc.2, T19 Loc.1, O20 Loc.4. 57 8 graven waarvan de grafnummers niet konden achterhaald worden. 58 Graven: 7D, 6F, 6G, 5G (deze graven worden van het Vroeg Dynastisch I of II tot het Vroeg Akkadisch gedateerd). 59 Graven: T689, T763, T773, T940, T945, T947, T1034, T1052, T1060, T1078, T1090, T1092, T1102, T1103, T1104. 60 Graven: T547, T558. 61 Graven: T125, T133, T135, T179, T291, T337, T355, T656, T668. 62 Graf 18 (gedateerd in de UrIII periode). 63 Graven: 20, 23, 24, KG35. 64 Graven: 129, KG71. 65 Graven: 43, 178, 467, 667, 668, 960, KG68 . 66 * Twee depots (7de / 6de eeuw v.Chr.). 67 * Depot (rond 1300 v.Chr.). 68 Graf: Locus 7 -68. 69 Graf: 031. 70 Graf: 1. 54

22

(4) (5) (1) (1) (4) (5) (0) (5) (5) (5)

5 Tell Brak

3/13 (23,1%)71 72

Tell Beydar Tuttul Wreide Halawa Tawi Tell Ahmar

29

* 1/1 (100%)73 4 21/130 (16,2%)74 *

75

1/5 (20%)76 16/75 (21,3%)77 6/59 (10,2%)78 1/7 (14,3%)79

71

Graven: massagraf in Area MTW, massagraf in Area EM, massagraf in Area EME-3 (allen 3800-3600 v.Chr. gedateerd). * Graven van één hond en zes ezels (rond 2200 v.Chr.). 73 Graf: 6138. 74 Graven: 17/34:1, 27/46:8, 28/46:2, 29/48:2, 24/49:4a, 24/49:6, 24/49:8, 25/48:5, GB2, GB3, GB4, GB6, GB5, U:8, U:12, U:13, U:22, U:25, U:32, U:50, U:58. 75 * Depots: 32/34:1, 27/46:2, 27/47:4, 27/47:5, 28/47:2, 29/48:3. 76 Graf: W054. 77 Graven: H-2, H-21, H-30, H-31, H-33, H-35, H-37, H-70, H-104, H-109, H-110, H-112, H-115, H-116, H-117, H-118 (allen Vroege Bronstijd III-IV = 2500-2100 v.Chr.). 78 Graven: T11, T19, T22, T63, T64, T65 (allen tussen 2800 en 2000 v.Chr. gedateerd). 79 Graf: F42 (Vroege Bronstijd IV). 72

23

3. De archeologische resten

3.1. Methodologie en presentatie van de sites Om een beeld te krijgen van de praktijk van het begraven van dieren in Mesopotamië - zowel het begraven van dieren in hun geheel als van dierlijke resten - werden 30 sites onderzocht. De in deze steekproef beschouwde sites werden zorgvuldig geselecteerd omwille van hun uitgesproken representatie van een bepaalde cultuur of periode, omwille van het gerenommeerde aantal graven of omwille van hun befaamdheid met betrekking tot dierenbegravingen. Er was tevens steeds ook aandacht voor een goede geografische spreiding van

de

sites

binnen

het

afgebakende

onderzoeksgebied.

In

de

beschikbare

opgravingsverslagen van de sites werd telkens gezocht naar contexten waarin dierlijk botmateriaal intentioneel werd begraven. De doorgelichte sites worden omwille van plaatsgebrek niet uitgebreid gesitueerd en voorgesteld in dit hoofdstuk. Aangezien de inhoud van dit hoofdstuk zich daarenboven wil beperken tot de afgeleide resultaten, werd ervoor gekozen alle achtergrondinformatie betreffende de sites en de contexten die voor dit onderzoek relevant bleken, in de bijlagen te presenteren. In Bijlage A worden alle sites (alfabetisch geordend) kort ingeleid. Deze bijlage vormt de kapstok van dit onderzoek; een middel om de gegevens die verder zullen worden besproken, binnen het kader van de site en zo ook binnen het grotere algemeen kader van de Mesopotamische wereld te plaatsen. De sites worden telkens geografisch en historisch gesitueerd. De namen van de belangrijkste opgravers, de periodes waarin de site werd opgegraven, de voornaamste aangetroffen sporen van occupatie uit een bepaalde periode of resten van aanwezigheid van een bepaalde cultuur worden kort uiteengezet. Ook wordt telkens wat meer achtergrondinformatie gegeven omtrent de graven en depots die voor dit onderzoek van belang zijn. Bijlage B vormt de ruggengraat van dit onderzoek. In deze bijlage worden alle contexten waarin intentioneel begraven dieren of dierlijke resten werden aangetroffen, uitgebreid gepresenteerd. De contexten worden telkens in een tabel per site eveneens op alfabetische wijze geordend in de bijlage - gedetailleerd voorgesteld. Meerdere aspecten - indien deze werden achterhaald bij de opgraving en bovendien konden worden afgeleid uit de opgravingsverslagen - worden telkens behandeld in de verschillende kolommen. In de tabellen worden telkens eerst het nummer (kolom 1), de datering (kolom 2), het type (kolom 3) en de oriëntatie (kolom 4) van elke context vermeld. In de vijfde en zesde

kolom wordt een onderscheid gemaakt tussen respectievelijk de dierlijke en de menselijke resten die er werden aangetroffen. Bij de bespreking van de dierlijke resten worden telkens de diersoort, welk deel van het dier er werd aangetroffen en de positie van de resten binnen de gehele context (indien te bepalen) vermeld. Indien menselijke resten in de context aanwezig zijn, worden geslacht, leeftijd en positie gespecificeerd. Tot slot worden eventuele bijgaven in de context opgesomd (kolom 7) en de bewaringstoestand verduidelijkt (kolom 8). In kolom 9 is plaats voor eventuele relevante opmerkingen uit het opgravingsverslag. Als geen informatie beschikbaar was over een bepaald aspect van een context werd een “/” gezet. Omwille van de overzichtelijkheid werd ervoor geopteerd een duidelijk onderscheid te maken tussen twee fundamenteel verschillende toestanden waarin de dierlijke resten werden aangetroffen. De gegevens, die uitgebreid in Bijlage B worden gepreciseerd, werden in twee grote categorieën ingedeeld. Deze indeling vormt tevens de basis voor de verdere structuur van dit hoofdstuk. De eerste categorie, vervolgens “Context 1” genaamd, behelst de contexten waarin dierlijke resten samen met menselijke resten werden begraven. De tweede categorie, “Context 2”, bevat de contexten waarin enkel begraven dieren of dierlijke resten werden aangetroffen. Deze tweedeling manifesteert zich eveneens in Bijlage B, waarin alle gegevens met betrekking tot Context 2 met geel werden gemarkeerd. In totaal werden 6628 contexten van 30 sites geanalyseerd. In 376 ervan werden dierlijke resten aangetroffen. De contexten die werden bestudeerd zijn vooral grafcontexten, maar ook depots. In Tabel 2 wordt een overzicht gepresenteerd van alle besproken sites (kolom 1) en het totaal aantal besproken contexten per site (kolom 2). Het zijn allemaal contexten die voldoen aan de chronologische vraagstelling van dit onderzoek. Niet-dateerbare contexten, contexten ouder gedateerd dan Ubaid 0 en jongere contexten dan Neo-Babylonisch werden buiten beschouwing gelaten. Er werd ook een onderscheid gemaakt tussen Context 1, waarbij het dierlijk botmateriaal kan geassocieerd worden met menselijke resten (kolom 3) en Context 2, waarbij enkel dierlijk botmateriaal werd aangetroffen (kolom 4). Daar de aantallen in kolom 3 in veel gevallen aanzienlijk zijn, werd tevens duidelijk vermeld in hoeveel graven van mensen die van die site werden onderzocht er dierlijk botmateriaal werd aangetroffen. Deze aantallen werden telkens omgezet naar procenten zodat duidelijk wordt of het begraven

25

van dierlijk botmateriaal in graven van mensen al dan niet vaak voorkomt op een bepaalde site.80 Tabel 2: Overzicht van het aantal en soorten contexten per site. Site

Abu Salabikh Ahmad al-Hattu Al-‘Ubaid Assur Babylon Eridu Halawa Isin Khafajah Kheit Qasim Kish Mari Nimrud Nippur Shuruppak Tawi Tell Ahmar Tell al Rimah Tell Beydar Tell Brak Tell ed-Der Tell Karrana 3 Tell Madhhur Tell Taya Tell Razuk Tepe Gawra Tuttul Ur Uruk Wreide Totaal

Totaal aantal contexten 150 48 82 62682 197 193 7583 134 167 120 292 771 8 226 60 5984 7 1 34 20 206 10 10 3 9 421 136 2017 541 5 6628

Context 1: Dierenbegravingen in graven van mensen 59/149 (49,6%)81 8/48 (16,7%) 14/626 (2,2%) 4/197 (2%) 10/193 (5,2%) 16/75 (21,3%) 22/100 (22%) 3/167 (1,8%) 5/120 (4,2%) 5/292 (1,7%) 26/771 (3,4%) 12/226 (5,3%) 6/59 (10,2%) 1/7 (14,3%) 1/34 (2,9%) 3/13 (23,1%) 10/205 (4,9%) 1/10 (10%) 4/10 (40%) 2/9 (22,2%) 2/421 (0,5%) 21/130 (16,2%) 49/2017 (2,4%) 26/527 (4,9%) 1/5 (20%) 311/6563 (4,7%)

Context 2: Dierenbegravingen apart 1 34 2 1 7 1 6 1485 65

80

In deze fase van de analyse van de gegevens wordt nog geen rekening gehouden met de chronologie van de graven. Het is de bedoeling een globaal overzicht van deze praktijk per site naar voor te brengen. Een analyse die rekening houdt met het diachronische karakter van deze praktijken komt aan bod in hoofdstuk 5. 81 In 2 van de 58 graven van mensen met daarin dierlijke resten te Abu Salabikh zijn de opgravers niet zeker of het wel om een grafcontext gaat of niet (graven nr. 44 en 77). In 12 gevallen worden de dierlijke resten beschouwd als accidentele intrusies die bij de opvulling of door verstoring in het graf terechtkwamen (graven nr. 12, 14, 26, 27, 28, 32, 33, 45, 51, 59, 60 en 90). Hiermee rekening houdend kan gesteld worden dat in minimaal 47 van de 149 (31,5%) menselijke graven te Abu Salabikh ook dierlijk botmateriaal werd aangetroffen. 82 In de publicatie worden in totaal 626 graven vermeld die konden worden gedateerd en binnen de chronologische marges van dit onderzoek vallen. Tijdens de opgravingsseizoenen van 2000 en 2001 werden nog 10 graven uit de Midden- en Neo-Assyrische periode opgegraven, deze werden echter nog niet allemaal gepubliceerd en werden niet opgenomen in dit onderzoek (Soltysiak 2002, p.41). 83 Te Halawa werden 75 graven uit de periode die voor dit onderzoek relevant is, aangetroffen. Er moet echter rekening gehouden worden met het feit dat maar 32 graven tot in detail konden worden beschreven in het opgravingsverslag, aangezien de graven heel intensief geplunderd waren. 84 32 van deze 59 graven waren intensief leeggeplunderd. Van deze graven kon enkel nog het type achterhaald worden. Resten van skeletten of grafgiften werden hierin niet meer aangetroffen (Kampschulte & Orthmann 1984, p.9-109). 85 Bij 3 van de 14 contexten (nr. 25, 33, 35) werden ook menselijke resten aangetroffen, maar het betreft hier geen graven van mensen.

26

Uit Tabel 2 blijkt dat globaal gezien dierlijke resten in graven van mensen slechts in 4,7 % van de graven van de 30 onderzochte sites voor komen. De aantallen per site tonen een genuanceerder beeld: bij de meerderheid van de sites (Assur, Babylon, Eridu, Khafajah, Kheit Qasim, Kish, Mari, Nippur, Tell Beydar, Tell ed-Der, Tepe Gawra, Ur en Uruk) werd dierlijk botmateriaal in minder dan 6% van de graven van mensen aangetroffen. Bij 6 sites (Ahmad al-Hattu, Tawi, Tell Ahmar, Tell Karrana 3, Tuttul en Wreide) werden dierlijke resten in 10 tot 20% van de graven aangetroffen. In 6 sites (Abu Salabikh, Halawa, Isin, Tell Brak, Tell Razuk en Tell Madhhur) werden telkens in meer dan 20% van de onderzochte graven dierlijke resten ontdekt. Deze percentages moeten echter in perspectief geplaatst worden. Hoewel bij Tell Ahmar, Tell Brak, Tell Razuk en Tell Madhhur in een aanzienlijk percentage van de graven dierlijke resten werden aangetroffen, is het aantal graven waarop het percentage gebaseerd is eigenlijk te klein om vergelijkbaar te zijn met sites waar tientallen tot honderden graven werden aangetroffen. Het is onwaarschijnlijk dat de weinige contexten op deze sites een juist beeld weergeven van de gangbare funeraire cultus. Veelal zijn dit in tegendeel juist sites waar de opgravers deze grafcontexten als uitzonderlijk interpreteerden.86 Verder valt op dat slechts in 8 van de 30 sites (Abu Salabikh, Isin, Nimrud, Tell al Rimah, Tell Brak, Tell edDer, Tuttul en Uruk) apart begraven dieren of dierlijke resten werden teruggevonden; 65 contexten in totaal. Van deze 8 spant Isin de kroon met maar liefst 34 dierenbegravingen. Dit is echter een uitzonderlijke casus (zie infra). Het gebruik van procentuele verhoudingen wordt ook in het verdere verloop van dit onderzoek toegepast. De vele numerieke gegevens die dit onderzoek rijk is, werden omwille van de duidelijkheid meestal omgezet naar procenten. De onderzochte sites leverden immers niet telkens hetzelfde aantal contexten (bijvoorbeeld graven van mensen) op; wat ideaal zou zijn met het oog op een vergelijking van de gegevens. De aantallen zijn zelfs heel uiteenlopend. Door de cijfers om te zetten naar procenten, wordt een (kunstmatige) basis verkregen om deze sites te vergelijken. Natuurlijk moet in gedachten worden gehouden dat sites waar 300 contexten werden onderzocht een ander resultaat zullen opleveren dan sites waar 10 contexten werden onderzocht. Het gebruik van procentuele gegevens geeft in sommige gevallen natuurlijk een vertekend beeld, maar er wordt verder steeds getracht de aantallen in perspectief te plaatsen. 86

Te Tell Madhhur (Bijlage A.23) werden enkele rijke graven uit het midden van het derde millennium in een waarschijnlijk voordien verlaten Vroeg Dynastische ruïne aangelegd. Bij Tell Brak (Bijlage A.20) gaat het om massagraven.

27

3.2. Presentatie van de contexten 3.2.1. Context 1: dierlijke resten in graven van mensen De resultaten van de analyse van de dierlijke resten die in de onderzochte graven van mensen werden aangetroffen, worden in dit hoofdstuk samengevat en gepresenteerd. Bij in totaal 311 graven van 25 sites werden dierlijke resten in graven van mensen aangetroffen. Vooreerst werd - waar mogelijk - achterhaald van welke diersoorten het aangetroffen botmateriaal afkomstig is. Nadien werd een onderscheid gemaakt tussen graven waarin volledige dieren werden begraven en graven waarin slechts enkele resten van dieren werden meegegeven. Deze graven worden vervolgens apart behandeld. De graven worden uitvoerig besproken met aandacht voor de diersoort, de leeftijd en het geslacht, de positie van het dier in het graf, de relatie van het dier met de mens en de vermelding van de grafgiften. Bij de graven waarin geen volledige, maar enkel resten van dieren werden aangetroffen, is er ook aandacht voor identificatie van de specifieke delen van de dieren die werden meegegeven en de aanwezigheid van eventuele breek- of snijsporen op het botmateriaal. 3.2.1.1. Diersoorten en toestand van het aangetroffen botmateriaal in Context 1 De identificatie van de diersoort waarvan het teruggevonden botmateriaal afkomstig is, lijkt de logische eerste stap. Maar uit de opgravingsverslagen blijkt dat een juiste identificatie (als er al sprake is van een poging tot analyse van het botmateriaal) soms niet eenvoudig is – zeker niet wanneer het kleine stukjes botmateriaal betreft. Zelfs specialisten op dit vlak, zoals archeozoölogen en biologen, die vaak de taak krijgen het dierlijk botmateriaal van een site te analyseren, moeten het antwoord soms verschuldigd blijven. Het feit dat enkele van de hier besproken sites reeds vroeg werden opgegraven, met minder aandacht voor het botmateriaal dan voor mooie objecten, draagt eveneens bij tot de fragmentarische toestand van de gegevens uit de opgravingsverslagen omtrent het dierlijk botmateriaal in zijn geheel en dus ook de identificatie van de diersoort. Desalniettemin wordt in Tabel 3 getracht een volledig overzicht te geven van de in de verslagen geïdentificeerde diersoorten die in het dierlijk botmateriaal uit de graven van mensen werden herkend. De aanwezige diersoorten worden per site gepresenteerd. De mogelijk voorkomende soorten worden in de kolommen voorgesteld. Er is een onderverdeling gemaakt tussen ‘paardachtige’, ‘schaap’, ‘geit’, ‘schaap/geit’87, ‘varken’, 87

De kolom schaap/geit was nodig, omdat het vaak moeilijk is een onderscheid te maken tussen botmateriaal van een schaap of geit. In vele opgravingsverslagen en zelfs gespecialiseerde verslagen omtrent het dierlijk

28

‘rund’, ‘vis’, ‘vogel’, ‘gazelle’, ‘schildpad’ en ‘hond’. Er is ook een kolom waarin de niet veel voorkomende soorten ‘…’ kunnen worden vermeld en waarin ook het niet geïdentificeerd botmateriaal ‘NG’ een plaats krijgt. Telkens wordt aangegeven in hoeveel graven van desbetreffende site een bepaalde diersoort voorkomt. Dit aantal wordt ook in procent88 omgezet. Zo wordt meteen duidelijk welk dier er het meest werd bijgegeven in graven van mensen op een bepaalde site. Voor de volledigheid worden ook telkens de nummers van de graven waarin deze diersoorten werden aangetroffen, in de tabel vermeld. Hierdoor kan het specifieke graf in Bijlage B worden opgezocht indien meer achtergrondinformatie omtrent het graf gewenst is. Tabel 3 toont aan dat te Abu Salabikh, Halawa, Isin, Ur en Uruk opvallend veel verschillende diersoorten werden teruggevonden in de graven. Dit zijn ook - misschien niet toevallig - sites waar dierlijke resten in veel graven werden aangetroffen, en waar er dus voldoende materiaal voorhanden is voor een grondig onderzoek.89 In de graven van deze sites waren telkens bijna alle diersoorten, die in het onderzoeksgebied in graven van mensen werden aangetroffen, aanwezig. Te Kheit Qasim, Tell Brak, Tell Karana 3 en Tepe Gawra werden de dierlijke resten (nog) niet geïdentificeerd. Bij de overige sites werden minimum 1 tot maximum 5 diersoorten per site geïdentificeerd die werden mee begraven bij de overledenen.90 Paardachtigen, vis, schapen, geiten en resten die van zowel schaap als geit kunnen geweest zijn, werden op vrij veel sites in de graven aangetroffen. In mindere mate komen rund, hond, varken, vogel en gazelle voor. Schildpad, kameel en jackhals (een hondachtige) worden zelden aangetroffen. Schildpad werd enkel aangetroffen in Isin en Uruk; in Uruk werd ook nog een bot van een kameel gevonden en één keer werd het skelet van een jackhalswelpje in een graf te Tell Madhhur aangetroffen. Resten van haas, muizen en ratten werden in Halawa en Isin in graven aangetroffen, maar werden door de opgravers meestal als mogelijk intrusief materiaal beschouwd.

botmateriaal op een site worden naast resten van schaap en geit ook resten vermeld die niet specifiek als schaap of geit kunnen worden geïdentificeerd. Deze resten worden als schaap/geit vermeld (soms wordt dit zelfs enkel zo weergegeven). 88 Percentage = aantal graven met bepaalde diersoort / totaal aantal menselijke graven met dierlijke resten erin. 89 En waar uitgebreide verslagen over het dierlijk botmateriaal van voorhanden zijn: Boessneck (1977b, 1995), Boessneck & Kokabi (1981), Boessneck & Von den Driesch & Steger (1984), Boessneck & Ziegler (1987), Clutton-Brock & Burleigh (1978). 90 Aangezien er ook telkens veel botmateriaal niet kon worden geïdentificeerd, is het mogelijk dat dit aantal eigenlijk hoger ligt.

29

Tabel 3: Diersoorten in Context 1.

Site

Abu Salabikh

Ahmad alHattu91 Assur

Totaal aantal menselijke graven met dierlijke resten erin 59

Mogelijk aanwezige diersoorten Paardachtige

Schaap

Geit

Schaap/geit

Varken

Rund

Vis

Vogel

Gazelle

14 (=23,7 %)

9 (=15,3%)

3 (=5,1%)

24 (=40,7%)

24 (=40,7%)

14 (=23,7%)

8 (=13,6 %)

3 (=5,1%)

3 (=5,1%)

3 (=5,1%)

16 (=27,1%)

(Nrs. 3,4,5, 22,27,33, 37,38,48, 50,73,83, 162, 234)

(Nrs. 1,15, 37,38,48, 68,80,83, 89)

(Nrs. 1, 5,27)

(Nrs. 1,2,3,4, 5,12,15,26, 28,32,37,41, 45,48,51, 56,73,76, 79,82, 84, 88,90,91)

(Nrs. 2,3,4, 15,22,25,27, 28,32,33,41, 44,48,50,51, 56,73,74,77, 79,83,88, 92,98)

(Nrs.1,2, 4,22,42, 45,48,51, 69,80,88, 94,98)

(Nrs. 1,15, 3281,99, 158,197, 198)

(Nrs. 26, 45,158)

(Nrs. 20, 34,98)

(Nrs. 22, 51,111)

(Nrs.12,14, 26,38,42, 59,60,62, 80,82,88, 92,96,111)

8

Aanwezig

Aanwezig

Aanwezig

14

1 (=7,1%)

1 (=7,1%)

1 (=7,1%)

13 (= 92,9%)

(Kamergraf 35)

(Nr. 18)

(Nr. 18)

(Nrs. 20, 23, 24, 43, 129, 178, 467, 667, 668, 960, Kg 35, Kg 68, Kg 71) 1 (=25%)

Babylon

4

Eridu

10

Schildpad

Hond

…

NG

Aanwezig

1 (=25%)

2 (=50%)

(Nr. 136)

(Nrs. 78,130) 2 (=20%)

1 (=10%)92

(Nrs. 30, 106)

(Nr.185)

(nr. 129) 8 (=80%) (Nrs. 8,10, 30,34,41, 91,93,149)

91

Het is niet duidelijk in welke graven de resten van paardachtigen, schapen, geiten en runderen werden aangetroffen. Dit wordt door Eickhoff enkel vermeld (Eickhoff 1993, p.77-78). 92 In het opgravingsverslag vermelden Safar, Ali Mustafa en Lloyd dat er in nog een graf resten van 2 (slecht bewaarde) skeletten van honden werden gevonden (Safar & Ali Mustafa & Lloyd 1981, p.121). Het is echter niet duidelijk welk graf wordt bedoeld.

30

Halawa

Isin

16

22

1 (=6,3%)

10 (=62,5%)

3 (=18,8%)

7 (=43,8%)

5 (=31,3%)

1 (=6,3%)

5 (=31,3%)

2 (=12,5%)

3 (=18,8%)

2 (=12,5%)

(Nr. H-70)

(Nrs. H-2, H-30, H-31, H-33, H-35, H-37, H104, H-109, H-110, H117) 4 (=19%)

(Nrs. H30, H-35, H-37)

(Nrs.H-2, H21, H-30, H31, H-33, H35, H-37)

(Nrs.H30, H-31, H-35, H37, H118)

(Nr.H31)

(Nrs. H30, H-31, H-33, H35, H37)

(Nrs. H2, H112)

Muis: H30

(Nrs. H115, H116)

2 (=9,5%)

7 (=33,3%)

4 (=19%)

5 (=23,8%)

8 (=38,1%)

2 (=9,5%)

1 (=4,8%)

3 (=14,3%)

7 (=33,5%)

(Nrs. 53a, 86,107,115)

(Nrs.86, 107)

(Nrs. 53a,58, 59,61,62,114, 116)

(Nrs. 58,59, 114,116)

(Nrs. 45, 53a,58, 59,61)

(Nrs.30, 31, 52, 53a,57,58, 59,62,106)

(Nrs.53,75)

(Nr.87)

Ratten en muizen (Nrs. 59,62,76)

(Nrs.52,53, 53a,58, 60,70,75)

1 (=4,8%) (Nr. 116)

Khafajah

3

Kheit Qasim

5

Kish

Mari

5

26

Haas: H35, H-37

1 (=33,3%)

1 (=33,3%)

1 (=33,3%)

(Nr. 72)

(Nr. 57)

(Nr. 123) 5 (=100%)

1 (= 20%)

3 (=60%)

1 (= 20%)

(Nrs. 6,12 O20Loc.4, T19 Loc.1, S19 Loc.2) 1 (=20%)

(Nr. Chariot Burial 2)

(Nr. Chariot Burial 1, Chariot Burial 2, Chariot Burial 3)

(Nr. 431)

(Nr. 136)

7 (=26,9%)

12 (=46,2%)

1 (=3,8%)

7 (=26,9%)

(Nrs. T133, T179,T355, T1031, T1090, T1103, T1104)

(Nrs. T689, T763, T773, T940, T945,

(Nr. T763)

(Nr. T125, T135, T337, T547, T558, T656,

31

T947, T1052, T1060, T1090, T1092, T1102, T1103) Nippur

Tawi

12

1 (=8,3%)

2 (=16,7%)

2 (=16,7%)

2 (=16,7%)

3 (=25%)

8 (= 66,7%)

(Nr. Burial 14)

(Nr. Burial 78, Burial 14)

(Nr. Burial 654, Burial 78)

(Nr. Burial 654, Burial 78)

(Nr. 1B246, Burial 14, Burial 16)

(Nr. 1B168, 1B178, 1B206, 1B227, 1B246, 1B269, 1B288, Burial 8) 3 (=50%)

6

Tell Ahmar

1

Tell Beydar

1

T668)

1 (=16,7%)

2 (=33,3%)

2 (=33,3%)

1 (=16,7%)

1 (=16,7%)

(Nr. T22)

(Nrs. T64, T65)

(Nrs. T11, T22)

(Nr. T22)

(Nr.T22)

(Nr. T11, T19,T63)

1 (= 100%) (Nr.F42) 1 (=100%) (Nr. 6138)

Tell Brak

3

3 (=100%) (Massagraf in Area MTW, Massagraf in Area EM, Massagraf in Area EME-3)

Tell edDer

10

1 (=10%)

3 (=30%)

1 (=10%)

3 (=30%)

4 (=40%)

3 (=30%)

(Nr. T272)

(Nr. T146,

(Nr. T62)

(Nr. T261,

(Nr. T204,

(Nr.

32

T235, T245) Tell Karrana 3

1

Tell Madhhur

4

Tell Razuk

2

Tepe Gawra

2

T272, T320)

zonder nr., T276, T272)

zonder nr., T261, T272) 1 (=100%)

3 (=75%)

1 (=25%)

1 (=25%)

1 (=25%)

1 (=25%)

(Nrs. 7D, 6G, 5G) 1 (=50%)

(Nr. 6G)

(Nr. 7D)

(Nr. 7D)

Jackhals (Nr. 56)

Ur

21

49

(Nr. 6F) 1 (=50%)

(Nr. 12)

Tuttul

(Nr.1) 1 (=25%)

(Nr. 7) 2 (=100%)

1 (=4,8%)

1 (=4,8%)

(Nr. U:22)

(Nr.GB3)

(Nrs. 031, Locus 768) 20 (=95,2%)

2 (=4,1%)

15 (= 30,6%)

1 (=2%)

1 (=2%)

3 (= 6,1%)

12 (= 24,5%)

3 (= 6,1%)

4 (=8,2%)

3 (=6,1%)

(Nrs. 17/34:1, 27/46:8, 28/46:2, 28/48:2, 24/49:4a, 24/49:6, 24/49:8, 25/48:5, GB2, GB3, GB4, GB5, GB6, U:8, U:12, U:13, U:25, U:32, U:50, U:58) 22 (=44,9%)

(Nrs. 709, 1232)

(Nrs. LG39, 31, 203, 317, 333, 643,

(Nr. 1054)

(Nr. 1400)

(Nrs. 88, 144, 412)

(Nrs. PFG/M, G21, 7, 35, 188,

(Nrs. 55, 468, PG1232)

(Nrs. PFG/Q, 861, 1178,

(Nrs. 181, 1050, 1850)

(Nrs. 6, 144, 181, 202, 203, 278, 343,

33

PG1054, 1183, 1232, 1236, 1422, 1556, 1631, 1702, 1524)

Uruk

Wreide

26

1

580, 784, PG800, 962, 1050, PG1232, 1847)

1850)

4 ( = 15,4%)

9 (=34,6%)

2 (= 7,7%)

11 (=42,3%)

7 (=26,9% )

8 (=30,8%)

6 (=23,1%)

3 (=11,5%)

1 (=3,8%)

1 (=3,8%)

1 (=3,8%)

1 (=3,8% )

(Nrs. 70, 72, 76, 177)

(Nrs. 50, 53, 60, 70, 73, 84, 176, 177, 419)

(Nrs. 70, 176)

(Nrs. 50,53, 60, 61, 67, 68, 72, 73, 76, 176, 177)

(Nrs. 9, 50, 53, 67, 70, 72, 73)

(Nrs. 53, 60, 70, 72, 73, 76, 176, 177)

(Nrs. 59, 66, 68, 84, 177, 384)

(Nrs. 15, 34, 61)

(Nr. 156)

(Nr. 50)

(Nr. 34)

Kameel (Nr. 177)

379, 328, 643, 709, 715, 779, 780, PG789, 1050, PG1054, 1133, PG1232, 1631, 1648,1847) 7 (=26,9%) (Nrs. 22, 23, 50, 59, 316, 348, 353) 1 (=100%) (Nr. W054)

34

De toestand waarin dierlijke resten werden aangetroffen in mensengraven wordt verduidelijkt in Tabel 4. De graven worden onderverdeeld in twee categorieën, gebaseerd op de staat waarin het dierlijke botmateriaal werd teruggevonden. Het botmateriaal kan immers op basis van de kwantiteit, het eventuele anatomisch verband of andere mogelijke aanwijzingen worden toegewezen aan volledige skeletten - wat suggereert dat dieren in hun geheel werden begraven - of enkel aan bepaalde stukken van dieren. Tabel 4 maakt een onderscheid tussen mensengraven waarin waarschijnlijk volledige dieren werden begraven en graven waarin enkel stukken van dieren werden meegegeven. Dit onderscheid wordt streng gemaakt. Er wordt niet uitgesloten dat wanneer volledige dieren werden meegegeven, de overledene ook stukken van andere dieren meekreeg. Indien dit echter het geval is, wordt dit graf niet in de kolom vermeld bij de graven waarin stukken van dieren gevonden zijn, aangezien in deze kolom enkel de graven worden vermeld waarin alleen maar delen van dieren werden aangetroffen en geen volledige dieren. Dit wordt echter wel vermeld bij de presentatie van de graven met daarin volledige dierenbegravingen (zie infra). Ook in deze tabel worden steeds de procentuele verhoudingen93 aangeduid, om duidelijk te maken in welke toestand de dierlijke resten het minst of het meest worden aangetroffen op desbetreffende sites. De graven waarin volledige dieren werden aangetroffen, worden met grafnummer vermeld. Graven met volledige skeletten van dieren erin werden niet op elke site aangetroffen. Indien zij wel werden aangetroffen, zijn zij meestal in de minderheid ten opzichte van graven waarin enkel stukken van dieren werden aangetroffen. Uitzonderingen op die regel vormen Kish, Tell Madhhur en Tell Razuk. Zoals gezegd zijn niet alle sites even vergelijkbaar. Tell Madhhur en Tell Razuk zijn op dit vlak eerder exceptionele sites: sites waar slechts enkele graven werden aangetroffen en waarin toevallig meestal volledige dieren werden begraven.

93

Percentages = aantal graven waarin volledige dieren voorkomen / totaal aantal menselijke graven met dierlijke resten erin; aantal graven waarin enkel delen van dieren voorkomen / totaal aantal menselijke graven met dierlijke resten erin.

35

Tabel 4: Toestand van de dierlijke resten in graven van mensen. Toestand van de dierlijke resten

Totaal aantal menselijke graven met dierlijke resten erin

Graven waarin volledige dieren voorkomen

Graven waarin enkel delen van dieren voorkomen

Abu Salabikh

59

4 (6,8%)

55 (93,2%)

Ahmad al-Hattu Assur Babylon Eridu

8 14 4 10

(Nrs. 1, 158, 162, 234) 1 (10%)

8 (100%) 14 (100%) 4 (100%) 9 (90%)

Halawa

16

(Nr. 185) 5 (=31,3%)

11 (68,7%)

Isin

22

(Nr. H-2, H-30, H-31, H-70, H-112) 2 (9,1%)

20 (90,9%)

Khafajah

3

(Nrs. 30, 31) 1 (33,3%)

2 (66,7%)

Kheit Qasim Kish

5 5

(Nr. 57) 3 (60%)

5 (100%) 2 (40%)

Mari Nippur

26 12

(Nrs. Chariot Burial 1, Chariot Burial 2, Chariot Burial 3) 1 (8,3%)

26 (100%) 11 (91,7%)

Tawi Tell Ahmar Tell Beydar

6 1 1

(Nr. Burial 14) 1 (100%)

6 (100%) 1 (100%) -

Tell Brak Tell ed-Der

3 10

(Nr. 6138) 1 (10%)

3 (100%) 9 (90%)

Tell Karrana 3 Tell Madhhur

1 4

(Nr. T62) 3 (75%)

1 (100%) 1 (25%)

Tell Razuk

2

(Nrs.7D, 6G, G5) 1 (50%)

1(50%)

Tepe Gawra Tuttul

2 21

(Nr.12) 1 (4,8%)

2 (100%) 20 (95,2%)

Ur

49

(Nr. U:22) 6 (12,2%)

43 (87,8%)

Uruk Wreide

26 1

(Nr. 580, 789, 800, 1054, 1232, 1422) -

26 (100%) 1 (100%)

Site

3.2.1.2. Volledige dieren in graven van mensen: presentatie In dit onderdeel worden de graven van mensen waarin volledige dieren werden gevonden uitvoerig (geordend per site) besproken.

36

Abu Salabikh (Bijlage A.1 & B.1) ♦ In het Vroeg Dynastisch III graf nr. 1 (Fig.2) werd het volledige skelet van een schaap aangetroffen. Dit graf is volgens de opgravers één van de belangrijkste graven van Abu Salabikh. Het is bijzonder omwille van zijn rijkdom en omwille van de uitgesproken merktekens die de locatie van dit graf in kamer 39 aanduidden (Martin & Moon & Postgate 1985, p.19-21). In het graf werd een grote hoeveelheid aardewerk aangetroffen (maar liefst 165 stuks) en daarbij ook nog kostbare objecten, onder andere voorwerpen uit zilver en koper en vele parels van carneool en lapis lazuli. Het is veruit het rijkste graf waarin dierlijke resten werden aangetroffen en tevens één van de rijkere graven te Abu Salabikh. Het schaap bleek van het vrouwelijk geslacht te zijn en had ontwrichte ledematen94 (Postgate & Moorey 1976, p.151). Het dier werd aan de voeten van de overledene (een volwassene) geplaatst. Er werden in dit graf ook nog andere dierlijke resten aangetroffen. Het gaat om resten van de hoef van een rund, beenderen van een jong geitje en een onderkaak met tand die van een schaap of geit kan zijn. Er werden ook resten van verschillende soorten vis aangetroffen, onder andere in een kom bij het hoofd van de overledene (Martin & Moon & Postgate 1985, p.19-21). ♦ In graf nr. 158 (Vroeg Dynastisch III) werd het volledige skelet van een vogel ontdekt. Het skelet lag in een gebitumineerde mand (Postgate 1980, p.74). ♦ In de binnenhof van een huis op de westelijke heuvel te Abu Salabikh werd een graf aangetroffen met daarin de volledige skeletten van vijf paardachtigen (Fig.3). In dit zwaar geplunderde graf nr. 162, dat dateert uit het Vroeg Dynastisch IIIA, werden twee van die vijf skeletten in het noorden van het graf ontdekt, in een duidelijk afgelijnde kamer (Postgate & Moon 1982, p.133 en Zarins 1986, p.171). De dieren lagen zij aan zij, net zoals ze zouden gepositioneerd zijn als ze een wagen zouden voorttrekken. Restanten van een wagen werden echter niet aangetroffen, alhoewel dit eerst door de opgravers werd vermoed. Aangezien er immers sporen van koper (door de opgravers aanzien als resten van een koperen harnas) aan het linker oog van één van de paardachtigen werd gevonden en er zich ook een vrij grote lege ruimte achter de zij aan zij liggende dieren bevond, was er theoretisch gezien plaats voor een wagen (Postgate & Moon 1982, p.133). In een volgende campagne werden ten zuiden van de eerste twee dieren nog twee zij aan zij liggende paardachtigen ontdekt. Het vijfde dier lag nog zuidelijker in het graf. Midden in 94

Het dier werd waarschijnlijk in stukken gesneden voor de begraving, maar wel volledig in het graf gelegd (Martin & Moon & Postgate 1985, p.21).

37

het graf werd onder andere aardewerk, koperen vaatwerk, cylinderzegels, kralen, een toiletset, diverse koperen objecten en andere (niet geïdentificeerde) dierlijke resten95 aangetroffen (Postgate 1982, p.56 en Postgate 1984, p.95-97 en Zarins 1986, p.171-172). Er werden geen menselijke resten aangetroffen in het graf, maar vermoedelijk - aangezien ook rijke grafgiften in het graf werden aangetroffen - gaat het hier toch om een graf van een persoon waarin ook dieren werden begraven (Postgate 1984, p.96-97). J. Zarins vermeldt dat de paardachtigen hoogstwaarschijnlijk ezels (Equus asinus) zijn (Zarins 1986, p.172).96 ♦ In het Vroeg Dynastisch III graf nr. 234 werden eveneens resten van paardachtigen aangetroffen. Ook deze dieren werden waarschijnlijk volledig in het graf begraven. Dit rechthoekige graf - met een lengte van 5,50 m, een breedte van 3,40 m en een diepte van 2,50 m - bevond zich in een binnenkoer. Het graf werd waarschijnlijk al vroeg na de aanleg ervan geplunderd. De grafinhoud was dan ook miniem, enkel een hoopje juwelen bleef achter. De opgravers troffen in het westelijk gedeelte van het graf enkele onverstoorde hoopjes met dierlijk botmateriaal, waaronder een deel van een romp van een dier, aan. Er werden ook poten aangetroffen die men kon identificeren als zijnde afkomstig van een paardachtige. Hoewel uit de resten maar twee paardachtigen met zekerheid konden geïdentificeerd worden, denken de opgravers dat het mogelijk is dat in dit westelijk gedeelte van het graf ooit vier paardachtigen lagen. Ze leiden dit af uit de positie van de hoopjes met dierlijk botmateriaal en de grootte van het graf. Hoewel er geen bewijzen werden gevonden, wordt niet uitgesloten dat in het centrale gedeelte van het graf ooit een wagen aanwezig was (Matthews & Postgate 1987, p.96-97). Graf nr. 162 blijkt dus geen uniek geval te zijn. Het is ook gelijktijdig met graf nr. 234. Het bestaan van twee dergelijke gelijktijdige graven, aangelegd in een binnenkoer, suggereert volgens Matthews en Postgate dat dit type graf geen exclusief type graf is voor bijvoorbeeld een heerser of een priester (Matthews & Postgate 1987, p.100). Eridu (Bijlage A.6 & B.4) ♦ In graf nr. 185 (Fig.4), het graf van een naar schatting 15 à 16-jarige jongen uit de Ubaid 4, werd een volledig skelet van een hond aangetroffen. Het liben graf was rechthoekig 95

Door Zarins “vleesoffers” genoemd (Zarins 1986, p.172). J. Zarins vernam dit door persoonlijke communicatie met specialisten ter zake J. Clutton-Brock en A. Von den Driesch (Zarins 1986, p.172).

96

38

van vorm, maar werd niet afgedekt zoals de meeste andere graven te Eridu. Er werden geen grafgiften in het graf aangetroffen. De jongen kreeg enkel de hond mee. Het goed bewaarde skelet van het dier, dat op z’n linkerzijde lag en met de kop naar het zuiden gericht was, lag dwars over het lichaam van de jongen. Een dun laagje aarde scheidde de twee van elkaar (Lloyd & Safar 1948, p.118 en Safar & Ali Mustafa & Lloyd 1981, p.121). ♦ In het opgravingsverslag werd nog een ander graf vermeld waarin (slecht bewaarde) resten van twee hondenskeletten werden teruggevonden. Hierop werd echter niet dieper ingegaan, waardoor het niet mogelijk is te achterhalen om welk graf het gaat. Aangezien in Eridu de resten van in totaal drie hondenskeletten in graven van mensen werden gevonden, sluiten de opgravers niet uit dat het hier om een praktijk gaat die wel vaker voorkwam (Safar & Ali Mustafa & Lloyd 1981, p.121). Halawa (Bijlage A.7 & B.5) ♦ In graf H-2, een graf uit de Vroege Bronstijd III-IV (2500-2100 v.Chr.), werden resten van een hond aangetroffen. Orthmann twijfelde aanvankelijk of deze resten een volledig skelet representeerden, aangezien het botmateriaal in slechte staat verkeerde (Orthmann 1981, p.53). Volgens Boessneck en Kokabi is het echter duidelijk dat het dier ooit volledig in het graf werd gelegd (Boessneck & Kokabi 1981, p.92). In het graf werden vier volwassenen begraven, twee mannen en twee vrouwen. Zij kregen niet alleen de hond mee, maar ook resten van schaap en geit. Deze dierlijke resten zijn afkomstig van zowel volwassen als jonge dieren, maar de resten van jonge dieren primeren toch. Er werden enkel delen van de kop en de poten van de dieren meegegeven. Op één Ulna van een schaap of geit werden snijsporen aangetroffen. Andere grafgiften werden in dit graf niet teruggevonden (Boessneck & Kokabi 1981, p.92 en 98). ♦ In graf H-30 werden resten teruggevonden van een jong geitje, dat ooit volledig in het graf werd gedeponeerd. In dit graf uit de Vroege Bronstijd III-IV werden de resten van 7 mensen aangetroffen (zes volwassenen, waarvan vier mannen en twee vrouwen, en een kind). Het is niet meer mogelijk te achterhalen bij welke persoon precies het geitje werd meegegeven. buiten het volledige geitje, werden in dit graf ook veel resten van dierlijk botmateriaal aangetroffen. De dierlijke resten zijn afkomstig van rund, schaap, geit, gazelle en muis. Rund wordt vertegenwoordigd door de resten van een kaakbeen met tanden van een kalf en resten van het bekken van een volwassen koe. Ook de resten van 39

schaap zijn afkomstig van meerdere dieren, zowel mannelijke als vrouwelijke dieren. Meestal gaat het om resten van jongvolwassen schapen. Er werden enkel delen van de poten van schapen aangetroffen. Zowel delen van de voor- als achterpoten en zowel stukken van de onderpoten als de bovenpoten en ook een deel van een bekken van schapen werden in dit graf meegegeven. Onder de resten die niet met zekerheid aan schaap of geit kunnen toegewezen worden, bevinden zich waarschijnlijk resten van twee jonge schapen, één jongvolwassen schaap en twee volwassen dieren, waarschijnlijk één geit en één schaap. Ook deze resten zijn afkomstig van zowat alle delen van de poten van de dieren. Ook kaken en resten van wervels werden tussen het botmateriaal aangetroffen. Van een gazelle werd een Femur meegegeven. De resten van muis zijn waarschijnlijk intrusief. Op twee Humeri van schapen werden snijsporen aangetroffen (Boessneck & Kokabi 1981, p.98-99). ♦ In graf H-31 uit de Vroege Bronstijd III-IV werden de resten van een eend (Anas platyrhynchos) aangetroffen. Het was een vrouwelijk dier. Hoewel slechts enkele resten werden teruggevonden, wordt vermoed dat dit dier volledig in het graf werd gelegd. In het graf werden de resten van maar liefst 25 mensen aangetroffen. Ook werden, naast de resten van de volledige eend, veel resten van rund, schaap en gazelle aangetroffen. De resten van rund zijn afkomstig van de poten schouder en de achterpoten van één kalfje. De resten van schaap zijn afkomstig van de kop en de voor- en achterpoten. Sommige beenderen vertonen snijsporen. De dierlijke resten die niet met zekerheid aan schaap of geit konden worden toegewezen, zijn afkomstig van minstens 7 dieren, zowel jonge als volwassen schapen of geiten. De resten zijn afkomstig van de kop, de hals en de voor- en achterpoten. Van 2 gazelles, een jong en een volwassen dier, werden delen van de poten teruggevonden. In het graf werden geen andere grafgiften aangetroffen (Boessneck & Kokabi 1981, p.90 en 99-100). ♦ In (het onverstoorde) graf H-70 (Fig.5), dat dateert van rond 2200-2100 v.Chr. (Vroege Bronstijd III), werden een man en een vrouw begraven samen met aardewerk, bronzen naalden en een bronzen dolk.97 In een niveau hoger werden de skeletresten van drie paardachtigen aangetroffen. De dieren werden bovenop de menselijke resten neergelegd, die blijkbaar eerst waren bedekt met wat aarde (Orthmann 1981, p.54 en Boessneck & Kokabi 1981, p.92). Het botmateriaal werd in een slechte, verbrokkelde staat aangetroffen en niet alle beenderen werden teruggevonden, maar de paardachtigen werden weldegelijk 97

Graf H-70 is bijzonder rijk aan grafgiften. In de meeste graven te Halawa werden geen grafgiften aangetroffen, maar dit kan te wijten zijn aan het feit dat die graven meestal geplunderd waren.

40

als volledige dieren in het graf gelegd. De dieren werden door Boessneck en Kokabi geïdentificeerd als ezels (Equus asinus), meerbepaald één mannelijk en twee vrouwelijke dieren. De leeftijd van de dieren kon niet precies worden bepaald. Boessneck en Kokabi (1981) konden wel achterhalen dat het om minstens één jongvolwassen dier en één oud dier ging (Boessneck & Kokabi 1981, p.89-92 en 101 en Zarins 1986, p.176). ♦ In graf H-112 (Fig.6) werd een hond samen met een kind van 1 tot anderhalf jaar oud begraven. Het graf dateert uit de Vroege Bronstijd III-IV (2500-2100 v.Chr.). De beenderen van zowel het kind als de hond verkeerden in een fragmentarische toestand. Het geslacht en de leeftijd van het dier werden niet bepaald. Het skelet van het dier werd in de buurt van het hoofd van het kindje teruggevonden. Andere grafgiften waren er niet. Het graf werd gevonden in een zone bij Tell B, die gekenmerkt wordt door de aanwezigheid van opvallend arme graven (Orthmann 1981, p.53). Isin (Bijlage A.8 & B.6) ♦ In graf nr. 30, een putgraf uit de Akkadische periode (circa 2200 v.Chr.), werd het volledige skelet van een vis aangetroffen. Het skelet was afkomstig van een Barbus luteus, een zoetwatervis. Het dier werd verbrand teruggevonden in één van de zeven aardewerken schalen die in het graf aanwezig waren. Het dier wordt beschouwd als een voedselbijgave (Boessneck 1977b, p.117). ♦ In graf nr. 31 werd het volledige skelet van een Acanthopagrus berda, een zeevis, aangetroffen. Het graf werd rond 2300 v.Chr. gedateerd. Ook dit dier wordt als een voedselbijgave beschouwd. Het bevond zich ook in een schaal in het graf (Boessneck 1977b, p.117). Khafajah (Bijlage A.9 & B.7) ♦ In graf 57 te Khafajah (Fig.7), een graf van een volwassene uit de Vroeg Dynastische periode, die in een mat was gewikkeld, werd het volledige skelet van een hond aangetroffen. De leeftijd en het geslacht van de hond werden niet bepaald. Het dier lag voor het gezicht van de overledene. Spijtig genoeg werd het hondenskelet niet getekend op de gepubliceerde tekening van dit graf. In dit graf werden 31 stukken aardewerk aangetroffen, die in twee groepen in het graf werden geplaatst (Delougaz & Hill & Lloyd

41

1967, p.79). Bij de graven te Khafajah kan een duidelijk onderscheid gemaakt worden tussen graven zonder aardewerk, graven met een gering aantal stukken aardewerk (1 tot 5 stukken) en graven met enorm veel stukken aardewerk (tot 59 stukken). Graf 57 behoort tot de laatste categorie, alsook de andere graven van Khafajah waarin dierlijke resten werden teruggevonden. In de graven van Khafajah werden soms ook persoonlijke ornamenten zoals kralen, spelden, amuletten en zegels teruggevonden. Ook stenen en metalen vaatwerk, toiletartikelen en metalen werktuigen of wapens werden meegegeven aan de overledenen. In graf 57 werden dergelijke grafgiften niet aangetroffen. Kish (Bijlage A.11 & B.9) In drie “wagengraven” uit het Vroeg Dynastisch II, die te Kish (Tell Ingharra) werden gevonden, werden dierlijke resten aangetroffen. De resten representeren waarschijnlijk volledige skeletten van paardachtigen en runderen. ♦ In Chariot Burial 1, een grote bakstenen tombe, werden twee wielen van een wagen gevonden. Bij de resten van de wagen werden de resten van een dier, door Reed geïdentificeerd als een rund (waarschijnlijk een os), aangetroffen (Gibson 1972, p.85-86 en Zarins 1986, p.169). Uit analyse van het botmateriaal door J. Zarins bleek dat het om de resten van 3 runderen ging (Zarins 1986, p.170). ♦ In Chariot Burial 2 (Fig.8) werden de resten van skeletten van 4 paardachtigen, door J. Zarins geïdentificeerd als Equus asinus of Equus hemiones hemippus, en een rund (waarschijnlijk een os) gevonden. De paardachtigen lagen op een hoger niveau dan de wagen en deels erover. Deze dieren trokken de wagen waarschijnlijk niet. Volgens Moorey trok het rund slechts tijdelijk de wagen in het graf, waarna de paardachtigen –de eigenlijke trekdieren- werden binnengeleid. Volgens Gibson is het waarschijnlijker dat de ezels tot een ander graf behoren. Het rund trok vermoedelijk de wagen. Dit vermoeden wordt bevestigd door het feit dat er in de buurt van de os een koperen teugelring werd gevonden. In het graf werd ook aardewerk als grafgift meegegeven (Gibson 1972, p.8586). ♦ Ook in Chariot Burial 3, waarin de resten van meerdere wagens98 werden gevonden, zou een rund de wagen getrokken hebben. Dit graf was het rijkste van de drie: er werden

98

Twee volgens Gibson (1972) of drie wagens met twee wielen volgens Zarins (1986).

42

aardewerk, een koperen dolk en andere koperen objecten in aangetroffen (Gibson 1972, p.85-86 en Zarins 1986, p.169-171). Nippur (Bijlage A. 14 & B.12) ♦ Een van de meest bediscussieerde graven te Nippur is “Burial 14” (Fig.9). In dit graf werden de skeletten van één paardachtige en drie schapen (waaronder een lammetje) teruggevonden. Er is echter een discussie gaande over de precieze totstandkoming en datering van de verschillende fasen binnen dit graf. Waarschijnlijk is dit graf tot stand gekomen in drie aparte fasen en is het geen graf met meerdere kamers die op hetzelfde moment werden geconstrueerd zoals de opgravers eerst dachten. Er werden in totaal 8 mensen bijgezet in Burial 14. Volgens de opgravers representeren de personen leden van één familie (twee of drie generaties) die in drie fasen werden bijgezet. Eén van de fasen werd door de opgravers gedateerd in het Vroeg Dynastisch. In dit graf werden drie mensen (skelet 2, 3 en 4 genaamd) bijgezet. Bij skelet nr. 2 werden veel en waardevolle grafgiften gevonden. Bij skelet nr. 3 werden beduidend minder en minder rijke grafgiften aangetroffen. Ten oosten van skelet nr. 3 lagen de resten van een paardachtige. Het achterste deel van het dier lag onder skelet nr. 2, de kop van het dier was bedekt met de resten van drie schapen, waaronder een lammetje (Gibson & McMahon 1995, p.12-14). A. McMahon meent dat de begraving van de paardachtige vooraf ging aan de begraving van skelet nr. 2, aangezien het dier eronder lag en er een dun laagje aarde tussen de twee aanwezig was. Volgens haar liggen de skeletten van de schapen tussen skelet 2 en 3 en kunnen de dieren zowel aan skelet 2 als aan skelet 3 geassocieerd worden. Een van de volwassen schapen lag op de rechterzijde, naar het noorden gericht. De kop van het schaap werd niet teruggevonden; het dier werd vermoedelijk zonder kop begraven. Het lammetje lag in dezelfde positie als het volwassen schaap. Meer nog, het werd bovenop de poten van het volwassen dier gelegd. Het derde dier werd door een dun laagje aarde gescheiden van deze twee schapen. Dit volwassen schaap lag ook met de kop naar het noorden gericht, maar lag op de linkerzijde. Bij dit dier werd een onbewerkte schelp (Strombus) gevonden. Volgens McMahon is het mogelijk dat het eerste volwassen schaap en het lammetje samen met de paardachtige in het graf werden geplaatst bij de begraving van skelet nr. 3 en skelet nr. 4. Het andere volwassen schaap werd waarschijnlijk samen met skelet nr. 2 begraven. Dit skelet werd waarschijnlijk iets later dan de andere begraven. McMahon maakt ook een onderscheid tussen deze dierlijke resten, die duidelijk 43

geen voedselresten zijn, en de overige dierlijke resten in de graven van Nippur, die zij wel als voedsel beschouwt. Ook vermoedt ze dat de paardachtige eerder bij skelet nr. 4 hoort dan bij skelet nr. 3 omwille van de overige grafgiften bij de skeletten. Skelet nr. 4 kreeg namelijk ook een speer en koperen en stenen vaatwerk mee. Deze situatie is immers vergelijkbaar met Burial 12 te Tell Razuk (McMahon 2006, p.48). Volgens McMahon blinken de grafgiften bij skelet nr. 2 uit in rijkdom. Daarom zou deze persoon een hogere sociale status hebben gehad, maar aangezien bij skelet nr. 3 of nr. 4 een paardachtige werd begraven is er twijfel. Door de aanwezigheid van het dier zou er kunnen gesteld worden dat skelet nr. 3 of nr. 4 een hogere sociale status had dan skelet nr. 2 (McMahon 2006, p.50). In een eerder verschenen artikel stelde Michael Roaf dat de begraving van deze drie mensen in twee aparte fasen tot stand gekomen is. Skelet nr. 3 zou volgens hem uit het Vroeg Dynastisch dateren, skelet nr. 2 uit het laat-Akkadisch en waarschijnlijk dateert ook skelet nr. 4 uit deze periode. Volgens Roaf zou het ook logisch zijn dat de paardachtige bij het rijke skelet nr. 2 werd begraven. Dit impliceert een mogelijke datering van de begraving van dit dier in het laat-Akkadisch in plaats van in het VroegDynastisch (Roaf 2001, p.58-59 + voetnoot 8). Volgens McMahon echter zou er niet veel tijd tussen het begraven van skelet nr. 4 en nr. 3 en skelet nr. 2 geweest zijn aangezien er geen overlapping is en alle graven kunnen gelinkt worden aan één architecturaal niveau (McMahon 2006, p.48). Tell Beydar (Bijlage A.19 & B.16) ♦ In Tell Beydar werd een Oud-Akkadisch graf (graf 6138) (Fig.10) van een man ontdekt met daarin de skeletten van twee kraanvogels (Anthropoides virgo). Dit graf, “het graf van de Vogelman” zoals M. Debruyne het noemt, werd aangelegd in een deuropening van het Vroeg Dynastische paleis. Het graf werd gemaakt uit gedroogde leemtichels en had een dubbele structuur: ovaal aan de buitenkant, piramidaal aan de binnenkant. In dit graf werd het skelet van een gezonde oude man aangetroffen, samen met 13 stukken aardewerk, 3 koperen pinnen, vier kralen en dus de twee kraanvogels. Eén van de vogels werd aangetroffen onder het merendeel van de overige grafgiften aan de westelijke zijde van het graf, de andere vogel werd naast het lichaam van de man gevonden samen met enkele stukken aardewerk. Een opvallend gegeven is dat de kop van de vogel die onder het aardewerk aan de westelijke zijde van het graf lag, bij de pelvis van de overledene werd aangetroffen. Volgens Debruyne is dit het graf van een man met een hoge sociale 44

status. Tot die conclusie werd gekomen na het achterhalen van de toch wel hoge leeftijd (50 à 60 jaar) van de overledene. De man bleek ook in redelijk goede gezondheid te verkeren en had een grote gestalte. Dit zou komen door een dieet van gevarieerd voedsel. Ook uit de constructie van het graf en de toch wel rijke grafgiften blijkt dat dit een man met een hoge sociale status moet geweest zijn (Debruyne 1999, p.22-23). Tell ed-Der (Bijlage A.21 & B.18) ♦ In graf T62 uit fase Ii (Ensemble I) te Tell ed-Der werd een volledig skelet in anatomisch verband van een jong geitje aangetroffen. In het graf werden één volwassene en één jongere begraven (Gasche 1984, p.89). Tell Madhhur (Bijlage A.23 & B.20) ♦ Graf 7D werd aan de hand van het aardewerk gedateerd in de Vroeg Dynastisch I of II periode (Moon & Roaf 1984, p.133). In dit oost-west georiënteerde rechthoekige graf met een breedte van 2,2 meter en een lengte van 4,4 meter bevonden zich een menselijk skelet en de skeletten van twee paardachtigen, waarschijnlijk ezels. De dieren lagen allebei op hun buik. De drie skeletten werden verstoord door twee latere Islamitische graven. Verder werden in het graf een rieten mand en vooral veel stukken aardewerk gevonden. Onder andere twee grote potten, vijf grote vaten, drie kannen met tuit met in de grootste kan een rieten mandje dat met bitumen werd bestreken, een grote diepe kom op een ringbasis met geribde zijden en met daarin een kleine kan met tuit met een ronde basis, en een kan met ribben op de schouder. In de zuidelijke zijde werd een afdruk gevonden van bladeren. Volgens Roaf zouden deze afkomstig kunnen zijn van een soort gordijn of muur. Twee stenen schoffels uit de Ubaid periode die op de vloer onder de afdrukken werden gevonden, zouden als gewichten kunnen gebruikt zijn. Nog enkele andere objecten werden op de vloer van de tombe gevonden. Een bronzen pijlpunt, een bronzen beitel, een stenen palet en een lichtverbrande pot uit klei werden ook in de buurt van de zijde met de afdrukken teruggevonden. In de tombe werden ook de skeletten van twee vissen ontdekt en talrijke fragmenten van beenderen van een zoogdier, door de opgraver als de resten van een schaap of geit geïnterpreteerd. Deze resten en de vissen waren volgens Roaf de overblijfselen van voedseloffers (Roaf 1984, p.114).

45

♦ Ook graf 6G, dat dateert uit de Vroeg Dynastisch III of vroege Akkadische periode, werd verstoord door Islamitische activiteiten (Moon & Roaf 1984, p.135). Het graf bestond uit een groot bovengedeelte van circa 3 op 4 meter en een kleinere kamer daaronder. Bij de opgraving van de bovenste kamer werden scherven van tenminste 42 aardewerken vaten gevonden. Ook 2 bronzen pinnen, een bronzen armband, een fragment van een bronzen pijlpunt en een slijpsteen werden in dit gedeelte aangetroffen. Aan de westelijke zijde van de tombe moeten 1 of misschien zelfs 2 paardachtigen begraven geweest zijn. De skeletten werden echter enorm verstoord door een put die in de Islamitische periode op deze plaats werd gegraven. In het zuidelijk gedeelte van de onderste kamer werden enkele resten van een menselijk skelet aangetroffen met daarbij een bronzen dissel en een speld. In het noordelijke gedeelte van de kamer lagen enkele dierenbeenderen, waarschijnlijk afkomstig van een klein schaap. Ook werden een bronzen speerpunt, 4 aardewerken vaten, een kraaltje uit lapis lazuli, een bronzen schotel en twee schelpen gevonden. De schelpen waren kokkels. De ene bevatte een zwart pigment, de andere een wit pigment (Roaf 1984, p. 115). ♦ Graf 5G (Fig.11) dateert waarschijnlijk uit de vroege Akkadische periode (Moon & Roaf 1984, p.137). Het graf heeft een onregelmatig rechthoekige vorm van ongeveer 6,5 bij 4,3 meter. In een verlenging van het graf in het noordoosten werd het skelet van een volwassen man aangetroffen (Killick & Roaf 1979, p.540). Volgens D. Downs gaat het om een jongeman die tussen 17 en 20 jaar oud was (Downs 1984, p.127). De man lag op de rechterzijde met het gezicht naar de grafkamer gericht; de vingerbeentjes van zijn linkerhand werden teruggevonden in een pot naast zijn lichaam. Enkele persoonlijke ornamenten werden met hem begraven. Het gaat om 12 kralen uit carneool, 5 kralen en 2 hangertjes uit lapis lazuli, en een ornamentele plaat uit zilver, 2 bronzen spelden, een bronzen cosmetische set en een dolk en beitel uit brons. Ook werden drie bronzen vaten aan de overledene meegegeven. In één van de vaten werd een drinkbeker gevonden, in een ander een klein bronzen kopje. In de tombe werden verder in totaal niet minder dan 48 aardewerken potten gevonden. 34 ervan zijn grote of middelmatig grote kannen. Er werden ook 6 kleine kannen aangetroffen met geperforeerde puntige basissen, 3 kommen, 2 kommen om te zeven, 1 grote diepe kom, 1 geperforeerde cylinder en 1 trechter. Ook werden resten van 4 cirkelvormige rieten manden opgegraven. Twee ervan waren met bitumen bestreken. Aan de westelijke zijde van de tombe lagen de skeletten van twee paardachtigen. Twee bijna identieke gedraaide bronzen staven en een soort vork met een paddenstoelvormig speereinde die bij de paarden werden gevonden lieten de opgravers 46

vermoeden dat in dit graf misschien wel een wagen aanwezig was. Echte bewijzen zijn hiervoor niet, maar de positie van de dieren dicht bij elkaar en de plaats tussen de dieren en het menselijk skelet vormen mogelijke indicaties. Op die plaats zou eventueel een wagen kunnen gestaan hebben. En aangezien maar één stuk hout in de tombe in een verkoolde staat werd teruggevonden, kan dit volgens Killick en Roaf de verklaring zijn voor het niet terugvinden van het hout van de wagen (Killick & Roaf 1979, p.540). Volgens J. Clutton-Brock gaat het hoogstwaarschijnlijk om ezels, al kan ze niet uitsluiten dat het ook onagers zouden kunnen zijn. Het geslacht van de dieren kon niet bepaald worden. De jongste ezel was ongeveer twee en een half jaar oud, de oudste was meer dan 20 jaar oud en verkeerde nog in zeer goede conditie (Roaf 1984, p.115 en Clutton-Brock 1986, p.210). Clutton-Brock concludeert daaruit dat de oudste ezel niet gekweekt werd om 20 jaar lang gebruikt te worden als lastdier. Het zou daarom om een wilde onager of ezel kunnen gaan, die niet veel had moeten werken (Roaf 1984, p.115). Tussen de ezels / onagers werd een skelet aangetroffen van een klein zoogdier (Killick & Roaf 1979, p.540). Volgens Clutton-Brock is dit het skelet van een net geboren hondachtige. De tanden zijn volgens Clutton-brock nogal klein voor een hond. Daarom denkt zij dat het hier om een jackhalswelpje gaat. Mogelijks is dit welpje in z’n hol dat in graf 5G werd gegraven gestorven en zou het dus niets met dit graf te maken hebben (Roaf 1984, p.115 en Clutton-Brock 1986, p.210). Tell Razuk (Bijlage A.24 & B.21) ♦ Het vroeg Akkadische graf 12 (Fig.12) was een groot ongeveer rechthoekig putgraf dat in de noordelijke muur van “The Round Building” werd gegraven. Het zuidelijk deel van het graf was iets dieper en werd aan de oostelijke zijde door een tunnel met een zijkamer verbonden. In dit zijkamertje werden fragmenten van een menselijke schedel en fragmenten van enkele beenderen samen met twee kralen uit lapis lazuli aangetroffen. In de grote kamer werden koperen objecten, een groep aardewerk (die volgens de opgravers een functionele eenheid vertegenwoordigt) en twee skeletten van paardachtigen naast elkaar gevonden (Gibson & Sanders & Mortensen 1981, p.73-75). De paarden werden gedefinieerd als Equus asinus (Zarins 1986, p.174). De dieren lagen samen met het aardewerk in het noordoostelijk gedeelte van de kamer. Er werden in totaal 12 stukken aardewerk bij de paarden gevonden. 1 kan bevond zich zelfs op het meest westelijk gelegen dier. Het aardewerk, waaronder een soort zeef, is allemaal in verband te brengen 47

met vloeistoffen. De opgravers denken dat deze groep aardewerk allemaal in verband kan worden gebracht met 1 activiteit, waarschijnlijk het maken van een drank. De koperen objecten lagen verspreid in het graf; in de vulling boven en ten zuiden van de paardachtigen. De opgravers menen aan de hand van deze informatie te weten dat dit hoogstwaarschijnlijk het graf van een man was.99 De paarden en de koperen wapens en werktuigen wijzen volgens de opgravers op de status van de man: hij had een status als krijger (Gibson & Sanders & Mortensen 1981, p.73-75). Tuttul (Bijlage A.27 & B.23) ♦ In één graf (graf U:22) te Tuttul, dat werd gedateerd omstreeks 2500-2400 v.Chr., werd een volledig skelet van een dier (een ezel) aangetroffen (Fig.13). De mannelijke ezel werd in het graf van een vrouw gevonden. De vrouw kreeg ook andere grafgiften mee zoals aardewerk, een ketting en koperen en bronzen objecten (Boessneck & Von den Driesch 1986, p.49). Ur (Bijlage A.28 & B.24) ♦ In PG 580, één van de zogenaamde Koninklijke graven van Ur, dat werd gedateerd in het Vroeg Dynastisch IIIA, werd het tot poeder vervormde skelet van een os in de ingangsschacht van het graf gevonden(Fig.14). Bij de os lagen resten van hout, die volgens L. Woolley misschien afkomstig waren van een wagen, en een koperen teugelring. In het graf zelf werden de schedels van nog drie ossen ontdekt. Het was bij de opgraving niet duidelijk of het enkel om schedels of om volledige dieren ging wegens de zeer slechte staat van het botmateriaal. Indien het om volledige dieren zou gegaan hebben, was het volgens Woolley ook mogelijk dat bij twee van de dieren een wagen lag. Woolley vermoedde dit omwille van de plaatsing van twee van de schedels en de ruimte erachter, waar mogelijk een wagen zou kunnen gestaan hebben, maar bewijs hiervoor werd niet aangetroffen in het graf (Woolley 1934, p.48-49).

99

Alhoewel de weinige menselijke resten niet antropologisch werden onderzocht. Het is ook vrij onwaarschijnlijk dat het geslacht van een overledene kan bepaald worden aan de hand van enkele fragmenten van de schedel en fragmenten van enkele beenderen. Gibson, Sanders en Mortensen wijzen ook op het feit dat de twee kralen uit lapis lazuli niet als een teken van vrouwelijkheid mogen worden gezien, aangezien in Mesopotamië vaak kralen in de graven van mannen werden meegegeven (Gibson & Sanders & Mortensen 1981, p.74).

48

♦ In de schacht van graf PG 789, het zogenaamde graf van de koning uit het Vroeg Dynastisch IIIA, werden enkele resten en de afdrukken van twee wagens gevonden. De wagens werden elk getrokken door drie ossen. De dieren waren getooid met zilveren neusringen en zilveren halsbanden. Er werden wel nog meer dierlijke resten in het graf gevonden. In het midden van de gang die naar de deur van de grafkamer leidde werd een hoop dierenbeenderen aangetroffen. De dierlijke resten werden niet geïdentificeerd. Volgens Woolley ging het duidelijk om de lichamen van geofferde dieren (Woolley 1934, p.64-68). ♦ Graf PG 800 (Fig.15), de tombe van koningin Shub-ad – eveneens in het Vroeg Dynastisch IIIA gedateerd, bestond net zoals graf PG 789 uit een grafkamer en een dodenput. In het graf werden naast de enorm vele en rijke grafgiften en de menselijke offers ook dieren meegegeven. Er werden eveneens restanten van een wagen teruggevonden (een stuk hout van de paal tussen de dieren en onder andere de mozaïek uit lapis lazuli die het hout van de wagen van het slee-type bedekte). Bij deze wagenresten lagen de skeletten van twee dieren die koperen halskettingen droegen (Woolley 1934, p.78). Woolley veronderstelde destijds dat de dieren ezels waren.100 Hij baseerde zich hiervoor op het oordeel van zijn werkmannen en op het feit dat bij de dieren een teugelring met daarop een afbeelding van een paardachtige werd teruggevonden. Naar analogie met graf PG 789 waar bij de skeletten van de ossen (die duidelijk herkenbaar waren aan hun hoorns) een teugelring met daarop een voorstelling van een os werd teruggevonden, dacht Woolley dat het in dit graf dus om ezels ging. Enkele decennia later echter, wees Robert H. Dyson Jr. erop dat Woolley’s identificatie van de dieren foutief was. R.H. Dyson Jr. trof in 1955 in het University Museum van Philadelphia een tand van een dier aan uit het graf van koningin Shub-ad. De tand werd in 1929 gecatalogeerd als een tand van één van de ezels uit het graf. R.H. Dyson Jr. liet de tand onderzoeken door Dr. George G. Simpson van het American Museum of Natural History in New York. G.G. Simpson identificeerde de tand als afkomstig van een os (of toch van een bovide). Bij een bezoek aan het British Museum in 1956 merkte R.H. Dyson Jr. op dat aan een koperen kraag uit de tombe van Shub-ad nog resten van tanden en een kaakbeen van één van de dieren zaten. Deze resten werden in 1960 door Dr. Charles A. Reed onderzocht. Ook Reed kwam tot de conclusie dat het om resten van een bovide, misschien een os, ging (Dysen Jr. 1960, p.102-103 en Zarins 1986, p.166 en Clutton-Brock 1992, p.84). 100

De “ezels” werden nadien door Von Bissing (in 1936-1937) en Hançar (1956) geïdentificeerd als onagers (Zarins 1986, p.166).

49

♦ In PG 1054 (Fig.16), één van de Koninklijke graven uit het Vroeg Dynastisch IIIA, werden vele beenderen en tanden van dieren gevonden. Vaak lagen ze in een pot of in de nabijheid van scherven. Er waren ook hoopjes verbrande dierenresten. Deze resten werden door Woolley allemaal als voedseloffers beschouwd. Bij een menselijk skelet lagen de schedel en enkele lange beenderen van een schaap. Verder werd er ook een volledig skelet van een geit gevonden (Woolley 1934, p.104). ♦ In graf PG 1232 (Fig.17) uit het Vroeg Dynastisch IIIA werden de resten van twee skeletten van ezels teruggevonden. Het botmateriaal verkeerde in een zeer slechte staat. De dieren lagen op matten in een put aan de voet van de dromos. Bij de dieren werden sporen van een wagen aangetroffen. In het graf werden verder nog skeletten van ossen en schapen verstrooid over het gehele oppervlak van de put aangetroffen (Woolley 1934, p.108-109). ♦ Ook in graf 1422, dat werd gedateerd in het Vroeg Dynastisch – Akkadisch, werden volledige dieren begraven. In dit graf werden de volledige skeletten van 2 schapen aangetroffen (Woolley 1934, p.184-187). 3.2.1.3. Delen van dieren in graven van mensen De graven waarin enkel dierlijke resten werden aangetroffen, worden in dit onderdeel gedetailleerd besproken. Er wordt gefocust op de diersoort waarvan de resten afkomstig zijn, en welk deel van het dier deze resten representeren. Hiervan wordt een visueel overzicht gegeven aan de hand van tabellen. In de tabel worden per site telkens bij elke diersoort de graven vermeld, waarin delen van deze soort werden aangetroffen. Ernaast wordt met een X aangeduid of het botmateriaal afkomstig is van de “kop”, “romp” of “poten”. Indien er ook botmateriaal in het graf aanwezig was, dat niet werd geïdentificeerd, wordt dit met een X aangeduid in de laatste kolom “NG”. Om de gegevens te ordenen, werd geopteerd voor een simpele indeling van de dieren in kop, romp en poten, aangezien het hanteren van een gedetailleerdere indeling het opmerken van patronen niet zou toelaten. In Bijlage B wordt wel steeds heel gedetailleerd vermeld om welk soort bot het gaat. Ook de Latijnse benaming wordt waar mogelijk vermeld.101 Door deze indeling van het dier wordt er een onderscheid gemaakt tussen de - naar mijn mening - drie grote onderdelen waarvan beenderen kunnen worden teruggevonden. Onder 101

De verklaring van de Latijnse termen werd in de verklarende woordenlijst geplaatst.

50

delen van de kop worden onder andere kaakbeen, schedel en tanden verstaan. Met delen van de poten worden zowel de voor- als de achterpoten en zowel de boven- als de onderpoten bedoeld. Ook het schouderblad en delen van het bekken van dieren worden in deze categorie bijgerekend. Onder delen van de romp wordt de rest van het dier, vooral de wervels en de ribben, verstaan. Sommige diersoorten passen natuurlijk niet echt in deze onderverdeling. Bij vissen werden resten van vinnen onderverdeeld bij de poten en het schild van een schildpad werd in de kolom “romp” geplaatst. In de bespreking van elke tabel wordt wel vermeld of er opvallende patronen (zoals bijvoorbeeld het enkel voorkomen van onderkaken van schapen in de graven van een bepaalde site) kunnen worden opgemerkt. Abu Salabikh (Bijlage A.1 & B.1) Abu Salabikh (Tabel 5) is de site met de meeste Tabel 5: Delen van dieren, Abu Salabikh. Diersoort

Graf kop

Paardachtige

Schaap

Geit Schaap/geit

3 4 5 22 27 33 37 38 48 50 73 83 15 37 38 48 68 80 83 89 5 27 2 3 4 5 12 15 26 28 32 37 41 45 48 51 56 73 76 79 82 84 88

Deel van dier romp poten X

NG X

X X X X X

X X X X

X X X X

X

X X X

X

X X

X

X

opgravers dierlijk botmateriaal. In 55 van die 59 graven

werden

enkel

dierlijke

resten

teruggevonden. Resten van schapen, geiten en varkens zijn het meest vertegenwoordigd in de

die op de gehele site werden aangetroffen door X X

X

X

en varkens trouwens het meest voor op de site. Dit blijkt uit een studie van de dierlijke resten

X X X

X

X X X X X X

X X X X X X X X X X

gezien. Bij 59 van de 149 graven vermeldden de

graven. In het algemeen kwamen schapen, geiten X

X X

X

graven met daarin dierlijke resten – procentueel

Clutton-Brock en Burleigh (Clutton-Brock & Burleigh 1978, p.93). Resten die met zekerheid van een schaap afkomstig zijn, bestaan vooral uit de delen van de kop (vooral de kaken) en delen van de poten, zowel van de voor- als achterpoten. Meestal werd weinig botmateriaal teruggevonden, en meestal was het afkomstig van de onderpoten van het schaap, maar in één graf (nr.48) werden resten van de beide achterpoten tot en met het sacrum aangetroffen. Bij veel botmateriaal kon het onderscheid tussen

X X

schaap of geit niet worden gemaakt. In 8 51

Varken

Rund

Vis

Vogel Gazelle

Hond

NG

90 91 2 3 4 15 22 25 27 28 32 33 41 44 48 50 51 56 73 74 77 79 83 88 92 98 2 4 22 27 42 45 48 51 69 80 88 94 98 15 32 81 99 197 198 26 45 20 34 98 22 51 111 12 14 26 38 42 59 60 62 69 80 82 88 92 93 96 111

X

X X

X X X X X X X X X X X X X X X X X

X

werden uitsluitend tanden en resten van kaken aangetroffen. In 4 gevallen werden delen van de onderpoten geïdentificeerd. Het geïdentificeerde botmateriaal van paardachtigen in de graven van Abu Salabikh is vooral afkomstig van de kop (tanden)

en

de

poten

(zowel

voor-

als

achterpoten). De resten van varken bleven grotendeels ongeïdentificeerd. In graf nr. 83

X

werd een groot deel van een voorpoot met

X

schouderblad van een biggetje teruggevonden.

X X X X X

Van rund werden vooral resten van de poten

X X

gevallen zijn de resten afkomstig van de kop. Er

X

X X X X X X X X X

geïdentificeerd. In 4 van de 6 gevallen waren de resten afkomstig van de onderpoten. Verder werden ook tanden en de resten van een kaakbeen aangetroffen. De vogelresten bleven ongeïdentificeerd. Van de gazelle werd een deel van een hoorn 2 maal bij een kind meegegeven.

X X

Tenslotte werden nog resten van een kaak en een

X

X

X X X X

poot van een hond in graven van Abu Salabikh

X X

worden geïdentificeerd. J. Clutton-Brock en R.

X

X X X X X X X X X X X X X

aangetroffen. Veel botmateriaal kon echter niet Burleigh

interpreteren sommige

mogelijk

afkomstig

van

resten

volledige

als

dieren.

Volgens hen werden meermaals skeletjes van jonge schaapjes of geitjes aangetroffen als grafoffers. De eerder complete dieren zouden zich volgens hen bevinden in graf nr. 27, 48, 38, 80 en 82 (Clutton-Brock & Burleigh 1978, p.96-

X X X X X X X X X

98). In dit onderzoek worden deze resten echter als delen van een schaap/geit gezien, aangezien deze resten in Martin & Moon & Postgate (1985) niet worden vermeld als resten van volledige dieren. 52

Ahmad al-Hattu (Bijlage A.2) In 8 van de 48 opgegraven kamergraven (16,7%) van Ahmad al-Hattu werden beenderen van dieren aangetroffen. Het betrof telkens delen van dieren, meestal delen van de schedel en van de lange beenderen. Volledige skeletten van dieren werden niet aangetroffen. Door Eickhoff werden deze resten geïnterpreteerd als resten van voedsel, dat werd meegegeven ter verzorging van de doden. De beenderen waren vooral afkomstig van paardachtigen, schapen en geiten. In mindere mate werden ook beenderen van runderen aangetroffen (Eickhoff 1993, p.77-78). Aangezien een gedetailleerde publicatie van de graven niet voorhanden is, is het niet mogelijk de dierenresten te situeren in de graven van waaruit ze afkomstig zijn. Ze behoorden volgens Eickhoff wel tot de rijkste graven van de necropool (Eickhoff 1993, p.117). Assur (Bijlage A.4 & B.2) In de graven van Assur (Tabel 6) werden enkel

Tabel 6: Delen van dieren, Assur. Diersoort

Graf

Paardachtige Schaap Vogel NG

Kg 35 18 18 20 23 24 43 129 178 467 667 668 960 Kg 35 Kg 68 Kg 71

Deel van dier romp poten

kop

NG X X X X X X X

X X

resten van dieren aangetroffen, geen volledige skeletten. In de meeste gevallen werd de diersoort en het deel van het dier niet geïdentificeerd. In kamergraf 35 werden resten van een paardachtige, waarschijnlijk een ezel,

X X X X X X X

herkend. In dit graf werden ook nog 118 astragalen aangetroffen. In graf nr. 18 werden beenderen van schaap en botjes van vogel, die in

X

een schaal lagen, aangetroffen.

Babylon (Bijlage A.5 & B.3) Tabel 7: Delen van dieren, Babylon. Diersoort

Graf

Schaap Schaap/geit

136 78 130 129

kop

NG

Deel van dier romp poten X X

X

X

In 4 van de 197 graven van Babylon (2%)

NG

(Tabel 7) die dateren uit de periode die voor dit

X

onderzoek van belang is, werden dierlijke resten aangetroffen. De resten werden gevonden in 1

Midden-Babylonisch en 3 Neo-Babylonische graven. Het gaat vooral om resten van schaap of geit. Er zijn echter geen exacte aantallen van graven uit de aangetroffen periodes voorhanden. Daarbij komt dat het niet mogelijk is om in deze beperkte selectie van graven die O. Reuther in zijn verslag bespreekt, alle graven van Babylon, waarin resten van dieren werden gevonden, te vinden. Bijgevolg kunnen er geen juiste statistieken worden opgesteld voor de graven van Babylon. Er kan niet worden nagegaan in hoeveel procent van de opgegraven

53

graven er werkelijk dierlijke resten werden gevonden. Wel vermeldde O. Reuther expliciet dat er wel degelijk soms beenderen van dieren werden ontdekt in de graven. Het zou vooral gaan om beenderen van ezels en geiten of schapen. Deze overblijfselen werden geïnterpreteerd als resten van voedsel die men in het graf bijgaf. Het voedsel zou men in schalen of ook onmiddellijk in het graf gelegd hebben. Er werden ook resten van vis in de graven aangetroffen (Reuther 1926, p.156 en 217). Eridu (Bijlage A.6 & B.4) In 9 van de 10 graven van Eridu (Tabel 8), waarin

Tabel 8: Delen van dieren, Eridu. Diersoort

Graf kop

Vis NG

30 106 8 10 30 34 41 91 93 149

X X

Deel van dier romp poten

NG X X X X X X X X

dierlijk botmateriaal werd aangetroffen, werden enkel om resten van dieren gevonden. In twee graven

(nr.30

en

nr.106)

werden

visresten

gevonden. In graf 106 bevonden deze resten zich in een schaal en in een kom, en werden ze als voedselresten geïnterpreteerd. Meestal werden

enkele beenderen op de afdekking van de graven of in de buurt van de skeletten gevonden. De dierlijke resten werden zowel op de borst, bij het hoofd als bij de voeten van overledenen geplaatst. De opgravers interpreteerden de beenderen als resten van vleesoffers en duidden ze aan met de term “meat-bones”. De beenderen werden echter niet geïdentificeerd. Het is dus niet geweten van welke diersoort ze afkomstig zijn, en wat het geslacht of de leeftijd van die dieren was. In de meeste gevallen werd ook niet vermeld om welke beenderen het dan precies gaat. In twee graven (nr.93 en nr.149) wordt vermelding gemaakt van respectievelijk een kaak en een schedelfragment. Deze graven zijn graven van kinderen. Het valt op dat volwassenen enkel de zogenaamde “meat-bones” of soms visresten meekregen in het graf. De kinderen die dierenresten meekregen in het graf kregen andere delen mee dan de volwassenen: een kaak (nr.93), een schedelfragment (nr.149) of zelfs een volledige hond (nr.185). Alle graven met dierlijke resten waren graven uit liben en in bijna elk graf werden ook een aantal stukken aardewerk aangetroffen, gemiddeld een vijftal stuks, wat een normale hoeveelheid was in het grafveld van Eridu. De sociale structuur van Eridu ten tijde van Ubaid 4 is moeilijk te achterhalen op basis van de graven aangezien er geen grote verschillen in het aantal en de kwaliteit van de grafgiften merkbaar zijn. Volgens Pariselle zou het kunnen dat er een armere en een rijkere klasse bestond. Hij baseert zich hiervoor op het feit dat er naast graven met liben bekisting in meer dan een kwart van de gevallen ook gewone putgraven voorkomen

54

(Pariselle 1985, p.10). Als de theorie van Pariselle klopt, kan gesteld worden dat (resten van) dieren enkel werden meegegeven in de rijkere graven. Halawa (Bijlage A.7 & B.5) Het dierlijk botmateriaal in de graven van Halawa

(Tabel

bevond

9)

zich

in

een

erbarmelijke, verbrokkelde toestand; meestal

Tabel 9: Delen van dieren, Halawa. Diersoort

Graf kop

Schaap

werden enkel de hardere delen zoals de uiteinden van beenderen of de tanden nog teruggevonden. Door de slechte bewaringstoestand van het

Geit

botmateriaal

Schaap/geit

werd

het

onderzoek

ervan

bemoeilijkt. Hierdoor kon er bijvoorbeeld soms nog moeilijk een onderscheid gemaakt worden tussen botmateriaal van schaap of van geit

Rund

Gazelle

(Boessneck & Kokabi 1981, p.89). Naast de dierlijke resten (die in 11 graven werden

…(Haas) NG

aangetroffen) werden ook volledige dieren aan-

H-33 H-35 H-37 H-104 H-109 H-110 H-117 H-35 H-37 H-21 H-33 H-35 H-37 H-35 H-37 H-118 H-33 H-35 H-37 H-35 H-37 H-115 H-116

Deel van dier romp poten X X X

NG

X X X X X X X X X X X

X X X

X X X X X X X X X

X

getroffen in graven. Het botmateriaal is afkomstig van schaap, geit, rund, gazelle en haas. Resten van schaap primeren. In de meeste gevallen werden resten van zowel de linker- als de rechterpoten, en in mindere mate resten van de kop in de graven aangetroffen. Veelal gaat het om resten van jonge dieren en soms zijn ook snijsporen op de botten van schapen of geiten aanwezig. Grafgiften werden in deze graven bijna niet aangetroffen.102 Isin (Bijlage A.8 & B.6) Van Graf

Paardachtige Schaap

116 53a 86 107 115 86 107 53a 58 59 61 62 114

kop

Geit Schaap/geit

102

Deel van dier romp poten X X

NG

X X X X X X X

X X

X X X

merendeel

van

het

dierlijk

botmateriaal uit te Isin (Tabel 10) kon niet

Tabel 10: Delen van dieren, Isin. Diersoort

het

achterhaald worden tot welk deel van het dier het behoorde. Van schapen, geiten, varkens en runderen werden vooral delen van de kop meegegeven. In Isin werd ook een deel van een schildpad, meerbepaald een Trionyx euphraticus, aangetroffen. Vis werd enkele malen

in

schalen

of

bij

aardewerk

Maar dit kan te wijten zijn aan het feit dat de graven meestal geplunderd waren.

55

Varken

Rund

Vis

Schildpad Hond … (ratten & muizen) NG

116 58 59 114 116 45 53a 58 59 61 30 52 53a 57 58 59 62 106 53 75 87 59 62 76 52 53 53a 58 60 70 75

X

X X

teruggevonden.

X X X X X X

X X X

X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X

Khafajah (Bijlage A.9 & B.7)

Tabel 11: delen van dieren, Khafajah. Diersoort

Graf kop

Vis NG

72 123

Deel van dier romp poten

NG X X

In twee graven te Khafajah (Tabel 11) werden resten van dieren aangetroffen. In graf 72, een graf met daarin de resten van drie personen (1 volwas-

sene en 2 kinderen), werd een half skelet103van een vis gevonden bij de schedel van één van de kinderen. Bij dit kind werden trouwens meer grafgiften meegegeven dan bij het andere kind in datzelfde graf, waarbij trouwens ook geen dierlijke resten aangetroffen (Delougaz & Hill & Lloyd 1967, p.84-86). In graf 123, een graf van een volwassene, werden de dierlijke resten niet exact geïdentificeerd, maar volgens de opgravers zou het kunnen gaan om resten van gevogelte. De beenderen lagen verspreid tussen het aardewerk dat in het graf in grote mate aanwezig was (Delougaz & Hill & Lloyd 1967, p.114).

103

Op de tekening die in Delougaz & Hill & Lloyd (1967) werd gepubliceerd werd echter een volledig skelet van een vis getekend (Delougaz & Hill & Lloyd 1967, p.85).

56

Kheit Qasim (Bijlage A.10 & B.8) In drie Vroeg Dynastische graven te Kheit Qasim (Tabel 12) werden dierlijke resten

Tabel 12: Delen van dieren, Kheit Qasim. Diersoort

Graf kop S19 Loc.2 T19 Loc.1 O20 Loc.4 N21-22 Loc.1 Q18 Loc.1-2/ Q19 Loc.3

NG

buiten het graf aangetroffen. De resten bevonden zich tussen aardewerk. De grafgiften buiten het graf werden door Forest be-

Deel van dier romp poten

NG X X X X

X

schouwd als de resten van een banket waaraan meerdere mensen hadden deelgenomen. Dit banket kan volgens Forest enkel bij de begrafenis gebeurd zijn aangezien deze resten soms ook in de tombes werden aangetroffen (Forest 1979, p.499). Grafgiften buiten de tombes werden vooral bij graven van mensen met een hogere sociale status gelegd. Als deze theorie klopt, dan kan worden gesteld dat de dierenbeenderen waarschijnlijk afkomstig zijn van voedseloffers die men buiten het graf plaatste. Het maakte waarschijnlijk deel uit van een gebruik dat voornamelijk bij graven van mensen met een iets hogere sociale status werd toegepast (Forest 1984a, p.86). Ook in 2 van de 11 graven uit de Isin-Larsa periode werden dierlijke resten aangetroffen. Deze resten bevonden zich telkens aan de voeten van de overledene. Kish (Bijlage A.11 & B.9) Slechts in twee graven te Kish (Tabel 13) werden er volgens het opgravingsverslag dierlijke resten teruggevonden. In graf 413 werden visresten

Tabel 13: Delen van dieren, Kish. Diersoort

Graf

Deel van dier kop

Vis NG

romp

431 136

poten

NG X

X

aangetroffen. In graf 136 de poten van een niet geïdentificeerd dier. Mari (Bijlage A.12 & B.10) Te Mari (Tabel 14) werden vooral resten van geitjes in de graven aangetroffen. Vaak

Tabel 14: Delen van dieren, Mari. Diersoort

Graf

Schaap

T133 T179 T355 T1034 T1090 T1103 T1104 T689 T763 T773 T940 T945 T947 T1052

kop

Geit

Deel van dier romp poten

X

X X X X

X

X X X X

werden

delen

van

de

kop,

zoals

de

onderkaken en soms ook hoorns, en delen van de poten in het graf teruggevonden. In Graf T940 is dit zelfs een deel van een skelet

X X

X X

X

NG X X X

van een jong geitje. De dierenbeenderen werden zowel in de graven als erbuiten aangetroffen. Er werden geen sporen van

57

Rund

Vis NG

T1060 T1090 T1092 T1102 T1103 T291 T1078 T1090 T763 T125 T135 T337 T547 T558 T656 668

X X X X X

ontvlezing aangetroffen en de beenderen

X

lagen meestal in verband. De tombes uit de

X

tijd van de Shakkanakku-dynastie met daarin

X X

X X

X

dierlijke resten lijken tot de rijkste te behoren

X

(Jean-Marie 1996, p.697).

X X X X X X X

Nippur (Bijlage A.14 & B.12) De dierlijke resten, die te Nippur (Tabel 15)

Tabel 15: Delen van dieren, Nippur. Diersoort

Graf

Schaap Schaap/geit

Burial 78 Burial 654 Burial 78 Burial 654 Burial 78 1B246 Burial 16 1B168 1B178 1B206 1B227 1B246 1B269 1B288 Burial 8

kop

Varken Vis NG

Deel van dier romp poten X

NG

werden teruggevonden, werden meestal niet geïdentificeerd. Het wel geïdentificeerde

X X

botmateriaal is afkomstig van schaap, schaap

X X

of geit, varken en vis. De resten werden

X X X X X X X X X X

zowat overal bij de overledene geplaatst: aan het hoofd, bij de elleboog of de schouder, op de borst, aan het bekken en aan de knieën.

Tawi (Bijlage A.16 & B.13) Diersoort

Graf

Schaap Geit

T22 T64 T65 T11 T22 T22 T22 T11 T19 T63

kop

Schaap/geit Rund Hond NG

Deel van dier romp poten X

X X X X X

NG

(Tabel 16) zijn vooral afkomstig van de kop en poten van schaap of geit en kunnen als

X

voedselresten worden geïnterpreteerd. Verder

X

werden nog resten van rund en hond in graf

X

X

De dierlijke resten in de graven van Tawi

X X X

T22 aangetroffen.

Tabel 16: Delen van dieren, Tawi.

Tell Ahmar (Bijlage A.17 & B.14) In 1 van de 7 graven (14,3%) van Tell Ahmar (Tabel 17) werden beenderen van dieren aangetroffen. In dit graf, het Hypogeum, werden de dierlijke resten samen met twee menselijke skeletten aangetroffen. Het betrof een groot aantal beenderen van geiten die tussen de overige grafgiften lagen. Er is niet geweten om welke beenderen het gaat. In dit graf werd

58

enorm veel fijn aardewerk meegegeven, meer dan 1076 stuks werden geteld door de opgravers. Behalve het aardewerk werden ook objecten uit brons in het graf aangetroffen. Het betreft bijlen, messen, naalden en dergelijke. Dit was een zeer rijk graf; rijker (in de hoeveelheid grafgiften, niet in de kwaliteit van de grafgiften) dan de andere tombes van Tell Ahmar uit die periode. Volgens Thureau-Dangin en Dunand was dit het graf van een persoon met een hoge status (Thureau-Dangin & Dunand 1936, p.97-110).

Tabel 17: Delen van dieren, Tell Ahmar. Diersoort

Graf kop

Deel van dier romp poten

Diersoort NG X

F42

Geit

Tabel 18: Delen van dieren, Tell Madhhur. Graf kop NG

Deel van dier romp poten

6F

NG X

Tell Madhhur (Bijlage A.23 & B.20) Graf 6F uit Tell Madhhur (Tabel 18) werd in de Vroeg Dynastisch III of vroege Akkadische periode gedateerd (Moon & Roaf 1984, p.135). Het graf werd enorm verstoord door putten en graven uit de Islamitische tijd en graafgangen van dieren. De grafkamer was ongeveer 2,60 meter lang en 1,30 meter breed. Resten van een menselijk skelet werden niet gevonden. Waarschijnlijk is dit te wijten aan de latere verstoringen. Wel werden er een hoop dierenbeenderen gevonden. Samen met twee schelpen werden deze beenderen als voedseloffers geïnterpreteerd. Verder werden in het graf nog 11 aardewerken vaten, een bronzen kommetje en een bronzen speerpunt gevonden (Roaf 1984, p.114-115). Tell Razuk (Bijlage A.24 & B.21) Tabel 19: Delen van dieren, Tell Razuk. Diersoort

Graf kop

NG

7

Deel van dier romp poten

NG X

Graf 7 uit Tell Razuk (Tabel 19) dateert uit de Ur III/Isin-Larsa periode. Ook dit graf werd in “The Round Building” gegraven. Het grote putgraf was

verstoord door putten die in de Islamitische periode op die plaats werden gegraven. In het graf werden zowel menselijke beenderen als beenderen van dieren aangetroffen. Ze werden niet in verband teruggevonden en daarom suggereren de opgravers dat dit het secundaire graf van de persoon is. De menselijke skeletresten werden volgens de opgravers waarschijnlijk ergens in staat van ontbinding aangetroffen met ook de dierlijke resten/ skeletten erbij. Alle beendermateriaal zou nadien in dit graf begraven zijn geweest om de persoon een degelijke begraving te geven. In het graf werd er ook een koperen dolk aangetroffen. Deze dolk bevond zich in de buurt van de menselijke schedel. Er werden ook aardewerk, een stukje bitumen en drie kralen teruggevonden (Gibson & Sanders & Mortensen 1981, p.80). Er wordt door de

59

opgravers niet vermeld van welke diersoort de beenderen afkomstig zijn, om hoeveel dieren het gaat en of het om resten van volledige skeletten gaat of niet. Tell Brak (Bijlage A.20 & B.17) In het westelijk deel van Tell Brak (Tabel

Tabel 20: Delen van dieren, Tell Brak. Diersoort

Graf

NG

Massagraf (Area MTW) Massagraf (Area EM) Massagraf (Area EME-3)

kop

Deel van dier romp poten

NG X X X

20) (Area MTW) werd een depot van menselijk botmateriaal samen met dierlijk botmateriaal, aardewerk, zegelimpressies en

allerlei andere objecten gevonden. Dit massagraf was 3 meter breed en 15 meter lang. Onder een laag met enkele ondiepe putten met daarin aardewerk en dierenbeenderen bevond zich de laag met de menselijke resten die waren vermengd met dierlijk botmateriaal. Een gedeelte van de menselijke resten werden nog deels in verband teruggevonden, maar er bevonden zich ook afzonderlijke menselijke beenderen in deze laag. De beenderen van de dieren werden helemaal niet in verband teruggevonden, het zijn allemaal aparte grote stukken van dieren. Deze laag met menselijk en dierlijk botmateriaal bevond zich op een laag met scherven aardewerk die op zijn beurt op een grijze laag was aangelegd. Daaronder bevond zich de moederbodem (McMahon 2007, p.3-4, Internet). Ten noorden en oosten van Area MTW bevond zich Area EM. Ook hier werd een massagraf aangetroffen. In dit depot werden echter hoofdzakelijk uit verband gerukte en zelfs versplinterde beenderresten van mensen aangetroffen. Ook hier werden deze resten van maar liefst 50 individuen - allen jonge volwassen personen - vergezeld van aardewerk, zegels en dierlijk botmateriaal. McMahon meent dat de menselijke beenderen uit deze context eerst werden verplaatst van hun originele plaats van dood, nadien werden gesorteerd en sommige bewerkt. Dit zou dus een tertiaire context zijn (McMahon 2007, p.4, internet en McMahon 2008, p.2-3, Internet). Een derde massagraf werd ontdekt in Area EME-3.104 In dit graf werden vooral uit verband gerukte menselijke beenderen gevonden. Er werd ook een groep van 12 schedels aangetroffen. Tussen de menselijke resten werden ook resten van dieren aangetroffen. Dit graf wordt tussen de graven uit Area MTW/EM en Area EME gedateerd (McMahon 2008, p.3, Internet).

104

In het verslag van 2007 wordt dit nog Area EMS genoemd (McMahon 2007, p.5, Internet).

60

Tell Karrana 3 (Bijlage A.22 & B.19) In 1 graf uit de late Uruk periode (graf 1) werden

Tabel 21: Delen van dieren, Tell Karrana. Diersoort

dierlijke resten aangetroffen (Tabel 21). Er wordt

Graf

Deel van dier romp poten

kop 1

NG

NG X

in het opgravingsverslag echter niet verduidelijkt van welk dier de drie beenderen afkomstig zijn (Stein 1993, p.205). Tepe Gawra (Bijlage A.26 & B.22) Te Tepe Gawra (Tabel 22) werd in 1 van de 120 graven uit de late Ubaid een tand van een

Tabel 22: Delen van dieren, Tepe Gawra. Diersoort

Graf kop

NG

dier aangetroffen. In het graf werden nog meer

031 Locus 7-68

Deel van dier romp poten

NG X

X

grafgiften meegegeven zoals aardewerk, een stenen kom, een stenen palet en twee platte stenen. Aangezien meestal geen grafgiften werden meegegeven, kan dit graf als een rijk graf worden beschouwd (Hole 1989, p.161). In slechts één van de 301 graven die door Rothman en Peasnall gecatalogeerd werden, werden dierlijke beenderen aangetroffen.105 Dit aantal kan natuurlijk ook het gevolg zijn van onoplettendheid tijdens de opgravingen of bij het registreren van de objecten. Ook werd blijkbaar maar een gedeelte van de vondsten uit het graf gehouden en werd de rest weggesmeten. Onder andere dierenbeenderen werden meestal niet bijgehouden (Rothman & Peasnall 2002, p.179). Tuttul (Bijlage A.27 & B.23) Tabel 23: Delen van dieren, Tuttul. Diersoort Geit NG

Graf GB33 17/34:1 27/46:8 28/46:2 29/48:2 24/49:4a 24/49:6 24/49:8 25/48:5 GB2 GB3 GB4 GB5 GB6 U:8 U:12 U:13

kop X

Deel van dier romp poten

In 21 van de 130 graven (16,2%) werden NG X X X X X

X

X

X X X X X X X X X X

dierlijke resten aangetroffen (Tabel 23). Meestal kunnen

deze

beschouwd

worden

als

voedselbijgaven. De dierlijke resten werden in de meeste gevallen niet geïdentificeerd.106

105

Graf nr. 031. Het onderzoek van de dierlijke resten te Tuttul zal worden gepubliceerd in het 9ste deel van de reeks over Tuttul / Tal Bi’a: “Anthropologische, Zoologische und botanische Untersuchungen” (Strommenger & Kohlmeyer, 1998, p.5).

106

61

U:25 U:32 U:50 U:58

X X X X

Ur (Bijlage A.28 & B.24) Tabel 24: Delen van dieren, Ur. Diersoort Paardachtige Schaap

Schaap/geit Varken

Rund

Vis Vogel

Gazelle

NG

Graf 709 LG39 31 203 317 333 643 1183 1236 1524 1556 1631 1702 1524 1400 88 144 412 PFG/M G21 7 35 188 962 1050 1847 55 468 PFG/Q 861 1178 1850 181 1050 1850 6 144 181 202 203 278 343 379 382 643 709 715 779 780 1050 1133 1631 1648 1847

kop X

Deel van dier romp poten

In de graven van Ur (Tabel 24) werden vooral NG

X

Het waren meestal delen van de kop. Veelal

X X X X X X X X X X X X X X X X

beenderen van schaap en rund aangetroffen. werden hoopjes gebroken dierlijke beenderen teruggevonden. Waarschijnlijk was het merg

X

eruit gehaald. Er werden ook verbrande beenderen aangetroffen.

X

X X X

X X X X X X X X X X X X X X X X X

X

X X X X X X X X X X X X X X X X

62

Uruk (Bijlage A.29 & B.25) De dierlijke resten te Uruk (Tabel 25) konden

Tabel 25: Delen van dieren, Uruk. Diersoort

Graf

Paardachtige

70 72 76 177 50 53 60 70 73 84 176 177 419 70 176 50 53 60 61 67 68 72 73 76 176 177 9 50 53 67 70 72 73 53 60 70 72 73 76 176 177 59 66 68 84 177 384 15 34 61 156 50 34 177 22 23 50 59 316 348 353

kop

Schaap

Geit Schaap/geit

Varken

Rund

Vis

Vogel

Gazelle Schildpad Hond … (Kameel) NG

Deel van dier romp poten

NG X X X X

X X X X X X X X X

X

X X X X X X X X X

X X X

X

X

varkens, schapen, geiten, runderen, vogels, vissen, paardachtigen, een lam, een gazelle, een kameel en een hond. De meerderheid wordt afkomstig van dit dier komen voor in 9 graven, waaronder het volledige schaapskelet. In 9 andere graven weet men niet zeker of de beenderen afkomstig zijn van een geit of een schaap, maar het is dus mogelijk dat resten van schapen in bijna de helft van de graven met daarin resten van dieren voorkomen. Vervolgens lijkt rund het populairste dier dat werd

X X X X X X X X X X X X X

men wel kon identificeren zijn afkomstig van

gevormd door resten van schapen. Beenderen X

X X

soms niet worden geïdentificeerd . Degene die

X X

meegegeven in de graven. In 7 graven werden immers resten van rund ontdekt. Visresten werden in 6 graven aangetroffen. Beenderen van varken

en

respectievelijk Vogelbeenderen

X X X X X X X X X

paardachtigen 5

en en

4

werden

graven

beenderen

in

gevonden. die

zeker

afkomstig zijn van een geit werden elk in 3 graven opgemerkt. De hoorn van een gazelle, enkele kamelenbeenderen en de schedel van een hond werden elk in 1 graf aangetroffen.

X X X X X X X X X X X

63

Wreide (Bijlage A.30 & B.26) In één graf, W054 uit Wreide (Tabel 26) werden dierenresten

teruggevonden.

Er

werd

niet

Tabel 26: Delen van dieren, Wreide. Diersoort

Graf

NG

W054

Delen van dieren, Wreide kop romp poten NG X

verduidelijkt om welke diersoort en om welke delen van het dier het ging.

3.2.2. Context 2: apart begraven dieren De casussen waarin dieren en dierlijke resten apart werden begraven, zonder associatie met menselijke resten, worden in dit onderdeel gepresenteerd. In 8 van de 30 sites werden dergelijke contexten aangetroffen. Eerst werd nagegaan welke diersoorten door de Mesopotamiër apart werden begraven. Er werd vervolgens een strikt onderscheid gemaakt tussen volledige apart begraven dieren en delen van dieren die apart werden begraven. Deze worden vervolgens apart behandeld. Per site worden de casussen uitgebreid voorgesteld met aandacht voor de rechtstreekse en de onrechtstreekse context. 3.2.2.1. Diersoorten en toestand van de dieren in Context 2 Tabel 27 geeft een overzicht van de diersoorten die door de Mesopotamiër apart werden begraven. In deze tabel wordt dezelfde onderverdeling als in tabel 3 gehanteerd: de aanwezige diersoorten worden in verschillende kolommen (ingedeeld in “Paardachtige”, “Schaap”, “Geit”, “Schaap/geit”, “Varken”, “Rund”, “Vis”, “Vogel”, “Gazelle”, “Schildpad”, “Hond”, “…” voor de weinig voorkomende soorten en “NG” voor de niet geïdentificeerde resten) per site voorgesteld. Ook hier wordt telkens vermeld in hoeveel contexten op desbetreffende site sporen van een bepaalde diersoort werden aangetroffen. Ook de percentages107 en de contextnummers - die hierdoor in Bijlage B kunnen worden opgezocht, indien gewenst werden hierbij geplaatst. Tabel 27 toont aan dat in 4 van de 8 sites (Abu Salabikh, Isin, Tell al-Rimah en Tell ed-Der) slechts één bepaalde diersoort apart werd begraven. In Nimrud, Tell Brak, Tuttul en Uruk is dit niet het geval. Vooral te Uruk werden enorm veel verschillende diersoorten aangetroffen. De meeste contexten uit Uruk zijn echter “speciale gevallen” (zie infra).

107

Percentage = aantal graven met bepaalde diersoort / totaal aantal dierengraven per site.

64

In Tabel 28 wordt een onderscheid gemaakt tussen contexten waarin volledige dieren werden aangetroffen en contexten waarin enkel delen van dieren werden aangetroffen. Er wordt hierbij niet uitgesloten dat stukken van dieren ook samen met volledige dieren werden begraven (zoals dat het geval is te Tell Brak – zie infra), maar dit wordt enkel vermeld bij de bespreking van de contexten met daarin volledige dieren.

65

Tabel 17: Diersoorten in Context 2 Site Abu Salabikh

Totaal aantal “dierengraven” 1

Paardachtige 1 (=100%)

Schaap

Geit

Schaap/geit

Varken

Mogelijk aanwezige diersoorten Rund Vis Vogel

Gazelle

Schildpad

Hond

…

NG

(Nr. Graf in “Ash Pit”) Isin

34

34 (=100%) (Hondengraven 1 t.e.m.34)

Nimrud

2+

Aanwezig

2 (=100%) (Zonder nummers)

Tell alRimah

1

1 (=100%) (zonder nummer)

Tell Brak

7

Tell edDer

1

Tuttul

6

6 (=85,7%)

1 (=14,3%)

1 (=14,3%)

1 (=14,3%)

1 (=14,3%)

1 (=14,3%)

(“Ezel nrs. 1,2,3,4,5,6”)

(bij “ezel nr.6”)

(bij “ezel nr.6”)

(bij “ezel nr.6”)

(bij “ezel nr.6”) 1 (=100%)

(geen nr.)

Locus 6

Uruk

14109

1 (=7,1%)

1 (=16,7%)108

3 (=50%)

1 (=16,7%)

1 (=16,7%)

(Nr. 32/34:1)

(Nrs. 27/47:4, 27/47:5, 28/47:2) 3 (=21,4%)

(Nr. 29/48:3)

(Nr. 27/46:2)

11 (=78,6%)

10 (=71,4%)

6 (=42,9%)

6 (=42,9%)

5 (=35,7%)

7 (=50%)

1 (=7,1%)

1 (=7,1%)

2 (=14,3%)

11 (=78,6%)

3 (=21,4%)

108

In Tuttul werden nog in twee andere contexten begraven lammetjes teruggevonden (27/33:1 en 27/33:2), deze contexten konden echter niet worden gedateerd. In 3 van de 14 contexten (25, 33, 35) werden ook menselijke resten aangetroffen. Aangezien de contexten echter niet werden beschouwd als graven van mensen, en de dierlijke resten dus niet intentioneel bij de menselijke resten werden geplaatst, worden zij hier bijgerekend. 109

66

(Nr. Warka XXV1966/67)

(Nr.: geen nummer, 25, 26 , 28, 29, 30, 33, 34, 35, 36, 38)

(Nr. 25, 26, 28)

(Nr. 25, 28, 29, 30, 32, 33, 34, 35, 36, 38)

(Nr. 25, 26, 28, 30, 33, 36)

(Nr. 25, 26, 33, 34, 36, 38)

(Nr. 23, 29, 34, 36, 38)

(Nr. 26, 28, 29, 30, 32, 36, 38)

(Nr. 34)

(Nr. 25)

(Nr. 25, 34)

Katachtige (Nr.26)

(Nr. 25, 36, 38)

Rat (Nr.29, 30, 34, 38) Muis (Nr. 29, 34) Vleermuis (Nr. 29, 34) Kikker (Nr. 29, 34)

Tabel 18: Toestand van de dieren in Context 2

Site Abu Salabikh Isin Nimrud Tell al Rimah Tell Brak Tell ed der Tuttul Uruk

Totaal aantal dierengraven 1 34 2 1 7 1 6 14

Toestand van het dier Volledig 1 34 2 7 1 4 1

Deel Aanwezig 1 2 13

67

3.2.2.2.Volledige dierenbegravingen: Presentatie In dit hoofdstuk worden de contexten waarin dieren apart en volledig werden begraven gepresenteerd. Abu Salabikh (Bijlage A.1 & B.1) ♦ In de “Ash Tip”, een stortplaats van assen uit het Vroeg Dynastische III, werd het skelet van een vrouwelijke ezel (Equus asinus) van 8 tot 10 jaar oud aangetroffen (Fig.18).110 Het dier bleek er - net zoals de menselijke skeletten die in deze stortplaats werden aangetroffen111- zomaar te zijn gedumpt. De beenderen, die zwart zagen doordat hete assen over het dier waren gestort (waarschijnlijk toen het vlees al aan het ontbinden was), lagen in anatomisch verband en waren -behalve de kop, die leek verpletterd te zijn geweest- in goede staat. Na analyse van het botmateriaal bleek dat het dier in een gezonde staat verkeerde. De ezel stierf dus mogelijk door de verwonding aan de kop. Er werden ook nog sporen gevonden van de huid en zelfs de haren van het dier, wat er op wijst dat deze niet werd ontdaan van zijn huid (althans niet volledig) (Postgate & Moorey 1976, p.156 en Green 1993, p.10-11). Misschien was dit gewoon een manier om van een dode ezel af te geraken en kan dit dus beschouwd worden als het verwerken van afval, maar volgens Green kan het ook gaan om een speciale manier van begraven. Een tempelcomplex in de buurt doet vermoeden dat de stortplaats - en bijgevolg de resten van deze ezel - misschien wel tot de tempel behoorden. Dit gegeven doet Green speculeren over de reden waarom dit specifieke dier dan hier werd ‘begraven’. Misschien had het in dienst van de tempel gewerkt? Uit analyse van de slijtagesporen op de tanden door J. Clutton-Brock bleek alvast dat het dier mogelijk ooit een bit droeg, wat er op wijst dat het hier waarschijnlijk om een getemd dier gaat (Green 1993, p.10-11). Isin (Bijlage A.8 & B.6) ♦ In Isin werd een graf van een hond (nr. 118) uit de 7de eeuw v.Chr. Het volledige skelet bleek van een mannelijk dier te zijn. De beenderen werden in vervallen toestand gevonden (Boessneck 1977a, p.108). 110

Het dier werd door J. Clutton-Brock en R. Burleigh eerst geïdentificeerd als een onager (Clutton-Brock & Burleigh 1978, p.92). Nadien bleken de afmetingen van de botten meer overeen te komen met die van een ezel (Zarins 1986, p. 171). Maar ook deze identificatie is twijfelachtig. Het meten van de beenderen kan tot nu toe toch geen uitsluitsel geven of dit dier een ezel of een hybride (ezel x hemionus) is (Clutton-Brock 1986, p.209). 111 Er werden verschillende graven of mogelijke graven in deze stortplaats ontdekt. In totaal 19 grafnummers werden aan deze contexten toegekend (Green 1993, p.11).

68

♦ Isin staat echter bekend om de uitzonderlijke vondst van 33 hondengraven in de buurt van de tempel van Gula/Ninisina, de godin van de genezing. De graven (met nummers 1 tot en met 33)112 werden over en in de nabijheid van een weg die naar haar tempel leidde aangetroffen. Ze werden gedateerd rond 1050 v.Chr., de periode waarin Adad-apla-iddina deze weg aanlegde. Uit het onderzoek van het skeletmateriaal door J. Boessneck bleek dat het skeletten waren van 1 doodgeboren hondje (3a), 15 welpen (3, 5, 9, 12, 13, 14, 15, 20, 22 (Fig.19), 23, 24, 26, 27, 28, 29) 8 honden die ongeveer één tot anderhalf jaar oud waren (1, 4, 7, 17, 19, 30 (Fig.20), 32, 33) en 9 volwassen honden (2 (Fig.21), 8, 10, 11, 16, 18, 21, 25, 31). Bij enkele dieren ontbraken tanden en bij sommige werden sporen van zware breuken (meestal aan de poten) aangetroffen. De breuken waren niet de doodsoorzaak van de honden, maar waren ook niet meer genezen vooraleer de honden stierven. Boessneck suggereert dat de honden aan de hondenziekte zijn gestorven (Boessneck 1977a, p.101-102). De tempel van Gula/Ninisina werd door Enlilbani gebouwd. Hij was de tiende koning van de Eerste dynastie van Isin. Op een nagel uit klei werd een tekst gevonden over de stichting van een tempel voor Ninisina (de tempel voor de honden of é ur-gi-ra) door deze koning. De tekst werd vertaald door A. Shaffer. Uit de tekst is op te maken dat er een hondencultus bestond in relatie met deze godin: “For Ninisina, his lady: Enlilbani-the sheperd who makes all things abundant in Nippur, the farmer who brings fine grain to Ur, who keeps sacred the rites of Eridu, the beloved en of Uruk, the mighty king, the king of Isin, the king of Sumer and Akkad, the spouse of Innana, chosen in (her) heart-has built the Temple of the Dog for her.” (Shaffer 1974, p.253). Op een tweede nagel werd een gelijkaardige tekst gevonden die werd vertaald door A. Livingstone. Livingstone vertaald é ur-gi-ra hier als huis of tempel van de honden. Ook hij denkt hierbij aan een hondencultus die in verband stond met Ninisina, die vaak met Gula wordt geïdentificeerd. Als bewijs hiervoor haalt Livingstone niet enkel de 33 hondenbegravingen aan. In de tempel werden ook terracotta en bronzen figurines van honden

112

Nummer 6 bestaat niet. Onder nummer 3 werden twee hondenbegravingen geteld (3 en 3a).

69

en van mensen met honden gevonden. Deze vondsten doen suggereren dat de tempel meer was dan een soort kennel. Er was hier een echte cultus rond de hond. Ook in enkele Assyrische teksten komt de speciale betekenis van dit dier tot uiting. Zo wordt een voorbijlopende hond als boodschapper van Gula beschouwd (Livingstone 1988, p.58-59). Nimrud (Bijlage A.13 & B.11) In het Noord-West Paleis van Assurnasirpal te Nimrud113 werden twee depots aangetroffen met daarin telkens een volledig skelet van een dier. ♦ Eén van deze depots (Fig. 22) bevond zich in Passage P, die de private woonvertrekken (het Bitanu / de Harem) van de meer publieke ruimten scheidde. Het skelet is waarschijnlijk dat van een gazelle. Het dier werd er aangetroffen onder de bovenste vloer van de gang. Deze vloer werd waarschijnlijk ten tijde van Sargon II (721-705 v.Chr.) of Esarhaddon (680-669 v.Chr.) vervangen (Oates & Oates 2001, p.61-62 en 287). R. Ellis beschouwt dit als een funderingsdepot (Ellis 1968, p.44). ♦ Ook in kamer HH van het Paleis werd een depot met daarin een skelet van (waarschijnlijk) een gazelle opgegraven (Fig. 23). Het is niet duidelijk of het depot zich onder 1 of 2 vloeren bevond, maar volgens Oates & Oates is het mogelijk dat dit depot ongeveer gelijktijdig te situeren is met het andere depot van een gazelle (Oates & Oates 2001, p.62-63).

Tell Brak (Bijlage A.20 & B.17) In de opgravingsseizoenen van 1987 en 1991 werden in de hof van een groot publiek gebouw uit de Akkadische periode in zone “Area FS” te Tell Brak skeletten van een hond en zes paardachtigen aangetroffen (Clutton-Brock e.a. 2001, p.327). In het opgravingsseizoen van 1987 werd de hond en één van de paardachtigen (nr. 6) opgegraven. De andere dieren werden in 1991 ontdekt. ♦ Het skelet van de hond (Canis familiaris) bleek het skelet van een volwassen windhond van het mannelijke geslacht te zijn. Het dier werd er duidelijk intentioneel begraven. Hij lag op zijn linkerzijde met de poten gestrekt (Clutton-Brock 1989, p.217-220).

113

Er werd ook een graf met daarin de skeletten van twee paardachtigen teruggevonden in het “1950 building”. De precieze datering hiervan is echter niet bekend (Oates & Oates 2001, p.135).

70

♦ In de buurt van de hond werd ook een volledige skelet van een ezel (Equus asinus) (ezel nr.6 genaamd) samen met enkele beenderen van varken, rund, schaap of geit en een kraanvogel (Anthropoides virgo) gevonden. Ook dit dier lag op de linkerzijde. Het was een vrouwelijk dier van ongeveer 10 jaar oud en het was in goede conditie. Er werden geen sporen op de tanden gevonden die doen vermoeden dat de ezel ooit teugels droeg. Het werd waarschijnlijk dan ook nooit beteugeld. Daarom denken de opgravers dat dit een gewaardeerd dier moet geweest zijn. De beenderen waren enorm goed bewaard en er was zelfs nog een afdruk van de zachte delen van de ezel in de grond achtergebleven. Het dier werd dus zeer snel bedekt. De ezel bleek ook met een oranje/groen-achtig materiaal bestrooid geweest te zijn. De opgravers dachten eerst dat een catastrofe tot de begraving van deze dieren had geleid en ook aan enkele mensen het leven had gekost.114 De dieren werden echter enorm zorgvuldig begraven. Daarom wordt gesuggereerd dat het ging om een rituele begraving bij de nivellering en opvulling van het gebouw toen er in de late Akkadische periode een nieuw werd opgetrokken. Het is echter uit het onderzoek van de skeletten niet gebleken hoe de dieren aan hun einde zijn gekomen (Clutton-Brock 1989, p.217-220). ♦ Ezel nr.1 bleek ook een volwassen vrouwelijk dier te zijn. Het dier was waarschijnlijk ouder dan 20 jaar en het skelet vertoonde geen sporen van hard labeur tijdens het leven (Clutton-Brock & Davies 1993, p.210-214 en Clutton-Brock e.a. 2001, p.334-338). ♦ Ezel nr.2 was een vrouwelijk dier van 3 tot 5 jaar oud. Het was de jongste van de zes (Clutton-Brock & Davies 1993, p.210-214 en Clutton-Brock e.a. 2001, p.334-338). ♦ Ezel nr.3 was het grootste dier. Het was een mannelijke ezel van ongeveer 5 jaar oud. Op de tanden van dit dier werden wel sporen gevonden die erop wijzen dat het dier vaak op een bit beet. Ezels nr. 1, 2 en 3 werden samen in “Room 10” van het gebouw aangetroffen. Ezel nr. 1 en ezel nr. 2 lagen naast elkaar. Ezel nr. 3 lag achter hen, in de omgekeerde richting (Clutton-Brock & Davies 1993, p.210-214 en Clutton-Brock e.a. 2001, p.334-338). ♦ Ezel nr.4 was een mannelijke ezel van waarschijnlijk meer dan 20 jaar oud. Het was het enige dier dat op de rechterzijde lag en het werd zorgvuldig in de deuropening van “Room 2” begraven. Ook dit dier moet vaak een bit hebben gedragen, aangezien er sporen op de tanden van werden teruggevonden (Clutton-Brock & Davies 1993, p.210-214 en CluttonBrock e.a. 2001, p.334-338). 114

In de vulling onder het gebouw uit de late Akkadische periode werden ook enkele skeletten van mensen ontdekt ten westen van de dierenskeletten (Clutton-Brock 1989, p.220).

71

♦ Ook ezel nr.5 was een oud dier. De tanden van de vrouwelijke ezel waren versleten en het skelet vertoonde sporen van artritis, wat erop wijst dat het dier vaak bereden werd. De ezel werd aangetroffen bovenop een puinlaag in de hof van het gebouw. De meeste dieren werden volgens Clutton-Brock wel bereden of gebruikt als lastdier, maar het waren goed verzorgde dieren (Clutton-Brock & Davies 1993, p.210-214 en Clutton-Brock e.a. 2001, p.334-338). In 1992 werd op die plaats een kleine tempel, samen met enkele fragmenten van nog een ander ezelskelet gevonden. Het vermoeden dat de begraving van de hond en de ezels een rituele begraving was, werd hierdoor versterkt (Clutton-Brock & Davies 1993, p.209). In de hof werd ook een bulla gevonden met daarop een inscriptie. Deze inscriptie werd eerst gelezen als “Sakkan”, maar deze interpretatie van de inscriptie wordt door sommige onderzoekers in vraag gesteld. Het kan ook zijn dat de inscriptie moet geïnterpreteerd worden als “ezel”. Maar aangezien de god Sakkan de god van de steppedieren was, meerbepaald van schapen, gazelles en ook ezels is het toch waarschijnlijk dat de tempel gewijd was aan deze god (Oates & Oates 1993, p.164). In de ante-cella bevonden zich hoorns van gazelle. De hond en de ezels werden allen op hetzelfde moment geofferd - rond 2200 v.Chr. - en werden waarschijnlijk in situ gedood en geofferd ter ere van de god; al kan aan de hand van het skeletmateriaal niet meer worden achterhaald op welke manier de dieren om het leven gekomen zijn. De god had een speciale band met onder andere gazelles en ezels; daarom werden deze dieren waarschijnlijk aan hem geofferd. Resten van schaap werden niet gevonden; dit is logisch aangezien schapen niet mochten worden geofferd aan Sakkan (Clutton-Brock & Davies 1993, p.209-210). Tell ed-Der (Bijlage A.21 & B.18) ♦ In de fundering van een huis uit fase Ii, locus 6 (ca. 1880-1825 v.Chr.) werd een put aangetroffen met daarin dierlijke resten. In de put werd een vloertje met 6 hergebruikte bakstenen aangelegd. Één van die stenen was geperforeerd in het midden, wat er volgens H. Gasche op wees dat de steen eerder gebruikt werd bij drainage van vloeistoffen. Op deze stenen werd een nog in anatomische verband liggend skelet van een dier, meerbepaald een vogel, aangetroffen. De beenderen bevonden zich niet in een goede staat. Ze werden immers verpletterd door redelijk grote scherven van een hergebruikte pot, die over het dier waren gelegd. Het skelet werd door S. Bökönyi geïdentificeerd als het skelet van een gans. Circa 40 cm boven de bakstenen werden 4 aardewerken kommen 72

aangetroffen en op de plaats van de maag van het dier werd een hoopje zand aangetroffen. Deze gegevens en ook het feit dat de beenderen in anatomisch verband werden teruggevonden, wijzen erop dat het dier in zijn volledigheid in de put werd gedeponeerd (Gasche 1978, p.74). Volgens de opgraver H. Gasche was dit een offer, dat er in de fundering bij de constructie van het huis was neergelegd (Gasche 1978, p.74). Volgens Piesl-Trenkwalder is de gans niet zozeer als een bouwoffer - een gift ter ere van de stichting - te beschouwen, maar hoort deze begraving thuis in een magisch ritueel dat werd uitgevoerd bij het begin van de bouw van een huis om het tegen het kwade te behoeden. Gewone funderingsdepots (bouwoffers), met daarin vaak objecten zoals stichtingsnagels of –figurines, worden trouwens volgens Piesl-Trenkwalder enkel bij tempels en paleizen gevonden en niet bij private huizen.115 Dat hier bij de bouw van dit private huis een zogenaamd stichtingsdepot werd aangelegd, is bijgevolg dus vrij onwaarschijnlijk. Daarom zou de begraving van de gans eerder in een magisch-religieuze context moeten geplaatst worden. Het zou een offer zijn om het negatieve af te wenden (Piesl-Trenkwalder 1978, p.133-134). Tuttul (Bijlage A.27 & B.23) ♦ In de fundering van hof E in het Oud-Babylonische Paleis A op heuvel E werden 3 volledige geitjes begraven (Fig.24). De skeletten van de geitjes bevonden zich in de zuidoostelijke hoek van de hof, dicht bij elkaar, en lijken een ensemble te vormen. Tussen de geitjes werd een haard gevonden. De drie geitjes werden waarschijnlijk gelijktijdig onder de lemen vloer gedeponeerd. Het is mogelijk dat de drie depots één enkel offer representeren. De geitjes werden door de opgravers beschouwd als funderingsoffers, die bij de aanleg van de vloer werden gedeponeerd. Bij de dieren werden verschillende objecten aangetroffen. In depot 27/47:4 werd een kleine pot naast de dierlijke resten aangetroffen. De put werd met de nog vochtige leem van de vloer opgevuld. Dit gebeurde ook bij depots 27/47:5 en 28/47:2. Ook bij deze skeletten van geitjes werd telkens een kleine pot aangetroffen. Ook in de zuidoostelijke hoek van kamer H in Paleis A werd een skelet van een geitje onder de vloer aangetroffen (27/46:2). Ook bij dit dier werd een

115

Volgens Piesl-Trenkwalder worden enkel objecten zoals deze stichtingsnagels of –figurines als bouwoffer gebruikt. Deze objecten worden trouwens enkel en alleen in Tempels of paleizen aangetroffen. Een skelet van een gans is geen typisch bouwoffer en kan ook niet als ‘bouwoffer’ beschouwd worden aangezien het in een privaat huis werd aangelegd volgens Piesl-Trenkwalder (Piesl-Trenkwalder 1978, p.133-134).

73

kleine pot bijgegeven en werd de put met natte leem opgevuld (Strommenger & Kohlmeyer 1998, p.119-120). ♦ Er werd ook een skelet van een half jaar oud lammetje aangetroffen onder de vloer van een huis uit de Late Bronstijd op heuvel B. Het skelet (32/34:1) bevond zich ongeveer 25 cm ten westen van de noordzijde van een deuropening. Voor het er was gedeponeerd, was het lammetje in stukken gesneden. Op de schedel van het dier werd een loden plaatje aangetroffen. Het plaatje bevond zich in een fragmentarische toestand en was twee maal doorboord. Naast het skelet lagen twee ringen en een pot. De put waarin het dier was gelegd, was opgevuld geweest met assen en afgedekt met een zegel (Strommenger et al. 1987, p.34 en Strommenger & Kohlmeyer 1998, p.119). Omdat naast een skelet van een dier ook objecten waren gedeponeerd, gaat het hier volgens E. Strommenger et al. (1987) duidelijk om een funderingsoffer, een offer dat bij de oprichting van het gebouw onder de vloer werd geplaatst (Strommenger et al. 1987, p.35).116 Uruk (Bijlage A.29 & B.25) ♦ Te Uruk werd een volledig skelet van een schaap (Fig.25) aangetroffen tussen twee NeoBabylonische graven van mensen.117 Het dier lag evenwel niet in direct verband met één van de graven en dus een mens, maar wordt erbij vermeld (Boehmer & Salje & Pedde 1995, p.61 en 65). Het is dus mogelijk dat de begraving van het schaap ook in deze periode te situeren is.

116

Dezelfde praktijken werden in een veel jongere fase in het midden van het woongebied op heuvel B aangetroffen. Uit de 4de - 5de eeuw n.Chr. werden 2 deponeringen van lammetjes teruggevonden. Eén van de lammetjes (27/33:1) werd in een put met assen samen met twee stukken aardewerk – een kleine pot en een kleine schaal - aangetroffen. Het andere lammetje (27/33:2) bevond zich in een andere put. Bij dit dier werd 1 kleine pot gedeponeerd (Arns et al. 1984, p.49 en Strommenger et al. 1987, p.35 en Strommenger & Kohlmeyer 1998, p.119). 117 Ten noordoosten van de graven 189 en 215 (Boehmer & Salje & Pedde 1995, p.61 en 65).

74

3.2.2.3. Begraving van delen van dieren: beschrijving In dit onderdeel worden de contexten waarin delen van dieren apart werden begraven, gepresenteerd. Nimrud (Bijlage A.13 & B.11) ♦ Bij de opgraving van wat volgens Mallowan “op elkaar volgende vloeren”118 waren in kamer HH van het Noord-West Paleis van Assurnasirpal, werden vaak miniatuur potjes gevonden. Bij dit aardewerk werden beenderen van schapen aangetroffen. Volgens Mallowan maakte het deponeren van aardewerk en schapenbeenderen deel uit van het ritueel wanneer er een nieuwe vloer werd gelegd, een ritueel waarbij libatie van wijn en het offeren van vlees werden uitgevoerd (Mallowan 1966, p.116 en Oates & Oates 2001, p.62). Tell al Rimah (Bijlage A.18 & B.15) ♦ In kamer 2 van de grote tempel te Tell al Rimah werd een depot met dierenbeenderen gevonden. De dierenbeenderen bevonden zich tussen stenen in de muur, aan de noordzijde van een pad dat kamers 1 en 2 van mekaar scheidde. Het depot bevond zich op het niveau van de fundering. Oates beschrijft de dierenbeenderen als beenderen van een klein dier, maar het is ook voor hem niet duidelijk om welk dier het gaat. Dit depot werd er waarschijnlijk als funderingsoffer geplaatst bij de heropbouw van de tempel in de Midden-Assyrische periode, rond 1300 v.Chr. (Oates 1968, p.116). Tuttul (Bijlage A.27 & B.23) ♦ In een deuropening in kamer AA, aan de noordelijke zijde van het Oud-Babylonische Paleis A, werd een schedel van een rund aangetroffen (29/48:3) (Fig.26). De schedel werd er tussen twee stenen gedeponeerd en wordt door de opgravers als een funderingsoffer beschouwd (Strommenger & Kohlmeyer 1998, p.120).

118

Waarschijnlijk te dateren in de tijd van Sargon II (721-705 v.Chr.) of Esarhaddon (680-669 v.Chr.) (Oates & Oates 2001, p.62-63).

75

♦ Nog in Paleis A werd een Oud-Babylonisch Depot (27/46:2) met daarin niet geïdentificeerde dierenbeenderen en één stuk aardewerk aangetroffen (Fig.27) (Strommenger & Kohlmeyer 1998, p.120). Uruk (Bijlage A.29 & B.25) ♦ Aan de hoofdingang van tempel D te Uruk werd een ruimte met daarin enkele resten van een volwassen vrouwelijke ezel (Equus asinus) (Fig.28) aangetroffen.119 Dit depot, dat door Boessneck, Von den Driesch en Steger als bouwoffer werd geïdentificeerd, bevond zich onder de linkervleugelarm van de kruisvormige nis van de gereconstrueerde hoofdingang en dateert uit de Uruk periode, meerbepaald Uruk IV (ca. 3200 v.Chr.). Het rechtergedeelte van het bekken en het rechterbovenbeen van een ezelin werden er neergelegd en in de tempel ingebouwd. Deze resten zijn de enige beenderen van een ezel die te Uruk werden aangetroffen. Dit zou te wijten zijn aan het feit dat het vlees van de ezel nauwelijks werd gegeten. Enkel oude ezels werden sporadisch gedood. Hun vlees werd dan meestal aan de jachthonden gegeven. Een ezeloffer was toen zeer zeldzaam (Boessneck &Von den Driesch & Steger 1984, p. 153 en 166-167).120 ♦ In het Sinkasid-Paleis te Uruk werden veel dierlijke resten in scharnieren van deuren of in de nabijheid van deurdrempels aangetroffen. In totaal werden 12 dergelijke depots (23, 25, 26, 28-30, 32-36, 38) door Boessneck, Von den Driesch en Steger (1984) geanalyseerd. In 3 ervan (25, 33, 35) werden ook enkele menselijke resten aangetroffen. Kenmerkend voor deze depots is de grote verscheidenheid aan diersoorten die erin werden aangetroffen. Resten van schaap, schaap/geit, geit en rund komen er het meeste voor. Af en toe werden resten van dieren aangetroffen, die minder courant zijn in deze contexten. Er werden onder andere enkele resten van vleermuizen (29,34), kikker (29,34) en schildpad (25) teruggevonden. Knaagdieren (rat en muis) zijn ook goed vertegenwoordigd. Dit bemoeilijkt de interpretatie van deze depots echter. E. Strommenger et al. (1987) verwijzen naar deze depots bij de bespreking van funderingsdepots ter vergelijking met de depots van de lammetjes te Tall Bi’a/ Tuttul (Strommenger et al. 1987, p.35). Het lijkt Boessneck, Von den Driesch en Steger echter 119

Door Boessneck, Von den Driesch en Steger wordt dit met de Duitse term ‘Baukapsel’ aangeduid (Boessneck & Von den Driesch & Steger 1984, p.166). 120 Boessneck& Von den Driesch en Steger citeren uit Deimel (1931, p.97) een fragment met betrekking tot het feit dat enkel oude ezels van tijd tot tijd werden gedood, dat hun vlees dan aan de jachthonden werd gegeven en dat ezeloffers zeldzaam zijn (Boessneck& Von den Driesch & Steger 1984, p.167).

76

ook mogelijk dat deze depots eerder getuigen van levende wezens, die de muren van het paleis bewoonden als deze al in ruïne was gevallen. Vooral de resten van de knaagdieren doen dit vermoeden. Twee depots met dierlijke resten (26 en 38) bevonden zich respectievelijk tussen leemtegels van een fundament en in de oostelijke hoek van kamer 3, tussen twee bakstenen op voethoogte aangetroffen (Boessneck, Von den Driesch & Steger 1984, p.156-186).

77

4. Geschreven bronnen In dit hoofdstuk wordt het geschreven bronmateriaal aan een onderzoek onderworpen. Het doel van dit hoofdstuk is na te gaan of het begraven van dierlijke resten en het begraven van dieren in deze bronnen wordt vermeld; dit vooral om meer te weten te komen over de context waarin dit gebeurde. Teksten kunnen immers meer informatie verschaffen over de reden waarom men resten en volledige dieren begroef, dan dat er kan worden afgeleid uit de opgravingen. Er wordt een overzicht van de relevante passages uit verschillende Akkadische en Sumerische teksten gegeven. De visie van de Mesopotamiërs op de dodenwereld, die uit de teksten kan achterhaald worden, is het logische vertrekpunt van deze uiteenzetting. 4.1. Dieren in de dodenwereld 4.1.1. De Mesopotamische visie op de dodenwereld De Mesopotamische visie op het hiernamaals werd door Bottéro, na een uitvoerige studie van funeraire cuneiforme teksten omschreven als een overgang naar een nieuw bestaan, een bestaan dat voor de Mesopotamiërs mysterieus en negatief was. Het leven na de dood was somber, triestig en vooral doods (Bottéro 1982, p.374). Dat men de dood als een droevige zaak en vooral een ongewenst fenomeen zag komt tot uiting in het Gilgamesh epos: “Seizing me, he led me down to the House of Darkness, the dwelling of Irkalla, to the House where those who enter do not come out, along the road of no return, to the House where those who dwell do without light, where dirt is their drink, their food is of clay, where, like a bird, they wear garments of feathers, and light cannot be seen, they dwell in the dark, and upon the door and bolt lies dust.” (Pollock 1999, p.196). Uit deze in het Engels vertaalde passage uit het Gilgamesh epos uit Pollock (1999) (naar Kovacs 1989), blijkt dat men het leven na de dood somber inzag. Men stelde zich voor dat de doden in een donker, onherbergzaam gebied leefden waar geen water of voedsel aanwezig

78

was. De doden waren - net als vogels - gehuld in veren121 en hadden enkel modder om te drinken en klei om te eten. 4.1.2. De funeraire rituelen Voor de Mesopotamiër ging het leven dus wel in één of andere vorm door na de dood. De uitgebreide funeraire rituelen van de Mesopotamiër, die door Katz (2003) werden beschreven, waartoe ook het meegeven van giften in het graf behoren, zijn de getuigen van de gedachte dat het leven doorgaat na de dood (Katz 2003, p.201). Het dodenrijk was afgescheiden van de wereld van de levenden en kon enkel bereikt worden door middel van het graf (Tsukimoto 1985, p.8 en Katz 2003, p.xvi). De doden kregen bij hun begraving allerlei objecten en ook eten en drinken mee.122 Deze dingen hadden ze immers nodig voor hun tocht naar de dodenwereld en hun verdere leven in die wereld; of tenminste om de tijd te overbruggen tot ze de regelmatige offers kregen. De geest van de doden maakte nog lang deel uit van de familie en moest dan ook verder worden verzorgd (Katz 2003, p.197 en Katz 2007, p.171). Het was heel belangrijk om de doden een funerair ritueel te geven en dit te blijven onderhouden; één van de belangrijkste taken van de levenden hieromtrent was de geesten van de dode familieleden op regelmatige tijdstippen te voorzien van voedsel en water (Pollock 1999, p.197 en Katz 2003, p.101). 123 Uit een studie van Sumerische teksten kon D. Katz opmaken dat de Sumerïers geen hel kenden zoals daar de dag van vandaag soms een beeld van is. De Sumeriërs dachten wel dat er kwade geesten in het hiernamaals aanwezig waren. Geesten konden immers kwaadaardig worden als de funeraire rituelen niet meer werden uitgevoerd en bijgevolg in de wereld van de levenden komen rondspoken en de mensen fysieke of psychologische pijn bezorgen (Katz 2003, p.xvi en Katz 2007, p.167). 4.1.3. Kispum Het Akkadische woord kispu of kispum of de Sumerische variant ki.sὶ.ga wordt meestal vertaald als “funerair offer”. Kispu(m) is bekend als een Babylonisch en een Assyrisch gebruik. Niet alleen de op regelmatige tijdstippen uitgevoerde offers aan het graf mogen hieronder worden verstaan.124 Volgens A. Tsukimoto worden ook de offers die men bij de

121

Een voorstelling van de doden met veren zoals vogels blijkt onder andere ook uit “Ishtars hellevaart” (Maul 1995, p.219). 122 In vele graven worden dan ook kommen en potten teruggevonden, die waarschijnlijk oorspronkelijk gevuld werden met vlees, vis, dadels, graan, yoghurt en bier (Scurlock 1995, p.1884). 123 Daar dienden bijvoorbeeld de libatiepijpen voor die te Ur in de graven werden aangetroffen (Katz 2003, p.101). 124 A. Tsukimoto duidt deze aan met de term “Totenpflege” (Tsukimoto 1980, p.129-135).

79

begrafenis in het graf meegeeft met dit woord aangeduid. 125 Deze offers - waaronder vooral voedsel (onder andere ook vlees) - waren bedoeld voor de dode zelf; maar ook - zoals blijkt uit de teksten - voor de geesten en de goden van de dodenwereld, opdat zij de dode zouden verwelkomen in hun wereld (Tsukimoto 1980, p.129-135 en Tsukimoto 1985, p.29 en Scurlock 1995, p.1884). De oudste teksten die het woord kispu(m) vermelden, dateren uit de Oud-Babylonische periode. In de teksten die door A. Tsukimoto (1985) werden onderzocht gaat het echter meestal om offers na de begraving. Er werden hierbij onder andere schapen, runderen en schildpadden126 vermeld (Ttsukimoto 1985, p.39-53). In teksten uit de NeoAssyrische periode betekent kispu(m) volgens A. Tsukimoto wel het offer dat aan de dode werd meegegeven in het graf (Tsukimoto 1985, p.107). De betekenis van grafgiften (Fig.29) - wat hun oorsprong is en waarvoor ze dienden - werd door Hrouda opgemerkt in een nabespreking van de graven van Assur en kon door A. Tsukimoto ook uit de teksten worden opgemaakt (Hrouda 1954, p.182-188 en Tsukimoto 1985, p.107). Vooral de geschenken die de dode meekreeg, waren volgens Tsukimoto een middel om zijn sociale status uit te drukken, zodat deze ook in de dood hetzelfde bleef (Tsukimoto 1985, p.229). Onder kispu(m) worden ook de speciale offers verstaan, die tijdens magisch-religieuze rituelen werden gebracht. Er bestonden specifieke rituelen waarbij een kispu(m)-offer werd gemaakt om een persoon te redden van datgene wat hem kwelde. Hierbij werd een dier gedood en begraven. Het dier werd hierbij als surrogaat van de persoon in kwestie beschouwd. Een kispu(m)-offer kon ook worden gemaakt bij een ritueel waarbij men geesten uitdreef, die waren opgestaan uit het hiernamaals en de levenden kwelden omdat de kispu(m)offers niet correct werden uitgevoerd. Er werden ook offers gebracht aan de goede geesten en aan de Anunnaki, de goden van de onderwereld, opdat zij de gekwelde persoon zouden beschermen (Tsukimoto 1985, p.125-200 en George 1987, p.538).

125

A. Tsukimoto duidt deze aan met de term “Totenbeigabe” (Tsukimoto 1980, p.129-135). Schildpadden worden in deze context ook vermeld in Scurlock (2002b). Voor de funeraire offers van de maand NE.IZI.GAR in het Oud-Babylonische Sippar waren onder andere schildpadden nodig. Scurlock omschrijft dit als eerder “exotische offers”. Het gaat hier dus ook om dierlijke offers die na de begraving werden gemaakt (Scurlock 2002b, p.402). 126

80

4.1.4. Dieren voor de doden 4.1.4.1. De dood van Urnamma In de tekst “De dood van Urnamma” wordt de begrafenis van Urnamma, de eerste koning van de Derde Dynastie van Ur, in detail beschreven. Er wordt onder andere aandacht besteed aan de manier waarop hij aankwam in de dodenwereld en de handelingen die hij er dan uitvoerde: “(…) The king was sitting on his [donkey], the donkey was buried with him, Ur[namma] was <sitting> on his donkey, . The … of the land was turned with him, the dignity of the land was changed. The road of the kur is a desolate path. With the king the chariot was covered, the road twists he cannot advance. With Urnamma the chariot was covered, the road twists he cannot advance. He gave gifts to the seven [gate]keepers of the kur. The famous king who had died, The dead išib, lumaḫ, and nindingir, who had been chosen by the oracle, Announced the coming of the king to the people, a tumult arose in the kur. the coming of Urnamma . The king slaughtered oxen, many a sheep. Urnamma seated them at a huge banquet. The food of the kur is bitter; the water of the kur is brackish. The faithful shepherd, his heart knew the rites of the kur. The king sacrificed the offerings of the kur, Urnamma sacrificed the offerings of the kur, Perfect oxen, perfect sheep, fattened sheep that had been brought.” (Katz 2003, p.331332).127 In deze passage uit “De dood van Urnamma” wordt verteld dat in het graf van Urnamma, koning van Ur, een ezel mee werd begraven. De koning kreeg ook een wagen mee in het graf (Tsukimoto 1985, p.37 en Katz 2003, p.334). Het is echter onduidelijk of de koning op de 127

Deze passage, van lijn 70 tot en met lijn 87, komt uit “de dood van Urnamma” (DUr 70-87). De Engelse vertaling ervan komt uit appendix 5 van het boek “The image of the Netherworld in the sumerian sources” van Dina Katz (2003).

81

ezel zat tijdens zijn tocht naar de dodenwereld, of dat de ezel de wagen voorttrok. De ezel kan de wagen ook gewoon gevolgd hebben. Katz is er echter niet van overtuigd dat de koning de ezels voor de tocht gebruikte. Aangezien Urnamma later ezels en een wagen aan de god Ningiszida geeft, denkt Katz dat de ezels werden meegenomen om als cadeau aan de goden te geven (Katz 2003, p.41). Volgens Katz (2003) is dit de enige tekst waarin verwezen wordt naar een tocht met ezels en een wagen. Volgens andere teksten gebeurde de tocht naar de dodenwereld te voet of soms met de boot (Katz 2003, p.46). Na zijn aankomst in de wereld van de doden houdt Urnamma een feestmaal. Hij slacht hiervoor perfecte ossen en vele van de mensen in de dodenwereld slachten een vetgemest schaap. Urnamma schenkt ook offers aan de goden van de onderwereld (Tsukimoto 1985, p.37 en Katz 2003, p.334).128 Dit gebaar was gebruikelijk om de goden gunstig te stemmen, zodat ze de overledene beter zouden verwelkomen in de onderwereld (Scurlock 1995, p.1884). Urnamma kreeg, als koning zijnde, ook belangrijke taken in de dodenwereld, gelijkaardig aan zijn taken tijdens zijn leven. Hij werd er bevelhebber van de zondaars en van de soldaten die waren gedood in de strijd. Hij werd ook benoemd als rechter en kwam hiermee op dezelfde hoogte als de legendarische koning en godheid Gilgamesh. Het lijkt er dus op dat Urnammu een zelfde status had in de dood als in het leven. Meer nog, hij kreeg in de dood een bevoorrechte positie naast de goddelijke Gilgamesh. Volgens Katz komt hierin echter het propagandistische karakter van de tekst tot uiting (Katz 2003, p.121-122). 4.1.4.2. Grafgiften voor Nin-e-ni-še In een tekst uit de Vroeg Dynastisch III periode uit Girsu, waarin grafgiften voor Nin-e-ni-še werden vermeld, worden niet alleen rijke objecten en een slavin als grafgift vernoemd, maar ook: “1 sled/sledge made of boxwood (and) one team (of four?) female mules” (Zarins 1986, p.183). 4.1.4.3. Vlees voor een mausoleum In een Neo-Assyrische tekst die in Tsukimoto (1985) werd vertaald, wordt vermeld welk vlees er voor een mausoleum bestemd was: “Zwei Lendenstücke, drei Schulterfleischstücke, 128

Volgens Katz worden deze offers uitvoerig besproken in lijn 88 tot en met 131 (Katz 2003, p.334).

82

DIŠ-ḫāni-Fleish, zwei rechte Beine(?) von einem Rind, ein Magen, eine Leber, Nieren, ein Herz. Sechs gesunde Schafe, ein weibliches Frühlingslamm, zwei Fleischstücke von einem Schaf, Bratfleisch eines Maultieres, eine Ente, (ein) Gefäß …. (ein) Gefäß ….”( Tsukimoto 1985, p.108-109).129 Het gaat hier om een offer aan een graf. Het is niet meteen duidelijk of het gaat om een offer tijdens de begraving of erna. Vermoedelijk somt deze tekst het vlees op dat als onderdeel van kispu(m) na de begraving aan de overledene werd geofferd (Tsukimoto 1985, p.109). Maar toch is deze tekst interessant omdat het een idee geeft welke soorten vlees en welke dieren als grafgift werden gebruikt. Er zijn geen aanwijzingen dat er andere stukken vlees of andere dieren werden geofferd na de begraving dan tijdens de begraving. Daarom is deze tekst een waardevolle bron van informatie omtrent welke diersoorten en stukken men offerde voor de doden. In de tekst worden onder andere drie lendenstukken, drie stukken vlees van de schouder en twee poten vermeld. De tekst maakt ook vermelding van volledige schapen (6 in totaal), een lammetje en een eend. Er werden ook organen geofferd aan de dode. In dit geval zijn een maag, een lever, een hart en de nieren van een rund voor de dode bestemd. 4.1.4.3. Grafgiften voor Bilalla en zijn vrouw Lalla In een tekst uit de Vroeg Dynastische III periode uit Adab wordt vermeld welke grafgiften de gestorven Bilala, een overleden tempel administrateur van Keš, meekrijgt in zijn graf en welke voor zijn vrouw zijn als zij sterft (Foxvog 1980, p.67). De tekst werd gedeeltelijk door Zarins (1986) vertaald en geanalyseerd. De grafgiften die in de tekst worden vermeld, komen goed overeen met grafgiften uit graven te Ur, Kish en het Hamrin bassin. Billalla kreeg onder andere een koperen bijl en een dolk, speer en diadeem uit zilver mee. Zowel Billalla als Lalla kregen ook verschillende types gewaden, een bed van hout, een houten stoel en een zilveren spiegel mee. Een paar zilveren oorringen en andere juwelen waren voor Lalla bedoeld. In de tekst worden ook een wagen en paardachtigen als grafgiften vermeld: “One team of equids yoked to the chariot” (Zarins 1986, p.183).

129

Tekst ADD 1016 (Tsukimoto 1985, p.108).

83

Er worden hiermee waarschijnlijk vier dieren bedoeld. Met het woord voor “wagen” in de tekst kan een tweewielige of vierwielige wagen worden bedoeld. De archeologisch geattesteerde praktijk van het begraven van wagens en dieren in een graf werd hier dus op een gelijktijdige geschreven bron teruggevonden (Zarins 1986, p.183). 4.2. Dieren in de wereld van de levenden 4.2.1.Inzegening van het huis van Annabu Een passage uit een memorandum van de regering van Ammisaduqa van Babylon gaat als volgt: “two gazelles, to consecrate the house, for Annabu, daughter of the king” (Ellis 1968, p.44). Om het huis van Annabu, de dochter van de koning, in te zegenen en aldus waarschijnlijk te vrijwaren van het kwaad, werden twee gazelles gebruikt. Op welke manier de dieren werden gebruikt wordt niet vermeld, maar het is waarschijnlijk dat de gazelles werden geofferd (en misschien dan ook werden gedeponeerd in het huis) ter bescherming van het huis (Ellis 1968, p.44). 4.2.2. De positieve en negatieve bijklank van de hond Van sommige dieren had de Mesopotamiër schrik en om zich tegen die dieren te beschermen, voerde men bezweringen uit, waarvan nog teksten uit het 2de millennium v.Chr. bestaan (Finkel 1999, p.213). Men was vooral bang van wilde dieren zoals wilde honden, slangen, schorpioenen, leeuwen en jackhalzen, maar ook van loslopende varkens en straathonden. Deze dieren werden soms aanzien als moordenaars en lijkeneters. Waarschijnlijk kwam dit niet zo vaak voor, maar in een Oud-Babylonische brief uit de zesde eeuw v.Chr. bidt een man uit Ur opdat zijn lijk en de lijken van zijn familieleden niet zouden worden opgegeten door honden: “let the dogs not eat what is left of my body and the bodies of my family” (Richardson 2007, p.201-202). Ook uit Neo-Assyrische documenten is geweten dat de hond zowel een positieve als een negatieve bijklank had. De hond werd wel beschouwd als een goede waakhond en een dier dat zijn baasje trouw bleef, maar het dier kon ook agressief uit de hoek komen en net daarvoor had men schrik (Villard 2000, p.235). Dit dier werd zowel als onrein en gevaarlijk (negatief) beschouwd en als een trouwe, goede werkkracht en tevens begeleider van Gula (positief) (Groneberg 2004, p.91-98).

84

4.2.3. De prijs en status van paardachtigen Uit onderzoek van tekstuele bronnen, dat werd gevoerd door J. Zarins (1986), is gebleken dat de wilde Equus hemiones geen geschikt dier was om activiteiten mee uit te voeren. Vooral de Equus asinus werd “gebruikt” door de mens. Equus hemiones werd echter wel gevangen om kruisingen met de Equus asinus te kweken. Uit prijslijsten werd duidelijk dat de Equus asinus een duur dier in aankoop was en de gekruiste soort zelfs nog duurder (Zarins 1986, p.185189). 4.3. Dieren in de magisch-religieuze Mesopotamische wereld Dieren speelden een belangrijke rol in de Mesopotamische religie. Zowel levende als dode dieren hadden een religieuze bijklank (Scurlock 2002a, p.361) 4.3.1. Geestelijke dieren Slechte geesten werden vaak voorgesteld als deels mens en deels dier. De geest had de kracht van de mens, maar ook enkele kenmerken zoals de handen, de voeten of de kop en vooral het karakter van een bepaald dier (Scurlock 2002a, p.361). Er waren echter ook vriendelijke gemengde wezens. Om hun bescherming te genieten werd hun afbeelding in de deur gekerfd of werden figurines, die de geesten in kwestie voorstelden onder de vloer begraven. Meestal vindt men zo’n figurines onder een drempel of onder de vloer van de kamer waar men sliep (Scurlock 2002a, p.363-364). 4.3.2. Dieren als communicatiemiddel Om de toekomst te voorspellen werden de goden geraadpleegd. Hiervoor werd veelal een dier gedood om er een voorteken uit af te leiden. Maar het was niet altijd nodig om een dier te doden, ook door levende dieren te observeren kon goddelijke informatie tot de mens komen. Omens (voortekens) konden afgeleid worden uit het gedrag van dieren of uit misvormde geboortes bij gedomesticeerde dieren. Dieren functioneerden op deze manier als communicatiemiddel tussen goden en mensen (Scurlock 2002a, p.364-366). 4.3.3. Dieren van de goden Sommige goden werden vaak afgebeeld met een bepaald dier. Soms werd de god zelfs als zijn begeleiddier voorgesteld. Daardoor kregen bepaalde dieren een goddelijke bijklank. Marduk had een valk, Ishtar had een nauwe band met leeuwen en Assur had een voorkeur voor witte paarden. De godin Gula, godin van de genezing, werd vaak voorgesteld met een hond. De hond was meestal niet welkom in een tempel. Er werd geloofd dat de goden niet voor een 85

succesvolle oogst zouden zorgen als een hond hun tempel binnenkwam. De hond van de godin Gula was echter een uitzondering. Zwerfhonden mochten begraven worden in haar schrijn en ook hondjes die als surrogaat werden gebruikt voor de jonge geit voor Ereškigal mochten in haar tempel begraven worden (Surlock 2002a, p.368-372). 4.3.4. Voedsel voor de goden Niet alleen de mensen, maar ook de goden maakten gebruik van dieren voor allerlei doeleinden en aten ze op. Om de goede verstandhouding met de goden te behouden werd er af en toe voedsel geofferd aan hen. Dit kon op regelmatige tijdstippen of occasioneel gebeuren. Dieren werden dan op bepaalde manieren (zoals de rituelen het voorschreven) bereid en geofferd aan deze goden (Scurlock 2002a, p.361). 4.3.5. Absorptie van het kwaad Dieren werden vaak als “probleem-oplosser” gebruikt. Het is geweten dat tovenaars een figurine van hun slachtoffer aan de honden, varkens of vissen gaven om dat slachtoffer te vernietigen. In diverse rituelen werden dieren gebruikt. Om piepende balken in een huis tegen te gaan, moest wat zaagsel in de mond van een levende vis gestopt worden. Nadat men een spreuk had gezegd moest de vis weer worden vrijgelaten en zouden de piepende balken samen met hem verdwijnen. Ook een geslacht dier deed nog dienst in deze rituelen. Als een vrouw ruzie had gemaakt met haar man kon ze hem weer met haar doen spreken door de wonde van een dood schaap aan te raken. De woede van de man verdween dan net zoals het leven uit het schaap was verdwenen. Om het kwade te verdrijven werden vaak dieren gebruikt (Scurlock 2002a, p.371-373). Een voorbeeld van zo’n ritueel werd vertaald in Scurlock (2002a). Als een vreemde vogel in een huis was binnengevlogen, moest men het dier naar een graf van een ander persoon brengen zodat het kwade terug naar het hiernamaals zou kunnen gaan: “(If) a strange bird is seen in a man’s house … He carries the bird and enters a dead person’s grave and puts that bird with the corps and does not look behind him.” (Scurlock 2002a, p.273).130 Volgens S.M. Maul werd de vogel hier als de geest van een overledene aanzien en moest het dier daarom naar een graf gebracht worden (Maul 1995, p.220).

130

In Scurlock (2002a) wordt niet vermeld uit welke periode deze tekst dateert.

86

Ook om het kwaad of ziekten uit het lichaam te krijgen en naar het hiernamaals te sturen, werden vaak dieren gedood en begraven. Het kwade werd in een dier gestopt doordat de gekwelde patiënt het levende dier had vastgenomen of erop had gespuwd. Soms liet men het karkas in een veld vergaan of gooide men het dode dier in een rivier, maar het dier kon hiervoor ook in het graf van een ander persoon geplaatst worden (Scurlock 2002a, p.272). Bij een Neo-Assyrisch ritueel werd een geit gebruikt om een kwade geest te vangen. De geit werd samen met een boog en een kopje naar een weide gebracht. Daar werd het dier gedood en klaargemaakt. Zowel de patiënt als de kwade geest aten dan van het vlees. De patiënt had voordien de poten van de geit samen met de boog en het kopje begraven, in de hoop dat de geest gulzig zou worden en nog meer geit wou eten. Als hij de rest van de geit zou vinden in de put, had hij enkel nog de poten en zat hij bovendien vast in de put (Scurlock 2002a, p.375). 4.3.6. Ontvluchten van het lot: vervangoffers Dieren werden vaak als vervanging van een mens gedood en begraven. In een tekst uit Tsukimoto (1985) wordt beschreven hoe men een geitje als vervanging van een zieke begraaft. 131 Het geitje wordt vermomd als de persoon en krijgt dezelfde behandeling als die persoon zou krijgen bij zijn dood. Het geitje krijgt onder andere grafgiften mee. De god van de onderwereld wordt als het ware misleid en de zieke kan verder leven: “Zum Ersatz eines Menschen für Ereškigal …. Im Sonnenuntergang soll der Kranke ein unbegattetes Zicklein zu sich ins Bett legen. Vor der Nacht noch in Hellen sollst du dich erheben, dich niederwerfen und graben. Der Kranke soll das Zicklein auf seinen Schoß heben. In das Haus, wo der Erdboden aufgegraben ist, sollst du eintreten. Den Kranken und das Zicklein sollst du auf den Boden hinwerfen. Die Kehle des Kranken sollst du mit dem Dolch aus Tamariskenholz berühren; die Kehle des Zickleins sollst du mit dem Dolch aus Bronze (KAR: aus Kupfer) durchschneiden. Das Innere des Totens (=des Zickleins) sollst du mit Wasser waschen, es mit Öl salben, sein Inneres mit Parfümkraütern füllen, es mit einem Gewand bekleiden, 131

Lijn 1 tot 31 uit deze tekst (LKA 79) werd hier vermeld (Tsukimoto 1985, p.125-128).

87

ihm die Schuhe anziehen, Seine Augen mit Antimonpaste einreiben, auf seinen Kopf gutes Öl schütten, vom Kopf des Kranken die Kopfblinde herunterreißen und seinen (des zickleins) Kopf damit zubinden. Wie einen Leichnam sollst du es behandeln und pflegen. Der Kranke soll aufstehen, durch die Tür hinausgehen. Der Beschwörungspriester soll die Beschwörung: “Wenn der Eingriff der Gottheit eingegriffen hat” driemal rezitieren. Der Kranke soll ein Geschenk mit seinem Gewand wegreißen und (es) dem Beschwörungspriester geben. Wenn er durch die Tür hinausgeht, soll der Beschwörungspriester eine Klage für den Kranken NN erheben: “Der Kranke ist tot” soll er sagen und Seine Totenklage ausführen. Und 3-mal (?) sollst du kispu(m) für Ereškigal darbringen. Du sollst gare Speise, Suppe und Gerstenbrei hinsetzen. Du sollst preisen und ehren, Wasser, Röstkornbier, Milch, Honig, Butter und Öl darbringen, Für den Totengeist seiner (! Text: deiner) Familie kispu(m) darbringen, für das Zicklein kispu(m) darbringen. Die Beschwörung: “Der große Bruder ist ihr Bruder” sollst du vor Ereškigal rezitieren. Das Zicklein sollst du wie ein Lebendes pflegen und begraben. [Für das Zicklein,] für Ereškigal (und) für den Totengeist seiner Familie sollst du Getreide darbringen, [….] die Totenklage ausführen, kispu(m) darbringen. [….] den Kranken sollst du wieder mit Staub [bedecken]. (…)” (Tsukimoto 1985, p.125-128). Door een dier te begraven in plaats van te wachten tot hij zelf zou begraven worden, wou deze persoon, die een zonde had begaan of die door een voorteken spoedig ter dood bestemd leek, zijn dood ontlopen. Zowel koningen als gewone mensen deden dit. Het lot van de mens werd dan vervuld door het dier in kwestie. Ook dit dier moest grafgiften (kispu(m)) krijgen (Tsukimoto 1985, p.241-242 en Scurlock 1995, p.1885 en Scurlock 2002a, p.383-384). Dit gebruik om een dier als vervanging van een persoon te begraven verschilt in enkele details met andere gebruiken waarbij dieren werden geofferd. Bij deze praktijk moest het dier immers worden vermomd als mens en volgens J.A. Scurlock werden er bij voorkeur

88

dierengebruikt die bij andere gelegenheden niet zo vaak werden geofferd. 132 Geitjes werden volgens Scurlock geprefereerd boven schapen (Scurlock 2002a, p.386).

132

In Ebeling (1931) wordt vermelding gemaakt van een tekst waarin waarschijnlijk een rat als vervanging van een mens werd gebruikt (Ebeling 1931, p.70).

89

5. Analyse en interpretatie

5.1. Analyse van de gegevens De beschikbare gegevens omtrent dierenbegravingen worden geanalyseerd in volgend hoofdstuk.133 De fragmentarische aard van deze gegevens en ook de fragmentarische aard van het materiaal dat de hoofdrol speelt in deze Masterproef, namelijk het dierlijk botmateriaal, zijn factoren die het onderzoek bemoeilijken en waarmee rekening moet gehouden worden. Botmateriaal is immers - afhankelijk van de bewaringsomstandigheden - heel vatbaar voor vergankelijkheid.134 Zelfs bij goede bewaringsomstandigheden, rijst de vraag of elk stukje bot dat ooit werd begraven, in het archeologische bestand is terug te vinden. Als dierlijk botmateriaal al werd opgemerkt, en er besloten werd het te verzamelen (wat bij oude opgravingen vaak niet de prioriteit was), moet rekening gehouden worden met de mogelijkheid dat misschien niet elk stukje bot werd opgemerkt of gehouden. Vaak wordt ook vergeten te registreren waar in de context de dierlijke resten zich bevinden, en worden de menselijke resten, indien die samen met de dierlijke resten werden gevonden, niet altijd gedefinieerd; wat de interpretatie van de context bemoeilijkt. Het dierlijk botmateriaal werd bovendien niet altijd bestudeerd. Bij enkele van de in deze steekproef onderzochte sites werden de dierlijke resten niet geanalyseerd en geïdentificeerd. En zelfs indien er gespecialiseerde verslagen over het dierlijk botmateriaal op de site werden gepubliceerd, kan vaak slechts een gedeelte van het materiaal worden thuisgebracht. Het is vaak moeilijk de kleine, onbeduidende stukjes botmateriaal toe te schrijven aan een bepaalde diersoort. De leeftijd en het geslacht van het dier bepalen is eveneens geen gemakkelijke opdracht.

133

Voor de gedetailleerde uitleg omtrent de casussen en teksten, met verwijzing naar bijlages en bibliografie, wordt verwezen naar hoofdstuk 3 en 4. 134 Te Al’-Ubaid bijvoorbeeld (zie: Woolley C.L. & Hall. H.R. 1927) werden de menselijke skeletten soms in poedervorm aangetroffen. In deze graven werden geen dierlijke resten aangetroffen. Men kan zich hierbij afvragen of dit ligt aan het feit dat er geen dierlijke resten werden meegegeven of aan de slechte bewaring van het botmateriaal in de bodem van Al’-Ubaid. Bij de opgraving van The Royal Cemetery te Ur merkte Woolley op dat de verschillende samenstellingen van de dump waarin de graven zich bevonden, tot verschillende bewaringsomstandigheden van het botmateriaal leidde. Skeletten werden soms intact en soms in poedervorm aangetroffen (Woolley 1934, p.48). Angela von den Driesch wijst nadrukkelijk op de vergankelijkheid van botmateriaal afkomstig van vis te Isin (Von den Driesch 1981, p.163).

90

5.1.1. Diersoorten en de kenmerken van begraven dieren (leeftijd, geslacht, delen) Het meegeven van dieren en dierlijke resten in graven van mensen en het apart begraven van dieren lijkt in het algemeen geen veelvoorkomend gebruik. Zowel op chronologisch vlak als op geografisch vlak kunnen geen grote tendensen met betrekking tot dit onderwerp worden opgemerkt. Wel zijn er uitzonderingen: in Abu Salabikh werd in bijna de helft van de graven dierlijk botmateriaal aangetroffen en ten tijde van het Vroeg Dynastisch is er een piek in het begraven van paardachtigen en runderen in graven van mensen, al dan niet met wagens erbij. In Isin werden 33 aparte hondenbegravingen aangetroffen en In Tell Brak 6 aparte ezelbegravingen. Vaak kan dierlijk botmateriaal dat werd begraven spijtig genoeg niet worden geïdentificeerd. Dit is het geval bij dierlijk botmateriaal in 41,8% van de graven van mensen waarin dierlijke resten werden aangetroffen en in 7,5% van de aparte dierenbegravingen. In het algemeen is het wel duidelijk dat delen van de kop en de poten van dieren de voorkeur genoten om in de graven mee te geven. Het is ook duidelijk dat de Mesopotamiërs deze dieren begroeven die in hun streek aanwezig waren, die ze dus kenden. Botmateriaal van gedomesticeerde diersoorten werden het meest in graven aangetroffen, maar ook wilde dieren werden gevangen door de Mesopotamiër en werden dan ook in graven meegegeven. Schapen en geiten Zowel gedomesticeerde als wilde dieren werden teruggevonden in graven van mensen, maar uit deze steekproef bij 30 sites wordt duidelijk dat resten van schapen (Ovis aries) en geiten (Capra hircus) - gedomesticeerde soorten dus - het meeste voorkomen in de graven. Resten van schapen komen in 20,6%135 van de graven waarin dierlijke resten werden gevonden voor. Resten van geiten bevinden zich in 8,6% van de graven. Deze dieren waren al vroeg belangrijke bronnen van onder andere vlees voor de mens. Vaak werden hiervoor jonge dieren gedood (Bökönyi 1978, p.188). De begraven resten van deze dieren zijn echter zowel afkomstig van oude als van jonge dieren. Ook werden zowel mannelijk als vrouwelijke dieren aangetroffen in de onderzochte contexten. Meestal worden jonge, oude, mannelijke en vrouwelijke dieren in contexten van eenzelfde site opgemerkt. Vaak is het moeilijk voor de onderzoekers om een onderscheid tussen schaap en geit te maken. Botmateriaal dat gedefinieerd werd als “schaap/geit” komt in 19,3% van de graven met dierlijke resten voor. Het is dus in veel gevallen niet mogelijk te achterhalen of men schapen of geiten prefereerde. Uit onderzoek van het dierlijk botmateriaal uit Isin bijvoorbeeld, blijkt dat meer schapen 135

De procentuele gegevens werden gebaseerd op tabel 3 en tabel 27.

91

werden gehouden dan geiten (Boessneck 1977, p.121). Schaap is ook in meer graven aanwezig dan geit (zie tabel 1), maar eigenlijk kan dit aantal bedrieglijk zijn aangezien in veel graven de dierlijke resten niet specifiek aan schaap of geit konden worden gelinkt, maar als “schaap/geit” werden vermeld. Schapen werden tevens als volledige dieren in graven van mensen aangetroffen (Abu Salabikh: nr.1; Nippur: Burial 14; Ur: nr. PG1232, 1422), alsook geiten (Halawa: nr. H-30; Ur: nr. PG1054). Schaap werd in 18% van de aparte dierenbegravingen aangetroffen, geit in 9%. In Tuttul werden beide diersoorten als volledige dierenbegravingen aangetroffen. Resten die enkel als “schaap/geit” konden gedefinieerd worden werden in 16,5% van de aparte dierenbegravingen aangetroffen. Rund Resten van rund (Bos taurus) werden in 16,4% van de graven met dierlijke resten aangetroffen. Vaak werden de resten geïdentificeerd als, afkomstig zijnde van een os. Tot in het derde millennium werd het rund gebruikt om een kar voort te trekken, een praktijk die eveneens wordt geattesteerd in het graf van koningin Puabi te Ur en de wagengraven van Kish, waar runderen samen met de overblijfselen van wagens werden aangetroffen. Runderen werden in zes graven als volledige dieren meegegeven (Kish: nr. Chariot Burial 1, Chariot Burial 2, Chariot Burial 3; Ur: nr. PG580, PG789, PG800). Rund werd eveneens in 12 % van de aparte dierengraven aangetroffen. Rund werd nooit als volledig dier apart begraven, maar er werden wel delen van rund in depots aangetroffen. Paardachtigen Botmateriaal van paardachtigen komt in 9,9% van de graven met dierlijke resten voor. Onder de term ‘paardachtigen’ worden de verschillende soorten van het Equus geslacht bedoeld. Vaak werden de in graven teruggevonden resten van deze dieren slechts gedefinieerd als ‘paardachtige’. Een morfologisch onderscheid tussen Equus asinus, de gedomesticeerde ezel en Equus hemionus136, de wilde onager, is echter nog steeds heel moeilijk te maken (Zarins 1986, p.176). Vanaf het 3de millennium v.Chr. komt de ezel, de Equus asinus, voor als grafgift in graven van mensen (Zarins 1986, p.164).137 In enkele graven waarin volledige paardachtigen werden aangetroffen, werden deze dieren als Equus asinus geïdentificeerd (Abu Salabikh: nr. 162; Halawa: nr. H-70; Tell Madhhur: nr. 7D, Tell Razuk: nr.12, Tuttul: nr.U:22, Ur: nr. PG1232). Bij enkele graven bestaat er twijfel over de identificatie en is men 136 137

Tot ongeveer 3000 v.Chr. werd nog steeds gejaagd op de wilde Equus hemiones (Zarins 1986, p.178). Als volledig dier.

92

niet zeker of het ezels of onagers zijn (Kish: nr. Chariot Burial 2; Tell Madhhur: nr. 5G). Paardachtigen werden ook apart begraven. In totaal in 12 % van de aangetroffen aparte dierenbegravingen werden deze dieren gevonden. Te Abu Salabikh werd één ezel begraven; in Tell Brak waren er dit maar liefst zes. Varken Het wilde varken (Sus scrofa) werd waarschijnlijk al vroeg gedomesticeerd (Sus domesticus) en gehouden voor zijn vlees (Bökönyi 1978, p.189). In 14,1% van de graven waarin dierlijke resten werden teruggevonden werd botmateriaal van varken aangetroffen. Te Abu Salabikh werden er opvallend veel resten van het varken in de graven aangetroffen. Vooral op sites in Zuid-Mesopotamië (Isin, Nippur, Tell ed-Der, Ur en Uruk) komen resten van varkens in graven voor. Uit onderzoek van de dierlijke resten die op de gehele site werden teruggevonden, blijkt dat het varken te Isin een belangrijke bron van voedsel was. Er werden meer resten van schaap gevonden, maar minder resten van geit dan van varken (Boessneck & Ziegler 1987, p.149). Varken werd in de onderzochte cassussen niet als volledig dier in een graf van een mens begraven. In 10,5 % van de apart begraven dierlijke resten komt ook varken voor. Hond Resten van hond (Canis familiaris) komen weinig voor in graven van mensen. Slechts in 3,2% van de graven waarin dierlijke resten werden aangetroffen, komt dit dier voor. Resten van hond worden zelden teruggevonden in de graven, wel werd een hond soms als volledig dier in het graf van een mens begraven (Eridu: nr.185; Halawa: nr.H-2., H-112; Khafajah: nr.57). De hond komt dan wel weer veel voor als apart begraven dier. In 50% van de aangetroffen aparte dierenbegravingen werden (meestal volledige) honden aangetroffen. Dit hoge percentage komt door de uitzonderlijke vondst van 34 hondenbegravingen te Isin. Vis Vis komt in 10,6% van de graven van mensen waarin dierlijke resten werden gevonden voor. Meerdere soorten vis werden vooral te Abu Salabikh, Isin en Uruk aangetroffen. Meestal zijn het resten van vissen die aan de familie der Cyprinidae (karpers) kunnen worden toegeschreven; bijvoorbeeld: Barbus sharpeyi. Dit zijn zoetwatervissen (Boessneck & Ziegler 1987, p.146). In Isin werd ook een zeevis in een graf (31) teruggevonden. Het gaat om een Acanthopagrus berda. Vaak werden visresten in aardewerk teruggevonden. In sommige 93

gevallen werden de vissen volledig in graven van mensen geplaatst (Isin: nr. 30, 31; Tell Madhhur: nr. 7D). Apart werd vis enkel als rest begraven en komt deze diersoort in 7,5% van de aparte dierengraven voor. Vogels In 4,2% van de graven van mensen waarin dierlijke resten werden aangetroffen werd botmateriaal van vogels gevonden. Soms werden volledige dieren in graven van mensen aangetroffen (Abu Salabikh: nr. 158, Tell Beydar: nr. 6138). In het graf te Tell Beydar werden twee kraanvogels aangetroffen. Dit dier werd ook bij de (aparte) ezel- en hondenbegravingen te Tell Brak gevonden. Het feit dat dit dier enkel in noordelijke sites voorkomt, kan verklaard worden door het feit dat de kraanvogel een trekvogel is. Zijn route bevindt zich boven het noorden van Syrië en daardoor zal hij slechts op bepaalde tijdstippen van het jaar in dat gebied aanwezig geweest zijn (Van Neer 1999, p.25-26). In Tell ed-Der werd een volledige gans aangetroffen bij een gebouw. In 13,6% van de aparte dierenbegravingen werden resten van vogel aangetroffen. Gazelle Als resten van Gazelle op een site worden teruggevonden, wijst dit erop dat er gejaagd werd op dit dier. Het in deze steekproef aangetroffen botmateriaal van gazelles was steeds afkomstig van de Gazella subgutturosa. De hoorns van dit dier komen vaak meer voor op een site dan het botmateriaal. Daarom vragen Boessneck en Ziegler zich af of de hoorns misschien als een soort jachttrofee moeten worden gezien. Of misschien werden zij eerder om rituele of functionele138 redenen meegenomen (Boessneck & Ziegler 1987, p.149). In 3,8% van de graven van mensen waarin dierlijke resten werden aangetroffen, werden resten van gazelle – meestal de hoorns – teruggevonden. Dit dier werd ook in totaal in 4,5% van de aparte dierenbegravingen aangetroffen. In Nimrud waren dit volledige dieren. Schildpad In 0,9% van de graven van mensen met daarin dierlijke resten werden resten van schildpad gevonden. Van deze diersoort werd enkel te Uruk een deel teruggevonden dat apart was begraven. De begraven resten van schildpadden die op de sites werden teruggevonden waren volgens J.A. Scurlock exotische funeraire offers in het Oud-Babylonische Sippar (Scurlock

138

In Tall Bi’a werden de hoorns gebruikt bij het weven (Boessneck & Ziegler 1987, p.149).

94

2002b, p.402). Maurmys caspica en Trionyx euphraticus werden in Isin en Uruk teruggevonden in de graven. In het Neo-Babylonisch graf 53 uit Isin werd een pleurale van een Trionyx euphraticus aangetroffen. De Trionyx euphraticus is trouwens - zoals de naam doet vermoeden –een inheemse waterschildpad in Mesopotamië, die er ook nu nog voorkomt, maar met uitsterven is bedreigd doordat de moerassige gebieden in onder meer het zuiden van Irak in omvang afnemen (Ezcurra 2006, p.104). Enkele resten van de Trionyx euphraticus en ook van de andere inheemse waterschildpad, Clemmys caspica - de Kaspische waterschildpad - werden verder ook tussen het Oud-Babylonisch dierlijk botmateriaal - dat op de rest van de site werd verzameld - aangetroffen. Ook te Nippur werden resten van beide inheemse waterschildpadden teruggevonden (Boessneck 1977b, p.127, Boessneck & Ziegler 1987, p.145-146). Het lijkt er dus op dat de schildpad wel vaker voorkwam te Isin. Volgens Boessneck en Ziegler is het vlees van de Trionyx euphraticus een lekkernij. De resten van dit dier, die op de site werden teruggevonden, kunnen dus etensresten zijn (Boessneck & Ziegler 1987, p.146). Het is dus mogelijk dat ook de resten van dit dier in graven etensresten waren. In graf 75 van Isin werd ook een stuk van het rugschild van een landschildpad teruggevonden. Ratten / muizen / vleermuizen De huisrat (Rattus rattus) is geen dier dat graafgangen maakt, maar wel de gangen van andere dieren gebruikt. De huisrat leeft commensaal met de mens en voedt zich met zijn voorraden en afval. Volgens Boessneck en Ziegler is het mogelijk dat de huisrat, waarvan het oorsprongsgebied Indië is, reeds in de Oud-Babylonische periode voorkwam in Mesopotamië. Zij baseren zich voor deze stelling op het feit dat heel wat resten van dit dier uit deze periode in Isin werden teruggevonden (Boessneck & Ziegler 1987, p.144). Resten van rat werden in Isin in het oud-Babylonische graf 62 en de Neo-Babylonische graven 57, 58 en 59 aangetroffen. Resten van ratten, muizen en vleermuizen komen vooral ook voor te Uruk, in de depots in het Sinkashid-paleis. Sporadisch kwamen ook resten van hazen (Halawa: nr. H-35, H-37) en een bot van een kameel (Uruk: nr. 177) in graven van mensen terecht en resten van een katachtige (Uruk: nr. 26) en kikkers (Uruk: nr. 29, 34) in depots terecht.

95

5.1.2. Het begraven van dieren en dierlijke resten in graven van mensen (Context1)

5.1.2.1. Positie van het dierlijk botmateriaal in graven van mensen

De positie van dierlijke resten in graven van mensen De exacte positie van de dierlijke resten binnen een bepaald graf werd door de opgravers niet altijd opgemerkt of beschreven in het opgravingsverslag. Voor de graven waarin deze positie wel gelokaliseerd werd, werd dit gegeven ook telkens in de tabel van de site (Bijlage B) bij het desbetreffende graf vermeld. Uit analyse van de plaatsing van dierlijke resten, blijkt dat deze zich zowel binnen als buiten het graf139 kunnen bevinden. Beide praktijken kunnen binnen eenzelfde site voorkomen (te Al’-Ubaid, Eridu, Kheit Qasim, Mari, Nippur, Ur en Uruk), maar bijna nooit in één zelfde graf. Slechts in enkele zeldzame gevallen140 werden in hetzelfde graf zowel in de structuur waarin het menselijk skelet zich bevond als erbuiten dierlijke resten gedeponeerd. Dierlijke resten die buiten de structuur waarin het menselijk skelet zich bevond werden gedeponeerd, worden -afhankelijk van het type graf141- zowel erop als ernaast aangetroffen. Dierlijke resten, die in het graf bij de overledene werden geplaatst, worden zowat overal ten opzichte van de persoon aangetroffen. Dierlijk botmateriaal werd zowel bij het hoofd als aan de voeten van menselijke skeletten teruggevonden. Ook bij het bekken, aan de armen of aan de knieën werden dergelijke giften neergelegd. In enkele gevallen werden dierenbeenderen op de borst van de overledene142 gelegd of werden ze vermengd met de menselijke resten teruggevonden143. Veelal werden de dierlijke resten aangetroffen in of tussen het aardewerk dat werd meegegeven in het graf. Vooral resten van vis en vogel werden op deze manier in het graf gelegd, maar ook resten van anderen dieren (schapen, geiten en in mindere mate runderen) worden vaak in verband met aardewerk teruggevonden.

139

Buiten de eigenlijke structuur (bijvoorbeeld een pot) waarin het skelet van de overleden persoon zich bevindt. In Forest 1984b wordt vermeld dat in de graven van Kheit Qasim zowel in de graven als tussen de leemtegels van de graven en erbuiten dierlijke resten werden aangetroffen (Forest 1984b, p.110-112). In het OudBabylonische graf 34 te Uruk werden dierlijke resten zowel in als buiten de sarcofaag gedeponeerd. 141 Het is gemakkelijker om objecten op een plat vlak -de bovenzijde van een kist of de afdekking van een leemtegelgraf (Al’-Ubaid)- te leggen, dan op een gebogen oppervlak, bijvoorbeeld op een potgraf. 142 Bijvoorbeeld in graven 8 en 91 (late Ubaid) te Eridu. 143 Dit komt voor in graven 24 (Oud-Assyrisch) en 43 (Neo-Assyrisch) te Assur. En in de massagraven – uitzonderlijke contexten- te Tell Brak. 140

96

De positie van dierlijke resten in graven van mensen: geografisch –chronologisch De positie die dierlijke resten in graven van mensen innemen, kan dus enorm variëren. Na onderzoek van de graven, die in Bijlage B worden besproken, kunnen geen grote geografische of chronologische tendensen worden opgemerkt. Er kunnen geen uniforme gedragingen in bepaalde gebieden of periodes met betrekking tot de plaats van dierlijke resten in het graf worden waargenomen. Er zijn ook geen fundamentele verschillen met betrekking tot de plaatsing van de dierlijke resten in graven van mensen tussen bepaalde gebieden (Bvb. noordMesopotamië versus zuid-Mesopotamië) of periodes (bvb. Ubaid periode versus NeoAssyrische periode). Het diachronisch bestuderen van dit aspect lijkt dus eerder aangewezen op het niveau van de site. Ook bij de meeste van de sites die hier worden besproken en waar graven met dierlijke resten erin uit meerdere periodes werden aangetroffen, kunnen echter doorheen de tijd geen fundamentele gelijkenissen of verschillen in de posities van dierlijke resten binnen het graf worden opgemerkt (Assur144, Babylon145, Mari146, Nippur147, Tell edDer148, Uruk149). Bij deze sites worden de dierlijke resten zowel in de nabijheid van het menselijk lichaam als tussen of in andere objecten die de overledene meekreeg aangetroffen. Het voorkomen van deze verschillende posities van dierenresten in graven kan zowel worden opgemerkt na vergelijking van de gelijktijdige graven als van de graven uit verschillende periodes. Ook wanneer op een site graven uit slechts één periode werden aangetroffen, is er meestal geen uniforme manier waarop de plaatsing van dierlijke resten in het graf gebeurde (Abu Salabikh150, Eridu151, Khafajah152). Er is echter één uitzondering. Te Kheit Qasim werden in drie graven uit het Vroeg Dynastisch I dierlijke resten aangetroffen. De bijzetting van deze resten gebeurde altijd buiten het graf zelf, bij een aanzienlijke hoeveelheid aardewerk. In de twee graven uit de Isin-Larsa periode waarin dierlijke resten werden gevonden, gebeurde de bijzetting daarentegen in het graf zelf, telkens aan de voeten van de overledene. Bij deze site is dus duidelijk wel te zien dat er in verschillende periodes verschillend werd gehandeld. 144

Te Assur werden dierlijke resten in graven uit de Ur III periode, Oud-Assyrische periode, de MiddenAssyrische periode en Neo-Assyrische periode aangetroffen. 145 In Babylon werden dierenresten in Midden-Babylonische en Neo-Babylonische graven aangetroffen. 146 Te Mari werden dierlijke resten in graven uit de Oude- , Midden- en Recente Bronstijd gevonden. 147 De graven met dierlijke resten erin uit Nippur, dateren uit de Vroeg Dynastische- Akkadische periode, de Ur III periode, de Isin-Larsa periode, de Assyrische periode en de Neo-Babylonische periode. 148 Er werden te Tell ed-Der graven met dierlijke resten uit verscheidene fasen (Fase I –II – III) aangetroffen. 149 In Uruk werden graven uit de Uruk periode, de Neo-Sumerische periode, de Oud-Babylonische periode, de Kassietische periode, de Isin II periode, de Neo-Babylonische periode 150 Te Abu Salabikh dateren bijna alle graven – en dus ook bijna alle graven met dierlijke resten erin (met uitzondering van graf nr. 80 (VDII) en 81 (VDI-II))- uit het Vroeg Dynastisch III. 151 De graven van Eridu werden in de Ubaid IV gedateerd. 152 De graven van Khafajah dateren uit het Vroeg Dynastisch.

97

De positie van volledige dieren in graven van mensen Volledige dieren werden ofwel in de onmiddellijke nabijheid van de overledene(n) gelegd ofwel iets verder uit de omgeving van het menselijk lichaam, meestal in de buurt van (de overige) grafgiften. Enkel in Tell Beydar (graf 6138) werden beide posities in hetzelfde graf opgemerkt: één van de kraanvogels lag bij het menselijk skelet, de tweede kraanvogel werd – zonder de kop, die dan weer bij het bekken van de overledene lag - iets verder van het menselijk skelet gevonden, onder het merendeel van de grafgiften. Dieren die in de onmiddellijke nabijheid van de overledene werden geplaatst, werden aan de voeten (Abu Salabikh: nr. 1), in de buurt van het hoofd (Halawa: nr. H-112, Khafajah: nr. 57) of letterlijk op de menselijke resten geplaatst (Eridu: nr. 185, Halawa: nr. H-70). In het laatste geval valt wel op dat zowel in graf 185 van Eridu als in graf H-70 van Halawa de menselijke resten van de dierlijke resten gescheiden werden door een laagje aarde. In beide graven werden de menselijke resten dus eerst bedekt met aarde. Pas daarna werden de dieren in het graf bijgelegd. Dieren die niet in de onmiddellijke nabijheid werden geplaatst bevonden zich vaak tussen of in de buurt van de overige grafgiften. Sommige volledige dieren werden in aardewerk bijgezet in het graf. Deze manier van bijzetting gebeurde in de besproken casussen bij vissen (Isin: nr. 30, 31) en een vogel (Abu Salabikh: nr.158). In graven waarin paardachtigen of runderen met wagens werden meegegeven (Kish: Chariot Burial 1, 2, 3; Ur: nr. PG580, PG789, PG800, PG1232), werden de dieren vaak samen (indien meerdere dieren werden meegegeven), soms zij aan zij (zoals ze zouden geplaatst zijn indien ze een wagen voorttrokken) bij de resten van de wagen aangetroffen. Bij sommige graven, waarin paardachtigen en runderen in dergelijke positie werden teruggevonden (Abu Salabikh nr. 162, 234; Tell Madhhur: nr.5G; Ur: nr. PG580), maar geen resten van wagens aanwezig waren, werd onder andere op basis van de positie van de dieren aangenomen dat de mogelijkheid bestaat dat er ooit een wagen in het graf aanwezig was, maar dat die op het moment van opgraving niet meer terug te vinden was.153 In dergelijke (wagen)graven - die redelijk grote afmetingen hadden, omwille van het feit dat er een groot dier of in sommige gevallen ook een wagen moest in passen – werden de dieren (al dan niet met wagen) soms in aparte kamers van het graf aangetroffen (Abu Salabikh nr.162, Tell Razuk: nr.12), of in één bepaald gedeelte van het graf (Abu Salabikh nr. 234; Tell Madhhur: nr.6G, 5G), of - indien er een toegangsweg aanwezig was - in de toegang naar het graf (Ur: nr. PG789, PG1232).

153

Bijvoorbeeld omdat de wagen volledig in vergankelijk materiaal (hout) was gemaakt.

98

De positie van volledige dieren in graven van mensen: geografisch-chronologisch De positie van volledige dieren in graven van mensen lijkt - gezien vanuit deze steekproef en rekening houdend met het kleine aantal aangetroffen casussen, waarbij bovendien de positie van de dieren nog duidelijk zichtbaar was en/of geregistreerd werd - niet bepaald door tijd of plaats. Graven waarbij de positie van de volledig dieren kon worden bepaald en waar deze dieren in de onmiddellijke nabijheid van menselijke skeletten werden aangetroffen, komen voor vanaf de Late Ubaid tot het einde van het derde millennium v.Chr.; en dit zowel in het zuiden (Eridu) als in het noorden (Halawa) van het onderzoeksgebied. Ook bij graven waarin volledige dieren tussen het aardewerk voorkomen, is (omwille van het kleine aantal) geen duidelijke geografische of chronologische tendens zichtbaar. Wel is er een piek zichtbaar in het derde millennium v.Chr. van grote graven waarin runderen en/ of paardachtigen – al dan niet met een wagen – in het graf werden geplaatst. Deze piek werd opgemerkt door J. Zarins, die deze graven in verband bracht met teksten (Zarins 1986, p.164-193). Dit type graven werd zowel in het zuiden als het noorden van het onderzoeksgebied aangetroffen.

5.1.2.2. Relatie met de mens

Dierlijke resten in graven van mensen Dierlijke resten werden in alle sites zowel bij mannen, vrouwen als kinderen meegegeven. Er zijn geen duidelijke verschillen (in diersoort, leeftijd of deel van het dier) op te merken tussen de dierlijke resten die voor mannen bestemd waren en deze die voor vrouwen bestemd waren. Dit kan zijn omdat er geen onderscheid tussen man en vrouw op dit vlak werd gemaakt, of omdat de toestand van het materiaal niet toelaat dit te bepalen. Er moet immers rekening gehouden worden met de fragmentarische aard van de gegevens in Bijlage B, waarop moet worden gebaseerd. Vaak werden niet altijd zowel de menselijke als de dierlijke resten geïdentificeerd, waardoor het moeilijk is een verband tussen beide te zien. Bij graven van kinderen kunnen wel enkele dingen worden opgemerkt. Na onderzoek van graven waarin zowel de menselijke als de dierlijke resten werden geïdentificeerd, kan een klein verschil worden opgemerkt in de behandeling tussen volwassenen en kinderen. Het lijkt erop dat kinderen, vaker dan volwassenen, resten van jonge dieren meekregen in het graf, althans te

99

Abu Salabikh (nr. 2, 62, 89). Kinderen kregen ook vaker hoorns van gazelle (Abu Salabikh: nr. 20, 34; Uruk nr. 156) en geit (Mari: nr. T558, T1090) mee dan volwassenen.154 Dierlijke resten in graven van mensen: geografisch -chronologisch Grote geografische en chronologische tendensen kunnen niet worden opgemerkt. Volledige dieren in graven van mensen Volledige dieren werden aan mannen, vrouwen en kinderen meegegeven in de graven. Bij twee van de vier gevallen waarin een hond in een graf werd meegegeven gaat het om graven van kinderen (Eridu: nr.185; Halawa: nr. H-112). De grote graven uit het derde millennium, waarin paardachtigen en/ of runderen (al dan niet met een wagen) werden begraven, zijn in alle gevallen waarin de menselijke resten konden worden geïdentificeerd, graven van volwassenen (Halawa: nr. H-70; Tell Madhhur: nr. 5G, 6G; Ur: nr. PG789, PG800, PG1232). Volledige dieren in graven van mensen: geografisch -chronologisch Grote geografische en chronologische tendensen kunnen niet worden opgemerkt.

5.1.2.3. Relatie met de overige grafgiften in het graf In vele gevallen verschilt de kwantiteit en de kwaliteit van de grafgiften in een graf waarin ook dierlijke resten werden aangetroffen, niet echt van de gerelateerde graven op een bepaalde site waarin geen dierlijke resten werden aangetroffen. Soms kunnen echter verschillen worden opgemerkt. Graven waarin volledige dieren gevonden worden, worden in sommige gevallen toch beschouwd als horend tot de rijkste graven van een site, aangezien in vergelijking met de rest van de graven van desbetreffende site de grafgiften in enorme aantallen of van uitzonderlijke kwaliteit zijn (bijvoorbeeld: Abu Salabikh: nr.1). De drie graven van Khafajah waarin dierlijke resten werden aangetroffen (zowel graven met resten van dieren, nr. 72 en 123, als een graf met een volledige hond erin, nr. 57) horen bij de graven waarin grote aantallen aardewerk werden teruggevonden. 154

In 14 graven uit deze steekproef werden hoorns van gazelle, schaap en geit aangetroffen. Vijf van deze graven waren dus van kinderen, één was van een volwassene (Mari: nr. 1052), bij de overige graven werd niet gedefinieerd of het graven van volwassenen of kinderen waren.

100

In Eridu zijn geen er geen grote verschillen in het aantal en de kwaliteit van de grafgiften in de graven merkbaar. Hierdoor kan eigenlijk niets gezegd worden over de sociale structuur ten tijde van de Late Ubaid. Volgens Pariselle echter, bestaat er wel een mogelijkheid dat er een armere en een rijkere klasse bestond. Hij baseert zich hiervoor op het feit dat er naast graven met liben bekisting in meer dan een kwart van de gevallen ook gewone putgraven voorkomen (Pariselle 1985, p.10). Als de theorie van Pariselle klopt, kan gesteld worden dat (resten van) dieren enkel werden meegegeven in de rijkere graven, want de dierlijke resten werden in 9 van de 10 gevallen in graven met liben bekisting gevonden. Wat ook opvalt te Eridu is dat in de meeste graven met dierlijke resten enkele stukken aardewerk werd geplaatst. In het graf van de 15-jarige jongen, waarin een volledige hond werd begraven, werden geen overige grafgiften meegegeven. In 10 van de 16 door Woolley geïdentificeerde ‘Koninklijke graven’ werden dierlijke resten en volledige dieren aangetroffen. Woolley onderscheidde deze graven van de rest op basis van de architectuur van de graven en het voorkomen van menselijke offers. In deze graven werden vele en kostbare grafgiften teruggevonden. Het waren zeer rijke graven van mensen met een hoge status – door Woolley als leden van de Koninklijke familie beschouwd, door Pollock als leden of misschien hoofden van grote gezaghebbende families (Pollock 2007, p.209-210). De grafgiften in de Chariot Burials van Kish waren dan weer niet verschillend van de overige ‘gewone graven’. Deze graven onderscheidden zich enkel door het feit dat er dieren en wagens in werden gevonden. In enkele van de graven waarin paardachtigen werden teruggevonden, werden ook wapens aangetroffen (Halawa: nr. H-70; Nippur: Burial 14, Tell Madhhur: nr. 6G, 5G; Tell Razuk: nr. 12, Ur: PG1232). Volgens G. Philip is er een verband tussen wapens in graven en de status van de overledene. Hij haalt als bewijs hiervoor de tekst over de grafgiften voor Billalla aan. Billalla was een belangrijke tempel administrateur. In de tekst werd vermeld dat hij wapens meekreeg (Philip 1995, p.142). Philip noemt graf 5G van Tell Madhhur en graf 12 van Tell Razuk een “warrior burial”. De graven van Tell Madhhur (Bijlage A.23) werden door de opgravers beschouwd als rijke graven, mogelijk graven van een elite. In Halawa werden in de meeste graven waarin dierlijke resten werden aangetroffen, enorm veel dierlijke resten gevonden, maar geen overige grafgiften (of slechts één stuk aardewerk). 101

Enkel in graf H-70, het graf waarin de skeletten van drie paardachtigen werden ontdekt, werden ook vele en kwalitatieve grafgiften gevonden. Het graf te Tell Beydar ten slotte, met daarin de twee kraanvogels, wordt volgens M. Debruyne als het graf van een man met een hoge sociale status beschouwd, onder meer doordat hij rijke grafgiften meekreeg (Debruyne 1999, p.22-33).

5.1.3. Apart begraven dieren (Context 2)

5.1.3.1. Context van de dierenbegravingen De dieren die apart werden begraven, werden vaak bij of in gebouwen aangetroffen. Dit geldt zowel voor volledige dieren als voor resten van dieren. Grote chronologische of geografische tendensen kunnen niet worden opgemerkt, aangezien vele van deze casussen kunnen worden beschouwd als uitzonderlijk. Dierenbegravingen en depots met resten van dieren werden aangetroffen in tempels, paleizen en woonhuizen. In één geval werd een apart begraven dier tussen mensengraven gevonden. Bij tempels De graven van één hond en zes ezels te Tell Brak werden in de hof van een Akkadische tempel voor Sakkan gevonden. De 33 hondenbegravingen van rond 1000 v.Chr. uit Isin werden onder de helling, die naar de tempel van Gula leidde, aangetroffen. In beide gevallen werden zowel jonge als oude dieren begraven. De dierenbegravingen van Isin en Tell Brak zijn uitzonderlijk omwille van het aantal dieren dat er werd begraven en omwille van hun verband met tempels. Ook de ezel uit Abu Salabikh, die in de assen-stortplaats uit het Vroeg Dynastisch III werd aangetroffen, kan mogelijk in verband met een nabijgelegen tempel worden gebracht. Het depot met dierenbeenderen te Tell al Rimah (van rond 1300 v.Chr.) werd ook bij een tempel aangetroffen. Dit depot werd meerbepaald in de fundering binnen in de tempel gevonden. Aan de hoofdingang van tempel D te Uruk werd een achterpoot van een ezel aangetroffen. Het depot dateert uit de late Uruk. Bij paleizen In het Noord-West Paleis van Assurnasirpal te Nimrud werden twee depots uit de 8ste/7de eeuw v.Chr. met daarin telkens een volledige gazelle onder de vloeren van kamer HH en

102

Passage P gevonden. Nog te Nimrud, werden er onder de vloeren ook depots met miniatuurpotjes en schapenbeenderen gevonden. In Tuttul werden 3 volledige skeletten van geitjes, samen met enkele objecten, in de fundering van de hof van het Oud-Babylonische Paleis A aangetroffen. In Paleis A werd ook nog een depot met daarin niet geïdentificeerde dierenbeenderen en een stuk aardewerk gevonden. In een deuropening van kamer AA van dat Paleis werd eveneens een schedel van een rund aangetroffen. In het Sinkasid-paleis te Uruk uit de Oud-Babylonische periode werden maar liefst 12 depots met dierlijke resten in muren, scharnieren en deurdrempels teruggevonden. De samenstelling van deze depots was zo heterogeen dat wordt vermoed dat sommige het werk zijn van dieren. Bij woonhuizen In Tell ed-Der werd een volledige gans in de fundering van een huis uit de periode 1880 – 1825 v.Chr. aangetroffen. In Tuttul werd onder de vloer van een huis uit de Late Bronstijd een in stukken gesneden (volledig) skelet van een half jaar oud lammetje gevonden. In de nabijheid van mensengraven In Uruk werd een skelet van een schaap apart begraven tussen graven van mensen uit de NeoBabylonische periode.

103

5.2. Interpretatie van de gegevens In dit onderdeel worden de mogelijke interpretaties van begraven dieren uiteengezet. De interpretaties combineren de archeologische gegevens uit hoofdstuk 3 en de tekstuele gegevens uit hoofdstuk 4. Deze interpretaties werpen een licht op de mogelijke verklaringen waarom de Mesopotamiër dieren begroef.

5.2.1. Het begraven van dieren en dierlijke resten in graven van mensen 5.2.1.1. Intrusie Alhoewel het in dit onderzoek niet de bedoeling is deze dierlijke resten, die op natuurlijke wijze - zonder tussenkomst van de mens - in een graf terechtkwamen, intensief te bespreken, mogen deze niet worden genegeerd.155 Resten van dieren, die zich een weg banen onder de grond, worden immers soms aangetroffen in graven. Het gaat dan meestal om resten van knaagdieren – meestal diverse soorten ratten en muizen - die bij onderzoek van het dierlijk botmateriaal als intrusief worden beschouwd.156 Ook is er soms dierlijk botmateriaal in een graf aanwezig dat meekwam met de vulling. Deze dierlijke resten kwamen eveneens onbedoeld in het graf terecht en kunnen dus niet beschouwd worden als grafgiften. Bij slechts enkele sites werd (waar mogelijk) een onderscheid gemaakt tussen de bewust geplaatste en de intrusieve dierlijke botresten.157

5.2.1.2. Voedsel Of dierlijke resten in een graf al dan niet kunnen worden beschouwd als voedselbijgave, kan soms worden afgeleid uit de wijze waarop deze resten in het graf werden geplaatst. Heel vaak worden dierlijke resten teruggevonden in of in de nabijheid van aardewerken potten of schalen (of scherven ervan).158 Het feit dat dierlijke resten in kommen en schalen in het graf 155

In dit onderzoek wordt immers de focus gelegd op dieren en dierlijke resten die werden begraven ten gevolge van een bewuste menselijke handeling. 156 Dergelijke intrusieve dierlijke resten werden onder andere opgemerkt te Halawa (Boessneck & Kokabi 1981, p.91) Isin (Boessneck & Kokabi 1981, p.150) en Mari (Jean-Marie 1997, p.697). 157 Dit onderscheid wordt onder andere gemaakt bij de publicatie van de graven van Abu Salabikh: Martin H.P. & Moon J. & Postgate N. (1985). Ook bij graf 58 te Isin wordt de opmerking gemaakt dat de dierlijke resten zouden kunnen afkomstig zijn van de vulling (Hrouda 1981, p.45), maar het onderscheid tussen dierlijke resten die toevallig in het graf kwamen en dierlijke resten die moedwillig in het graf werden gelegd is moeilijk te maken volgens Boessneck en Ziegler (Boessneck & Ziegler 1987, p.147). 158 In graf PG779 te Ur (één van de “Koninklijke graven”) werden de dierlijke resten in een koperen pot aangetroffen (Woolley 1934, p.60).

104

werden gedeponeerd doet vermoeden dat het hier om het bijgeven van voedsel gaat. Het aardewerk in een graf wordt immers vaak beschouwd als het bewijs van de voedsel- en libatieoffers die bij een begraving gepaard gingen. Het vermoeden dat het dierlijk botmateriaal voedsel voor de dode was, wordt in meerdere gevallen159 bevestigd doordat ook nog resten van andere soorten voedsel werden aangetroffen (in het aardewerk) bij de dierlijke resten. In graf 1631 uit het Vroeg Dynastisch IIIa te Ur werden dierenbeenderen samen met plantenresten in kommen aangetroffen. In graf T135, een graf uit de Midden-Assyrische periode te Mari werden dierenbeenderen samen met de resten van dadels in een aardewerken schaal aan het bekken van een vrouw aangetroffen. Er werden trouwens in de graven van Mari meerdere plantenresten aangetroffen (Jean-Marie 1997, p.697). Bij het Kassietische graf 67 uit Uruk werden resten van schaap of geit en resten van een jong varken buiten het dubbele potgraf samen met graankorrels aangetroffen. En ook in het Neo-Babylonische graf 129 uit Babylon werden behalve dierlijke resten ook dadels teruggevonden. Snij-, breek- en brandsporen op het dierlijk botmateriaal kunnen ook aanwijzingen zijn die een interpretatie als voedselrest naar voren schuift. Het is dus nuttig als het botmateriaal op dergelijke sporen wordt onderzocht. In Halawa werden in verschillende graven160 beenderen aangetroffen waarop snijsporen aanwezig waren. De beenderen werden geïdentificeerd als beenderen afkomstig van schaap en geit. Te Ur werden gebroken (om het merg eruit te halen) en verbrande beenderen in de graven aangetroffen. Deze sporen op het botmateriaal wijzen dus op bereiding. Het is dus aannemelijk dat de dierlijke resten werden klaargemaakt en deze kunnen misschien zelfs letterlijk als een rest van een maaltijd worden beschouwd, aangezien sporen op botmateriaal mogelijk – naast het gewoon snijden van stukken vlees - eventueel ook op ontvlezing wijzen. M. Jean-Marie (1996) merkte op dat er daarentegen te Mari geen sporen van ontvlezing op dierlijk het botmateriaal te vinden zijn. Dit en het feit dat de resten in verband werden teruggevonden wijzen erop dat dit waarschijnlijk geen restjes (afgeschraapte botjes) van een maaltijd waren, maar echte stukken vlees (Jean-Marie 1996, p.697). Uit sommige teksten blijkt dat de funeraire voedseloffers voor doden vaak de minst begeerlijke stukken van het dier waren. De goede stukken van het dier werden immers geofferd aan de goden (Scurlock 2002b, p.402). In Mari werden vaak dergelijke delen van 159 160

In drie graven die bij dit onderzoek werden onderzocht. In H-2, H-33, H-35 en H-37.

105

dieren in de graven ontdekt. Het gaat in dit geval om hoeven, kaken en hoorns. In het algemeen kan worden opgemerkt dat het dierlijk botmateriaal in graven van mensen vaak afkomstig is van de poten en de kop. Het vlees dat zich rond de ribben van een dier situeert wordt door Scurlock beschouwd als “a poor man’s cut (Scurlock 2002b, p.402)”, en is het soort vlees dat gemakkelijk in graven zou kunnen meegegeven worden (Scurlock 2002b, p.402). Maar ribben werden eigenlijk niet vaak aangetroffen in de graven. Wanneer grote delen van dieren worden aangetroffen in graven, worden deze minder snel door de opgravers beschouwd als voedseloffer. De interpretatie van deze resten is niet altijd even gemakkelijk. Alhoewel bij de depositie van een volledige poot of een half skelet van een dier soms niet aan een interpretatie als voedsel wordt gedacht, mag dit evenwel niet worden uitgesloten. In graf T940 te Mari bijvoorbeeld, werd een deel van een skelet (enkele ribben, het bekken en de lange beenderen) van een geitje gevonden. Eén van de poten van het dier lag in een schaal. Deze positie zou een eventuele aanwijzing kunnen zijn voor het feit dat ook dit een voedselbijgave was. Waarschijnlijk werden ook volledige dieren als voedselbijgave meegegeven in het graf. De volledige vissen die in graf 30 en 31 te Isin in aardewerk werden aangetroffen, worden als voedselbijgave beschouwd. Één van deze vissen was bovendien ook verbrand; waarschijnlijk klaargemaakt. Meestal kan van volledige dieren niet worden nagegaan of deze met de bedoeling als voedsel voor de dode te dienen in het graf werden gedeponeerd. Maar in een Neo-Assyrische tekst (ADD 1016) werden volledige dieren - een eend (in graf 158 te Abu Salabikh werd een volledige vogel meegegeven, in graf H-31 te Halawa een eend), schapen en een lammetje - vermeld als vlees voor een mausoleum. Ook in de tekst “de dood van Urnamma” wordt het meegeven van dieren als voedsel aangehaald. Uit deze tekst wordt ook duidelijk dat het voedsel in de graven misschien niet enkel en alleen voor de dode bedoeld was, maar ook als voedsel voor de goden van de onderwereld bedoeld was. Urnamma hield in die onderwereld immers een banket opdat de goden hem zonder morren zouden opnemen in die wereld. Hij slachtte er ossen. Anderen slachtten er een vet schaap. Urnamma was echter een koning. Een persoon met een hoge sociale status dus. De volledige dieren bijvoorbeeld (ossen en schapen) die naast de twee ezels in graf PG1232 te Ur – ook een graf van een persoon met een hoge sociale status - werden aangetroffen, kunnen misschien ook als voedselbijgaven worden beschouwd. Het is maar de vraag of de ‘gewone mens’ ook een volledig dier in het graf zou meekrijgen. Misschien wijst de aanwezigheid van een volledig 106

dier als voedselbijgave dus wel op een hogere sociale status. Een status die toegang geeft tot een banket met de koning in het hiernamaals. Het is, zoals gezegd, echter moeilijk te achterhalen of volledige dieren als voedsel werden meegegeven. In graf 1 te Abu Salabikh echter, zou dit wel eens het geval kunnen zijn. In dit graf werd een volledig schaap aangetroffen, maar dit schaap werd niet in anatomisch verband teruggevonden: de ledematen waren ontwricht. Wat de bedoeling hiervan was, kan niet met zekerheid worden achterhaald, maar het is mogelijk dat dit een soort bewerking was om het dier voor te bereiden op bereiding. Indien dit het geval zou zijn, en indien dit dier als voedselbijgave kan worden beschouwd, gaat de theorie dat deze handeling mogelijk aan de status van de persoon kan gelinkt worden op, aangezien graf nr. 1 duidelijk één van de rijkste graven van Abu Salabikh was, met een aanzienlijk aantal grafgiften, die ook nog eens van een hoge kwaliteit waren. Voedselbijgaves waren dus noodzakelijk opdat de geesten van de onderwereld de dode zouden verwelkomen. Deze voedseloffers waren deel van een ritueel dat sinds de OudBabylonische periode als kispu(m) wordt beschreven in de teksten. Onder deze kispu(m)offers vallen zowel de offers bij de begraving van de dode, als de regelmatige offers aan het graf, die moesten verhinderen dat de geesten zouden komen rondspoken in de wereld van de levenden. Dit kan verklaren waarom dierlijke resten (resten van voedselbijgaves) zowel in de graven als erbuiten kunnen aangetroffen worden. Te Kheit Qasim echter, waar zowel in het graf als buiten de graven dierlijke resten werden aangetroffen, werden de resten die buiten het graf lagen door Forest geïnterpreteerd als resten van een banket dat op het moment van de begraving plaats vond (Forest 1979, p.499). Ook mag niet worden vergeten dat het mogelijk is dat vlees zonder beenderen eraan en organen in graven konden meegegeven worden. In de Neo-Assyrische tekst ADD1016 wordt het deponeren van een maag, een lever en een hart van een rund in het graf expliciet vermeld. Of dit bij de Neo-Assyriërs een courante praktijk was, is niet geweten. Ook al was dit een gebruikelijke praktijk, door de vergankelijke aard van het materiaal zal hiervan hoogstwaarschijnlijk nooit iets worden teruggevonden in het archeologische bestand. Het werd door de teksten niet duidelijk of dit gebruik al vanaf de Ubaid periode werd toegepast, maar men kan deze mogelijkheid best bij alle in dit onderzoek aangehaalde tijdsperiodes in het achterhoofd te houden.

107

Volgens Hrouda en Tsukimoto tenslotte kunnen grafgiften in twee grote categorieën worden ingedeeld (Fig.29). Voedselbijgaven behoren tot de objecten die door de familie aan de overledene werden meegegeven. De dode had het voedsel immers nodig op zijn weg naar en in de dodenwereld.

5.2.1.3. Grafgift (andere betekenis dan voedsel) Dieren en dierlijke resten werden niet altijd met de intentie van voedselbijgave in een graf gedeponeerd. Om beter te verstaan waarom een dier in een graf werd meegegeven en welke betekenis dit dan had, kunnen de grafcontexten en de teksten duidelijkheid scheppen. Als object van de overledene zelf Grafgiften kunnen volgens Hrouda (1954) en Tsukimoto (1985) waarschijnlijk worden ingedeeld in objecten die eigendom waren van de persoon zelf en objecten die door de familie aan de overledene werden meegegeven. Er is geen reden om te vermoeden dat dieren niet als objecten van de persoon zelf zouden kunnen worden beschouwd. Dit is een mogelijk plausibele verklaring voor bijvoorbeeld graf nr. 185 van Eridu. In dit graf kreeg een 15-jarige jongen een hond mee, mogelijk zijn dier. Aangezien de hond beschouwd werd als een dier dat zijn baasje trouw bleef, werd het dier daarom meegegeven in het graf van zijn baasje. Ook voor de andere graven waarin honden werden meegegeven (Halawa: nr. H-2, H-112; Khafajah: nr.57), kan eventueel deze redenering worden gevolgd. Bij deze graven lagen de dieren ook altijd dicht bij de overledene, wat misschien op de band tussen mens en dier kan wijzen. Beroep Dieren in graven kunnen eventueel ook wijzen op het beroep van de overledene, bijvoorbeeld herder of krijger (bijvoorbeeld Tell Madhhur 5G). Trekdieren De doden werden voorzien van objecten zoals sandalen om hun reis naar het hiernamaals te vergemakkelijken. Een koning kreeg zelfs een wagen met trekdieren mee in het graf om vlugger tot op zijn bestemming te geraken (Scurlock 1995, p.1885). In de tekst “de dood van Urnamma” wordt dit vermeld. Het is echter onduidelijk of de koning in de wagen zat die door de ezel werd getrokken, of op het dier zelf, of dat het dier de wagen gewoon volgde. In vier

108

“Koninklijke graven” te Ur (PG580, PG789, PG800, PG1232) uit het Vroeg Dynastisch IIIA, werden zo’n wagens aangetroffen. In die graven werden ook de mogelijke trekdieren van die wagens teruggevonden. Het gaat om runderen (PG580, PG789 en PG800) en paardachtigen (PG1232). Uit analyse van het gebruikte woord voor paardachtige in de teksten door Zarins (1986) is gebleken dat voor dit type begravingen de Equus asinus werd gebruikt, zoals dat ook in sommige graven werd geattesteerd (Ur: nr. PG1232). Waarschijnlijk konden voor de begravingen van personen met een hogere status kruisingen tussen de Equus asinus en de Equus hemiones161 worden gebruikt, aangezien uit prijslijsten blijkt dat deze dieren nog duurder waren dan de ezels (Zarins 1986, p.185-189). Een kruising (een muilezel) wordt trouwens vermeld in de tekst die de grafgiften voor Nin-e-ni-še opsomt. Net zoals in het graf van Koningin Puabi (Ur: PG800), kreeg Nin-e-ni-še een sleewagen en een slavin mee als grafgift. Uiting van status Het lijkt dus erop dat bepaalde dieren heel duur waren om mee te geven in het graf. Dit blijkt uit de teksten voor paarden en wordt ook aangehaald door J. Scurlock, die het offeren van een rund als een economisch groter offer beschouwt dan bijvoorbeeld het offeren van een schaap of geit (Scurlock, 2002b, p.391). Door het meegeven van bepaalde dieren wou men misschien de status van de overledene uitdrukken. De Koninklijke graven van Ur waarin runderen en paardachtigen werden meegegeven, zijn hiervan een mooi voorbeeld. Ook te Kish werden graven met wagens en trekdieren aangetroffen (Chariot Burial 1, 2, 3), maar deze graven onderscheidden zich voor de rest niet van de andere graven. Aangezien runderen een groot economisch offer waren, kunnen de Chariot Burial 1, 2 en 3 van Kish misschien net door de aanwezigheid van die dieren beschouwd worden als graven van personen met een hoge sociale status. Een wagen met paardachtigen werd ook in de tekst vermeld die de grafgiften voor Billalla en zijn vrouw Lalla opsomt. Ook Billalla is een persoon met een hoge status; hij is tempel administrator. Geschenken voor de goden D. Katz twijfelt echter aan de interpretatie van de ezel uit “de dood van Urnamma” als trekdier. Aangezien in andere teksten de tocht naar de dodenwereld altijd met de boot of te voet gebeurt en er wordt vermeld dat Urnamma ezels aan de god Ningiszida schenkt, denkt

161

Volgens Zarins heel misschien zelfs ook met Equus caballus (Zarins 1986, p.189).

109

Katz dat de ezels eerder moeten worden beschouwd als geschenken voor de goden van de dodenwereld (Katz 2003, p.41-46). Dit is volgens Hrouda (1954) en Tsukimoto (1985) ook één van de betekenissen van alle grafgiften. Sommige objecten werden volgens hen door de familie aan de overledene meegegeven om aan de goden van de dodenwereld te geven (Fig. 29).

5.2.1.4. Rituelen Dierlijke resten konden ook in een graf gelegd worden gelegd omwille van een magisch ritueel, bijvoorbeeld om het kwade weg te krijgen. In hoofdstuk 4 wordt een voorbeeld gegeven van zo’n ritueel. In dit geval werd een volledige vogel in het graf van een dode gelegd bij het lijk, om zo het kwaad of de ziekte die de vogel representeerde, naar het hiernamaals te sturen. Deze tekst impliceert de mogelijkheid dat volledige dieren en waarschijnlijk ook dierlijke resten niet als grafgift van de familie in een graf werden bijgelegd, maar er door een onbekende, die het graf gewoon gebruikte als kanaal, waarlangs zijn kwelling (in de vorm van een dier) naar het hiernamaals werd gestuurd, werden gedeponeerd. Dit is een mogelijke reden waarom dieren en dierlijke resten in graven van mensen werden geplaatst. Maar of dit een courante praktijk was - en deze reden dus vaak mag worden vermoed – is niet duidelijk. Er is tevens geen manier om deze praktijk te herkennen in het archeologische bestand. Waarschijnlijk werden wel (rituele) handelingen uitgevoerd tijdens de begraving. In Graf 1631 van Ur werd een schedel van een schaap op een offertafel aangetroffen, wat doet vermoeden dat hier de schedel bijvoorbeeld ritueel werd geofferd.

110

5.2.2. De praktijk van het apart begraven van dieren 5.2.2.1. Intrusie Het is niet de bedoeling van dit onderzoek om dierlijke resten die niet door mensen werden begraven te onderzoeken, maar er moet wel rekening gehouden worden met het feit dat in graven en depots ook soms zelf dieren binnendringen. Bij de depots van de dierlijke resten in het Sinkasid-Paleis te Uruk wordt - omwille van het feit dat soms enorm veel verschillende diersoorten in één depot werden aangetroffen - in sommige gevallen vermoed dat dit verzamelingen botmateriaal zijn, die – toen het Paleis al een ruïne was – door diertjes zijn aangelegd. 5.2.2.2. Afval Het begraven van een dood dier of een kadaver kan een manier zijn om zich van afval te ontdoen en de hygiëne te bewaren. Bij de begraving van de ezel in de assen-stortplaats te Abu Salabikh werd eerst aan een dergelijke verklaring gedacht, maar aangezien in de buurt een tempel aanwezig was, kan het volgens Green ook om een speciale manier van begraven gaan (Green 1993, p.10-11).

5.2.2.3. Invloed van religie Dieren werden onder invloed van cultussen rond goden begraven in het Oude Mesopotamië. De dierenbegravingen uit Isin en Tell Brak zijn hiervan mooie, uitzonderlijke voorbeelden. In Isin was er een soort hondencultus rond de godin Gula, de godin van de genezing. Aan de toegangsweg naar haar tempel werden 33 hondenbegravingen aangetroffen. Er werden zowel jonge als oude dieren begraven en het skeletmateriaal van enkele van de honden vertoonde breuken. In Tell Brak werden in de binnenhof van de tempel van Sakkan, god van de steppedieren, zes ezels – waaronder zowel jonge krachtige als oude gerespecteerde dieren - en een hond begraven. Bij één van de ezels werd dierlijk botmateriaal van onder andere schaap, geit, rund, varken en kraanvogel aangetroffen. De begraven dieren worden door de opgravers beschouwd als offers voor deze god, aangezien het allemaal steppedieren zijn.

111

5.2.2.4. Funderingoffers Dieren en dierlijke resten werden in de Mesopotamische wereld ook begraven in gebouwen, tijdens het optrekken ervan. Het is een welbekende handeling die soms werd uitgevoerd ter bescherming van het gebouw.162 Volgens Ellis komen deze soort dierlijke offers slechts sporadisch voor in tijd en ruimte en dus redelijk zeldzaam. Ook bij de aangetroffen casussen uit deze steekproef konden geen patronen worden opgemerkt. Volgens Ellis was het waarschijnlijk nooit echt een gestandaardiseerde handeling bij bouwrituelen. Bepaalde dieren werden als bouwoffer gebruikt omwille van hun waarde als voedselbron of omdat het karakter van het (levende) dier van grote waarde was voor de bouwheer (Ellis 1968, p.42-45). De achterpoot van de ezel aan de hoofdingang van tempel D kan worden beschouwd als een funderingsoffer. De drie geitjes die in de fundering van hof E van het Oud-Babylonische Paleis A te Tuttul werden teruggevonden, samen met aardewerk, werden door de opgravers als funderingsdepots geïdentificeerd. Ook het skelet van een lammetje dat in een huis uit de Late Bronstijd op heuvel B werd aangetroffen, alsook de schedel van een rund in een deuropening in kamer AA van het Oud-Babylonische Paleis A en het depot met niet geïdentificeerde dierlijke resten erin, kunnen als funderingsoffers worden beschouwd. Het depot van dierenbeenderen te Tell al Rimah kan eveneens als funderingsoffer worden beschouwd. Het werd er waarschijnlijk bij de herbouw van de tempel geplaatst. De depots van miniatuurpotjes en schapenbeenderen en de volledige skeletten van de gazelles onder de vloeren van het Noord-West Paleis van Assurnasirpal te Nimrud worden ook als funderingsoffer beschouwd. De begravingen van de gazelles werden door Ellis gelinkt aan een passage uit een memorandum van de regering van Ammisaduqa van Babylon, waarin twee gazelles werden gebruikt om het huis van Annabu, de dochter van de koning, in te zegenen (Ellis 1968, p.44). Op welke manier de dieren werden gebruikt wordt niet vermeld, maar het is waarschijnlijk dat de gazelles werden geofferd (en misschien dan ook werden gedeponeerd in het huis) ter bescherming van het Paleis – wat het funderingsoffer in de sfeer van de magische rituelen brengt.

162

Het zijn vaak niet alleen dieren die dan worden geofferd; dergelijke funderingsdepots konden ook bestaan uit voedsel- en drankoffers of offers van waardevolle voorwerpen of materialen : stukjes metaal, stukjes steen, schelpen, amuletten, kralen, stukjes goud en zilver, maalstenen, werktuigen en cylinderzegels. Deze voorwerpen werden waarschijnlijk om hun intrinsieke waarde geofferd (Ellis 1968, p. 126-144). Ellis vermeldt ook dat het mogelijk is dat soms ook mensen werden geofferd, alhoewel hierover nog twijfel heerst Mogelijke funderingsdepots met daarin menselijke resten werden te Nuzi gevonden (Ubaid periode), Ook te Tepe Gawra werd dergelijk depot (niveau Tepe Gawra VIII-C) aangetroffen. Het gaat hierbij telkens om de resten van kinderen (Ellis 1968, p.36-42).

112

5.2.2.5. Magisch rituelen

Het begraven van dieren als onderdeel van een ritueel, zoals deze in tekstuele bronnen wordt beschreven, is heel moeilijk te achterhalen in het archeologische record, maar mag niet worden uitgesloten bij de mogelijke verklaringen waarom dieren werden begraven. Volgens de teksten kon men dieren apart begraven om het kwade weg te krijgen. Zowel de begraving van volledige als van delen van dieren werd blijkbaar toegepast. In een Neo-Assyrisch ritueel werden de poten van een geit samen met objecten begraven om een kwade geest te vangen. Deze praktijken zijn echter heel moeilijk te attesteren in het archeologische record. Te Tell ed Der werd in de fundering van een huis het volledige skelet van een gans ontdekt. H. Gasche (1978) beschouwde dit als een funderingsoffer, een gift ter ere van de stichting van het huis, maar volgens Piesl-Trenkwalder (1978) moet deze begraving in het kader van een magisch ritueel worden gezien, dat werd uitgevoerd bij het begin van de bouw van een huis om het tegen het kwade te beschermen. Een dier kon ook als vervanging voor een mens, die zijn dood wou ontlopen, worden gedood en begraven. Het dier, die het lot van de mens vervulde in zijn plaats, kreeg dan dezelfde behandeling als de behandeling die de mens zou krijgen, om zo de god van de onderwereld te misleiden. De teksten dienen meestal eerder als voorbeelden van mogelijke interpretaties wanneer begraven dieren of delen van dieren worden aangetroffen. Met deze teksten in het achterhoofd is het mogelijk een heel andere dimensie te geven aan bijvoorbeeld de begraving van een schaap tussen graven van mensen in de Neo-Babylonische periode te Uruk. Hoewel dit niet af te leiden is uit de context, bestaat de mogelijkheid dat dit dier één van de hierboven beschreven rituelen diende.

113

5.3. Conclusie De analyse van de archeologische resten leverde niet altijd even mooie resultaten op. De fragmentarische aard van zowel het materiaal alsook soms de informatie over het botmateriaal in de opgravingsverslagen, stond sluitende conclusies soms in de weg. Voor vele sites, die reeds lang geleden werden opgegraven, waarvan het botmateriaal reeds vergaan is en waar bijvoorbeeld niet altijd evenveel oog was voor het dierlijk botmateriaal in de graven, dan voor de mooie objecten, zal de problematiek hieromtrent altijd blijven. Om de praktijk van het begraven van dieren in Mesopotamië beter te kunnen begrijpen moet de hoop gevestigd worden op de toekomst, een toekomst waarin de begraven dierlijke resten op een site zorgvuldig zullen worden onderzocht. Enkel door zoveel mogelijk informatie te verzamelen zullen meer aspecten van dit fenomeen kunnen worden belicht. Een recent voorbeeld van vooruitstrevend onderzoek naar dierlijke resten in graven betreft het onderzoek van J.M. Cordy, S. Léon en Ö. Tunca (2009) te Chagar Bazar (niet in deze steekproef opgenomen).163 Werkelijk alle mogelijke aspecten die van deze resten kunnen onderzocht worden, worden onderzocht – en met resultaat.164 Dit soort onderzoek is echter slechts mogelijk wanneer er wordt opgegraven met bijzonder veel oog voor dit materiaal. In de vele van in deze Masterproef besproken sites, is dergelijk intensief onderzoek van het dierlijk botmateriaal niet meer mogelijk. Een studie van de tekstuele bronnen omtrent het begraven van dieren kon echter wel enkele hiaten – op het interpretatieve vlak – invullen. Door het onderzoek van de archeologisch geattesteerde dierenbegravingen aan te vullen met Mesopotamische literaire bronnen, kon een genuanceerder inzicht worden verkregen in het waarom van deze handeling. Als laatste punt moet worden opgemerkt dat het begraven van bepaalde diersoorten vaak ook geografisch en cultureel bepaald is. Dit wordt duidelijk na een vergelijking van deze studie van Mesopotamische dierenbegravingen met de in de inleiding vermelde voorbeelden van dierenbegravingen in het grotere Nabije Oosten. Dat geografie een invloed heeft op het voorkomen van bepaalde diersoorten in graven wordt duidelijk door de voorbeelden van kamelenbegravingen en vondsten van zeeschildpadden in graven in de Verenigde Arabische Emiraten, waar kamelen (in tegenstelling tot in Mesopotamië waar geen kamelenbegravingen werden gevonden) veel voorkomen en een perfect lastdier zijn in de woestijn en waar op zeeschildpadden uit de Perzische Golf gejaagd werd (in tegenstelling tot in Mesopotamië, 163

Zie: Cordy J.-M. & Léon S. & Tunca Ö. 2009, Les offrandes animals dans les tombes ordinaries de l’Âge du Bronze à Chagar Bazar (Chantier F, H, et I). Rapport préliminaire, Akkadica 130, pp. 53-73. 164 Aantal graven met dierlijke resten erin, diersoorten, slachtleeftijd, zeer gedetailleerde analyse van welke delen van elke diersoort werden meegegeven met oog voor onderscheid tussen de linkerdelen en de rechterdelen van een dier, vergelijking met andere sites en een interpretatie van de begraven dierlijke resten (Cordy J.-M. & Léon S. & Tunca Ö. 2009, p. 53-73).

114

waar enkel de inheemse zoetwaterschildpadden sporadisch in de graven worden aangetroffen). Dat cultuur een invloed heeft op het begraven van bepaalde diersoorten wordt duidelijk na vergelijking met dierenbegravingen in Egypte. De cultus rond de godin Bastet zorgde er immers voor dat katten in hoge aantallen werden begraven. En het mummificeren van dieren is een typisch Egyptisch cultureel gebruik. Dit werd niet gedaan in Mesopotamië. De Mesopotamiërs hadden bovendien hun eigen goden zoals Gula en Sakkan die voor invloed op de dierenbegravingen te Isin en Tell Brak zorgden.

115

-Besluit-

Aan de hand van de steekproef bij 30 sites met in totaal 376 contexten, die dateren vanaf de Ubaid periode tot en met de Neo-Babylonische periode met daarin intentioneel begraven dieren en dierlijke resten, is allereerst gebleken dat deze praktijk in het algemeen niet veel voorkwam. Bovendien is uit de analyse van deze contexten eveneens gebleken dat dierenbegravingen bij mensen eerder in verband gebracht kunnen worden met funeraire rituelen of gelinkt kunnen worden aan de begraven persoon in kwestie. Uit de betrekkelijk beperkte resultaten, waarbij het fragmentarische karakter van zowel de graven als de opgravingsmethodes bijgedragen hebben tot een toch wel onvolledig beeld, lijkt dit fenomeen eerder onderhevig geweest te zijn aan persoonlijke en lokale omstandigheden en voorkeuren. Aparte dierenbegravingen daarentegen lijken eerder te wijzen op cultus- en constructie gerelateerde praktijken. Met deze twee algemene, voorlopige resultaten hoop ik dan ook een eerste inzicht gegeven te hebben in deze praktijk in het Oude Mesopotamië.

 

116

-Verklarende woordenlijst-165

Atlas

Eerste wervel

Calcaneus

Hielbeen

Carpalia

Handwortelbeentjes

Carpus

Handbeentje

Coracoid

Deel van de schouder

Darmbeen

Deel van het heupbeen

Epistropheus

Tweede halswervel

Femur

Bovendijbeen (bovenpoot – achterpoot)

Fibula

Kuitbeen (onderpoot – achterpoot)

Humerus

Opperarmbeen (bovenpoot – voorpoot)

Metacarpus

Middelhandsbeentje

Metatarsus

Middelvoetsbeentje

Os pubis

Schaambeen

Os sacrum

Heiligbeen

Patella

Knieschijf

Pelvis

Bekken

Phalanx

Vinger-/teenkootje

Radius

Spaakbeen (onderpoot – voorpoot)

Scapho-cuboid

Voetbeentje

Scapula

Schouder

Synsacrum

Verlenging van het heiligbeen (bij vogels)

Tarsus

Voetbeentje

Talus

Sprongbeen (ook: Astragalus)

Tibia

Scheenbeen (onderpoot – achterpoot)

Tibiotarsus

Bot uit de poot (bij vogels)

Ulna

Ellepijp (onderpoot – voorpoot )

Zitbeen

Deel van het bekken

165

Met behulp van Schmid (1972).

117

-Bibliografie-

Afkortingen: AJA = American Journal of Archaeology AOAT = Alter Orient und Altes Testament: Veröffentlichungen zur Kultur und Geschichte des Alten Orients und des Alten Testaments BaF = Baghdader Forschungen JAS = Journal of Archaeological Science JCS = Journal of Cuneiform Studies JNES = Journal of Near Eastern Studies MARI = Mari Annales de Recherches Interdisciplinaires MDOG = Mitteilungen der Deutschen Orient-Gesellschaft zu Berlin OIC = Oriental Institute Communications OIP = Oriental Institute Publications OIS = Oriental Institute Seminars WVDOG = Wissenschaftliche Veröffentlichungen der Deutschen Orient-Gesellschaft Algaze G. 1983, Private Houses and Graves at Ingharra: A Reconsideration, Mesopotamia, Vol. 18-19, pp. 135-193 Anthony D. 1984, Man and animals: living, working and changing together, University Museum Publications, Pennsylvania.

Arns R. & Becker A. & Kohlmeyer K. & Ludwig W. & Schneiders E. & Selz G. & Strommenger E. 1984, Ausgrabungen in Tall Bi’a 1982 und 1983, MDOG, pp. 15-65 Belfer-Cohen A. & Hovers E. 1992, In the Eye of the Beholder: Mousterian and Natufian Burials in the Levant, Current Anthropology, Vol. 33, pp. 463-471 Benoist A. 2007, An Iron Age II snake cult in the Oman peninsula: evidence from Bithnah (Emirate of Fujairah), Arabian archaeology and epigraphy, Vol. 18, pp. 34-54

118

Bergami G. 1989, Preliminary report on the 1987 season of excavations at Babylon. Iraq, Sumer, Vol. 47, pp. 30-34 Biggs R.D. 1974, Inscriptions from Tell Abu Salabikh, OIP 99, Chicago & London. Blau S. & Beech M. 1999, One woman and her dog: an Umm an-Nar example from the United Arab Emirates, Arabian archaeology and epigraphy, Vol. 10, pp. 34-42 Bluard C. 1997, Recherches sur le perimeter externe (chantier H), Subartu III, pp. 179-189 Bodson L. (ed.) 2001, La sépulture des animaux: concepts, usages et pratiques à travers le temps et l’espace. Contribution à l’étude de l’animalité, Colloques d’histoire des connaissances zoologiques 12, Liège. Boehmer R.M. & Salje B. & Pedde F. 1995, Uruk: Die Gräber, Ausgrabungen im UrukWarka. Endberichte Vol. 10, Mainz am Rhein. Boehmer R.M. 1997, Uruk-Warka, In: Meyer E.M. (ed.) 1997, The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East, Vol. 5, pp. 294-298 Boessneck J. 1977a, Die hundeskelette von Isan Bahriyat (Isin) aus der zeit um 1000 v. CHR., In: Hrouda B. (ed.) 1977, Isin-Iésān Bahrīyāt. Die Ergebnisse der Ausgrabungen 1973-1974, Munchen, pp. 97-109 Boessneck J. 1977b, Tierknochenfunde aus Isan Bahriyat (Isin), In: Hrouda B. (ed.) 1977, Isin-Iésān Bahrīyāt. Die Ergebnisse der Ausgrabungen 1973-1974, Munchen, pp. 111- 133 Boessneck J. 1995, Tierknochenfunde aus Warka, Iraq (Nachtrag), In: Boehmer R.M. & Salje B. & Pedde F. 1995, Uruk: Die Gräber, Ausgrabungen im Uruk-Warka. Endberichte Vol. 10, Mainz am Rhein, pp. 267-270 Boessneck J. & Kokabi M. 1981, Tierknochenfunde, In: Orthmann W. (ed.) 1981, Halawa 1977-1979, Bonn, pp. 89-104

119

Boessneck J. & Kokabi M. 1993, Appendix B: Tierknochenfunde aus Nippur: 14. Season, In: Zettler R. (ed.) Nippur III: Kassite Buildings in area WC-1, OIP 111, Chicago, pp. 299340 Boessneck J. & Von den Driesch A. & Steger U. 1984, Tierknochenfunde in Uruk-Warka, Baghdader Mitteilungen, Band 15, pp. 150-189 Boessneck J. & Von den Driesch A. 1986, Eine Equidenbestattung in spätfruhdynastischer Zeit, MDOG, Vol. 118, pp. 45-50 Boessneck J. & Ziegler R. 1987. Tierknochenfunde III serie 1983-1984 (7-8 kampagne), In: Hrouda B. (ed.) 1987, Isin-Isan Bahriyat III. Die Ergebnisse der Ausgrabungen 1983-1984, München, pp. 137-150 Bökönyi S. 1978, The animal remains of the 1970-1972 excavation seasons at Tell ed-Der: a preliminary report, In: De Meyer L. & Gasche H. & Paepe R. (eds.) 1978, Tell ed-Der II, Leuven, pp. 185-189 Bottero J. 1982, Les inscriptions cuneiformes funéraires, In: Gnoli G. & Vernant J.-P. (eds.) 1982, La mort, les morts dans les sociétés anciennes. Congrès Ischia 1977, Cambridge, pp. 373-406 Breniquet C. 1984, Le Cimétiere A de Kish: Essai d’interprétation, Iraq, Vol. 46, No.1, pp. 19-28 Bretschneider J. & Dietrich A. & Jans G. 1995, Die Ausgrabungen in der Kranzhügelstadt Tell Beydar/ Nordsyrien. Grabungsbericht – Zusammenfassung der Grabungen von 1992-94, Beydar Mitteilungen, Vol. 2, pp. 1-21 Bunnens G. (ed.) 1990, Tell Ahmar. 1988 Season, Abr-Nahrain Supplement Series, Vol. 2, Leuven. Bunnens G. 1991, Melbourne university excavations at Tell Ahmar: 1988 season, In: De Meyer L. & Gasche H. (eds.) Mésopotamie et Elam. Actes de la XXXVIème Rencontre 120

Assyriologique Internationale, Gand, 10-14 juillet 1989, Mesopotamian History and Environment, Occasional Publications I, Gent, pp. 163-167 Callou C. & Samzun A. & Zivie A. 2004, A lion found in the Egyptian tomb of Maïa, Nature, Vol. 427, pp. 211-212 Clutton-Brock J. & Burleigh R. 1978, The Animal Remains from Abu Salabikh: preliminary report, Iraq, Vol. 40, pp. 89-100 Clutton-Brock J. 1986, Osteology of the Equids from Sumer, In: Meadow R.H. & Uerpmann H.-P. (eds.) 1986, Equids in the Ancient World, Volume I, Wiesbaden, pp. 209-229 Clutton-Brock J. 1989, A dog and a donkey excavated at Tell Brak, Iraq, Vol. 51, pp. 217224 Clutton-Brock J. 1992, Horse Power. A History of the Horse and the Donkey in Human Societies, Cambridge & Massachusetts. Clutton-Brock J. & Davies S. 1993, More Donkeys from Tell Brak, Iraq, Vol. 55, pp. 209221 Clutton-Brock J. & Izquierdo E.R. & Muniz A.M. & Weber J.A. & Molleson T. 2001, Faunal Evidence, In: Oates D. & Oates J. & McDonald H. (eds.) 2001, Excavations at Tell Brak 2: Nagar in the third millennium BC, London, pp. 327-352 Cordy J.-M. & Léon S. & Tunca Ö. 2009, Les offrandes animals dans les tombes ordinaries de l’Âge du Bronze à Chagar Bazar (Chantier F, H, et I). Rapport préliminaire, Akkadica 130, pp. 53-73. Curtis J. 1997, Nimrud, In: Meyers E.M. (ed.) 1997, The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East, Vol. 4, New York & Oxford, pp. 141-144 Daems A. 2004, The terracotta figurines from ed-Dur (Umm al-Qaiwain, U.A.E.): The animal representations, Arabian archaeology and epigraphy, Vol. 15, pp. 229-239 121

Damerji M.S.B.1999, Gräber Assyrischer Königinnen aus Nimrud, Mainz. Danti M.D. & Zettler R.L. 1997, Eridu, In: Meyers E.M. (ed.) 1997, The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East, Vol. 2, New York & Oxford, pp. 258-260 Dayan T. 1994, Early Domesticated Dogs of the Near East, JAS, 21, pp. 633-640 Debruyne M. 1999, Het graf van de “Vogelman”, In: Van Lerberghe K. & Voet G. & Debruyne M. 1999, Omtrent Beydar. De Talen en Culturen van Noord-Syrië, Leuven, pp. 2124 Delougaz P. 1938, A Short Investigation of the Temple at Al-‘Ubaid, Iraq, Vol. 5, pp. 1-11 Delougaz P. 1940, The Temple Oval at Khafajah, OIP 53, Chicago. Delougaz P. & Hill H.D. & Lloyd S. 1967, Private houses and graves in the Diyala Region, OIP 88, Chicago. Dietrich A. & Renel F. 1999, Die Entdeckung des Mittani-Kinderfriedhofs (1993-95), Beydar Mitteilungen 3, pp. 95-104 Downs D. 1984, The Human Skeletal Remains, In: Roaf M. (ed.) 1984, Tell Madhhur, a Summary Report on the excavations, Sumer, Vol. 43, pp. 127 Dyson Jr. R.H. 1960, A Note on Queen Shub-ad’s “Onagers”, Iraq, Vol. 22, pp. 102-104 Dyson Jr. R.H. 1965, Problems of Protohistoric Iran as Seen from Hasanlu, JNES, Vol. 24, No.3, pp. 193-217 Ebeling E. 1931, Tod und Leben nach der vorstellungen der Babyloniër, I. Teil: Texte, Berlin & Leipzig. Eickhoff T. 1993, Grab und Beigabe. Bestattungssitten der Nekropole von Tall Ahmad alHattu und anderer frühdynastischer Begräbnisstätten im südlichen Mesopotamien und in 122

Luristan, Munchener Vorderasiatische Studien herausgegeben von Barthel Hrouda, Band XIV, München & Wien. Ellis R.S. 1968, Foundation Deposits in Ancient Mesopotamia, New Haven & London. Ezcurra E. (ed.) 2006, Global Deserts Outlook. United Nations Environment Programme. Division of Early Warming and Assessment, Nairobi. Filer J.M. 1995, Attitudes to Death with Reference to Cats in Ancient Egypt, In: Campbell A. & Green S. (eds.) 1995, Archaeology of Death in the ancient Near East, Oxford, pp. 38-39 Finkel I.L. 1999, On Some Dog, Snake and Scorpion Incantations, In: Abusch T. & Van der Toorn K. (eds.) 1999, Mesopotamian Magic. Textual, Historical and Interpretative Perspectives, Groningen, pp. 213-250 Fiorina P. 2007, Kheit Qasim: Les tombes de la fin du III jusqu’a la fin du II millenaire A.C., Mesopotamia, Vol. 42, pp. 151-165 Flores D.V. 2003, Funerary Sacrifice of Animals in the Egyptian Predynastic Period, Bar International Series 1153, Oxford. Forest J.-D. 1979, Preliminary report on the First season at Kheit Qasim, Sumer, Vol. 35, pp. 502-497 Forest J.-D. 1983, Les pratiques funéraires en Mésopotamie du cinquième millénaire au début du troisième. Etude de cas, Editions Recherche sur les Civilisations, No. 19, Paris. Forest C. 1984, Kheit Qasim III: The Obeid Settlement, Sumer, Vol. 40, pp. 119-121 Forest J.-D. 1984a, Kheit Qasim- an ED I cemetery, Sumer, Vol. 40, pp. 86-88 Forest J.-D. 1984b, The French excavations at Kheit Qasim, Himrin, Sumer, Vol. 40, pp. 107-114

123

Foxvog D. A. 1980, Funerary Furnishings in an early text from Adab, In: Alster B. (ed.) 1980, Death in Mesopotamia, Copenhagen Studies in Assyriology, Vol. 8, pp. 67-75 Frazier J. 2003, Prehistoric and Ancient Historic Interactions between Humans and Marine Turtles, In: Lutz. P.L. & Musick J.A. & Wyneken J. (eds.) 2003, The Biology of Sea Turtles, Volume II, Boca Raton, pp. 1-39 Gasche H. 1978, Le Sondage A: l’Ensemble I, In: De Meyer L. & Gasche H. & Paepe R. (eds.) 1978, Tell ed-Der II, Leuven, pp. 57-132 Gasche H. 1984, Le Sondage A: les ensembles II à IV, In: De Meyer L. (ed.) 1984, Tell edDer IV, Leuven, pp. 1-62 Gasche H. & Burger-Heinrich E. 1989, L’Ensemble III: les tombes, In: De Meyer L. & Gasche H. (eds.) 1989, Mesopotamian history and environment, Vol. 1, Gent, pp. 44-67 George A.R. 1987, Review: Untersuchungen zur Totenpflege (kispum) im alten Mesopotamien by Akio Tsukimoto, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, Vol. 50, Nr. 3, pp. 238-239 Gibson M. 1972, The City and Area of Kish, Miami. Gibson M. 1976, Excavations at Nippur: Eleventh Season, OIC 22, Chicago & London.

Gibson M. & Franke J.A. & Civil M. & Bates M.L. & Boessneck J. & Butzer K.W. & Rathbun T.A. & Mallin E.F. 1978, Excavations at Nippur: Twelfth Season, OIC 23, Chicago. Gibson M. & Sanders J.C. & Mortensen B. 1981, Tell Razuk: Stratigraphy, architecture, finds, In: Gibson M. (ed.) 1981, Uch Tepe I. Tell Razuk, Tell Ahmed al-Mughir, Tell Ajamat, Chicago, pp. 28-87

124

Gibson M. 1992, Patterns of Occupations at Nippur, In: Ellis M.D.J. (ed.) 1992, Nippur at the Centennial. Papers Read at the 35E Rencontre Assyriologique Internationale, Philadelphia, pp. 33-54 Gibson M. & McMahon A. 1995, Investigation of the Early Dynastic-Akkadian Transition: Report of the 18th and 19th Seasons of Excavation in Area XF, Nippur, Iraq, Vol. 57, pp. 1-39 Gilbert A.S. 2002, The native fauna of the ancient Near East, In: Collins B.J. (ed.) 2002, A History of the Animal World in the Ancient Near East, Handbook of Oriental Studies, Leiden, pp. 3-78 Göhde H. 1998, Vom Hirtenhund zum Göttersymbol. Die bedeutung des hundes im Alten Mesopotamien vom Begin zum Untergang, Inaugural-Dissertation zur Erlangung des Doktorgrades der Philosophischen Fakultät der Westfälischen Wilhelms-Universität zu Münster (Westf.). Green A. (ed.) 1993, Abu Salabikh Excavations Volume 4: The 6G Ash-Tip and its contents: cultic and administrative discard from the temple?, Wilts. Green A. 1995, Ancient Mesopotamian Religious Iconography, In: Sasson J.M. (ed.) 1995, Civilizations of the Ancient Near East, Vol. III, New York, pp. 1837-1855 Groneberg B. 2004, Liebes- und Hundebeschwörungen im Kontext, In: Roth M.T. & Farber W. & Stolper M.W. & von Bechtolsheim P. (eds.) 2004, Studies Presented to Robert D. Biggs, Assyrian Studies 27, pp. 91-107 Haller A. 1954, Die Gräber und Grüfte von Assur, WVDOG 65, Berlin. Hansen D.P. 1997a, Khafajah, In: Meyers E.M. (ed.) 1997, The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East, Vol. 3, New York & Oxford, pp. 288-290 Hansen D.P. 1997b, Kish, In: Meyers E.M. (ed.) 1997, The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East, Vol. 3, New York & Oxford, pp. 298-300

125

Hauptman H. 1975, Bogazkoy-Hattusa, Ergebnisse der Aysgrabungen. Das Hethitische Felsheiligtum Yazilikaya, Berlin. Heidorn L. 1997, The horses of Kush, JNES, Vol. 56, No. 2, pp. 105-114 Hole F. 1989, Patterns of Burial in the Fift Millennium, In: Henrickson E.F & Thuesen F. (eds.) 1989, Upon This foundation. The Ubaid Reconsidered, Proceedings from the ‘Ubaid Symposium Elsinore May 30th – June 1st 1988, Carsten Niebuhr Institute Publications 10, Copenhagen, pp. 149-180 Hole F.A. 1995, Assessing the Past Through Anthropological Archaeology, In: Sasson J.M. (ed.) 1995, Civilizations of the Ancient Near East, Vol. IV, New York, pp. 2715-2727 Hrouda B. 1954, Nachtrag, In: Haller A. 1954, Die Gräber und Grüfte von Assur, WVDOG 65, Berlin, pp. 182-188 Hrouda B. (ed.) 1977, Isin-Isan Bahriyat I. Die Ergebnisse der Ausgrabungen 1973-1974, München. Hrouda B. (ed.) 1981, Isin-Isan Bahriyat II. Die Ergebnisse der Ausgrabungen 1975-1978, München. Hrouda B. (ed.) 1987, Isin-Isan Bahriyat III. Die Ergebnisse der Ausgrabungen 1983-1984, München. Hrouda B. (ed.) 1992, Isin-Isan Bahriyat IV. Die Ergebnisse der Ausgrabungen 1986-1989, München. Hrouda B. 1997, Isin, In: Meyer E.M. (ed.) 1997, The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East, Vol. 3, pp. 186-187 Huot J.-L. 2004, Une archéologie des peoples du Proche-Orient, Tome I, Paris.

126

Ionesov V.I. 1984, The Struggle between Life and Death in Proto-Bactrian Culture: ritual and conflict, Mellen Studies in Anthropology, Vol. 5, Lewiston. Janssen U. 2002, Die frühbronzezeitlichen Gräberfelder von Halawa, Shamseddin, Djerniye, Tawi und Wreide am mittleren Eufrat, Ugarit-Forschungen, Vol. 34, pp. 223-314 Jasim S.A. 1999, The excavation of a camel cemetery at Mleiha, Sharjah, U.A.E., Arabian archaeology and epigraphy, Vol. 10, pp. 69-101 Jean-Marie M. 1997, À propos de certaines offrandes funéraires à Mari, MARI 8, pp. 693700 Jean-Marie M. 1999, Mission Archéologique de Mari, Tome V: Tombes et necropoles de Mari, Bibliothèque archéologique et historique de l’Institut français d’archéologie du ProcheOrient 153, Beyrouth. Kampschulte I. & Orthmann W. 1984, Gräber des 3.Jahrtausends im Syrischen Euphrattal. 1. Ausgrabungen bei Tawi 1975 und 1978, Bonn. Katz D. 2003, The image of the Netherworld in the Sumerian Sources, Bethesda. Katz D. 2007, Sumerian Funerary Rituals in context, In: Laneri N. (ed.) 2007, Performing Death. Social analyses of funerary traditions in the ancient Near East and Mediterranean, OIS 3, pp. 167-188 Killick R. & Roaf M. 1979, Excavations at Tall Madhhur, Sumer, Vol. 35, pp. 542-539 Klengel-Brandt E. 1997, Babylon, In: Meyers E.M. (ed.) 1997, The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East, Vol. 1, New York & Oxford, pp. 251-256 Lamprichs R.W. 1997, Assur, In: Meyers E.M. (ed.) 1997, The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East, Vol. 1, New York & Oxford, pp. 225-228

127

Lebeau M. 1997, La situation géographique, la topographie et les périodes d’occupation de Tell Beydar, Subartu III, pp. 7-21 Livingstone A. 1988, The Isin “Dog House” Revisited, JCS, Vol. 40, No.1, pp. 54-60 Lloyd S. & Safar F. 1948, Eridu, A Preliminary Communications on the Second Season’s Excavations 1947-48, Sumer, Vol. 4, pp. 115-125 Mallowan M.E.L. 1954, The excavations at Nimrud (Kalhu), 1953, Iraq, Vol. 16, pp. 59-114 Mallowan M.E.L. 1966, Nimrud and its remains (2 volumes), London. Marchetti N. & Nigro L. 1997, Cultic Activities in the Sacred Area of Ishtar at Ebla during the Old Syrian Period: The “Favissae” F.5327 and F.5238, JCS, Vol. 49, pp. 1-44 Margueron J.-C. 1997, Mari, In: Meyer E.M. (ed.) 1997, The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East, Vol. 3, pp. 413-416 Martin H.P. 1982, The Early Dynastic Cemetery at al-‘Ubaid, a Re-Evaluation, Iraq, Vol. 44, pp. 145-185 Martin H.P. & Moon J. & Postgate N. 1985, Abu Salabikh Excavations Volume 2: Graves 1 to 99, Hertford. Martin H.P. 1988, Fara: A Reconstruction of the Ancient Mesopotamian City of Shuruppak, Birmingham. Mashkour M. 1997, The funeral rites at Mleiha (Sharja-U.A.E.); the camelid graves, Anthropozoologica, Vol. 25-26, pp. 325-336 Matthews R.J. & Postgate J.N. 1987, Excavations at Abu Salabikh 1985-86, Iraq, Vol. 49, pp. 91-119

128

Maul S.M. 1995, Totengeist und Vögel, In: Boehmer R.M. & Salje B. & Pedde F. 1995, Uruk: Die Gräber, Ausgrabungen im Uruk-Warka. Endberichte Vol. 10, Mainz am Rhein, pp. 219-220 McCown D.E. & Haines R.C. & Hansen D.P. 1967, Nippur I: Temple of Enlil, Scribal Quarter, and Soundings: Excavations of the Joint Expedition to Nippur of the University Museum of Philadelphia and the Oriental Institute of the University of Chicago, OIP 78, Chicago. McCown D.E. & Haines R.C. & Biggs R.D. & Carter E.F. 1978, Nippur II: The North Temple and Sounding E: Excavations of the Joint Expedition to Nippur of the American Schools of Oriental Research and the Oriental Institute of the University of Chicago, OIP 97, Chicago. McMahon A. 2006, Nippur V: The Early Dynastic To Akkadian Transition: The Area WF Sounding At Nippur, OIP 129, Chicago . Méniel P. 2008, Manuel d’archéozoologie funéraire et sacrificielle. Âge du fer, Quetigny. Miglus P.A. & Strommenger E. 2007, Tall BI’A/ Tuttul VII. Der Palast A, Wiesbaden. Moon J. & Roaf M. 1984, The pottery, In: Roaf M. (ed.) 1984, Tell Madhhur, a Summary Report on the excavations, Sumer, Vol. 43, pp. 128-160 Morey D.F. 2006, Burying key evidence: the social bond between dogs and people, JAS 33, pp. 158-175 Moore A.M.T. 2002, Pottery Kiln Sites at al ‘Ubaid and Eridu, Iraq, Vol. 64, pp. 69-77 Moorey P.R.S. 1970, Cemetery a at Kish: Grave Groups and Chronology, Iraq, Vol. 32, No. 2, pp. 86-128 Moorey P.R.S. 1976, The City of Kish in Iraq: Archaeology and History, C. 3500 B.C. to A.D. 600, AJA, Vol. 80, No.1, pp. 65-66 129

Moorey P.R.S. 1978, Kish Excavations 1923-1933, Oxford. Moorey P.R.S. 1981, Abu Salabikh, Kish, Mari and Ebla: Mid-Third Millennium Archaeological Interconnections, AJA, Vol. 85, No.4, pp. 447-448 Negahban E.O. 1996, Marlik. The Complete Excavation Report. Volume I Text, University Museum Monographs 87, Philadelphia. Oates D. 1968, The Excavations at Tell al Rimah, 1967, Iraq, Vol. 30, No. 2, pp. 115-138 Oates D. 1972, The Excavations et Tell al Rimah, 1971, Iraq, Vol. 34, No. 2, pp. 77-86 Oates D. & Oates J. 1993, Excavations at Tell Brak 1992-93, Iraq, Vol. 55, pp. 155-199 Oates D. & Oates J. & McDonald H. 1997, Excavations at Tell Brak 1: The Mitanni and Old Babylonian periods, London. Oates D. & Oates J. & McDonald H. 2001, Excavations at Tell Brak 2: Nagar in the third millennium BC, London. Oates D. & Oates J. 2001, Nimrud. An Assyrian Imperial City Revealed, London. Orthmann W. (ed.) 1981, Halawa 1977-1979, Bonn. Orthmann W. (ed.) 1989, Halawa 1980-1986, Bonn. Orthmann W. & Rova E. 1991, Gräber des 3. Jahrtausends v.Chr. im syrischen Euphrattal 2. Ausgrabungen in Wreide, Saarbrücken. Pariselle C. 1985, Le cimetiere d’Eridu: essai d’interpretation, Akkadica, Vol. 44, pp. 1-13 Peasnall B. 2002a, Tell Madhur, In: Peregrine P.N. & Ember M. (eds.) 2002, Encyclopedia of Prehistory Volume 8: South and Southwest Asia, pp. 387-388

130

Peasnall B. 2002b, Ubaid, In: Peregrine P.N. & Ember M. (eds.) 2002, Encyclopedia of Prehistory Volume 8: South and Southwest Asia, pp. 372-391 Philip G. 1995, Warrior Burials in the Ancient Near-Eastern Bronze Age: the Evidence from Mesopotamia, Western Iran and Syria-Palestine, In: Campbell S. & Green A. 1995, The Archaeology of Death in the Ancient Near East, Oxbow Monographs 51, Oxford, pp. 140-154 Pollock S. 1985, Chronology of the Royal Cemetery of Ur, Iraq, Vol. 47, pp. 129-158 Pollock S. 1997, Ur, In: Meyers E.M. (ed.) 1997, The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East, Vol. 5, New York & Oxford, pp. 288-291 Pollock S. 1999, Ancient Mesopotamia. The Eden that Never Was, Cambridge. Pollock S. 2007, Death of a Household, In: Laneri N. (ed.) 2007, Performing Death. Social analyses of funerary traditions in the ancient Near East and Mediterranean, OIS 3, pp. 209222 Postgate J.N. & Moorey P.R.S. 1976, Excavations at Abu Salabikh, 1975, Iraq, Vol. 38, pp. 133-169 Postgate J.N. 1978, Excavations at Abu Salabikh 1977, Iraq, Vol. 40, pp. 77-88 Postgate J.N. 1980, Early Dynastic Burial Customs at Abu Salabikh, Sumer, Vol. 35, pp. 6582 Postgate N. 1982, Abu Salabikh, In: Curtis J. (ed.) 1982, Fifty Years of Mesopotamian Discovery, London, pp. 48-61 Postgate J.N. & Moon J. 1982, Excavations at Abu Salabikh 1981, Iraq, Vol. 44, pp. 103136 Postgate J.N. 1983, Abu Salabikh Excavations Volume 1: The West Mound Surface Clearing, Hertford. 131

Postgate J.N. 1984, Excavations at Abu Salabikh 1983, Iraq, Vol. 46, pp. 95-113 Postgate J.N. 1990, Excavations at Abu Salabikh 1988-89, Iraq, Vol. 52, pp. 95-106 Postgate J.N. 1997, Abu Salabikh, In: Meyers E.M. (ed.) 1997, The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East, Vol. 1, New York & Oxford, pp. 9-10 Potts D.T. 2007, Revisiting the snake burials of the Late Dilmun building complex on Bahrein, Arabian archaeology and epigraphy, Vol. 18, pp. 55-74 Reuther O. 1926, Die Innenstadt von Babylon, WVDOG 47, Leipzig. Reade J.E. 1971, Tell Taya (1968-9): Summary Report, Iraq, Vol. 33, No. 2, pp. 87-100 Reade J.E. 1997, Tell Taya, In: Meyers E.M. (ed.) 1997, The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East, Vol. 5 , New York & Oxford, pp. 158-160 Richardson S. 2007, Death and dismemberment in Mesopotamia: Discorporation between the body and body politic, In: Laneri N. (ed.) 2007, Performing Death. Social analyses of funerary traditions in the ancient Near East and Mediterranean, OIS 3, pp. 189-208 Roaf M. 1982, The Hamrin Sites, In: Curtis J. (ed.) 1982, Fifty Years of Mesopotamian Discovery, London, pp. 40-47 Roaf M. 1984, The Stratigraphy and Architecture, In: Roaf M. (ed.) 1984, Tell Madhhur, a Summary Report on the excavations, Sumer, Vol. 43, pp. 108-126 Roaf M. 2001, Doubts about the Two-Lobed Burial and the Survival of Early Dynastic to Akkadian Transitional Building Levels in Area WF at Nippur, Iraq, Vol. 63, pp. 55-66 Rothman M.S. 1997, Tepe Gawra, In: Meyers E.M. (ed.) 1997, The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East, Vol. 5, New York & Oxford, pp. 183-186

132

Rothman M.S. & Peasnall B. 2002, Tepe Gawra: The evolution of a small prehistoric center in northern Iraq, University Museum Monograph 112, Philadelphia. Russell N. & Düring B.S. 2006, Worthy is the Lamb: a Double Burial at Neolithic Catalhöyük, Paléorient, Vol. 32, No. 1, pp. 73-84 Ryckmans J. 1993, Sacrifices, offrandes et rites connexes en Arabie du Sud pré-islamique, In: Quaegebeur J. (ed.) 1993, Ritual and Sacrifice in the Ancient Near East, Orientalia Lovaniensia 55, Leuven, pp. 355-380

Safar F. & Ali Mustafa M. & Lloyd S. 1981, Eridu, Baghdad. Schmid E. 1972, Atlas of Animal Bones, Amsterdam & London & New York. Schwartz G. 1997, Tell Brak, In: Meyer E.M. (ed.) 1997, The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East, Vol. 5, pp. 355-356 Scurlock J.A. 1995, Death and the Afterlife in Ancient Mesopotamian Thought, In: Sasson J.M. (ed.) 1995, Civilizations of the Ancient Near East, Vol. III, New York, pp. 1883-1892 Scurlock J.A. 2002a, Animals in Ancient Mesopotamian Religion, In: Collins B.J. 2002, A History of the Animal World in the Ancient Near East, Handbook of Oriental Studies: Section 1: The Near and Middle East, Vol. 64, Leiden, pp. 361- 387 Scurlock J.A. 2002b, Animal Sacrifice in Ancient Mesopotamian Religion, In: Collins B.J. 2002, A History of the Animal World in the Ancient Near East, Handbook of Oriental Studies: Section 1: The Near and Middle East, Vol. 64, Leiden, pp. 389-403 Shaffer A. 1974, Enlilbani and the ‘Dog House’ in Isin, JCS, Vol. 26, No.4, pp. 251-255 Stein D. 1993, Burials, In: Wilhelm G. & Zaccagnini C. (eds.) 1993, Tell Karrana 3, Tell Jikan, Tell Khirbet Salih, BaF 15, Mainz am Rhein, pp. 203-206

133

Soltysiak A. 2002, Assur 2000-2001, MDOG, Vol. 134, pp. 41-46 Stager L.E. 1991, Why Were Hundreds of Dogs Buried at Ashkelon?, Biblical Archaeology Review, Vol. 17, Nr. 2, pp. 26-42

Strommenger E. & Hemker C. & Kohlmeyer K. & Mayer W. & Nabo L. & Pütt K. & Rittig D. & Schneiders E. 1987, Ausgrabungen in Tall Bi’a, MDOG, Vol. 119, pp. 7-51 Strommenger E. & Kohlmeyer K. 1998, Tall Bi’a / Tuttul I: Die Altorientalischen Bestattungen, Saarbrücken. Sürenhagen D. 1980, Die frühdynastisch I-zeitliche Nekropole von Tall Ahmad Al-Hatt. Ausgrabungen der deutschen Orient-Gesellschaft im Hamrin-Becken, Paléorient, Vol. 6, Nr. 1, pp. 229-232 Tchernov E. & Valla F.F. 1997, Two New Dogs, and Other Natufian Dogs, from the Southern Levant, JAS, 24, pp. 65-95 Thureau-Dangin F. & Dunand M. 1936, Til-Barsib, Paris. Tobler A.J. 1950, Excavations at Tepe Gawra Volume II, Philadelphia. Tsukimoto A. 1980, Aspekte von Kispu(m) als Totenbeigabe, In: Alster B. (ed.) 1980, Death in Mesopotamia, Copenhagen Studies in Assyriology, Vol. 8, pp. 129-138 Tsukimoto A. 1985, Untersuchungen zur Totenpflege (kispum) im alten Mesopotamien, AOAT 216, Neukirchen-Vluyn. Valla F.R. 1975, La sépulture H. 104 de Mallaha (Eynan) et le problème de la domestication du chien en Palestine, Paléorient, Vol. 3, pp. 287-292 Valla F.R. & Davis S.J.M. 1978, Evidence for domestication of the dog 12,000 years ago in the Natufian of Israel, Nature, Vol. 276, No. 5688, pp. 608-610

134

Van Lerberghe K. & Voet G. 1999, Tell Beydar, In: Van Lerberghe K. & Voet G. & Debruyne M. 1999, Omtrent Beydar. De Talen en Culturen van Noord-Syrië, Leuven, pp. 112 Van Neer W. 1999, Identificatie van de vogels uit het graf van de “vogelman”, In: Van Lerberghe K. & Voet G. & Debruyne M. 1999, Omtrent Beydar. De Talen en Culturen van Noord-Syrië, Leuven, pp. 25-26 Van Neer W. 2001, Faunal remains from an akkadian grave in Tell Beydar, Subartu VI, pp. 61-64 Vila E. 1991, Note sur un depot de gazelles dans une fosse urku d’el kown 2- caracol (Syrië), In: Cauvin S. 1991, Cahiers de l’euphrate 5-6, Paris. Vila E. 1998, l’Exploitation des animaux en Mésopotamie aux IVe et IIIe millénaires avant J.-C, Paris. Villard P. 2000, Le chien dans la documentation Néo-Assyrienne, In: Parayre D. (ed.) 2000, Les animaux et les homes dans le monde syro-mésopotamien aux époques historiques, Topoi Supplement 2, pp. 235-249 Von den Driesch A. 1981, Fischknochen. In: Hrouda B. (ed.) 1981, Isin-Isan Bahriyat II. Die Ergebnisse der Ausgrabungen 1975-1978, München, pp. 157-167 Von den Driesch A. 1986, Fischknochen aus Abu Salabikh/ Iraq, Iraq, Vol. 48, pp. 31-38 Wapnish P. & Hesse B. 1993, Pampered Pooches or Plain Pariahs? The Ashkelon Dog Burials, The Biblical Archaeologist, Vol. 56, No. 2, pp. 55-80 Whelan E. 1978, Dating the A Cemetery at Kish: A Reconsideration, Journal of Field Archaeology, Vol. 5, No. 1, pp. 79-96 Wilhelm G. & Zaccagnini C. 1993, Tell Karrana 3, Tell Jikan, Tell Khirbet Salih, BaF 15, Mainz am Rhein. 135

Woolley C.L. & Hall H.R. 1927, Al-‘Ubaid, Ur Excavations Volume I, Oxford. Woolley C.L. 1934, The Royal Cemetery, Ur Excavations Volume II, Pennsylvania. Woolley C.L. 1955, The Early Periods, Ur Excavations Volume IV, Pennsylvania. Woolley C.L. 1962, The Neo-Babylonian and Persian periods, Ur Excavations Volume IX, Pennsylvania. Woolley C.L. 1976, The Old Babylonian Period, Ur Excavations Volume VII, Pennsylvania. Zaccagnini C. 1993, Topography, Excavation, Stratigraphy and Chronology, In: Wilhelm G. & Zaccagnini C. 1993, Tell Karrana 3, Tell Jikan, Tell Khirbet Salih, BaF 15, Mainz am Rhein, pp. 15-20 Zarins J. 1986, Equids Associated with Human Burials in Third Millennium B.C. Mesopotamia: Two Complementary Facets, In: Meadow R.H. & Uerpmann H.-P. (eds.) 1986, Equids in the Ancient World, Volume I, Wiesbaden, pp. 164-193 Zettler R. 1993, Nippur III: Kassite Buildings in Area WC-1, OIP 111, Chicago.

Zettler R.

1997, Nippur, In: Meyers E.M. (ed.) 1997, The Oxford Encyclopedia of

Archaeology in the Near East, Vol. 4, New York & Oxford, pp. 148-152

136

Internetbronnen: Maclver J.P. (ed.), The British Institute for the Study of Iraq, last update: june 2009, (http://www.britac.ac.uk/INSTITUTES/IRAQ/research.htm) McMahon A. 2007, Tell Brak 2007. Final Report, (http://www.britac.ac.uk/INSTITUTES/IRAQ/downloads/TellBrak2007.pdf) McMahon A. 2008, Report on the Excavations at Tell Brak, 2008, (http://www.britac.ac.uk/INSTITUTES/IRAQ/downloads/TellBrak2008.pdf) Miglus P.A. & Mühl S. (eds.) Assur. History of Excavation, last update: 2009, (http://www.assur.de/Themen/Grabungsgeschichte_Engl/grabungsgeschichte_engl.html)

137

Figuren

138

Fig. 1: Kaart met de besproken sites: 1.Eridu, 2.Ur, 3.Al’-Ubaid, 4.Uruk, 5.Shuruppak, 6.Isin, 7.Nippur, 8.Abu Salabikh, 9.Kish, 10.Babylon, 11.Tel ed-Der, 12.Khafajah, 13.Tell Razuk, 14.Kheit Qasim, 15.Ahmad al-Hattu, 16.Tell Madhhur, 17.Mari, 18.Assur, 19.Nimrud, 20.Tell al Rimah, 21.Tell Taya, 22.Tepe Gawra, 23.Tell Karrana 3, 24.Tell Brak, 25.Tell Beydar, 26.Tuttul, 27.Wreide, 28.Halawa, 29.Tawi, 30.Tell Ahmar

139

Fig. 2: Graf 1, Abu Salabikh (Martin & Moon & Postgate 1985, p.24)

Fig. 3: Graf 162, Abu Salabikh (Postgate 1984, p.96)

140

Fig. 4: Eridu, graf 185 (Safar & Ali Mustafa & Lloyd 1981, p.120)

Fig. 5: Graf H-70, Halawa (Orthmann 1981, Tafel 39)

141

Fig. 6: Graf H-112, Halawa (Orthmann 1981, Tafel 38)

Fig. 7: Graf 57, Khafajah (Delougaz & Hill & Lloyd 1967, p.80)

Fig. 8: Chariot Burial 2, Kish (Gibson 1972, p.310)

142

Fig. 9: Burial 14, Nippur (Gibson & McMahon 1995, p.13)

Fig. 10: Graf 6138, Tell Beydar (Debruyne 1999, p.22)

Fig. 11: Graf 5G, Tel Madhhur (Zarins 1986, p.174)

143

Fig. 12: Burial 12, Tell Razuk (Gibson & Sanders & Mortensen 1981, plate 46)

Fig. 13: Graf U:22, Tuttul (Boessneck & Von Den Driesch 1986, p.46)

144

Fig. 14: Graf PG580, Ur (Woolley 1934, p.50)

145

Fig. 15: Graf PG800, Ur (Huot 2004, p.126)

146

Fig. 16: Graf PG1054, Ur (Woolley 1934, p.105)

147

Fig. 17: Graf PG 1232, Ur (Woolley 1934, p.108)

Fig. 18: Paardachtige in de “Ash-Tip”, Abu Salabikh (Green 1993, Fig. 1:23)

Fig. 19: Hondengraf 22, Isin (Boessneck 1977, Tafel 15,1)

148

Fig. 20: Hondengraf 30, Isin (Boessneck 1977, Tafel 15,4)

Fig. 22: Depot met een gazelle, Passage P, Nimrud (Mallowan 1966, p.120)

Fig. 24: depots 27/47:4, 27/47:5 en 27/46:2, Tuttul, (Strommenger & Kohlmeyer 1998, Tafel 149)

Fig. 21: Hondengraf 2, Isin (Boessneck 1977, Tafel 14,1)

Fig. 23: Depot met een gazelle, kamer HH, Nimrud (Oates & Oates 2001, p.62)

Fig. 25: graf van een schaap te Uruk (Boehmer & Salje &Pedde 1995, Tafel 21)

149

Fig. 26: Depot 29/48:3 Tuttul, (Strommenger & Kohlmeyer1998, Tafel 149)

Fig. 28: Depot van de poot van een paardachtige, Tempel D, Uruk (Boessneck & Von Den Driesch & Steger 1984, Tafel 16)

Fig. 27: Depot 27/46:2), Tuttul (Strommenger & Kohlmeyer1998, Tafel 149)

Fig. 29: De betekenis van grafgiften (naar Hrouda (1954) en Tsukimoto (1985))

150

Bijlage A

151

1. Abu Salabikh

153

2. Ahmad al-Hattu

155

3. Al-‘Ubaid

156

4. Assur

158

5. Babylon

161

6. Eridu

162

7. Halawa

164

8. Isin

165

9. Khafajah

166

10. Kheit Qasim

168

11. Kish

170

12. Mari

172

13. Nimrud

173

14. Nippur

175

15. Shuruppak

177

16. Tawi

178

17. Tell Ahmar

180

18. Tell al Rimah

180

19. Tell Beydar

181

20. Tell Brak

182

21. Tell ed-Der

184

22. Tell Karrana 3

185

23. Tell Madhhur

186

24. Tell Razuk

187

25. Tell Taya

188

26. Tepe Gawra

189

27. Tuttul

190

28. Ur

191

29. Uruk

194

30. Wreide

196

152

1. Abu Salabikh Geografische situering en historiek van het onderzoek Abu Salabikh (Fig.1: nr.8) ligt in het zuiden van Mesopotamië, aan de rand van woestijngebied. Waarschijnlijk lag de site vroeger aan een zijrivier van de Eufraat waardoor deze plaats weldegelijk bewoonbaar was. In 1963 en 1965 werd er voor het eerst opgegraven te Abu Salabikh door V.E. Crawford en D. Hansen. Zij troffen er onder andere meer dan 500 cuneiforme tabletten aan. In 1973 ondernam de British Archaeological School in Iraq een contoursurvey en vanaf 1975 werd er opgegraven onder leiding van J.N. Postgate. De opgravingen duurden tot 1989, maar werden af en toe een jaartje overgeslagen. Er werd ook een grote survey op de heuvels ondernomen waarbij oppervlaktevondsten werden gecollecteerd en de zichtbare structuren geregistreerd.166 Tussen 1985 en 1990 tenslotte, werd er op de “Uruk heuvel” opgegraven onder leiding van S. Pollock (Postgate 1997, p.9-10). Algemene beschrijving van de site De site zelf is een groepering van enkele heuvels die niet hoger dan 5 meter boven het loopoppervlak uitsteken. Vandaag de dag is dit oppervlak echter met 2 tot 3 meter slib bedekt, waardoor de archeologische resten er ook op een diepte van 2 tot 3 meter te vinden zijn (Postgate 1982, p. 48 & Postgate 1997, p.9). Er zijn in totaal 8 heuvels: de hoofdheuvel (Main Mound) met ten noorden ervan de noordwestelijke (North-West Mound) en de noordoostelijke (North-East Mound) heuvel; ten oosten van de hoofdheuvel liggen de twee oostelijke heuvels (Eastern Mounds); ten westen ligt de westelijke heuvel (West Mound); en ten zuiden van de hoofdheuvel liggen de zuidelijke heuvel (South Mound) en de Uruk heuvel (Uruk Mound) (Postgate 1983, p.1-3). De oudste artefacten die te Abu Salabikh werden gevonden dateren uit de Late Ubaid. Het gaat hier echter slechts om enkele scherven uit contexten zonder enig stratigrafisch verband. De oudste echte occupatiestructuren dateren uit de Uruk periode. Deze zijn te vinden op de Uruk heuvel, waar S. Pollock een occupatie vanaf de Vroege tot de Late Uruk constateerde. Ook op de westelijke en de noordwestelijke heuvel werden sporen uit de Uruk periode aangetroffen. Op de noordoostelijke heuvel, de westelijke heuvel en de hoofdheuvel werden structuren uit het Vroeg Dynastisch I gevonden. In deze periode kende Abu Salabikh waarschijnlijk een grote bloei. In de opgravingszone “Area E” op de hoofdheuvel dateert de oudste versie van het belangrijkste opgegraven gebouw waarschijnlijk uit de Vroeg Dynastisch II periode, zoals ook enkele huizen aan de oostelijke zijde van deze 166

Eigenlijk werd het oppervlak “afgeschraapt” (Postgate 1983, p.6-7).

153

zone. Ook in “Area A” werden resten uit deze periode aangetroffen. In het Vroeg Dynastisch III werd de zuidelijke heuvel bewoond. Op de hoofdheuvel werden twee woonhuizen uit deze tijd opgegraven. Te “Area E” konden structuren uit het vroeg Vroeg Dynastisch IIIA, laat Vroeg Dynastisch IIIA en Vroeg Dynastisch IIIB onderscheiden worden. De “Ash Pit” werd gedateerd in het Vroeg Dynastisch IIIB en de “Ash Tip” -een stortplaats waarin assen werden gestort en vele kleine objecten uit klei werden teruggevonden- iets later (Moon 1987, p. 178 & Postgate 1997, p.9-10). Ook de meer dan 500 cuneiforme tabletten, die bij opgravingen in “Area E” op de hoofdheuvel werden gevonden, zijn te dateren in het Vroeg Dynastisch IIIA (Biggs 1974, p.17 en 26). Te “Area A” konden de vroege Vroeg Dynastisch IIIA en de late Vroeg Dynastisch IIIA van elkaar onderscheiden worden. Op de hoofdheuvel werden ook sporen van occupatie uit de Akkadische en Ur III periode gevonden. Ook op de oostelijke heuvels werden er sporen uit de Ur III periode aangetroffen, maar door de sterke oppervlakteerosie op de site was hiervan niet veel meer te zien (Moon 1987, p.178 & Postgate 1997, p.910). De graven Te Abu Salabikh werden meer dan 200 graven opgegraven (Von den Driesch 1986, p.33). Aangezien enkel de eerste 99 graven tot nu toe zorgvuldig gepubliceerd werden167, is het dus niet mogelijk alle reeds opgegraven graven hier in beschouwing te nemen. De meerderheid van de graven werd aangelegd onder de vloeren van huizen, maar sommige werden ook aangetroffen in de “Ash Tip”. De meeste graven dateren uit de Vroeg Dynastisch III periode (Martin & Moon & Postgate 1985, p.4-5). In voorlopige publicaties werden nog wel andere graven vermeld (50 in totaal)168, maar deze werden niet allemaal heel gedetailleerd besproken. Er werden te Abu Salabikh zowel graven met vele grafgiften en grafgiften van hoge kwaliteit gevonden als graven met weinig grafgiften erin.

167

In: Martin H.P. & Moon J. & Postgate N. 1985, Abu Salabikh Excavations Volume 2: Graves 1 to 99,

Hertford. 168

De graven die met nummer werden vermeld zijn: Graf nr. 105, 130, 133, 134, 146, 175, 177, 178 en 186 zijn

graven uit de “Ash Tip” (Green 1993, p.14-16). Postgate bespreekt graf nr. 185 (Vroeg Dynastisch I-II) (Postgate 1982, p.59). De graven 107, 110, 112, 116, 124, 132, 149 en 158 worden kort vermeld in Postgate 1980, p.6574. Ook onder andere de graven met nr. 168, 176, 182, 183, 188, 193 (Postgate & Moon 1982, p.103-136) en 162, 196, 201, 203, 205, 207, 210 (Postgate 1984, p.103); 220, 223, 224, 225, 233, 234, 235, 237 (Matthews & Postgate 1987, p.96-101); 241, 244, 245, 246, 249, 257, 258 (Postgate 1990, p.99-105); 136,197,198 (Von den Driesch 1986, p.33-34) en 111 (Postgate 1978, p.80) werden vermeld.

154

2. Ahmad al-Hattu Geografische situering en historiek van het onderzoek Ahmad al-Hattu (Fig.1: nr.15) is gelegen in het Hamrin gebied, in het oosten van Irak. De opgravingen gingen door van 1978 tot 1980 in het kader van de noodopgravingen in het Hamrin-bekken (Sürenhagen 1980, p.229 en Eickhoff 1993, p.1). De vele archeologische sites zouden immers onder water komen te staan na de bouw van een dam (Eickhoff 1993, p.9). Algemene beschrijving van de site Op zes heuvels te Ahmad al-Hattu werden archeologische sporen gevonden. Op heuvel C werden structuren uit de Late Uruk tijd ontdekt. Op heuvels A en B werden respectievelijk een kleine nederzetting en een begraafplaats uit de Vroeg Dynastisch I periode opgegraven. Ook te heuvel C werden sporen van een nederzetting en een begraafplaats voor kinderen opgegraven. Deze zouden dateren uit de Isin-Larsa tijd. Uit de latere periodes werden op heuvels D, E en F sporen ontdekt. Het gaat voornamelijk om resten uit de Parthische periode. Op heuvel A werden ook nog sporen van nomadische activiteit uit de Islamitische tijd gevonden (Eickhoff 1993, p.17). De graven In de necropool uit het Vroeg Dynastisch I werden 48 kamergraven opgegraven. De rechthoekige kamergraven waren opgebouwd uit leemtegels. Dit is niet verwonderlijk aangezien er op de plaats van de necropool een grote leembank aanwezig was. Sommige graven hadden meerdere kamers waardoor er in totaal 59 grafkamers werden ontdekt. In deze graven werden de skeletresten van in totaal 122 personen aangetroffen (Sürenhagen 1980, p.229 en Eickhoff 1993, p.20). Op basis van kleine typologische verschillen werden de graven in drie opeenvolgende fasen binnen het Vroeg Dynastisch I onderverdeeld (Eickhoff 1993, p.48). Verschillende elementen wijzen erop dat de sociale status van de overledenen in dit grafveld redelijk hoog was. Echte arme graven werden niet gevonden. Iedereen werd in kamergraven uit leemtegels begraven en men kreeg al in de vroegste graven (in de eerste fase) grafgiften mee die soms heel rijk waren. In de latere fase zijn er wel meer individuele begravingen (Eickhoff 1993, p.117).

155

3. Al-‘Ubaid Geografische situering en historiek van het onderzoek De Ubaid cultuur dankt z’n naam aan de site Al-‘Ubaid of Tell el-Obeid (Fig.1: nr.3). De site ligt in het zuiden van Mesopotamië, het huidige Irak, op circa 6 kilometer ten westen van Ur. Ze werd in 1919 ontdekt door H.R. Hall die er een eerste survey en opgraving uitvoerde. Verdere opgravingen werden uitgevoerd door C.L. Woolley in 1923 en 1924 (Woolley 1927, p.6-13). Er werd ook nog een korte campagne ondernomen in 1937 door P. Delougaz en S. Lloyd169 (Delougaz 1938, p.3). In 1990 voerden A.M.T. Moore en T.J. Wilkinson nog een bijkomend onderzoek uit (Moore 2002, p.69). Algemene beschrijving van de site Het sterk door de wind geërodeerde oppervlak van de heuvel, van ongeveer 500 bij 300 meter en een hoogte van ongeveer 2 meter, was voornamelijk bezaaid met artefacten en schervenmateriaal uit de Ubaid periode (Woolley 1927, p.8 en Moore 2002, p.69 en Peasnall 2002b, p.382). Uit die tijd werden trouwens bij een survey door A.M.T. Moore en T.J. Wilkinson sporen van aardewerkproductie gevonden op de heuvel (Moore 2002, p.69). Ook de opgravingen brachten restanten uit deze tijd aan het licht. C.L. Woolley legde enkele eenvoudige woonstructuren uit de late Ubaid bloot. Deze bestonden voornamelijk uit rietmatten die met leem bepleisterd waren (Woolley 1927, p.57 en Peasnall 2002b, p.382). Er werden resten van vis aangetroffen in de woningen en ook enkele werktuigen die waarschijnlijk gebruikt werden bij de visvangst. Resten van andere diersoorten werden niet teruggevonden170. Dit doet vermoeden dat de mensen te Al-‘Ubaid voornamelijk vis consumeerden, wat niet verwonderlijk is aangezien de site dichtbij de Eufraat ligt (Woolley 1927, p.152). Uit de Djemdet Nasr periode werden enkele artefacten aangetroffen te Al‘Ubaid door P. Delougaz bij zijn opgraving in 1937 (Delougaz 1938, p.6). Uit de Vroeg Dynastische periode werd een grafveld gevonden. Deze graven behoorden volgens C.L. Woolley toe aan arme mensen. In schril contrast met de arme begraafplaats, stond de rijk versierde Vroeg Dynastische tempel van Nin-Khursag (Woolley 1927, p. 175). Deze werd door A-anni-padda, de tweede koning van de 1ste dynastie van Ur, gebouwd (Woolley 1927, p.12 en 61). Uit de bijkomende opgraving van P. Delougaz in 1937 bleek dat de tempel op 169

In de slechts 4 dagen durende campagne werd de tempel te Al-‘Ubaid door Delougaz verder onderzocht. Lloyd onderwierp de site aan een survey en bracht de nieuw opgegraven structuren in kaart (Delougaz 1938, p.3). 170 Wat natuurlijk niet wil zeggen dat geen enkele andere diersoort ooit op de site aanwezig was.

156

een ovaalvormig platform stond, met daarrond een omheiningsmuur, die door Shulgi van de 3de dynastie van Ur werd gebouwd. Deze ontdekking bevestigde het vermoeden van P. Delougaz dat er te Al-‘Ubaid een gelijkaardige structuur aanwezig moest geweest zijn zoals de Oval Temple te Khafadjah (Delougaz 1938, p.2-4). De graven Ten zuiden van de nederzetting werd een begraafplaats gevonden. Door C.L. Woolley werden in totaal 96 graven opgegraven.171 Geen van de skeletten verkeerde echter in goede staat. Meestal werden slechts enkele beenderen teruggevonden die er zeer slecht aan toe waren. In 29 graven werd er geen skelet aangetroffen (Woolley 1927, p.189-203).172 H.P. Martin herbekeek in 1982 de datering van de graven. Aan de hand van het aardewerk uit de graven kon ze een relatieve chronologie opstellen. Slechts drie graven dateerden uit de Ubaidperiode.173 Twee graven dateerden uit de Djemdet Nasr periode (Martin 1982, p.147-166).174 De overige graven werden in de Vroeg Dynastische periode en later gedateerd. Martin dateerde 16 graven in het Vroeg Dynastisch I175, 58 in het Vroeg Dynastisch II –IIIa176 en 2 graven in de Vroegdynastisch IIIb - Akkadische periode177. Eén graf dateert uit de Akkadische – Ur III periode.178 De overige 14 graven konden niet met zekerheid worden gedateerd (Martin 1982, p.147-166).179 Vermoedelijk werden de graven uit de Ubaid-periode verwoest bij de aanleg van de latere graven uit de Vroeg Dynastische periode (Woolley 1927, p.176). Er komt vaak aardewerk voor in de graven en soms ook stenen en/of metalen artefacten, maar de opgravers hadden toch de indruk dat het hier meestal om graven van niet zo welgestelde mensen ging (Woolley 1927, p.175). In geen enkel graf werden resten van dieren aangetroffen.

171

Woolley vermeld 94 graven, maar er dient rekening gehouden te worden met het feit dat graven C56 en C56B als 1 graf werd geteld. Dit gebeurde ook bij graven C15 en C15B. Bij haar studie van de graven van Al-‘Ubaid maakt H.P. Martin (1982) een duidelijk onderscheid tussen de graven C15 en C15B en C56 en C56B, waardoor zij het getal 96 hanteert. 172 Het gaat hier om de graven met nummer: C1, C2, C8, C10, C12, C13, C14, C15, C15B, C16, C17, C19, C21, C22, C24, C30, C44, C45, C48, C50, C52, C54, C55, C65, C69, C73, C75, C88, C92. 173 Graf nr. C8, C9 en C64. 174 Graf nr. C90 en C45. 175 Graf nr. C1, C3, C7, C10, C12, C13, C15, C15B, C16, C49, C55, C58, C74, C77, C82 en C88. 176 Graf nr. C4, C6, C14, C17, C20, C21, C22, C23, C24, C27, C29, C30, C35, C36, C37, C39, C40, C41, C42, C44, C46, C47, C48, C51, C52, C53, C54, C56, C56B, C57, C59, C60, C61, C62, C63, C65, C66, C67, C68, C69, C70, C71, C75, C76, C78, C79, C80, C81, C83, C84, C85, C86, C87, C89, C91, C92, C93, C94. 177 Graf nr. C2 en C50. 178 Graf nr. C38. 179 Graf nr. C5, C11, C18, C19, C25, C26, C28, C31, C32, C33, C34, C43, C72, C73.

157

4. Assur Geografische situering en historiek van het onderzoek Assur (Fig.1: nr.18), het moderne Qal’at Sherqat en tevens de eerste hoofdplaats van het Assyrische Rijk, ligt in Noord-Mesopotamië (in het huidige Irak) aan de westelijke oever van de Tigris. Assur lag tussen twee takken van de rivier, waardoor de stad aan twee zijden werd beschermd (Lamprichs 1997, p.255). De eerste opgravingen gingen door in 1840 en werden uitgevoerd onder leiding van W.F. Ainsworth. In 1847 werd de site onderzocht door A.H. Layard, H. Rassam en V. Place. Vanaf 1903 tot 1914 werden grootschalige opgravingen uitgevoerd onder leiding van W. Andrae in opdracht van de Deutsche Orient-Gesellschaft. In de jaren ‘70 en ‘80 werden verscheidene zones opgegraven door Irakese archeologen. Van 1988 tot 1990 groeven Duitse archeologen er opnieuw op onder leiding van R. Dittmann en vervolgens B. Hrouda. De opgravingen stopten omwille van de Tweede Golf Oorlog, maar van 1998 tot 2002 werd er opnieuw opgegraven te Assur door de Irakezen onder leiding van H. al-Hayani en vanaf 2000 ook door de Duitsers onder leiding van P.A. Miglus (Miglus & Muhl, http://www.assur.de/, internet). Algemene beschrijving van de site De stad Assur strekte zich uit over maar liefst 65 hectare en werd beschermd door waterlopen en een stadsmuur. De nederzetting werd ingedeeld in een “Oude Stad”, die een oppervlakte van ongeveer 40 hectare had, en ten zuidoosten ervan een “Nieuwe Stad”, die zowat 15 hectare groot was. Er werden te Assur sporen gevonden van Pre-Sargonische structuren zoals de fundering van de tempel van Ishtar, maar grote bewijzen van bewoning werden nog niet teruggevonden. De oudste occupatiefasen die te Assur werden ontdekt, dateren uit het Vroeg Dynastisch III en bevinden zich in de omgeving van de Ishtar tempel en het Oude Paleis. Tijdens de Akkadische periode stond de stad onder het bewind van het Akkadische Rijk. Er werden te Assur sporen uit deze tijd ontdekt bij de Ishtar tempel en in een archief (archief O1) onder een gebouw. Ook werden sporen uit de Ur III periode teruggevonden in de stratigrafische lagen van de Ishtar tempel. Maar de belangrijkste structuren in de stad dateren uit de Assyrische periode. Assur was de administratieve hoofdstad van het Oud-Assyrische Rijk. Uit deze periode dateren onder andere de Assur Tempel, de Ishtar Tempel en de Enlil Ziggurat, die werd opgericht door Shamsi-Adad I. Er waren ook al versterkingsmuren aanwezig en de tempel van Sin en Shamash werd ten tijde van Ashurnirari gebouwd. In een tussenperiode hadden de Mitanni de macht. In het Midden-Assyrische Rijk, vanaf het begin

158

van de 13de eeuw v.Chr., werd er vooral veel gerestaureerd en heropgebouwd. Adad-Nirari I begon de heropbouw van het Oude Paleis en de tempel van Sin en Shamash; Shalmaneser I restaureerde de Assur Tempel. Tukulti-Ninurta I bouwde het Nieuwe Paleis, een nieuwe Ishtar Tempel en zelfs een nieuwe residentie aan de overkant van de Tigris: Kar-TukultiNinurta. De periode na z’n dood werd archeologisch bijna niet vastgesteld te Assur. Door Ashur-Resh-Ishi I werd nog de Tempel van Ani en Adad gebouwd. Vanaf het begin van de 10de eeuw v.Chr. kwam een nieuwe dynastie aan de macht. De eerste vorst was Ashur-Rahi II, maar vanaf Ashurnasirpall II -die Nimrud als de administratieve hoofdstad van het rijk aanduidde- spreekt men van het Laat-Assyrische Rijk. Hoewel de stad zijn belangrijke functie verloor, werd er nog volop gebouwd. Shalmaneser III herbouwde de Tempel van Anu en Adad en Sennacherib richte een cultusgebouw op. Esharddon en Ashurbanipal restaureerden de Assur-Enlil Ziggurat en de Assur Tempel. De Ishtar Tempel werd ten tijde van Sin-SharIshkun een gedeelte van het heiligdom van Nabu. In 614 v.Chr. vielen de Meden binnen en vernielden ze de stad (Lamprichs 1997, p.255-228). De graven Tijdens de opgravingen die W. Andrae te Assur uitvoerde, werden circa 1140 graven opgegraven. De graven lagen verspreid over de site en werden vaak onder woonhuizen aangelegd. Spijtig genoeg werden vele graven verstoord door latere bouwactiviteiten of door plunderingen (Haller 1954, p.3). In de graven werden vaak meerdere personen begraven. Het geslacht van de overledenen kon niet bepaald worden. Waarschijnlijk werden de lijken aangekleed en in matten gewikkeld, aangezien daar in verscheidene graven nog de resten van werden teruggevonden. Grafgiften werden altijd meegegeven. In de meeste graven werd aardewerk teruggevonden, maar ook juwelen, wapens en andere objecten komen voor. Hoeveel grafgiften de overledenen meekregen, is volgens A. Haller en B. Hrouda waarschijnlijk evenredig met hun rijkdom (Haller 1954, p.3 & Hrouda 1954, p.182-183). B. Hrouda stelt voor om de grafgiften in twee categorieën onder te verdelen: de objecten die eigendom waren van de overledene tijdens z’n leven; en de objecten die in het graf als grafgift werden meegegeven en die de overledene op z’n reis naar het hiernamaals nodig had. Tot de eerste categorie behoren volgens B. Hrouda juwelen, wapens, naalden en fibulae. Tot de tweede categorie behoren drinkwaar, schalen waarin volgens B. Hrouda eten werd gelegd en sommige sierraden en schminkpotjes. Terracotta figurines in de vorm van een mens of dier vormen een tweede groep van objecten die tot de tweede categorie behoren. Resten van dieren (verbrand of niet verbrand) -volgens B. Hrouda geïnterpreteerd als ‘voedsel voor onderweg’

159

of resten van een brandoffer- vormen een derde aparte groep in deze categorie (Hrouda 1954, p.182-188). De oudste graven (26 in totaal) dateren uit de Akkadische en Ur III periode. De meeste graven (600 in totaal) dateren echter uit de Oud-, Midden- en Neo-Assyrische periodes. 19 graven werden aan de Oud-Assyrische periode (1900-1500 v.Chr.) toegeschreven. Uit de daaropvolgende tussenperiode werden 3 graven opgegraven. Van de Midden-Assyrische periode (1500-1100 v.Chr.) zijn 133 graven bekend. Uit de tussenperiode, die daarna volgde, werden ook 3 graven opgegraven. De meeste graven dateren uit de LaatAssyrische of Neo-Assyrische periode (1100-612 v.Chr.). In totaal werden 442 graven uit deze periode opgegraven. Latere graven180 -58 in totaal- dateren van na de Assyrische tijd en uit de Parthische tijd. Ook werden nog 3 graven uit de Arabische periode opgegraven. 397 graven konden niet gedateerd worden. A. Haller onderscheidde 18 verschillende types181 van graven te Assur (Haller 1954, p.4). Het type graf kan men echter niet als een aanwijzing voor de rijkdom of status van de overleden persoon beschouwen, aangezien sommige personen in eenvoudige putgraven meer en rijkere grafgiften meekregen dan de doden in de kamergraven (Haller 1954, p.3).

180

Aangezien de focus in dit onderzoek op de graven uit de periode tot en met de Neo-Assyrische tijd wordt gelegd, worden de jongste graven van Assur (de graven van na de Assyrische tijd en de graven die dateren uit de Parthische en de Arabische periode) verder niet behandeld. 181 De eenvoudigste graven, de gewone putgraven (“Erdgräber”) komen vooral voor tijdens de Akkadische en de Ur III periodes en de Neo-Assyrische periode (Haller 1954, p.4-16). Schervengraven (“Scherbengräber”), graven die werden gemaakt van scherven aardewerk, waren vooral tijdens de Neo-Assyrische periode belangrijk, maar werden ook aangetroffen tijdens de Midden-Assyrische periode (Haller 1954, p.4 en 17-32). Uit die tijd stammen ook de meeste tegelgraven (“Ziegelgraber”), dit zijn graven gemaakt uit leemtegels (Haller 1954, p.4 en 32-38). Graven konden ook geconstrueerd worden met behulp van grote potten uit aardewerk. Dit gebeurde vooral in de Midden- en Neo-Assyrische periode. A. Haller onderscheidt in deze categorie de potgraven (“Topfgräber”); de kapselgraven (“Kapselgräber”), waarbij het lichaam werd begraven in twee potten die met de openingen naar elkaar gericht waren; de begravingen onder een omgekeerde pot of de stolpgraven (“Stülpgräber”) en begravingen in kleinere potten en schalen of de urnengraven (“Urnengräber”) (Haller 1954, p.4 en 38-52). Ook de sarcofaaggraven (“Sarkophaggräber”) werden onderverdeeld in vier verschillende types. Ze komen in de Midden-Assyrische, maar vooral in de Neo-Assyrische periode voor. De korte sarcofagen met een vlakke bodem werden “Hockersarkophage” genoemd. De overige types sarcofagen zijn de trogvormige sarcofagen of trogsarcofagen (“Muldensarkophagen” of “Trogsarkophagen”), de tweedelige kuipsarcofagen (“Wannensarkophagen”) en de kuipsarcofagen uit één stuk (Haller 1954, p.4 en 53-84). In dezelfde periodes werden ook de composietgraven (“Kompositgräber”) gebruikt (Haller 1954, p.4 en 85-94). Te Assur werden ook kamergraven (“Grüfte”) gebouwd. In mindere mate werden rotskamergraven (“Felsgrüfte”), steenkamergraven (“Steingrüfte”) en leemtegelkamergraven (“Lehmziegelgrüfte”) gebruikt. Vooral kamergraven uit baksteen (“Backsteingrüfte”) uit de Midden- en Neo-Assyrische periodes werden opgegraven. A. Haller onderscheidde ook hier drie verschillende types baksteenkamergraven. De kamergraven hadden ofwel een “Kraggewölbe”, een “Radialschichtgewölbe” of een “Ringschichtgewölbe” (Haller 1954, p.4 en 95-169). De 6 koningsgraven van Assur waren grote kamergraven, veel groter in vergelijking met de kamergraven van de gewone inwoners van Assur. De graven van Shamsi Adad V (koningsgraf II), Asurbelkalas (koningsgraf III) en Assurnasirpals II (koningsgraf V) werden teruggevonden. Deze graven zijn te vergelijken met de koningsgraven van Ur van de eerste en tweede dynastie, maar zijn een maat te klein voor die van de derde dynastie. Spijtig genoeg werden ze zwaar geplunderd (Haller 1954, p.170-181).

160

5. Babylon Geografische situering en historiek van het onderzoek Babylon (Fig.1: nr.10) ligt in centraal Mesopotamië, het huidige Irak, aan een zijrivier van de Eufraat. In 1850 reeds deed A.H. Layard onderzoek te Babylon. In 1852 volgde er een expeditie van F. Fresnel en J. Oppert. Twee jaar later voerden H.C. Rawlinson en G. Smith een kleine opgraving op de site uit. In 1876 werden de opgravingen hervat door H. Rassam. Grootschalige opgravingen kwamen er van 1899 tot 1914 onder leiding van R. Koldewey. Hij werd geassisteerd door W. Andrae, F. Wetzel, O. Reuther en G. Buddensieg (Klengel-Brandt, 1997 p.252). H. Schmid voerde in de jaren ‘60 onderzoek uit rond de ziggurat. In 1974, 1977 en 1987-1989 werden er surveys en opgravingen uitgevoerd door het Iraqi-Italian Institute of Archaeological Sciences onder leiding van G. Bergami (Bergami 1989, p.30). Algemene beschrijving van de site De oudste occupatiefasen konden maar hier en daar bereikt worden, aangezien de grondwatertafel te hoog stond. Er werden maar enkele structuren teruggevonden van de OudBabylonische periode, maar Babylon moet toen al een stad met een omwalling, poorten en vele tempels geweest zijn. Ook de Kassietische periode is in Babylon slecht gekend. Uit deze periode dateren alleen enkele woonhuizen en graven. Er werden vooral veel structuren uit de Neo-Babylonische periode aangetroffen. Babylon was in die tijd een versterkte stad met een stadsmuur van ongeveer 18 kilometer lang met daarin verschillende poorten, waaronder de beroemde Ishtar poort. De omgeving van de tempel van Esagila vormde het centrum van de stad en bevatte cultusruimten voor meerdere goden; onder andere Marduk, Ea en Nabu. Verder was er ook het Etemenanki (de ziggurat). Ook ten tijde van de Achaemeniden, de Seleuciden en de Parthen werd de site bewoond (Klengel-Brandt 1997, p.252-254). De graven Bij de opgravingen in het begin van de 20ste eeuw in de binnenstad van Babylon - de Merkes genaamd door de lokale bevolking - werden meer dan 900 graven opgegraven. De graven dateren van de Kassietische tot de Perzische periode. O. Reuther beschreef echter niet elk graf in detail in zijn opgravingsverslag (Reuther 1926, p.158). In het verslag brengt hij een selectie van 239 graven naar voren die vooral een goed overzicht geven van de gevonden types. O.

161

Reuther onderscheidde verschillende types van graven182. Van de 239 graven, die in detail werden besproken in zijn opgravingsverslag van, zijn er 197 die kunnen gesitueerd worden vanaf de Kassietische tot en met de Neo-Babylonische periode en die dus in dit onderzoek kunnen geïncorporeerd worden.

6. Eridu Geografische situering en historiek van het onderzoek Eridu (Fig.1: nr.1), het moderne Tell Abu Shahrein, ligt in het zuiden van Mesopotamië; het huidige Irak; op circa 24 kilometer ten zuid/zuidwesten van Ur. Een kleinschalige opgraving werd in opdracht van het British Museum reeds in 1854 ondernomen door J.E. Taylor. Ook in 1918 en in 1919 werden er door respectievelijk C. Thompson en H.R. Hall onderzoeken uitgevoerd. Van 1946 tot 1949 werden onder leiding van S. F. Safar, S. M. Ali Mustafa en S. Lloyd grootschalige opgravingen uitgevoerd (Safar & Ali Mustafa & Lloyd 1981, p.29-35). Algemene beschrijving van de site De site bestaat uit 7 heuvels die sporen vertonen van bewoning vanaf de Ubaid 1 tot het einde van de Achaemenidische periode. De voornaamste occupatie tijdens de Ubaid periode vond plaats op de hoofdheuvel. Deze heuvel is ongeveer 25 meter hoog en heeft afmetingen van 540 op 580 meter (Safar & Ali Mustafa & Lloyd 1981, p.31). Uit deze periode dateert een tempel, waarvan maar liefst 19 stratigrafische niveaus werden opgegraven. Er werden ook enkele nederzettingsstructuren aangetroffen op de heuvel. Hiervan werden 14 fasen blootgelegd. Ten zuidwesten van de nederzetting werd in de late Ubaid (Ubaid 4) een begraafplaats aangelegd. Op de hoofdheuvel werd er na de Ubaid periode in de Uruk periode een tempelcomplex gebouwd (Peasnall 2002, p.384). Op de noordelijke heuvel werd een paleis uit de Vroeg Dynastische periode opgegraven. Binnen het tempelcomplex stond ook een grote ziggurat uit de Ur III periode. De bouw van deze ziggurat werd aangevat door Ur-

182

De eenvoudigste waren de gewone putgraven (“Erdgräber”) en de leemgraven (“Lehmgräber”), dit waren putgraven waarvan de zijden met leem bestreken waren (Reuther 1926, p.162-169). De tegelgraven (“Ziegelgräber”) werden gemaakt van leemtegels (Reuther 1926, p.169-174). Te Babylon werden ook gewelfde grafkamers (“Wolbgrüfte”) aangetroffen (Reuther 1926, p.174-182). Schervengraven (“Scherbengräber”) en potgraven (“Topfgräber”) werden vooral tijdens de Kassietische periode in gebruik genomen (Reuther 1926, p.182-189). Er werden verder ook kruikgraven (“Kruggräber”), dubbele potgraven (“Doppeltopfgräber”), potgraven met een aardewerken deksel en potgraven met een houten deksel in Babylon opgegraven (Reuther 1926, p.189-203). De lijkkisten werden onderverdeeld in kisten uit aardewerk (“Irdene Kastensärge”), kuipvormige ovalen kisten (“Wannenförmige Ovalsärge”), potvormige ovalen kisten (“Topfförmige Ovalsärge”), korte kisten die één rechte en een gebogen zijde hadden of de korte kisten (“Hockersärge”) en lange trogkisten (“Lange Trogsärge”) (Reuther 1926, p.203-249).

162

Nammu (2112-2095 v.Chr.) en voltooid door zijn kleinzoon Amar Suen (2046-2038 v.Chr.) (Danti & Zettler 1997, p.259). De graven Tijdens de vier maanden durende campagne in het seizoen van 1947-1948 werden 193 graven van de begraafplaats ten zuidwesten van de nederzetting van Eridu opgegraven onder leiding van S.F. Safar (Lloyd & Safar 1948, p.115). Het grafveld is gelijktijdig met de Ubaid tempel VI en niveau VI-VII van de huizen te Eridu, die gedateerd worden in Ubaid 4 (Pariselle 1985, p.2 en Peasnall 2002, p.384).183 Meestal waren de graven noordwest184 georiënteerd, hadden ze een rechthoekige vorm en wanden uit “liben”185. Na de begraving werden deze tombes meestal meteen opgevuld met aarde en afgedekt met een soort platform, gemaakt van diezelfde liben tegels. Sommige graven werden nadien echter opnieuw opengemaakt om een tweede persoon te begraven. Voor deze secundaire begraving werd een deel van de aarde uit het graf genomen, een praktijk waarbij de beenderen van de eerste persoon meestal verstoord werden of zelfs zomaar werden opzijgeschoven zodat er plaats was voor de tweede persoon. Waarschijnlijk was deze tweede persoon de partner in kwestie, in sommige gevallen was het een kind. Ook de begraving van een kind samen met twee volwassenen komt voor (Lloyd & Safar 1948, p.117). Als grafgift werd in bijna elk graf aardewerk meegegeven. In enkele gevallen werd stenen vaatwerk in de plaats van aardewerk meegegeven. Het aardewerk werd aan de voeten van de overledene bijgezet; tenzij het om een secundaire begraving ging. Om verwarring te vermijden werd bij een secundaire begraving het aardewerk bij het hoofd geplaatst. Verder werden bijna geen persoonlijke voorwerpen aangetroffen; behalve soms kralen afkomstig van kettingen en armbanden of misschien van de zoom van kledij (Lloyd & Safar 1948, p.117-118). Volgens de opgravers zouden er naar schatting ongeveer 800 tot 1000 graven uit de Ubaid periode in het grafveld aanwezig zijn.186 Aangezien er maar 193 werden opgegraven, kan gesteld worden dat maar één vijfde van de begraafplaats werd opgegraven (Safar & Ali Mustafa & Lloyd 1981, p.123 en Pariselle 1985, p.2).

183

Alle graven dateren uit de Ubaid 4; enkel graf nr. 21 zou uit de Uruk kunnen periode dateren. Ook graf nr. 91 kan misschien iets later dan Ubaid 4 zijn (Pariselle 1985, p.2). 184 Van de 193 graven waren er 5 met een andere oriëntatie. Het gaat om graven 62, 91, 103, 148 en 169. 185 ‘Liben’ of ‘libn’, een soort zongedroogde leemtegels. 186 Door middel van sondages kon men vaststellen dat het grafveld zich nog verder uitstrekt zowel ten noordoosten als ten zuidoosten van de blootgelegde graven (Pariselle 1985, p.2).

163

7. Halawa Geografische situering en historiek van het onderzoek Halawa (Fig.1: nr.28) bevindt zich in het huidige Noord-Syrië, aan de oostelijke oever van de Eufraat. Bij een survey in de jaren ‘60 door M. van Loon werden sporen van een occupatie van de site tijdens het derde millennium v.Chr. teruggevonden. De opgravingen te Halawa startten in 1977 onder leiding van W. Orthmann van de Universiteit van Saarbrücken. In 1978 en 1979 werden campagnes ondernomen in samenwerking met de universiteit van Kaiserslauteren. De aandacht werd vooral gevestigd op het grafveld dat in de buurt van de site lag, aangezien de dorpsbewoners van Halawa er recent nog omvangrijke plunderingen hadden uitgevoerd. Vanaf 1980 tot 1986 werd er opgegraven op de twee nederzettingen van Halawa zelf (Orthmann 1981, p.1-3 en Orthmann 1989, p.7-8). Algemene beschrijving van de site De twee nederzettingen werden reeds bij een verkennende survey in 1974 vastgesteld. De grootste nederzetting (Tell A) heeft een omvang van 350 bij 450 meter. Bij de kleinste (Tell B) is dit 140 bij 100 meter. In de omgeving rond de nederzettingen strekken zich grafvelden uit over een gebied van 2 op 1,5 kilometer (Orthmann 1981, p.1-3 & Orthmann 1989, p.8-10). Te Tell Halawa A vond men structuren uit de Vroege en Midden Bronstijd terug. De oudste structuren, waaronder een grote kamer die in kwadrant T werd aangetroffen, dateren uit de Vroege Bronstijd II of III (Orthmann 1981, p.36-37). In kwadrant Q werden 20 woonhuizen uit de Vroege Bronstijd IV opgegraven. Ook in kwadranten R, T, L en M werd deze fase aangetroffen. Er was in die tijd ook een stadsmuur met stadspoort (Orthmann 1989, p.35-45 en 57-63). In kwadrant Q werd ook de vroege Midden Bronstijd I aangetroffen. Ongeveer 80 kleine woonhuizen uit deze periode werden er opgegraven (Orthmann 1989, p.27-29). Twee huizen in kwadrant Q werden aan de hand van bijhorende ceramiek in de late Midden Bronstijd I (rond 1800 v.Chr.) gedateerd (Orthmann 1989, p.20). Te Tell Halawa B konden twee hoofdbouwperioden onderscheiden worden, die men telkens nog kon onderverdelen in verschillende fasen (Orthmann 1989, p.9). De oudste structuren werden op een maagdelijke bodem gebouwd. Deze structuren dateren van na de Uruk periode. Er was toen ook een versterkingsmuur. Een brand verwoestte deze oudste structuren. De jongste bouwperiode op deze heuvel kon ingedeeld worden in Fase 2 - waarin structuren werden gevonden die door de opgraver “tempels” genoemd werden – en in Fase 1. In deze laatste fase vond men artefacten en gebouwen uit het Vroeg-Dynastisch I of II terug (Orthmann 1989, p.85-109).

164

De graven Spijtig genoeg werden niet alle opgemerkte graven - meer dan 75 in totaal - in detail behandeld in het opgravingsverslag. Dit komt grotendeels door het feit dat vele graven zwaar geplunderd waren door de plaatselijke bevolking in de jaren ‘70, zoals dat ook in Tawi gebeurde. Van de meer dan 75 aangetroffen graven uit de Vroege Bronstijd III-IV konden er nog 32 in detail beschreven worden. Zij vertegenwoordigen de ongeplunderde of de minst geplunderde graven (Janssen 2002, p.234).

8. Isin Geografische situering en historiek van het onderzoek Isin (Fig.1: nr.6), het moderne Isan al-Bahriyat, ligt in het zuiden van Mesopotamië, het huidige Irak. Een eerste korte opgraving werd er uitgevoerd door A.T. Clay en S. Langdon in 1924. Van 1973 tot 1989 groef een Duits team elf seizoenen lang te Isin onder leiding van B. Hrouda (Hrouda 1997, p.186). Algemene beschrijving van de site De oudste objecten die te Isin werden gevonden, dateren uit het 4de millennium v.Chr., de Ubaid periode. De belangrijkste structuur die te Isin werd gevonden, is de tempel voor Gula, de belangrijkste godheid van Isin. De bouw van deze tempel werd waarschijnlijk aangevat in de Vroeg Dynastische periode, rond 2700 v.Chr. Nog uit dit 3de millennium v.Chr. werden resten van bewoning ten zuiden van de tempel opgegraven. Er werden ook sporen uit de Akkadische periode teruggevonden. Maar de stad werd vooral belangrijk als hoofdplaats ten tijde van de Eerste Dynastie van Isin. De eerste koning van deze dynastie, Ishbi-Erra, was volgens de bijbel een Amoriet. Ishme-Dagan bouwde een muur of temenos rond de Gulatempel. Uit de Oud-Babylonische periode werden mooie terracotta reliëfs gevonden. In de Kassietische periode werd de muur rond de tempel, die toen veel werd gebruikt, herbouwd. Een groot gebouw in de zuidwestelijke sector van de site, waarschijnlijk een paleis, stamt ook uit deze periode. Er werden ook twee grote gebouwen uit deze periode ten westen van de Gula-tempel opgegraven. De Arameeërs stichtten de Tweede Dynastie van Isin. Isin was toen echter niet meer de hoofdplaats van het rijk. Deze status was weggelegd voor Babylon. Op de site werden nog sporen van de Neo-Babylonische tijd teruggevonden (Hrouda 1997, p.186187).

165

De graven 152 graven werden besproken in de 4 volumes van B. Hrouda over de opgravingen te Isin (Hrouda 1977, 1981, 1987 en 1992), maar dit gebeurde niet altijd even gedetailleerd. Soms werden de graven gewoon vermeld zonder enige bijkomende uitleg. 46 graven dateren uit de Islamitische periode.187 Met deze graven wordt in dit onderzoek geen rekening gehouden. De overige graven dateren van de Vroeg-Dynastische periode tot de Laat-Babylonische periode. Er werd 1 graf188 uit de Vroeg Dynastisch II periode teruggevonden; 5 graven189 dateren uit de Akkadische periode; 26 graven190 werden in de Oud-Babylonische periode gedateerd; 7 graven191 werden “later dan de Oud-Babylonische periode” (in de tweede helft van het tweede millennium v.Chr.) gedateerd; 1 graf192 werd als Kassietisch omschreven. Er werden 6 graven193 uit de Tweede dynastie van Isin opgegraven en 11 andere graven194, die iets later gedateerd werden in het eerste kwart van het eerste millennium v.Chr. De meerderheid van de graven - 28 in totaal195- stamt uit de Neo-Babylonische periode. 11 graven196 dateren uit de 7de eeuw v.Chr. en 4 graven197 werden in de Laat-Babylonische periode (eind 7de - midden 6de eeuw v.Chr.) gedateerd. Slechts 6 graven konden niet worden gedateerd.

9. Khafajah Geografische situering en historiek van het onderzoek Khafajah (Fig.1: nr.12) is gelegen in het huidige Irak, aan de linkeroever van de Diyala rivier. De site ligt ongeveer 24 kilometer ten noorden van de plaats waar de Diyala met de Tigris samenvloeit (Delougaz 1940, p.3). De opgravingen gebeurden van 1930 tot 1938 en stonden onder leiding van P. Delougaz, C. Preusser en E.A. Speiser. Ook in 1950 werd er nog aan onderzoek gedaan op de site. De belangrijkste occupatie te Khafajah geschiedde in de Vroeg Dynastische periode (Hansen 1997a, p.288).

187

Graf nr. 108, 110, 118, 122-136, 138-154, 158-171, en twee graven zonder nummer. Graf nr. 157. 189 Graf nr. 30, 31, 42, 43, 47. 190 Graf nr. 34, 41, 60-62, 109, 111, 113, 115-117, 120, 121, 127-131, 142, 155, 156, 176, 177, 0b, 0c, 0d, en kamergraf nr.1. 191 Graf nr. 51, 52, 53a, 55, 55a, 77, 88. 192 Graf nr. 114. 193 Graf nr. 79, 80, 89-92. 194 Graf nr. 48, 65, 68, 73, 74, 78, 82-85, 92a, 119. 195 Graf nr. 27-29, 34, 34C, 35, 36, 38, 40, 43a, 45, 49, 50, 53, 54, 56-59, 67, 86, 87, 106, 107, 112, 0a. 196 Graf nr. 43b, 63, 64, 66, 69-72. 197 Graf nr. 44, 44a, 75, 76. 188

166

Algemene beschrijving van de site De site bestaat uit een aantal heuvels die elk circa 4 tot 6 meter boven de omgevende vlakten uitsteken. De 4 belangrijkste heuvels werden van A tot D genummerd. De oudste bewoning te Khafajah werd aangetroffen op heuvel A en dateert uit de Uruk periode, gevolgd door een occupatiefase uit de Djemdet Nasr periode. Op diezelfde heuvel werden voorts de belangrijkste structuren uit de Vroeg Dynastische periode gevonden. Naast de Sin tempel, de Ovale tempel, de Nintu tempel en nog een andere kleine tempel, werd er ook een zone met woonhuizen en graven aangetroffen. De Sin tempel heeft zijn oorsprong in de Djemdet Nasr periode, maar bleef gedurende het Vroeg Dynastisch I, II en III in gebruik. Er werden ook funderingen van een groot complex uit de Akkadische periode aangetroffen op heuvel A (Delougaz & Hill & Lloyd 1967, p.1 en Hansen 1997a, p.288). Op heuvel D werden structuren uit de Isin-Larsa periode en de Neo-Babylonische periode gevonden. Structuren uit deze laatste periode werden ook op heuvels B en C aangetroffen (Hansen 1997a, p.288). De graven De meeste graven te Khafajah werden onder de vloerniveaus van woonhuizen aangetroffen. Er werden 167 graven gevonden.198 Meestal waren het eenvoudige putgraven. Soms werd er ook een verstevigende structuur uit plano-convexe tegels gebouwd (Delougaz & Hill & Lloyd 1967, p.58). Bij geen enkel graf werd in het opgravingsverslag het geslacht van de overledene bepaald. De graven werden in het Vroeg Dynastisch gedateerd, met uitzondering van 11 graven die ouder zouden zijn.199 De verschillende huisniveaus, waarin de graven uit de Vroeg Dynastische periode zich bevonden, werden telkens aangeduid.200 Deze niveaus zijn successief, met als oudste niveau 12 en als jongste niveau 1. Aardewerk is de meest voorkomende grafgift in de graven. Het is opvallend dat er in ongeveer 47 % van de graven meestal 1 tot 5 stuks aardewerk werd gevonden. Dit is voornamelijk kenmerkend voor het niveau ouder dan 12; en niveaus 12, 11 en 10. In ongeveer 30% van de graven werden enorm veel potten meegegeven. In deze gevallen werden er gemiddeld 20 stuks aardewerk meegegeven, maar de aantallen kunnen wel oplopen tot 59 stuks. Vanaf niveau 11 werden dit soort graven aangetroffen. Bij de overige 23 % van de graven werd er geen aardewerk 198

De graven kregen de nummers 1 tot 168. Er is geen graf nr. 12 en graf nr. 88. Er is wel een 119A en 119B (Delougaz, Hill & Lloyd 1967, p.134-142). 199 De graven met nrs. 1-11 zijn ouder dan Vroeg Dynastisch. 200 Niveau 12: graf nr. 13-27, niveau 11: graf nr. 28-53, niveau 10: graf nr. 54-67, niveau 9: graf nr. 68-76, niveau 8: graf nr. 77-82, niveau 7: graf nr. 83-85, niveau 6: graf nr. 86-94, niveau 5: graf nr. 96-107, niveau 4: graf nr. 108-116 en 119A en 119B, niveau 3: graf nr. 120-142, niveau 2: graf nr. 143-144 en 147-149, 155, 163165, 167 en 168, niveau 1: graf nr.150. Bij de overige graven kon het huisniveau niet bepaald worden (Delougaz & Hill & Lloyd 1967, p.4-21).

167

meegegeven. Bij twee derden van deze graven werd er zelfs geen enkele grafgift meegegeven aan de overledene. Natuurlijk werd niet enkel aardewerk aangetroffen in de graven. Persoonlijke ornamenten zoals kralen, spelden, amuletten en zegels werden vaak teruggevonden, maar ook stenen en metalen vaatwerk, toiletartikelen en metalen werktuigen of wapens werden meegegeven aan de overledenen.

10. Kheit Qasim Geografische situering en historiek van het onderzoek Kheit Qasim (Fig.1: nr.14) ligt in het oosten van Irak, in het Hamrin Bassin. In de buurt van de site liep vroeger een waterloop; wat de bewoning op die plaats verklaart. Een Frans team onder leiding van J.D. Forest voerde er 4 opgravingscampagnes uit van 1978 tot 1980 in het kader van het reddingsproject van dit bekken (Forest 1984b, p.107). Algemene beschrijving van de site De oudste sporen van menselijke activiteit te Kheit Qasim dateren uit de Halaf periode. Er werden enkele scherven uit deze periode op de site teruggevonden (Forest 1984 p.121). Te Kheit Qasim werd echter vooral een Ubaid nederzetting aangetroffen; Kheit Qasim III genaamd. Twee grote gebouwen uit de vroege Ubaid periode werden hier zorgvuldig opgegraven. De gebouwen werden opgetrokken uit leemtegels. Ook werd in heel geringe mate aardewerk aangetroffen uit de late Ubaid periode (Forest 1984 p.119-121). Er werd door de opgravers echter vooral gefocust op de begraafplaats uit de Vroeg Dynastisch I periode; Kheit Qasim I (Forest 1984b, p.107). Ongeveer 150 meter ten westen en zuidwesten van de begraafplaats werden ook een nederzetting en een fort (Tell Abu Qassem) uit deze periode aangetroffen. Deze plaats kreeg de naam Kheit Qasim II. Aangezien de nederzetting zeer slecht bewaard bleek werd ervoor gekozen hier niet intensief op te graven. Tell Abu Qassem werd wel grondig onderzocht (Forest 1984a, p.86 en Forest 1984b, p.107). De graven Er werden ongeveer 120 graven opgegraven te Kheit Qasim (Pollock 1999, p.207). De meeste graven waren rechthoekig en opgebouwd uit leemtegels, maar de structuren bevonden zich volgens J.-D. Forest in een betreurenswaardige staat (Forest 1983, p.134). De graven werden niet opgevuld na de begraving. Waarschijnlijk waren er twee types van afdekking: een lichte platte bedekking en een zware gewelfde. Veelal werden ze O-W georiënteerd (Forest 1984b, p.108). Drie graven springen er uit omwille van hun structuur. Deze graven werden immers 168

ingedeeld in verschillende kamers. Als grafgift werd voornamelijk aardewerk meegegeven, maar ook kralen, hangers, koperen wapens of werktuigen; en soms werden ook stenen vaatwerk, manden en cylinderzegels aangetroffen in de graven. Zowel in het graf, tussen de tegels van het graf als buiten het graf zelf werden dergelijke grafgiften, waaronder ook dierlijke resten, aangetroffen (Forest 1984b, p.110-112). Volgens de opgravers presenteert dit grafveld een vrij uniform geheel, aangezien de begraafplaats waarschijnlijk niet zo lang in gebruik was, en is het vergelijkbaar met het Vroeg Dynastisch I grafveld te Ahmed al-Hattu (Forest 1984b, p.112-113). Er werden zowel enkelvoudige graven als graven met daarin meerdere begravingen aangetroffen. De enkelvoudige graven zouden vroeger zijn en een bepaalde hiërarchie vertonen. Deze hiërarchie manifesteert zich in het al dan niet aanwezig zijn van ‘bankjes’ bij het graf en de plaats en grootte van de graven (kleinere tombes werden achter grotere gebouwd). Ook de kwantiteit en kwaliteit van de grafgiften kan aan deze hiërarchie worden gelinkt volgens de opgravers. Hoe groter de tombe, hoe meer kans ook om grafgiften buiten het graf aan te treffen (Forest 1984b, p.112-113). Deze grafgiften buiten het graf wijzen volgens Forest op een grafritueel waaraan door meerdere mensen werd deelgenomen (Forest 1984a, p.86). Forest vermeld bij dit type grafgiften ook beenderen van dieren (Forest 1979, p.499). Deze dierlijke resten, die tussen aardewerk werden aangetroffen, worden beschouwd als de resten van een banket. Dit banket kan volgens Forest enkel bij de begrafenis gebeurd zijn, aangezien deze resten soms ook in de tombes werden aangetroffen. Hij vergelijkt het aantal stukken aardewerk in een graf ook met de vooraanstaande rol van de overledene in de maatschappij: hoe meer aardewerk de overledene mee kreeg, hoe belangrijker zijn sociale positie moet zijn geweest (Forest 1983, p.136). Vermoedelijk werden mensen met een lagere sociale status in het oostelijk gedeelte van de begraafplaats, weg van het nabijgelegen fort, begraven (Forest 1984b, p.113). De latere graven zijn eenvoudiger en worden geïnterpreteerd als graven van mensen met een lagere sociale status, maar ook hier zijn kleine verschillen in hiërarchie - die tot uiting komt in de plaatsing van de graven merkbaar (Forest 1984a, p.87). Vooral deze graven zijn gelijktijdig met de graven van Ahmed al-Hattu (Forest 1984a, p.88). Van de 120 graven (Pollock 1999, p. 207) van Kheit Qasim, werden een 15-tal graven, die later dan de Vroeg-Dynastische periode werden gedateerd, beschreven door P. Fiorina. 3 graven dateren uit de Isin II- tijd, 11 graven uit de Isin-Larsa periode en 1 graf uit de Ur III periode. In 2 graven uit de Isin-Larsa periode werden dierlijke resten aangetroffen (Fiorina 2007, p.151-156).

169

11. Kish Geografische situering en historiek van het onderzoek Kish (Fig.1: nr.9) ligt op Irakees grondgebied, in Zuid-Mesopotamië, tussen Eufraat en Tigris. De eerste opgravingen werden reeds in 1852 uitgevoerd door F. Fresnel en J. Oppert. Een grootschalige expeditie onder leiding van H. de Genouillac volgde in 1912. Tussen 1922 en 1933 werden 11 campagnes onder leiding van S. Langdon, E. Mackay en L. Watelin uitgevoerd. In 1989 werkte een Japans opgravingsteam onder leiding van H. Fuji te Kish. Er kwam een einde aan de opgravingen door het begin van de Golfoorlog (Hansen 1997b, p.298). Algemene beschrijving van de site De site Kish bestaat uit verschillende heuvels. De belangrijkste zijn Tell Uhaimir (het oude Kish) en Tell Ingharra (het oude Hursagkalama). Al vanaf de Ubaid periode werd Kish waarschijnlijk bewoond. Uit deze periode en ook uit de daaropvolgende Uruk periode werden scherven teruggevonden. Te Tell Inghara werden in de Y-sounding sporen van occupatie uit de Djemdet Nasr periode aangetroffen. Ook uit het Vroeg Dynastisch I werden op deze heuvel sporen van bewoning aangetroffen. Er werden woonstructuren uit plano-convexe tegels opgegraven. Op de tell werden ook graven gevonden die dateren vanaf het Vroeg Dynastisch I tot het Vroeg Dynastisch III. Ook twee ziggurats te Tell Ingharra dateren uit het Vroeg Dyanstisch III. Op Mound A werden eveneens structuren uit deze periode aangetroffen. Het betreft het Paleis. Over de datering van dit Paleis werd reeds veel gediscussieerd201. Het gebouw moet waarschijnlijk in het Vroeg Dynastisch II of III gedateerd worden. In de ruïnes van dit paleis werden in het Vroeg Dyanstisch III graven aangelegd. Dit is het zogenaamde “A Cemetery”. Ten tijde van het Paleis bevond zich te Area P nog een monumentaal gebouw; het zogenaamde Plano-Convex-Building. Ook in de Akkadische, Oud-Babylonische en Kassietische periodes bleef Kish bewoond. Te Tell Uhaimir werden resten van een OudBabylonische ziggurat gevonden. Het gebouw bleef in gebruik tot de Neo-Babylonische periode. In de Neo-Babylonische periode werd te Tell Inghara aan de bouw van een dubbele tempel begonnen. Ook in de Achaemenidische periode werd Kish bewoond. Er werden eveneens resten van woonstructuren uit de tijd van de Parthen en Sassanieden aangetroffen op de site (Moorey 1976, p.65-66 en Hansen 1997b, p.298-300). 201

Voor een uitgebreide bespreking van de datering (aan de hand van aardewerk) van zowel het Paleis als de graven (het “A Cemetery”), zie: Whelan E. 1978, Dating the A Cemetery at Kish: A Reconsideration, Journal of Field Archaeology, Vol.5, No.1, pp.79-96.

170

De graven Te Tell Ingharra werd een nederzetting met daaraan geassocieerde graven uit de Vroeg Dynastische periode opgegraven. Waarschijnlijk werden de graven vanaf het woonniveau in de huizen gegraven. Er werden in de Y-Sounding in totaal 138 graven opgegraven. Volgens Moorey kunnen de graven in The Early House Stratum worden gedateerd van het late Vroeg Dynastisch I tot in het Vroeg Dynastisch II. Algaze daarentegen, ziet geen reden tot een datering van de graven tot in het Vroeg Dynastisch II. Zowel de teruggevonden types aardewerk als de constructie van de graven (meestal rechthoekige tombes in plano-convexe tegels) wijzen op een datering in het late Vroeg Dynastisch I (Algaze 1983, p.135-148). Er werden ook verscheidene wagengraven aangetroffen te Kish. Watelin publiceerde er drie, maar volgens Algaze zouden er tijdens de opgravingen meer van deze graven gevonden geweest zijn. Ze werden echter niet geregistreerd of opgemerkt als dusdanig. In totaal werden waarschijnlijk 6 wagengraven opgegraven (Algaze 1983, p.149). De drie geregistreerde wagengraven kunnen volgens Algaze ook worden gedateerd in het late Vroeg Dynastisch I (Algaze 1983, p.150-153). De wagengraven onderscheiden zich enkel van de rest van de graven door de aanwezigheid van een wagen. Ze overtreffen de andere graven niet in rijkdom en hoeveelheid qua grafgiften zoals dit bijvoorbeeld wel het geval is bij de wagengraven te Ur (Moorey 1978, p.105-106). De wagengraven van Kish werden echter vaak vergeleken met die van Ur en werden daarom soms in het Vroeg Dynastisch III gedateerd. Ook werden deze graven door verscheidene auteurs in het Vroeg Dynastisch II gedateerd. Als parallel worden de wagengraven van Susa in dit geval vaak aangehaald (Algaze 1983, p.150-153). De opgravingen te Kish gingen echter niet gepaard met gedetailleerde publicaties. De precieze toestand van de graven (ook de wagengraven) werd niet altijd even zorgvuldig gepubliceerd, wat een juiste interpretatie mogelijk in de weg staat. Of zoals Moorey in “Kish Excavations” (1978) stelt: “In every case in the Y sounding the cart-burials were so ill-recorded as to remain forever matter for debate” (Moorey 1978, p. 103). In het zogenaamde “A Cemetery” te Kish werden 150 graven uit de Vroeg Dynastisch III periode opgegraven (Moorey 1981, p.447 en Hansen 1997b, p.299). De graven werden in de ruïnes van een paleis aangelegd. Catherine Breniquet wees erop dat in het opgravingsverslag van Ernest Mackay veel lacunes aanwezig waren (Breniquet 1984, p.19). Waarschijnlijk representeren de 150 graven maar een gedeelte van het werkelijke aantal aanwezige graven. Van de 150 graven werd bijna de helft bovendien verstoord teruggevonden (Whelan 1978, p.83). De meeste graven waren simpele putgraven waarin één persoon werd begraven. In bijna alle graven werd aardewerk meegegeven. In de helft van de graven werden ook parels, pinnen, schelpen, juwelen, 171

cylinderzegels en wapens/werktuigen aangetroffen. In enkele graven kwamen ook metalen vaatwerk, toiletartikelen, stenen vaatwerk of objecten uit struisvogelei voor (Breniquet 1984, p.22-23). Nog 4 graven in het A Cemetery kunnen in het eerste millennium v.Chr. gedateerd worden (Moorey 1970, p. 105-125 en Moorey 1978, p.62).

12. Mari Geografische situering en historiek van het onderzoek Mari (Fig.1: nr.17), het moderne Tell Hariri, ligt aan de rechteroever van de Eufraat. Deze Mesopotamische koninklijke stad is gelegen op het huidige Syrische grondgebied. Nadat boeren toevallig een beeld naar boven groeven werd de plaats verder onderzocht. In 1933 vond A. Parrot voldoende bewijs dat hier de stad Mari lag, een stad die vermeld was in de Sumerische koningslijsten als zetel van de tiende dynastie. A. Parrot groef er op van 1934 tot 1938 en na een onderbreking door de Tweede Wereld Oorlog ook van 1951 tot 1954 en van 1961 tot 1974. Het werk werd verder gezet door J.-C. Margueron vanaf 1979. Gedurende 10 campagnes werkte hij er niet alleen in de stad, maar bestudeerde hij ook de omgeving. (Margueron 1997, p.413). Algemene beschrijving van de site De eerste stad te Mari moet waarschijnlijk in het Vroeg Dynastisch I gesitueerd worden. Veel is niet geweten over deze fase, aangezien deze maar in twee peilingen werd bereikt. Het enige dat kan gezegd worden over Mari in deze fase is dat de stad cirkelvormig was, met een diameter van 1900 meter en met een dijk errond. Een kanaal verbond Mari met de Eufraat. In het Vroeg Dynastisch III was Mari een bloeiende stad. Uit deze periode werden vele huizen opgegraven, in sommige huizen werden tabletten aangetroffen. Enkele huizen stonden rond een soort marktplein. Maar uit deze tijd dateren ook de tempels van Ishtar, Ninni-Zaza en Ishtarat en het paleis. Gedurende de Akkadische periode ging de stad wat in verval, maar naar het einde toe begon er een nieuw hoofdstuk te Mari. De nieuwe dynastie van de Shakkanakku kwam aan de macht, vandaar de verwijzing naar deze periode als de Shakkanakku tijd, die gelijktijdig met de derde dynastie van Ur regeerde. De gebouwen uit de Vroeg Dynastische periode werden grotendeels vervangen door nieuwe bouwwerken. Er werden onder andere nieuwe paleizen gebouwd op de ruïnes van het vorige en naast de plek waar de tempels stonden. In het midden van het heilige gedeelte van de stad werd naast de tempel van de leeuwen een hoog platform gebouwd. In het begin van het tweede millennium v.Chr. werd

172

Mari ingenomen door de Amorieten. Uit deze tijd werden vele tabletten ontdekt in het paleis. De val van Mari, zoals vermeld in de geschreven bronnen, kwam toen Hammurabi in 1760 v.Chr. de stad innam en de belangrijke gebouwen platbrandde. Maar sporen van latere structuren bewijzen dat de stad niet zomaar verdween. Nog uit de Midden Assyrische periode werden een bescheiden structuur en enkele graven opgegraven. Waarschijnlijk werd de stad ook nog bewoond ten tijde van de Seleuciden en de Parthen, waarvan ook nog vele graven werden opgegraven (Margueron 1997, p.413-416). De graven Te Mari werden in totaal meer dan 1000 graven ontdekt door A. Parrot en later J.-C. Margueron. De oudste dateren uit de Oude Bronstijd, de recentste graven behoren tot de recente Islamitische tijd. Een uitgebreide publicatie van de graven werd ondernomen door M. Jean-Marie (1999). Er kunnen te Mari 5 verschillende types van begraving onderscheiden worden. De eenvoudigste graven zijn de gewone putgraven. De doden werden ook begraven in potgraven of dubbele potgraven. Graven konden ook geconstrueerd worden uit stenen blokken of leemtegels. De doden van Mari werden ook in sarcofagen begraven. In de Oude Bronstijd werden vooral put- en potgraven gebruikt, in de Midden Bronstijd ging de voorkeur uit naar potgraven. In de Recente Bronstijd, voornamelijk tijdens de Midden-Assyrische periode, werden dubbele potgraven gebruikt. In de Hellenistische periodes werden potten en sarcofagen gebruikt. Daarna nam vooral het gebruik van putgraven duidelijk af. Potgraven, dubbele potgraven en sarcofagen bleven wel in gebruik (Jean-Marie 1997, p.693-694). Uit de Oude Bronstijd werden in totaal 244 graven opgegraven. 44 daarvan dateren uit de periode van de Archaische Dynastie, 200 uit de tijd van Shakkanakku. Uit de Midden Bronstijd I werden 67 graven opgegraven en uit de Midden Bronstijd III 74. 386 graven werden in de Midden Assyrische periode gedateerd (Jean-Marie 1997, p.697 en Jean-Marie 1999, p.75).

13. Nimrud Geografische situering en historiek van het onderzoek Nimrud (Fig.1: nr.19), ook wel Kalhu genaamd, ligt in Noord-Irak, aan de Oostelijke oever van de Tigris. G.P. Badger ondernam in 1844 de eerste opgraving te Nimrud. Nadien groef A.H. Layard er van 1845 tot 1847 en van 1849 tot 1851 op in de veronderstelling dat het Niniveh was. In 1853 wees H.C. Rawlinson op het feit dat dit de site Kalhu was. In 1854 en 1855 voerde K. Loftus opgravingen uit te Nimrud. Van 1877 tot 1879 werd er opgegraven

173

door H. Rassam. Jarenlang lagen de werken te Nimrud stil tot M.E.L. Mallowan ze in 1949 hervatte. Van 1958 tot 1963 stonden de opgravingen onder leiding van David Oates. Van 1974 tot 1976 werkte een Pools team onder leiding van J. Meuszynski op de site. Van 1987 tot 1989 werden er opgravingen uitgevoerd door een Italiaans team onder leiding van P. Fiorina. In 1989 keerden de Britten terug. De opgravingen werden geleid door J. Curtis en D. Collon. Tussen 1988 en 1990 werd er ook opgegraven door M. Mahmud. Hij ontdekte de rijke tombes van Assyrische koninginnen in het zuidelijk gedeelte van het Noord-West Paleis (Curtis 1997, p.141-144). Algemene beschrijving van de site De site is meer dan 360 hectare groot en werd vanaf de Halaf periode bewoond. Scherven uit deze periode en uit de Ubaid periode werden aan de oppervlakte gevonden. Ook werd er Ninivite V aardewerk aangetroffen op de site. Uit de Midden-Assyrische periode werden een gebouw op de citadel en enkele woonhuizen opgegraven. Shalmaneser I (1273-1244 v.Chr. voerde in deze periode bouwwerken uit te Nimrud (Curtis 1997, p.141-144). In de NeoAssyrische periode, onder de regering van Ashurnasirpal II (883-859 v.Chr.) werd Nimrud de hoofdstad van het rijk. Ashurnasirpal II startte te Nimrud een groots bouwprogramma. Hij liet er onder andere een enorme stadsmuur bouwen. Het Paleis van Ashurnasirpal (Het NoordWest Paleis) met z’n monumentale ingangspoort werd door Layard voor het eerst opgegraven. De opvolgers van Ashurnasirpall II -Shalmaneser III, Adad-Nirari III en Tiglath-Pileser IIIzetten de bouwwerken voort. Shalmaneser III bouwde het zogenaamde Fort Shalmaneser. Bij de opgravingen werden hier talrijke ivoren aangetroffen. Ten tijde van Sargon (721-705 v.Chr.) verloor Nimrud haar status als hoofdstad van het rijk. Die eer viel vanaf dan te beurt aan Khorsabad. Maar Nimrud bleef ook nadien nog een bloeiend centrum en een belangrijke provinciehoofdstad. Esarhaddon (680-669 v.Chr.) voerde er nog bouwwerken uit. Tussen 614 v.Chr. en 612 v.Chr werd de stad verwoest door de Meden. Deze verwoestingen werden geattesteerd in het archeologische bestand. Van occupatie nadien werden slechts enkele aanwijzingen gevonden. Waarschijnlijk was de site nog bewoond in de Achaemenidische periode. Uit de Hellenistische periode werden dan wel duidelijke aanwijzingen voor occupatie ontdekt. Ook tijdens de Parthische en de Sassanidische periode werd Nimrud waarschijnlijk bewoond (Curtis 1997, p.141-144). De graven

174

Slechts enkele graven werden te Nimrud opgegraven. M.E.L. Mallowan ontdekte 2 graven onder de vloer van kamer DD van het Noord-West paleis. De graven werden eind 8ste - begin 7de eeuw v.Chr. gedateerd (Mallowan 1966, p.114-115 en Oates & Oates 2001, p.78-79). Ook werden enkele graven uit die periode onder de vloeren van kleine huisjes ontdekt (Mallowan 1954, p.70 en Oates & Oates 2001, p.140). Er werd ook een massagraf van rond 612 v.Chr. ontdekt en binnen de contouren van het 5D paleis van Adad-nerari III werden ook graven van Neo-Babylonische of Achaemenidische datum ontdekt (Oates & Oates 2001, p.140-141 en 193). De meest tot de verbeelding sprekende graven waren echter de drie graven van Assyrische koninginnen die bij opgravingen van 1988 tot 1990 door Muzahim Mahmud werden ontdekt in het Noord-West Paleis. Het zijn de graven van onder andere Koningin Jaba en Koningin Atalia (grafkamer II) en Mullissu-mukannisar-Ninua (grafkamer III), koningin tijdens de regeerperiode van Assurnasirpal II en zijn zoon Salmanassar III. In de drie graven werden vele objecten uit kostbare materialen aangetroffen, maar geen dierlijke resten (Damerji 1999, p.3-12).

14. Nippur Geografische situering en historiek van het onderzoek Nippur (Fig.1: nr.7), het moderne Nuffar, ligt in het centrum van Zuid-Mesopotamië (Irak). De eerste die Nuffar als het oude Nippur identificeerde was J. Oppert. In 1851 groef A.H. Layard er ongeveer twee weken op. Uitgebreidere opgravingen werden van 1888 tot 1900 door de Universiteit van Pennsylvania uitgevoerd onder leiding van J. Punnett en H.V. Hilprecht. In 1948 werden de opgravingen te Nippur hernomen door de Universiteit van Pennsylvania en de Universiteit van Chicago samen. Onder leiding van D.E. McCown werden onder andere opgravingen uitgevoerd rond de ziggurat en in “sounding TA” en “sounding TB”. Vanaf 1964 stonden de opgravingen gedurende twee seizoenen onder leiding van J. Knudstad. In 1973 werden de werken hervat onder leiding van M. Gibson. Er werd vanaf dan in enkele belangrijke delen van de site gegraven: Area WA tot WG (Zettler 1997, p.148-150). Algemene beschrijving van de site De Tell waar de site zich bevindt ligt circa 20 meter boven de omgevende oppervlakte en heeft een diameter van meer dan 1,5 kilometer in noordoost-zuidwestelijke richting. In het zuidelijk gedeelte van Nippur werden talrijke tabletten gevonden; vandaar de naam “Tablet Hill” of ook “Scribal Quarter”. Het noordelijk gedeelte van Nippur wordt het “Religious

175

Quarter” genoemd. Al in het 6de millennium v.Chr. werd Nippur bewoond. Er werden immers scherven uit de Ubaid periode gevonden te Nippur; meerbepaald uit de Hajji Muhhamad fase of Ubaid 2 (Zettler 1997, p.148-150). Ook in de Uruk periode werd de site waarschijnlijk bewoond. Er werd eveneens aardewerk uit deze en uit de Jemdet Nasr periode aangetroffen bij de Innana tempel. Maar het moet gezegd worden dat het plan van de Ubaid- en Urukbewoning vrij speculatief is. Er werden ook sporen van occupatie uit de Vroeg Dynastische en Akkadische periodes aangetroffen te Nippur. Uit deze periodes dateert de zogenaamde “North Temple”. Er werden tevens structuren aangetroffen uit de Ur III, de Isin-Larsa en de OudBabylonische periode. Na een periode van ongeveer 300 jaar waarin de site blijkbaar verlaten was, werd deze in de Kassietische periode (in de 14de en 13de eeuw v.Chr.) weer in gebruik genomen. Er werd toen onder andere een tempel voor Innana gebouwd. Ook uit de NeoBabylonische, de Achaemenidische, de Seleucidische en de Parthische periode werden sporen van bewoning op de site teruggevonden (Gibson 1992, p.33-50 en Zettler 1997, p.148-150). De graven In de publicaties omtrent Nippur werden reeds 672 graven vermeld. Van die 672 vallen er 226 binnen de periode die voor dit onderzoek werd uitgekozen. Ongeveer één derde van de ontdekte graven te Nippur is dus relevant voor dit onderzoek. In de Oriental Institute Publications (OIP)202 en de Oriental Institute Communications (OIC)203 reeksen van de Universiteit van Chicago werden de opgravingen uitvoerig gedocumenteerd en werd de informatie zo goed mogelijk samen gebracht. 15 graven dateren uit de Akkadische periode, 29 uit de Ur III en 2 uit de Oud-Babylonische periode. 33 graven werden in de Isin-Larsa periode gedateerd en 27 graven zijn Kassietisch. 55 graven werden als Assyrisch beschouwd. 2 graven werden Neo-Assyrische en 63 Neo-Babylonisch gedateerd. Er werden putgraven, graven geconstrueerd uit leemtegels, graven in kuipen, en potgraven te Nippur teruggevonden (McCown & Haines & Hansen 1967, p.117-144).

202

OIP 78: “Nippur I: Temple of Enlil, Scribal Quarter, and soundings”, OIP 97: “Nippur II The North Temple and Sounding E”, OIP 111: “Nippur III, Kassite Buildings in Area WC-1”, OIP 129: “The Early Dynastic to Akkadian Transition: The Area WF Sounding at Nippur”. 203 OIC 22: “Excavations at Nippur: Eleventh Season” en OIC 23: “Excavations at Nippur: Twelft Season”.

176

15. Shuruppak Geografische situering en historiek van het onderzoek Shuruppak (Fig.1: nr.5), het moderne Fara, ligt in centraal Mesopotamië (Irak), ongeveer in het midden tussen Baghdad en de Perzische Golf. De stad ligt aan de Shatt el-Kar, een bijrivier van de Eufraat, maar tijdens de Vroeg Dynastische periode zou de Eufraat dichterbij gestroomd hebben. In 1900 voerde H.V. Hilprecht er de eerste opgravingen uit. In 1902 en 1903 werden de eerste grote opgravingen uitgevoerd door de Deutsche Orient-Gesellschaft onder leiding van R. Koldewey, F. Baumgarten, E. Andrae en A. Noldeke. In 1931 werd er door de Universiteit van Pennsylvania opgegraven onder leiding van E. Schmidt. In 1973 werd er een drie dagen durende survey uitgevoerd door H.P. Martin. Zij herbekeek ook de oude opgravingsverslagen (Martin 1988, p.12-17). Algemene beschrijving van de site De site wordt gedomineerd door een grote heuvel die circa 10 meter boven het moderne loopoppervlak uitsteekt. De stad strekte zich uit over een oppervlakte van ongeveer 220 hectare en was ooit ommuurd. De eerste nederzetting dateert uit de Djemdat Nasr periode. Shuruppak was tijdens deze en de daaropvolgende Vroeg Dynastisch I periode al een vrij grote nederzetting van waarschijnlijk meer dan 70 hectares. Schmidt vond tijdens zijn opgravingen een occupatielaag uit de Vroeg Dynastisch II periode terug, maar in het aardewerk uit deze periode kunnen de Vroeg Dynastisch II periode en de Vroeg Dynastisch IIIa periode niet van elkaar onderscheiden worden. In de Vroeg Dynastisch IIIa periode werd Shuruppak verwoest door een brand. Daarom is uit deze tijd veel geweten over de nederzetting. Tijdens de Vroeg Dynastisch III periode was de nederzetting om en bij de 100 hectare groot. Ook tijdens de Akkadische periode en de Ur III periode werd Shuruppak bewoond. Aangezien de site onder hevige winderosie leed, werden er echter bijna geen nederzettingsstructuren meer aangetroffen uit de Akkadische periode; enkel een stadsmuur en enkele objecten werden teruggevonden. De Ur III periode is iets beter gekend. Na deze periode blijkt de stad verlaten te zijn (Martin 1988, p.113-117 en 125-129). De graven In totaal werden 81 graven uit Shuruppak gepubliceerd. Deze hoofdzakelijk Vroeg Dynastische graven werden voornamelijk onder het vloerniveau van huizen teruggevonden.

177

De Deutsche Orient-Gesellschaft publiceerde 36 graven204. H.P. Martin vermoedt echter dat dit maar een fractie van de ontdekte graven is. Aangezien het opgravingsverslag niet zo goed gestructureerd was, was het voor H.P. Martin moeilijk de graven te dateren. Sommige graven konden echter nog gedateerd worden op basis van de grafgiften. 3 graven werden in de Vroeg Dynastisch II periode gedateerd205, 9 graven in de Vroeg Dynastisch III periode206. Nog 3 graven konden in de Vroeg Dynastisch II-III periode207 gedateerd worden. 1 graf bleek uit de Islamitische periode te dateren. De overige 20 graven bleven zonder datering (Martin 1988, p.107-110). Tijdens de opgravingen die door de Universiteit van Pennsylvania werden uitgevoerd, werden in totaal 44 graven opgegraven208. 2 graven dateren uit de Djemdet Nasr periode209 en 26 graven dateren uit de Vroeg Dynastisch II periode210. 4 graven werden met zekerheid gedateerd in de Vroeg Dynastisch III periode211, maar van 6 graven kan men niet met zekerheid een onderscheid maken tussen het Vroeg Dynastisch II en IIIa212. 8 graven werden in de Ur III periode213 gedateerd (Martin 1988, p.18-47). In de graven werden bijna altijd grafgiften aangetroffen. Meestal werd er aardewerk meegegeven (van 1 tot meer dan 20 stuks), maar ook stenen en metalen vaatwerk, schelpen, kettingen gemaakt van kralen en soms ook stenen en metalen wapens en werktuigen. Niet zozeer de kwaliteit, maar de kwantiteit van de grafgiften kan enigszins verschillen tussen de graven.

16. Tawi Geografische situering en historiek van het onderzoek Tawi (Fig.1: nr.29) ligt in Noord-Syrië, aan de oostelijke oever van de Eufraat. De opgraving van de graven van Tawi begon in 1975 onder leiding van W. Orthmann nadat enorme recente plunderingen werden vastgesteld. Ook in 1978 werd een opgravingscampagne ondernomen (Kampschulte & Orthmann 1984, p.3-5).

204

Om verwarring te vermijden krijgen de graven die uit deze opgraving komen een ‘A’ voor het grafnummer. Graf nr. A8, A12, A17. 206 Graf nr. A5-A7, A15, A20, A23, A24, A28, A33. 207 Graf nr. A9, A22, A31. 208 Deze graven krijgen de letter ‘B’ voor hun grafnummer. 209 Graf nr. B15 en B16. 210 Graf nr. B1-B14, B17-B25, B27, B35 en B37. 211 Graf nr. B31-B34. 212 Graf nr. B26, B28, B29, B30, B36. 213 Graf nr. B38-B45. 205

178

Algemene beschrijving van de site De eigenlijke oude nederzettingssite is die van Tell Gefle, een 15 meter hoge heuvel. De heuvel werd echter geteisterd door plunderingen. De door plunderingen zichtbaar gemaakte structuren werden nog niet echt gedateerd. Hiervoor zijn gedetailleerde opgravingen nodig. Wel werden scherven uit het derde millennium v.Chr. gevonden. Ook rond de tell, ten oosten en ten zuidoosten ervan werden nederzettingsstructuren opgemerkt waar scherven uit het derde millennium v.Chr. werden gevonden. De graven van Tawi werden ten oosten en zuiden van deze tell gevonden, maar het is nog maar de vraag of deze met Tell Gefle in verband kunnen worden gebracht (Kampschulte & Orthmann 1984, p.5-7). De graven Te Tawi konden 6 verschillende zones onderscheiden worden (sector A tot F) waar graven aanwezig waren. Veelal werden deze grafvelden zwaar geplunderd en waren de resten van de zwaar geplunderde graven nog aan het oppervlak zichtbaar. Men kon door survey een algemeen beeld van deze begraafplaatsen krijgen. In sector A kwamen vooral putgraven en cistgraven voor, in sector B putgraven met of zonder steenafdekking, galerijgraven en schachtgraven. In sector C werden putgraven met steenafdekking gevonden. Ook in sector D en E waren putgraven met of zonder steenafdekking aanwezig. In sector F werden putgraven met een stenen afdekking en aarden galerijgraven aangetroffen (Kampschulte & Orthmann 1984, p.7-8). De graven dateren allen uit het derde millennium v.Chr., meerbepaald tussen 2800 en 2000 v.Chr. Graven T29 tot en met T68 worden in de oudste fase, fase 1 van de Vroeg-syrische cultuur van het Eufraatdal gedateerd. De andere graven zijn later (Kampschulte & Orthmann 1984, p.110). In het opgravingsverslag van Kampschulte en Orthmann werden 59 graven214 beschreven. De graven waren meestal OW georiënteerd en werden veelal in regelmatige rijen geschikt. Aangezien de graven enorme plunderingen ondergingen, is het niet vanzelfsprekend om deze met elkaar te vergelijken. Over maar liefst 32 van de 59 graven215 kan niet veel worden gezegd, aangezien deze totaal leeggeplunderd waren. De opgravers konden deze graven enkel nog wat proper maken en het exacte type proberen te achterhalen. In deze graven werden geen skeletresten of grafgiften meer aangetroffen. Ook bij de overige graven trouwens waren er soms sporen van plundering (Kampschulte & Orthmann, 1984, p.9-109).

214 215

Het gaat om de graven met nummers: T1-T6, T9, T16, T19-T27, T29-T68, T70 en T71. Het gaat om de graven T32 tot en met T62.

179

17. Tell Ahmar Geografische situering en historiek van het onderzoek Tell Ahmar (Fig.1: nr.30), het oude Till Barsip, ligt in Noord-Syrië. De site werd voor het eerst opgegraven door F. Thureau Dangin van 1928 tot 1931. In 1988 besloot de universiteit van Melbourne er verdere opgravingen uit te voeren aangezien uit de plannen voor de bouw van een nieuwe dam op de Eufraat bleek dat site werd bedreigd (Bunnens 1990, p.1). Algemene beschrijving van de site De hoofdheuvel, “Acropolis” genaamd, is 25 meter hoog en meet 250 op 150 meter. Voorts is er te Tell Ahmar een “Middle City” en een “Lower City”. De oudste occupatieperiode die op de site werd aangetroffen dateert uit de Ubaid. Uit de Vroege Bronstijd IV A werd onder andere het Hypogeum opgegraven. Ook werden sporen uit de IJzertijd I/II en IJzertijd II /III A aangetroffen. Er werd onder andere een Assyrisch paleis en een stadspoort opgegraven. Over wie de site tijdens de vroege IJzertijd bewoonde, bestaan verschillende theorieën216. Uit de IJzertijd III B werden onder andere enkele graven uit de Achaemenidische tijd opgegraven. Verder werden er nog resten van Hellenistische, Islamitische en moderne occupatie teruggevonden (Bunnens 1990, p.1-2). De graven Te Tell Ahmar werden in totaal 7 graven opgegraven. Graf F42 dateert waarschijnlijk uit de Vroege Bronstijd, maar echt zeker zijn de opgravers hiervan niet (Bunnens 1990, p.12). Het belangrijkste graf dat te Tell Ahmar werd aangetroffen, is het Hypogeum. Dit graf dateert uit de Vroege Bronstijd IV (Bunnens 1991 p.165). Er werden nog 5 tombes uit deze periode opgegraven (Tombes 1 tot 5) (Thureau-Dangin & Dunand 1936, p.108-109).

18. Tell al Rimah Geografische situering en historiek van het onderzoek Tell al Rimah (Fig.1: nr.20) ligt in het noorden van Irak. Van 1964 tot 1971 werden er opgravingen uitgevoerd door de British School of Archaeology in Iraq onder leiding van D. Oates (Oates 1972, p.77).

216

Zie hiervoor hoofdstuk1: “Tell Ahmar After Fifty Years: Tell Ahmar in Recent Scholarly Literature” (p.3-5) in: Bunnens G. 1990, Tell Ahmar. 1988 Season, Abr-Nahrain Supplement Series, Vol. 2, Leuven.

180

Algemene beschrijving van de site Uit het tweede millennium v.Chr. werden een groot paleis en een tempel te Tell al Rimah aangetroffen. Na de vernietiging van het paleis echter kwamen er woonstructuren en schrijnen op deze plaats. Er werden te Tell al Rimah ook sporen gevonden van Neo-Assyrische occupatie (9de-7de eeuw v.Chr.); onder andere een tempel uit die tijd werd opgegraven. De site is ook bekend omwille van de ontdekking van de stèle van Adad-nirari III (Oates 1968, p.122125 en Oates 1972, p.85).

19. Tell Beydar Geografische situering en historiek van het onderzoek Tell Beydar (Fig.1: nr.25) ligt in het noorden van Syrië. Er werd voor het eerst in 1992 opgegraven door een team van onderzoekers uit diverse Syrische en Europese universiteiten, onder andere de Universiteit van Leuven (Van Lerberghe & Voet 1999, p.2). Algemene beschrijving van de site De site is van het “kranzhügeltype”, een cirkelvormige nederzetting met een dubbele omwalling. Er werden occupatielagen uit het derde en eerste millennium v.Chr. op de site aangetroffen. De oudst geattesteerde bewoningslaag dateert uit de Vroeg Dynastische periode. Er werden huizen, een wal en een begraafplaats teruggevonden. Uit het Vroeg Dynastisch III werden twee officiële gebouwen (een paleis en een graanschuur) en woningen aangetroffen. Ook uit de Akkadische periode werden resten aangetroffen op deze heuvel. Omstreeks 1500 v.Chr. vestigde een Mitannische nederzetting zich in de buurt van de hoofdheuvel. Hierboven werd een Neo-Assyrische nederzetting aangetroffen. Uit deze tijd werden woningen en graven opgegraven. Na een hiaat van bijna 2000 jaar werd de hoofdheuvel weer bewoond in de Seleucidische periode (Lebeau 1997, p.13 en Van Lerberghe & Voet 1999, p.2-3). De graven Te Tell Beydar werden 29 graven uit de Vroeg Dynastische II – III periode aangetroffen. De grafgiften bestonden voornamelijk uit aardewerk (meestal tot 5 stuks); ringen uit gips, parelmoer of schelp; bronzen naalden; rolzegels en wapens. Er werden geen dierlijke resten in de graven gevonden (Bretschneider & Dietrich & Jans 1995, p.8 en Bluard 1997, p.182-183). Eén graf uit de Akkadische periode bevatte wel twee kraanvogels. Er werden ook vier Mitanni-graven opgegraven. Het gaat om potgraven met daarin skeletten van kinderen. Bij de weinige grafgiften werden geen dierlijke resten teruggevonden (Dietrich & Renel 1999, p.95181

96). Er werden ook graven uit de Seleucidische periode te Tell Beydar aangetroffen (Van Lerberghe & Voet 1999, p.7).

20. Tell Brak Geografische situering en historiek van het onderzoek Tell Brak (Fig.1: nr.24) ligt in noordoost Syrië, in de Khabur-vlakte, ongeveer 3 kilometer ten westen van de Jaghjagh rivier. De oude naam was waarschijnlijk Nagar (Oates & Oates & McDonald 1997, p.xvii en Schwartz 1997, p.355). In 1937 en 1938 groef M.E.L. Mallowan er voor het eerst op. Van 1976 tot 1993 werden opgravingen georganiseerd onder leiding van David en Joan Oates. In 1994 en 1995 werden de opgravingen geleid door R. Matthews (Schwartz 1997, p.355). Ook van 1997 tot 2004 werden er opgravingen uitgevoerd. Van 2003 tot 2005 vond de Brak Suburban Survey plaats, die de omgeving van de hoofdtell onderzocht (McMahon 2007, p.3). Sinds 2006 leidt A. McMahon het onderzoek te Tell Brak in opdracht van The British Institute for the Study of Iraq217. In 2006, 2007 en 2008 werden er opgravingen

onder

haar

leiding

uitgevoerd

(Maclver

2009,

http://www.britac.ac.uk/INSTITUTES/ IRAQ/research.htm, Internet). Algemene beschrijving van de site Tell Brak is één van de grootste heuvels van noordoost Syrië. De heuvel is ongeveer 43 hectare groot en steekt circa 45 meter boven het loopoppervlak uit. De uitgestrektheid van de site laat vermoeden dat de oudste niveaus waarschijnlijk nog niet bereikt werden. De oudste opgegraven objecten dateren uit het vijfde millennium v.Chr., uit de late Ubaid (Ubaid 3 en 4). Op de site werd materiaal uit de vroege Uruk periode aangetroffen, onder andere aardewerk van het type van Tepe Gawra niveau XI-IX. In het vierde millennium v.Chr. was de gehele site bewoond. De materiële cultuur en de architectuur te Tell Brak vertoont kenmerken uit Zuid-Mesopotamië. Tell Brak onderhield dus contacten met deze regio. Ondermeer de ogen-tempel en enkele riemchengebouwen, die uit deze periode dateren, werden opgegraven. Er werd ook aardewerk uit de Midden en Late Uruk periode en de Djemdet Nasr periode teruggevonden (Schwartz 1997, p.355-356). In het vroege derde millennium; tijdens de Ninivite V periode; had Tell Brak niet meer de omvang van voorheen, maar dit veranderde weer in het midden van het derde millennium v.Chr. (Oates & Oates & McDonald 2001, p.380). Deze periode van voorspoed eindigde toen de stad verwoest werd, 217

Voorheen The British School of Archaeology in Iraq.

182

waarschijnlijk door de Akkadische heersers. In de Akkadische periode werd Tell Brak een administratief centrum van de Akkadische heersers Naramsin en Sharkalisharri. Zij richtten grote gebouwen zoals een paleis en tempels op, waaronder een tempel voor Shamash (Schwartz 1997, p.355-356). Er werd ook aardewerk van het Isin-Larsa type gevonden en er zijn aanwijzingen voor contacten met Cappadocia (Oates & Oates & McDonald 1997, p.141). In het late derde millennium en het vroege tweede millennium v.Chr. werd Tell Brak één van de hoofdsteden van de Hurrieten. Het paleis van Naram-Sin werd toen herbouwd. Tijdens de laatste occupatiefase was Tell Brak een belangrijke stad van de Mitanni. Zij bouwden er nog een paleis. Dit werd verwoest in de dertiende eeuw v.Chr., waarschijnlijk door koningen van het Midden-Assyrische rijk. Rond 1200 v.Chr. werd Tell Brak verlaten (Schwartz 1997, p.355-356). De graven Tijdens de opgravingscampagne van 2007 kwamen 9 graven van kinderen tussen 9 maand en 2 jaar oud uit het Laat-Chalcolithicum (eind 5de –begin 4de millennium v.Chr.) aan het licht. In 8 van de 9 graven werden geen grafgiften aangetroffen. Eén kind kreeg meer dan 2500 kralen uit schelp mee in z’n graf (McMahon 2007, p.2, internet). In de nabije omgeving van Tell Brak ligt Tell Majnuna. Hier werden in 2007 en 2008 maar liefst 4 massagraven ontdekt. De graven werden in Area MTW, Area EM, Area EME en Area EME-3 aangetroffen en dateren uit het Laat-Chalcolithicum, meerbepaald tussen 3800 en 3600 v.Chr. (Laat-Chalcolithicum 3). In alle graven samen werden resten van minstens 150 individuen ontdekt (McMahon 2008, p.1, internet). De vier massagraven vertegenwoordigen volgens McMahon 4 aparte gebeurtenissen waarbij jonge, gezonde volwassenen het leven lieten. In drie gevallen bleven de lichamen blootliggen en werd het botmateriaal nadien uit z’n verband gerukt alvorens begraven te worden. De graven werden kort erna allen bedekt met dikke lagen afvalmateriaal waarin assen, aardewerk, flint, zegels en figurines werden aangetroffen. Deze massagraven dateren uit het Laat Chalcolithicum 2-3. Dit is de periode net voor de expansie van ZuidMesopotamië (de zuidelijke Uruk), waarin er sprake was van lokale expansie van bepaalde centra in het noorden. De massagraven bewijzen volgens McMahon dat deze expansie niet vreedzaam verliep, maar met geweld. Er begon zich in deze periode een bepaalde hiërarchie te ontwikkelen. Dit gebeurde waarschijnlijk niet zonder bloedvergieten (McMahon 2008, p.34, internet).

183

21. Tell ed-Der Geografische situering en historiek van het onderzoek De site Tell ed-Der (Fig.1: nr.11) ligt in centraal Mesopotamië, het huidige Irak. Deze Noord-Babylonische stad ligt ongeveer halfweg tussen de Eufraat en de Tigris, ongeveer 25 kilometer ten zuiden van Baghdad. De site is ongeveer 50 hectare groot en werd waarschijnlijk net voor het begin van de Ur III periode gesticht. Het is mogelijk dat de oude naam van de stad Sippar-Amnanum was. In 1891 werden te Tell ed-Der vele tabletten uit klei ontdekt door E.A.W. Budge. De eerste plannen van de site werden in 1927 door W. Andrae en J. Jordan gemaakt. Vanaf 1941 werden opgravingen uitgevoerd door T. Baqir en M. Ali Mustafa. Vanaf de jaren ‘70 voerde een Belgisch team opgravingen uit te Tell ed-Der onder leiding van L. De Meyer en H. Gasche (De Meyer 1997, p.145-146). Algemene beschrijving van de site Bij de opgravingen van de private huizen werden 17 opeenvolgende bouwfasen onderscheiden. Deze fasen werden gedateerd in het eerste kwart van het tweede millennium v.Chr.. De stad had ook een versterkingsmuur. Deze werd vermeld in een brief van koning Samsuiluna uit de 18de eeuw v.Chr. en werd eveneens teruggevonden. De 6 meter brede verdedigingsmuur werd nadien, net voor de Kassietische tijd aanbrak, door een aarden wal begraven. Te Tell ed-Der werden ook veel kleitabletten gevonden. Meer dan 2000 tabletten werden in het huis van Ur-Utu, een belangrijke dienaar van de god Annunitum, opgegraven. De tabletten gaan over het sociale, economische en religieuze leven en over de commerciële activiteiten van Ur-Utu. In 1692 v.Chr. brandde het huis van Ur-Utu af. Uit dit jaar dateren ook de laatste tabletten uit zijn archief. Waarschijnlijk werd de site in deze periode verlaten, maar rond 1400 v.Chr. terug in gebruik genomen. De recentste resten die werden opgegraven dateren uit de 13de eeuw v.Chr., maar volgens teksten was de site waarschijnlijk nog in de Neo-Babylonische periode bewoond (De Meyer 1997, p.145-146). De graven In totaal werden 205 graven van Tell ed-Der onderzocht. De graven dateren uit de eerste helft van het tweede millennium v.Chr. 148 graven werden in verschillende fasen van “Ensemble

184

I” (circa 1880 v.Chr. – 1700 vChr.) gedateerd (Gasche 1978, p.57-132).218 19 graven werden in het huis van Ur-Utu aangetroffen. Zij werden in de tweede helft van de 17de eeuw v.Chr. gedateerd.219 In de oostelijke sector ernaast werden 9 graven uit dezelfde periode ontdekt (Gasche & Burger-Heinrich 1989, p.44-67).220 Verder kan 1 graf uit Ensemble IVb tussen 2100 v.Chr. en 2050 v.Chr. gedateerd worden; 4 graven tussen 2050 v.Chr en 2000 v.Chr.; 24 graven uit Ensemble II dateren uit de periode 2000 v.Chr. tot 1850 v.Chr (Gasche 1984, p.162).221

22. Tell Karrana 3 Geografische situering en historiek van het onderzoek Tell Karrana 3 (Fig.1: nr.23) bevindt zich in Irak, ten noorden van Mosul. Van 1984 tot 1986 werd er opgegraven door een Duits-Italiaans team in samenwerking met de State Organization of Antiquities and Heritage of Iraq in het kader van de Saddam Dam Salvage Project (Wilhelm & Zaccagnini 1993, p. XIII). Algemene beschrijving van de site De occupatiefase te Tell Karrana 3 situeert zich vanaf het late midden vierde millennium v.Chr. tot het vroege midden derde millennium v.Chr. De oudste occupatiesporen dateren uit de late Uruk periode. Uit de Ninivite V periode werden graanopslagplaatsen aangetroffen te Tell Karrana (Zaccagnini 1993, p.18). De graven Er werden in totaal 12 graven opgegraven te Tell Karana. Vijf graven dateren uit de late Uruk periode.222 In de twee putgraven werden kinderen aangetroffen. Zij kregen enkele grafgiften mee, maar dierlijk botmateriaal werd niet teruggevonden. In de drie potgraven uit de late Uruk periode werden baby’s begraven. Zij kregen geen grafgiften mee, maar in één ervan 218

38 graven dateren uit fase Ii (1880 v.Chr. -1830 v.Chr.), 41 graven dateren uit fase Ig (1830 v.Chr. – 1790 v.Chr.), 33 graven dateren uit fase Ie (1790 v.Chr. – 1760 v.Chr.), 24 graven dateren uit fase Ic (1760 v.Chr. – 1725 v.Chr.), 12 graven dateren uit fase Ia (1725 v.Chr. – 1700 v.Chr.). 219 10 graven uit het huis van Ur Utu werden tussen 1650 v.Chr. en 1630 v.Chr. gedateerd (Gasche & BurgerHeinrich 1989, p.46-53). 9 graven werden van 1630 v.Chr. tot 1629 v.Chr. gedateerd (Gasche & BurgerHeinrich 1989, p.56-59). 220 3 van deze 9 graven dateren uit de periode 1650 v.Chr. tot 1630 v.Chr., 6 graven werden in 1630-1629 v.Chr. gedateerd (Gasche & Burger-Heinrich 1989, p.53-60). 221 1 graf dateert uit fase IIg (2000 v.Chr. – 1950 v.Chr.), 3 graven dateren uit fase IIe (rond 1950 v.Chr.), 14 graven dateren uit fase IIc (1950 v.Chr. - 1900 v.Chr.) en 6 graven dateren uit fase IIa (1900 v.Chr. – 1850 v.Chr.) (Gasche 1984, p.1-62). 222 Graf nr.: 1, 11, 12, 13 en waarschijnlijk ook 15.

185

werden wel dierlijke resten ontdekt. Er werden vijf graven uit de Ninivite V periode aangetroffen op de site.223 Twee graven bleken Islamitisch te zijn (Stein 1993, p.203-206).224

23. Tell Madhhur Geografische situering en historiek van het onderzoek De opgravingen te Tell Madhhur (Fig.1: nr.16), een site gelegen in de Hamrin in het oosten van centraal Irak, zijn begonnen in 1977 onder leiding van N. Postgate en T.C. Young. Tijdens het tweede seizoen (1978) werden de opgravingen geleid door R. Killick en M. Roaf. Ook tijdens de laatste twee seizoenen (1979 en 1980) stond M. Roaf aan het hoofd van het team. De opgravingen maakten deel uit van de “British Archaeological Expedition to Iraq” in het kader van de Hamrin Dam Salvage Project225 (Roaf 1984, p.108-109). Op de site werden structuren uit de Ubaid periode en de Vroeg Dynastisch I periode opgegraven. Enkele tombes uit het derde millennium v.Chr. verstoorden deze structuren. Na een periode van onbruik werd de site nog in de Islamitische periode gebruikt als begraafplaats (Roaf 1984, p.109). Algemene beschrijving van de site De heuvel was ongeveer 2,50 meter hoog en had een grootte van 80 bij 100 meter. Aangezien het oppervlak rond Tell Madhhur ooit 4 meter lager lag, werden tot 4 meter onder het huidige loopoppervlak nog structuren aangetroffen (Roaf 1984, p.110). De oudste structuren dateren uit de late Ubaid periode, meerbepaald uit Ubaid 4 (Peasnall 2002a, p.387). De opgravers onderscheidden hierin vier niveaus. In niveau 1 werden door middel van sondages de oudste Ubaid structuren aangetroffen. In niveau 2 werd de best bewaarde structuur gevonden. Het ging om een Ubaid huis met driedelig plan. De middenbeuk was T-vormig en daarnaast bevonden zich enkele kamers. Het huis werd bewaard tot op een hoogte van 2 meter. Binnenin bevonden zich nog veel huishoudelijke spullen, meestal in situ. Waarschijnlijk werden deze destijds achtergelaten toen het gebouw werd verwoest door een brand. Enkele restanten van nog meer huizen werden in niveau 3 ontdekt. En ook in niveau 4, waarin de jongste Ubaid structuren werden aangetroffen, kwamen woonstructuren aan het licht (Roaf 1984, p.118-126). Nadat de site werd verlaten trad er erosie op (Roaf 1982, p.41). Hierna kwam er tijdens de Vroeg Dynastisch I periode nog een kleine nederzetting. Ook in deze 223

Graf nr.: 9, 10, 14, 18, 19. Graf nr. : 16, 17. 225 Tell Madhhur zou immers onder water komen te staan na de bouw van een dam in de Jebel Hamrin streek over de Diyala-rivier. De site ligt in het noordoostelijke gebied dat zou overstroomd worden (Roaf 1982, p.4041). 224

186

periode werden vier bouwfasen onderscheiden. In niveau 1, het oudste niveau, werd “The Curved Building” gevonden. In de daarop volgende fasen werden vooral ook resten van woningen opgegraven. Sommige structuren zoals enkele ovens hadden dan weer een meer industriële functie (Roaf 1984, p.116-118). Verscheidene graven uit het midden van het derde millennium v.Chr. verstoorden de oudere structuren. In totaal werden vier rijke graven gevonden. In alle vier de graven werden dierenresten, waaronder skeletten van paardachtigen, aangetroffen (Roaf 1984, p.114-116). Nadien werd de site ook nog verstoord door graven uit de Islamitische periode (Roaf 1984, p.113-114). De graven In totaal werden 10 graven van voor de Islamitische tijd te Tell Madhhur opgegraven. Uit de late Ubaid periode werden vijf graven ontdekt. Eén graf werd in niveau 2 gevonden, twee graven in niveau 3 en één in niveau 4. Het gaat telkens om kinderen of baby’s die in een pot in de woonhuizen werden begraven. Er werden geen dierenresten in aangetroffen. Er werd één graf van een volwassen persoon uit de Vroeg Dynastisch I periode opgegraven (Downs 1984, p.127). Vier graven uit het midden van het derde millennium v.Chr. werden in de oudere structuren van de site gegraven. Het zou gaan om graven van elite die Tell Madhhur als begraafplaats gebruikten. Volgens Roaf zou het om de familiebegraafplaats van de elite van Tell Abqa kunnen gaan. In de graven werden vele waardevolle grafgiften gevonden en ook volledige skeletten van dieren. In graf 6F werden enkel dierlijke resten teruggevonden maar dit kan een gevolg zijn van verstoring (Roaf 1984, p.114-116).

24. Tell Razuk Geografische situering en historiek van het onderzoek Tell Razuk (Fig.1: nr.13) ligt in het Hamrin gebied in het oosten van Irak. Het is één van de drie heuvels van Uch Tepe. Er werden tussen 1978 en 1979 opgravingen uitgevoerd onder leiding van Gibson (Gibson & Sanders & Mortensen 1981, p.1-10) Algemene beschrijving van de site De site is een driehoekige heuvel met een lengte van 170 meter aan de zuidwestelijke zijde, 140 meter aan de noordoostelijke zijde en 120 meter aan de zuidoostelijke zijde. Er werden tijdens de opgravingen 6 niveaus onderscheiden te Tell Razuk. Niveau VI tot II werden in de late Vroeg Dynastisch I en de Vroeg Dynastisch II periode gedateerd. De belangrijkste structuur, die in deze niveau’s aanwezig is, is “The Round Building”. Een groot rechthoekig 187

gebouw dateert uit het Vroeg Dynastisch II. Beide structuren werden omringd door woonstructuren. De laag aan de oppervlakte werd niveau I genoemd. In dit niveau werden putten en graven uit de vroege Akkadische periode, Isin-Larsa periode en de Islamitische tijd aangetroffen (Gibson & Sanders & Mortensen 1981, p.28-29). De graven In totaal werden 18 graven te Tell Razuk opgegraven. Drie graven dateren uit de Vroeg Dynastische periode. Vijf graven dateren uit de vroege Akkadische periode. Twee ervan, graf nr. 11 en graf nr. 12 waren nog vrij intact. Graf nr. 16 en 18 waren niet zo spectaculair. Of het bij graf 17 ook daadwerkelijk om een graf gaat, daar is men niet zeker van. Er werd één graf uit de Ur III/ Isin-Larsa periode (graf nr. 7) aangetroffen. Eén Sassaniedisch graf en acht graven uit de Islamitische tijd werden ook te Tell Razuk opgegraven (Gibson & Sanders & Mortensen 1981, p.73 en 175).

25. Tell Taya Geografische situering en historiek van het onderzoek Tell Taya (Fig.1: nr.21) ligt in het noorden van Irak. De site werd voor het eerst ontdekt door S. Lloyd in 1938 en werd opgegraven onder leiding van J.E. Reade van 1967 tot 1969 en van 1972 tot 1973. Nadien werden de opgravingen verder gezet onder leiding van G. Farrant in 1980 (Reade 1997, p.158). Algemene beschrijving van de site De oudste scherven, die te Tell Taya aan het oppervlak werden teruggevonden dateren uit de Ubaid periode en uit de Ninivite V periode. De voornaamste occupatieperiode situeert zich echter in het derde millennium v.Chr., tussen 2500 en 2000 v.Chr.. Tell Taya was in die tijd een omwalde stad. Zowel binnen als buiten de stadsmuur was er bewoning aanwezig. Waarschijnlijk was de bevolking van Hurritische afkomst. In 1900-1800 v.Chr. werd de site terug bewoond. Er werden ook Oud-Babylonische en Neo-Assyrische resten aangetroffen. Te Tell Taya werden ook een gebouw uit de Parthische periode en graven uit de Sassaniedische periode aangetroffen (Reade 1997, p.160). De graven

188

Er werden te Tell Taya drie graven uit het late Vroeg Dynastisch (rond 2400 v.Chr.) opgegraven. Geen enkele van de graven bevatte dierlijke resten (Reade 1971, p.98).

26. Tepe Gawra Geografische situering en historiek van het onderzoek Tepe Gawra (Fig.1: nr.22) ligt in het noordoosten van Mesopotamië, het huidige Irak. De site ligt ongeveer 24 kilometer ten noordoosten van de Tigris, aan een bijrivier van de Khosr, die zelf een bijrivier van de Tigris is. E.A. Speiser ondernam al in 1927 een survey te Tepe Gawra. Speiser dacht er toen de oudste site van Noord-Mesopotamië ontdekt te hebben en groef er samen met E. Wilenski een sleuf van 5 meter breed op bij wijze van test. Vanaf 1930 werden er grotere opgravingen te Tepe Gawra georganiseerd, gedurende zeven seizoenen. De opgravingen stonden onder leiding van E.A. Speiser of C. Bache (Rothmann 1997, p.183). Algemene beschrijving van de site De heuvel steekt circa 20 meter boven de oppervlakte uit en is ongeveer 1,5 hectare groot aan de basis. Er werden door de opgravers 20 niveaus, met soms meerdere fasen onderscheiden. Uit het oudste niveau, niveau XX, dateren de ronde tholosgebouwen van leemtegels uit de Halaf periode. Al vanaf niveau XIX zijn invloeden van de Ubaid periode in de architectuur en het aardewerk zichtbaar, maar tot niveau XVII werden nog Halaf elementen aangetroffen. Uit de Ubaid periode dateren enkele grote, goed gestructureerde gebouwen met podia. Door de opgravers werden deze gebouwen tempels genoemd, alhoewel ze misschien niet als zodanig gefunctioneerd hebben. Niveau XIV kan gelijkgesteld worden met Ubaid 4. Vanaf dan werden heel grote gebouwen te Tepe Gawra gevonden. In niveau XIII werden er drie grote tempelgebouwen aangetroffen. Tepe Gawra was ook strategisch gelegen aan een belangrijke handelsroute vanuit Afghanistan, vanwaar lapis lazuli kwam. De eerste aanwijzingen van de Uruk periode werden gevonden in niveau XII. In dit niveau werd het “witte kamer complex” opgegraven. Dit werd geïnterpreteerd als het huis van de leider. Vanaf dan begon de positie van de tempels opmerkelijk te veranderen. Niveau XIA werd gedomineerd door het “ronde huis” dat werd vernield door een brand. Niveaus XII, XIA/B, XI, XA behoren tot de Vroege Uruk. Toen was Tepe Gawa een dichtbevolkte en economisch bloeiende nederzetting. In de daaropvolgende niveaus, niveau XII tot VIIIA, lijkt er geen invloed meer geweest te zijn van de zuidelijke Uruk. Ook was Tepe Gawra niet onder de invloed van Niniveh, die toen de grootste site in de buurt was. Tepe Gawra was toen

189

waarschijnlijk het centrum van een kleine staat. Niveau X verliep waarschijnlijk parallel met de Midden Uruk. In dit niveau werden een tempel en een groot huis aangetroffen. Niveau IX verliep parallel met de Midden / Late Uruk en niveau VIII met de Late Uruk periode. Vanaf niveau VII werden er weer sporen gevonden van contacten met de noordelijke steppe. Dit niveau verliep parallel aan de Ninivite V periode. In de daaropvolgend fase, niveau VI, kwam Tepe Gawra onder invloed van de Vroeg Dynastisch III en Akkadische heersers die de plaats als een versterkte voorpost gebruikten. Niveau V en IV verliepen parallel aan de Ur III periode. In de laaste occupatiefasen te Tepe Gawra werden de overblijfselen van de Mitannioverheersing gevonden (Rothmann 1997, p.183-185). De graven In totaal worden hier ongeveer 421 graven van Tepe Gawra besproken. 120 graven dateren uit de late Ubaid periode (niveau XII). Ongeveer 81 % van deze graven zijn graven van kinderen. In niveaus VIII tot XIA/B van Tepe Gawra werden ongeveer 301 graven gevonden. De graven kunnen dus parallel met de Vroege en het begin van de Midden Uruk gedateerd worden (Rothman & Peasnall 2002, p.173 en 196). De graven werden door E.A. Speiser en A.J. Tobler slechts gedeeltelijk vermeld en niet zo goed geïnterpreteerd. Een onderzoek van M.S. Rothman bracht hierin verandering. Alhoewel hij ondervond dat niet alle objecten uit de graven en niet alle graven werden vermeld in de oorspronkelijke notities van de opgravers, slaagde hij er toch in een redelijk accurate catalogus van de graven op te stellen (Rothman & Peasnall 2002, p.171-172). Zes verschillende types graven werden door M.S. Rothman onderscheiden. In totaal werden 78 “libn” graven gevonden. Dit zijn graven, gemaakt uit zongedroogde leemtegels. Er waren ook 8 graven waarvan de wanden uit steen opgebouwd waren. Deze werden cist-graven genoemd. De 14 “sidewall” graven waren graven waarbij er aan één zijde libn-tegels werden gevonden. Er werden ook 8 pisé-graven, gemaakt van leemtegels, gevonden. Tenslotte werden ook 85 putgraven en 108 potgraven aangetroffen (Rothman & Peasnall 2002, p.173 en 200-201). 78 graven behoren tot niveau VIII/IX. 51 graven werden door M.S. Rothman in niveau X geplaatst. 108 graven behoren tot niveau XI/XA en 64 tot niveau XIA/B (Rothman & Peasnall 2002, p.196-198).

27. Tuttul Geografische situering en historiek van het onderzoek

190

Tuttul (Fig.1: nr.26) ligt in het noorden van Syrië, dichtbij Raqqa. De site is ook bekend onder de moderne naam Tall Bi’a. Duitse opgravingen vonden er van 1980 tot 1995 plaats onder leiding van E. Strommenger (Strommenger & Kohlmeyer 1998, p.1-5). Algemene beschrijving van de site De site Tuttul is ongeveer 650 op 750 meter groot en bestaat uit verschillende heuvels. Tuttul werd intensief bewoond in het derde millennium v.Chr. en in de eerste helft van het tweede millennium v.Chr. De oudste objecten - die weliswaar niet in context werden gevonden dateren uit de Uruk periode. Uit de Vroeg Dynastische tijd werden een stadsmuur en Paleis B op de centrale heuvel E opgegraven. Bij dit paleis werden de graven van de Vroeg Dynastische heersers van Tuttul gevonden. Over Paleis B, dat was afgebrand, werd Paleis A gebouwd. In dit paleis werd een archief uit de tijd van Samsi-Adad gevonden. Op heuvel F werd het Dagan-heiligdom gevonden, te heuvel C werden resten van een anten-tempel opgegraven. Er werden uit de Vroege, Midden en het begin van de Late Bronstijd vooral veel woonhuizen en graven opgegraven. Later werd er op de site een Byzantijns klooster gebouwd (Strommenger & Kohlmeyer 1998, p.1-5). De graven In totaal werden er 130 graven op de verschillende heuvels van Tuttul opgegraven. Er werden zowel putgraven, schachtgraven, potgraven als kamergraven aangetroffen. Meestal bevonden de graven zich onder de vloeren van huizen. Dit is zeker het geval bij de kindergraven. Op heuvel K werden de minst rijke graven gevonden; op heuvel E werden de rijkste graven aangetroffen, waaronder de graven van de heersers van Tuttul uit de Vroeg Dynastische periode. De graven van heuvels B, C en U zijn middelmatig van rijkdom. Er moet volgens de opgravers rekening gehouden worden met het feit dat de soort en de hoeveelheid grafgiften vaak afhankelijk waren van de ouderdom van de dode. Als grafgiften kreeg men vooral aardewerk mee, maar ook koperen of bronzen objecten en sierraden werden vaak in de graven teruggevonden (Strommenger & Kohlmeyer 1998, p. 9-10).

28. Ur Geografische situering en historiek van het onderzoek Ur (Fig.1: nr.2), of Tell el-Muqayyar, ligt in het zuiden van Mesopotamië, het huidige Irak. In het verleden lag de site aan een bijrivier van de Eufraat. De site werd voor het eerst geïdentificeerd als Ur in de jaren ‘50 van de 19de eeuw door J.E. Taylor. J.E. Taylor groef er 191

ook als eerste op aan de hoeken van de ziggurat. Eind 19de eeuw werd er door een team van de Universiteit van Pennsylvania opgegraven. Na WO I werd er opgegraven door R. Campbell Thompson en H.R. Hall, maar het was L. Woolley die de grootste opgravingen ondernam en het meeste werk verrichte te Ur. Hij leidde de opgravingen 12 seizoenen lang tussen 1922 en 1934 (Pollock 1997, p.288). Algemene beschrijving van de site De oudste opgegraven sporen van bewoning dateren uit de Ubaid periode. Tijdens de Ubaid periode, in het vijfde millennium v.Chr., was de nederzetting ongeveer 10 hectare groot. Ur behoorde waarschijnlijk tot de grotere Ubaid nederzettingen. Er werd geen intacte architectuur uit deze periode ontdekt, enkel wat kleinere restanten van leemtegelstructuren en huishoudelijke objecten. Ur bleef een belangrijke nederzetting in de Uruk periode en de Djemdet Nasr periode. Uit deze periodes werden onder andere een tempelplatform uit riemchen, en enkele pottenbakkersovens gevonden. In de daaropvolgende Vroeg Dynastische periode werd dit tempelplatform tenminste tweemaal herbouwd. Een dump met daarin vooral veel zegels uit klei dateert ook uit deze periode. In deze dump werden de graven van “the Royal Cemetery” (de Koninklijke Begraafplaats) gevonden. De graven die in de dump werden gevonden, dateren van de Vroeg Dynastische periode tot de Akkadische periode. Ook in de Akkadische periode bleef Ur een bloeiende stad, maar er werden relatief weinig structuren uit deze periode teruggevonden. Van ongeveer 2100 tot 2000 v.Chr. was Ur de hoofdplaats van het rijk van de Derde Dynastie van Ur (Ur III). De oppervlakte van de stad bedroeg toen tenminste 50 hectare. Ur-Nammu, de eerste leider van deze dynastie zette een groots bouwprogramma op en bouwde onder andere de ziggurat op de Temenos. Zijn zoon en opvolger Shulgi werkte veel gebouwen af, waarvan de bouw door Ur-Nammu was begonnen. Op het einde van de Ur III periode werd Ur tijdens een inval van de Elamieten grotendeels verwoest. De stad werd echter snel terug opgebouwd door de koningen van de nabij gelegen stad Isin en bleef tijdens de Isin-Larsa periode - alhoewel het niet meer de hoofdstad van een rijk was - een belangrijk religieus en commercieel centrum. De oppervlakte van de stad bedroeg toen tenminste 60 hectare. In deze periode werden vele gebouwen in de Temenos herbouwd. Er werden huizen uit deze tijd opgegraven. Onder de vloeren van de huizen werden graven gevonden. Toen de stad Babylon in de Oud-Babylonische periode meer macht kreeg, nam de macht van Ur af. Er werden opnieuw verwoestingen aangetroffen in de stad uit de periode rond 1740 v.Chr., toen enkele steden uit het zuiden tegen de overmacht van Babylon in opstand kwamen. Ur bleef echter bewoond en men bleef de doden onder de

192

vloeren van huizen begraven. De Kassietische koning Kurigalzu herstelde rond 1400 v.Chr. vele gebouwen van de Temenos. Daarna bleef Ur bewoond, maar verloor het veel van z’n glorie. In de Neo-Babylonische periode werden de ziggurat en enkele andere gebouwen nog gerestaureerd door koning Nebuchadnezzar en koning Nabonidus, maar rond 400 v.Chr. werd de stad volledig verlaten (Pollock 1997, p.288-291). De graven In totaal 2017 graven van Ur werden door L. Woolley in 4 volumes van de “Ur Excavations” serie beschreven (Woolley 1934, 1955, 1962 en 1976). Er werden 49 graven uit de Ubaid periode opgegraven. De personen werden op hun rug begraven en kregen soms enkele stukken aardewerk mee. In beperkte mate werden figurines, kralen en dierenbeenderen als grafgift aangetroffen. L. Woolley groef ook een gedeelte (337 graven) van een begraafplaats uit de -door hem veronderstelde- Djemdet Nasr periode op (Woolley 1955, p.104-126). De graven werden door Pollock echter van de Uruk periode tot het Vroeg Dynastisch II gedateerd. De doden werden nu op hun zijde begraven en kregen vaak aardewerk, stenen vaatwerk en kralen mee. Soms werden ook metalen vaatwerk en koperen objecten aangetroffen (Pollock 1997, p.288-289). In de dump uit het Vroeg Dynastisch werden enorm veel graven opgegraven, maar een groot aantal zwaar verstoorde graven werd niet vermeld in het opgravingsverslag.226 Deze begraafplaats werd door L. Woolley “The Royal Cemetery” genoemd. De plaats werd vanaf het Vroeg Dynastisch III tot de Akkadische periode gebruikt (Pollock 1997, p.288-290). Susan Pollock herbekeek de datering van de graven van Ur en maakte voor vele van deze graven een gedetailleerde datering (Pollock 1985, p.129-158). 16 graven uit The Royal Cemetery werden door L. Woolley op basis van hun architectuur met ondergrondse grafkamers uit stenen of bakstenen en de menselijke offers in de graven “Royal graves” genoemd. Woolley dacht dat in deze graven leden van de Koninklijke familie werden begraven aangezien er objecten, waarin Koninklijke titels geïnciseerd waren, in de graven aanwezig waren (Pollock 2007, p.213). Susan Pollock interpreteert de Koninklijke graven van Ur echter als graven van leden of in sommige gevallen misschien het hoofd van grote gezaghebbende families. De graven zijn volgens haar ideologische statements van hun dood. De vele mensen die daarbij werden geofferd ziet zij niet als “offer” maar als een uiting van hun trouwheid (Pollock 2007, p.209-210). Deze 16 graven dateren uit het begin van de Vroeg 226

Woolley vermeld in zijn Ur Excavations Volume II: The Royal Cemetery in totaal 700 graven uit het Vroeg Dynastisch (Wooley 1934, p.412- 482). Hij vermeld in dit volume ook de 15 graven uit Isin II en 373 Akkadische graven. In Ur Excavations IV: The Early Periods vermeld hij 95 graven uit “The Royal Cemetery Period” en nog eens 152 akkadische graven (Woolley 1955, p.126-145).

193

Dynastisch III periode; het Vroeg Dynastisch IIIa (2600-2500/2450). Van de overige graven – de private graven zoals Woolley die noemde - kunnen er nog eens 137 in het Vroeg Dynastisch IIIa gedateerd worden. Waarschijnlijk zijn er nog meer graven uit The Royal Cemetery uit deze periode, maar vele graven kunnen niet gedetailleerd gedateerd worden (Pollock 2007, p.213). In de Isin-Larsa periode227 en de Oud-Babylonische periode228 werden de doden samen met aardewerk en juwelen onder de vloeren van huizen begraven in gewone putgraven, potgraven, dubbele potgraven kisten van klei en bakstenen graven. In de NeoBabylonische periode229 werden de doden begraven in putgraven, potgraven, dubbele potgraven en kistgraven (Pollock 1997, p.288-290).

29. Uruk Geografische situering en historiek van het onderzoek Uruk (Fig.1: nr.4) ligt in het zuiden van Mesopotamië (Irak) in wat vroeger een vruchtbaar gebied was. De moderne naam van de stad is Warka. Er werd voor het eerst opgegraven door K. Loftus in 1849 en 1853. In 1912 ondernam J. Jordan van de Deutsche Orient-Gesellschaft een campagne naar Uruk. Na een onderbreking vanwege de Eerste Wereldoorlog werden vanaf 1928 meerdere campagnes (11 in totaal) ondernomen onder leiding van J. Jordan, A. Nöldeke, E. Heinrich en H.J. Lenzen. Na de Tweede Wereldoorlog werd het werk in 1953 hervat onder leiding van H.J. Lenzen. Van 1967 tot 1977 werden de opgravingen uitgevoerd onder leiding van H.J. Schmidt. Vanaf 1980 kreeg M. Boehmer de leiding over de opgravingen (Boehmer 1997, p.294). Algemene beschrijving van de site Uruk kende een lange occupatie. De oudste geattesteerde bewoning dateert uit de Ubaid periode, meerbepaald Ubaid 4. Er werden huizen van het “middle hall” type gevonden in het gebied waar later de ziggurat zou gebouwd worden. Uit de daaropvolgende Uruk periode, die voor het eerst te Uruk werd ontdekt, werden sporen van vele monumentale gebouwen teruggevonden in het Eanna heiligdom. Onder andere de kalksteentempel die tot niveau V van Uruk behoort, het stenen gebouw en de steenstifttempel werden opgegraven. Ook te niveau IV werden gebouwen met monumentale afmetingen gevonden. Naast de gebouwen van het “middle hall” type werden ook hallengebouwen en riemchengebouwen opgegraven. 227

15 graven werden door Woolley in de Isin II periode gedateerd (Woolley 1934, p.482-485). 198 graven werden door Woolley in de Oud-Babylonische periode gedateerd (Woolley 1976, p.195-213). 229 98 graven werden door Woolley in de Neo-Babylonische periode gedateerd (Woolley 1962, p.58-62). 228

194

Structuren van de Djemdet Nasr periode werden aangetroffen in niveau III. In de daaropvolgende Vroeg Dynastisch I periode was Uruk waarschijnlijk nog dichter bewoond dan tijdens de Uruk periode, maar uit het Vroeg Dynastisch II werd er enkel in het westelijke gedeelte van de stad nog bewoning aangetroffen. Aan het einde van de Vroeg Dynastisch III periode strekte de bewoning zich weer uit over de gehele stad. Uit deze tijd stammen de pisé gebouwen. Rond 2340 v.Chr. vernielde Sargon van Akkad de versterkingsmuren van Uruk. Het bevolkingsaantal van Uruk daalde en enkel het noordelijk gedeelte van de stad werd nog bewoond. Ook tijdens de Neo-Sumerische periode bleef dit gedeelte van de stad bewoond. Ur-nammu, koning van de Derde Dynastie van Ur, bouwde er de ziggurat. Tijdens de OudBabylonische periode bouwde Sinkashid een paleis in het westelijke gedeelte van de stad. De Kassietische heerser Karaïndash bouwde rond 1450 v.Chr. een tempel voor Inanna. Van de daaropvolgende periode, de Tweede Dynastie van Isin, zijn enkel resten in het Eanna gevonden. Echte bewijzen van een nederzetting buiten het Eanna in deze periode zijn er niet. Tijdens de Neo-Babylonische periode werd er weer veelvuldig gebouwd. Marduk-apla-iddini II bouwde een tempel voor Ningishzisda naast de ziggurat en vooral in het Eanna werd er gebouwd door de Assyrische overheersers Sargon II en Esarhaddon. De stad bloeide nog in de Achaemenidische en vooral de Seleucidische periode, maar verviel in de Parthische tijd. Uit de Sassaniedische periode werden in het zuidelijke gedeelte van de stad nog munten aangetroffen (Boehmer 1997, p.294-297). De graven Te Uruk werden in totaal 730 graven opgegraven, waarvan de oudste gedateerd werden in de Uruk periode en de jongste ten tijde van de Parthen. In dit onderzoek worden echter enkel de graven tot en met de Neo-Babylonische periode besproken, in totaal 527 graven. Er werden te Uruk verschillende graftypes aangetroffen230. Slechts 4 graven dateren uit de Uruk periode231, maar de 2 graven die men aan de Djemdet Nasr periode toeschrijft232, zouden eventueel ook in de Uruk periode kunnen gedateerd worden. Ook uit de daaropvolgende Vroeg Dynastische

230

De eenvoudigste graven, de putgraven (“Erdgräber”), kwamen in ongeveer elke periode voor te Uruk. Er werden ook personen begraven in aardewerk, potgraven (“Topfgräber”) genoemd door Boehmer, Salje en Pedde. Maar ook geribde potten (“Rippentöpfe”), flessen (“Flaschengräber”), dubbele schalengraven (“Doppelschalengräber”) en dubbele potgraven (“Doppeltopfgräber”) werden onderscheiden. Er werden tevens kuipsarcofagen (“Wannensarkophagen”) en geribde sarcofagen (“Rippensarkophagen”) aangetroffen in de OudBabylonische tijd. Ook werden enkele kamergraven (“Grüfte”), zij het in beperkte mate, te Uruk aangetroffen (Boehmer & Salje & Pedde 1995, p.1-199). 231 Graf nr. 1-4. 232 Graf nr. 5.1 en 5.2.

195

tijd werden slechts 2 graven opgegraven233. Deze graven dateren uit de Vroeg Dynastisch III periode. Er werd slechts 1 graf opgegraven uit de Akkadische tijd234 en uit de NeoSumerische tijd werden 7 graven ontdekt235. Er werden 43 graven uit de Oud-Babylonische periode236 te Uruk teruggevonden, 26 graven uit de Kassietische periode237 en 7 graven uit de Isin II tijd238. Het merendeel van de graven die te Uruk werden opgegraven waren echter NeoBabylonische graven. Welgeteld 435 graven239 dateren uit deze periode. De overige graven dateren uit de tijd van de Achaemeniden, de Seleuciden en de Parthen en werden niet van naderbij onderzocht aangezien ze buiten de historische afbakening van dit onderzoek vallen (Boehmer & Salje & Pedde 1995, p.1-199).

30. Wreide Geografische situering en historiek van het onderzoek Wreide (Fig.1: nr.27) ligt aan de Eufraat in het huidige Syrië. In 1979 werden er opgravingen verricht door W. Orhtmann (Orthmann & Rova 1991, p.7-8). Algemene beschrijving van de site Te Wreide werden enkel graven ontdekt. Deze waren echter reeds geplunderd door de dorpsbewoners uit de buurt. Aan de hand van de ceramiek werden de graven in de tweede helft van het derde millennium v.Chr. gedateerd (Orthmann & Rova 1991, p.71). De graven Slechts 5 graven240 werden gepubliceerd door Orthmann en Rova (Orthmann & Rova 1991, p.9-63). In één ervan, W054, werden dierenresten teruggevonden. Er werd niet verduidelijkt om welke diersoort en om welke delen van het dier het ging.

233

Graf nr. 6 en 7. Graf nr. 8. 235 Graf nr. 9-12 (12 dateert uit de Ur III periode), 13A en 13B, 14. 236 Graf nr. 15-57. 237 Graf nr. 58-83. 238 Graf nr. 84-90. 239 Graf nr. 91-523 en 529. 240 W011, W016, W054, W066, W086. 234

196

Bijlage B

197

1. Tabel: Abu Salabikh

199

2. Tabel: Assur

206

3. Tabel: Babylon

209

4. Tabel: Eridu

210

5. Tabel: Halawa

211

6. Tabel: Isin

215

7. Tabel: Khafajah

219

8. Tabel: Kheit Qasim

220

9. Tabel: Kish

221

10. Tabel: Mari

222

11. Tabel: Nimrud

225

12. Tabel: Nippur

226

13. Tabel: Tawi

228

14. Tabel: Tell Ahmar

229

15. Tabel: Tell al Rimah

230

16. Tabel: Tell Beydar

230

17. Tabel: Tell Brak

231

18. Tabel: Tell ed-Der

232

19. Tabel: Tell Madhhur

233

20. Tabel: Tell Karrana 3

233

21. Tabel: Tell Razuk

234

22. Tabel: Tepe Gawra

235

23. Tabel: Tuttul

235

24. Tabel: Ur

239

25. Tabel: Uruk

247

26. Tabel: Wreide

254

198

1. Tabel: Abu Salabikh241 Nummer

Datering

Type

Oriëntatie

1

Vroeg Dynastisch III

Putgraf

WO

2

Vroeg Dynastisch III

Putgraf

WO

3

laat Vroeg Dynastisch III

Putgraf

/

Dierlijke resten Diersoort + deel Positie Schaap: volledig skelet van een volwassen vrouwelijk dier Geit: beenderen van een jong dier Rund: kern van een hoef van een os Schaap/geit: onderkaak met tand Vis: resten van 1 Barbus sharpeyi, 2 Pinna analis van een Acanthopagrus bifasciatus (verbrand), 1 Pinna pectoralis van een Parasilurs triostegus, fragment van een Lepidotrich Varken: beenderen van biggetje Schaap/geit: beenderen Rund: bot van een os In het graf: Schaap/geit: linker onderkaak In de schacht naar het graf: Varken: beenderen Schaap/geit: beenderen Paardachtige: Metacarpus

Schaap: aan de voeten van de overledene

Menselijke resten Geslacht/ Positie Leeftijd Volwassene, Op de linkerzijde, tussen 21 en 40 met de benen jaar opgetrokken

Bijgaven

Bewaring

Opmerking

Aardewerk: 165 Zilveren objecten: 2 naalden, 5 ringen Koperen objecten: ring, hanger, naald Stenen vaatwerk: 3 9 schelpen, 12 keien, 2 medaillons, een lint, 231 parels uit carneool, lapis lazuli, zilver en koper

Intact, redelijke bewaring

“…the skeleton of a sheep, disjointed before burial but almost all present… (Martin & Moon & Postgate 1985, p.21).”

/

Aardewerk: 12 Koperen object: schaal Stenen vaatwerk: 2 Fragment van een tablet, dobbelsteentje uit klei

Geplunderd

/

/

Aardewerk: 3 Koperen objecten: ring, parel Ivoren knopen, flint object, 9 schelpen, kei

Geplunderd

/

Vis (Barbus sharpeyi): in een kom voor het gezicht van de overledene

De dierlijke resten werden in de buurt van de resten van het kind aangetroffen /

Resten van 2 volwassen mannen, een kind van 2 jaar en minstens 1 volwassen vrouw Man, tussen 16 en 23 jaar Volwassene

241

Bron: Martin H.P. & Moon J. & Postgate N. 1985, Abu Salabikh Excavations Volume 2: Graves 1 to 99, Hertford en Postgate J.N. 1978, Excavations at Abu Salabikh, 1977, Iraq, Vol. 40, pp. 77-88 en Postgate J.N. 1980, Early Dynastic Burial Customs at Abu Salabikh, Sumer, Vol. 35, pp. 65-82 en Von den Driesch A. 1986, Fischknochen aus Abu Salabikh/Iraq, Iraq, Vol.48, pp.31-38 en Clutton-Brock J. & Burleigh R. 1978, The Animal Remains from Abu Salabikh: Preliminary Report, Iraq, Vol. 40, pp. 89-100 en Matthews R.J. & Postgate J.N. 1987, Excavations at Abu Salabikh, 1985-86, Iraq, Vol. 49, pp. 91-119.

199

4

Vroeg Dynastisch III

Putgraf

/

5

Vroeg Dynastisch III Vroeg Dynastisch III

Putgraf

/

Putgraf

/

12

14

laat Vroeg Dynastisch III

Putgraf

WO

15

Vroeg Dynastisch III

Putgraf

/

20

Vroeg Dynastisch III Vroeg Dynastisch III

Putgraf

/

Putgraf

/

25

Vroeg Dynastisch III

Putgraf

/

26

Vroeg Dynastisch III

Putgraf (rechthoekig)

/

22

Rund: beenderen van os Schaap/geit: beenderen Varken: beenderen Paardachtige: beenderen Geit: beenderen Schaap/geit: tanden Paardachtige: tanden Schaap/geit: beenderen Scapula (van een os of een paardachtige?) Dierenbeenderen

Varken: beenderen Schaap/geit: beenderen Schaap: onderkaak, lang been Vis: wervel van barbus Gazelle: hoorn van Gazella subgutturosa Rund: Metatarsus van een os Varken: beenderen Paardachtige: Tibia Hond: 6 Metapodials Varken: beenderen

Dierenbeenderen Schaap/geit: Ulna, Scapho-cuboid, onderkaak, beenderen Vogel: beenderen

/

Volwassene

/

Aardewerk: 2 Cilinderzegel; flint object; stenen fragment (van een grafsteen?)

Geplunderd

/

/

/

/

Aardewerk: 8

Geplunderd

/

/

Volwassene

/

Aardewerk: 3

Geplunderd

/

Volwassene, ouder dan 21 jaar

Aardewerk: 1 Koperen objecten: 2 naalden, ring, medaillon Cilinderzegel, 19 parels, knop uit schelp, cilinder uit kalksteen

Intact, beenderen in slechte staat

/

/

Op de linkerzijde, met het hoofd naar het westen en het gezicht naar het zuiden gericht, met de handen voor het gezicht en de benen opgetrokken /

Het dierlijk botmateriaal raakte waarschijnlijk toevallig in de vulling van het graf Het dierlijk botmateriaal raakte waarschijnlijk toevallig in de vulling van het graf

Aardewerk: 1

Geplunderd

/

Naast de schedel van het kind

Kind, jonger dan 3 jaar

/

Goed

/

/

Individu, ouder dan 19 jaar

Met het hoofd naar het zuidwesten gericht /

Aardewerk: 1

Geplunderd

/

/

Kind

/

Redelijk

/

/

Graf van een persoon met resten van een volwassene en een adolescent in

/

Aardewerk: 1 Stenen vaatwerk: 3 2 schelpjes, parel, stukje koper, 3 stukken flint, 2 kegeltjes uit klei Aardewerk: 39 Zilveren object: ring Koperen object: schotel Stenen vaatwerk: 3 Kralen (uit lapis lazuli,

Verstoord

De dierenbeenderen kunnen accidenteel of door verstoring in de vulling van het graf gekomen zijn

200

27

Vroeg Dynastisch III

Putgraf

/

28

Vroeg Dynastisch III

Putgraf

/

32

Vroeg Dynastisch III

Putgraf

/

33

Vroeg Dynastisch III

Putgraf

34

Vroeg Dynastisch III

Putgraf

/

37

Vroeg Dynastisch III

Putgraf

/

38

Vroeg Dynastisch III

Putgraf

/

Varken: kaak, andere beenderen, kaak van een biggetje Rund: beenderen van os Geit: kaak, resten van voorpoot: linker en rechter Metacarpus, Carpus, 2 Phalanx I Paardachtige: Metatarsus Schaap/geit: beenderen Varken: beenderen, Talus Varken: beenderen Schaap/geit: beenderen Vis: beenderen

/

de vulling van het graf /

/

/

Volwassene?

/

De resten van vis bevonden zich in een rieten mand in de kom uit calciet

Volwassene

De volwassene lag met het hoofd naar het noordwesten en het gezicht naar het oosten gericht

Varken: beenderen Paardachtige: beenderen, tand

Gazelle: onbewerkte kern van een hoorn van Gazella Subgutturosa Schaap: Metacarpus, 1ste Phalanx Schaap/geit: beenderen Paardachtige: tanden Dierenbeenderen Paardachtige: deel van een skelet van een paar weken oud dier: Schaap: een wervel en tanden van een volwassen dier, linker

Ook enkele beenderen van een adolescent gevonden Volwassene en kind

De volwassene lag met het hoofd naar het noorden gericht. Het kind lag bij het hoofd van de volwassene Met het hoofd naar het zuidwesten gericht

carneool, zilver): 16 Grafsteen?, schelp Aardewerk: 9 Koperen objecten: naald, bijl, stukje Stenen vaatwerk: 4 Parel

Verstoord

De dierenbeenderen kunnen accidenteel of door verstoring in de vulling het graf gekomen zijn

Aardewerk: 17 Schelp, stuk zandsteen

Geplunderd

Aardewerk: 13 kom uit calciet met resten van riet erin, 2 schelpjes, ivoren parel, koperen parel, 2 stukjes koper, stuk lood, sporen van textiel Aardewerk: 1 Schelpen

Redelijk goed

De dierenbeenderen kunnen accidenteel of door verstoring in de vulling het graf gekomen zijn De dierenbeenderen kunnen accidenteel of door verstoring in de vulling van het graf gekomen zijn

/

Goed

/

De beenderen van schaap/ geit en de tanden van een paardachtige kunnen accidenteel of door verstoring in de vulling het graf gekomen zijn De nietgeïdentificeerde dierenbeenderen worden beschouwd als vleesoffer

De dierenbeenderen kwamen waarschijnlijk accidenteel in de vulling het graf

/

Kind, rond 1 jaar oud

/

Volwassene

Met het hoofd naar het noorden en het gezicht naar het westen gericht

Aardewerk: 2 Grafsteen?

Goed

/

/

/

Aardewerk: 23 Stenen vaatwerk: 3 4 schelpjes, stuk koper, stuk bitumen

Verstoord

201

41

/

/

/

Aardewerk: 1 Steen

Verstoord

/

/

/

/

Aardewerk: 9

Verstoord

/

/

/

/

Aardewerk: 1

Redelijk

Misschien geen graf

/

/

/

Redelijk

/

Volwassene?

Op de linkerzijde, met het hoofd naar het zuidwesten gericht en de benen opgetrokken

Aardewerk: 13 Stenen vaatwerk: 3 2 schelpjes, stenen werktuig, benen werktuig, fragment van een figurine, wiel van een model van een kar, 2 kegels uit klei, 3 stukjes koper, tablet

Goed

De dierenbeenderen kunnen accidenteel of door verstoring in de vulling het graf gekomen zijn /

/

/

/

Aardewerk: 1 Bol van klei, schelpjes

Redelijk

/

/

/

/

Geplunderd

De dierenbeenderen kunnen accidenteel of door verstoring in de vulling het graf gekomen zijn

/

/

/

Redelijk

/

/

Varken: beenderen Schaap/geit: beenderen Dierenbeenderen

Aardewerk: 9 Koperen objecten: bijl, dolk, opsmuk-set Kralen (frit, carneool, lapis): 30 Stenen werktuig, stuk bitumen Aardewerk: 1 Schelp, bitumen

/

/

/

Figurine uit klei, 2 schelpjes

Verstoord

/

Dierenbeenderen

/

/

/

Aardewerk: 5

Verstoord

De dierenbeenderen kunnen accidenteel of door verstoring in de vulling het graf gekomen zijn De dierenbeenderen

Vroeg Dynastisch III Vroeg Dynastisch III Vroeg Dynastisch III VroegDynastisch III

Putgraf

/

Putgraf

/

Putgraf

/

Putgraf

/

48

Vroeg Dynastisch III

Putgraf met schacht

/

50

Vroeg Dynastisch III Vroeg Dynastisch III

Putgraf

/

Putgraf

/

Vroeg Dynastisch III Vroeg Dynastisch III

Putgraf

/

Putgraf

Vroeg

Putgraf

42 44 45

51

56 59

60

en rechter Tibia, Humerus, Femur, Metatarsus Varken: beenderen Schaap/geit: enkele Tali Dierenbeenderen Rund: Phalanx van een os Varken: beenderen Rund: beenderen van os Schaap/geit: beenderen Vogel: beenderen Varken: beenderen Schaap/geit: beenderen Rund: beenderen van os Paardachtige: beenderen Schaap: resten van beide achterpoten van een volwassen dier: Os sacrum, Femur, Talus, Calcaneus, Scaphocuboid, Metatarsus Varken: beenderen Paardachtige: 2de Phalanx Hond: beenderen Varken: beenderen Rund: beenderen van os Schaap/geit: tanden

Parel, object uit flint Aardewerk: 1 Schelp, 2 stukjes koper, parel, cilinderzegel

202

Dynastisch III

(tand)

Parel, schelp

Aardewerk: 3 3 kralen (carneool, lapis)

Goed

kunnen accidenteel of door verstoring in de vulling het graf gekomen zijn /

Aardewerk: 2

Goed

/

Stenen vaatwerk: 1 Cilinderzegel, stuk koper

Redelijk

/

Het skelet lag waarschijnlijk met het hoofd naar het zuidwesten

Aardewerk: 38 Fragmenten van bitumen, fragmenten van koper, sporen van matten, stenen objecten

Redelijk

/

/

/

Aardewerk: 4 2 schelpjes

Redelijk

/

/

Volwassene

Aardewerk: 4 Koperen objecten: schaal, mes Cilinderzegel, 3 parels, schelp, stuk bitumen

Goed

/

Varken: onderkaak

/

/

Op de rechterzijde, met het hoofd naar het zuidoosten, met de handen voor het gezicht en de benen opgetrokken /

Aardewerk: 5

Redelijk

Men twijfelt of dit wel een graf was

Varken: beenderen Schaap/geit: beenderen Dierenbeenderen Schaap: schedel Rund: Patella van os

/

/

/

Aardewerk: 14

Redelijk

/

In kom

Volwassen man

/

Aardewerk: 135 Koperen objecten: oorringen, mes, 2 andere werktuigen, 7 pijlpunten, 2 schelpjes, resten van textiel

Goed

/

In aardewerk

Kind, tussen 7 en 10 jaar oud

Op de linkerzijde, met het hoofd naar het westen en het

Aardewerk: 11 Flint object, resten van riet, resten van bitumen

Goed

/

62

Vroeg Dynastisch III

Putgraf

/

Dierenbeenderen (wervels en bekken van een zeer jong dier)

In een kom

Kind tussen 1 en 3 jaar

68

Vroeg Dynastisch III

Putgraf

/

Schaap: onderkaak

/

Volwassene ouder dan 21 jaar

69

Vroeg Dynastisch III Vroeg Dynastisch III

Putgraf

/

Dierenbeenderen Rund: Talus van os

/

/

Putgraf

/

/

/

Vroeg Dynastisch III Vroeg Dynastisch III

Putgraf

/

Varken: deel van schedel, kaak Paardachtige: tanden Schaap/geit: tanden, Maxilla Varken: beenderen

/

Putgraf

/

Schaap/geit: Metacarpus

Vroeg Dynastisch III Vroeg Dynastisch III Vroeg Dynastisch II

Putgraf

/

Putgraf

/

Putgraf met schacht (er werden wel resten van houten planken gevonden) Putgraf

/

73

74 76

77 79 80

81

Vroeg Dynastisch I-II

WO

Vis: resten (Lizu abu)

Met het hoofd naar het noordwesten en het gezicht naar het noordoosten gericht Op de linkerzijde, met het hoofd naar het zuidwesten en het gezicht naar het noorden gericht, benen opgetrokken /

203

82

Vroeg Dynastisch III

Putgraf

/

Dierenbeenderen Schaap/geit: kaakbeen

Het kaakbeen van schaap/geit lag aan de benen van de overledene

Volwassen vrouw, ouder dan 21

83

Vroeg Dynastisch III

Putgraf

/

/

/

84

Vroeg Dynastisch III

Putgraf

/

Varken: deel van schedel, Humerus, Scapula, Ulna van een big Schaap: Radius Paardachtige: tanden Schaap/geit: Metapodialis, tanden van jong dier

gezicht naar het noorden gericht, met de benen opgetrokken Op de rechterzijde, met het hoofd naar het noordwesten en het gezicht naar het zuidwesten gericht /

/

/

/

88

Vroeg Dynastisch III

Putgraf

/

Dierenbeenderen Rund: Femur van os Schaap/geit: beenderen Varken: beenderen

/

Jong individu

/

89

Vroeg Dynastisch III

Putgraf

/

Schaap: deel van een skelet van een lam: onderkaak, poten, andere beenderen van hetzelfde dier

Op de mat, tussen aardewerk

Kind, tussen 2 en 3 jaar

/

90

Vroeg Dynastisch III

Putgraf

/

Schaap/geit: beenderen

/

/

91

Vroeg Dynastisch III Vroeg Dynastisch III

Putgraf

/

Schaap/geit: beenderen

/

Putgraf

/

Dierenbeenderen Varken: beenderen

93

Vroeg Dynastisch III

Putgraf

/

94

Vroeg

Putgraf

/

92

Aardewerk: 1 Koperen object: naald Schelp, 17 parels

Goed

/

Aardewerk: 13 Grafsteen?, 2 stukjes koper, bal uit klei, 3 zegels uit klei, kegel uit klei, object uit flint, schelpen

Redelijk

/

Redelijk

/

Geplunderd

/

Goed

/

Aardewerk: 2 Koperen objecten: dolk, werktuig Cilinderzegel, grafsteen?, schelpen Aardewerk: 43 Zilveren objecten: 3 ringen Stenen vaatwerk: 2 Grafsteen?, kegel uit klei, kleiballetje, stuk flint, schelpen, resten van bitumen Aardewerk: 9 Koperen objecten: schaal, werktuigen Parels, ketting uit parels, mat met bitumen bestreken, resten van rieten mat Aardewerk: 1

Geplunderd

/

/

Schelp

Redelijk

De kop en het skelet van een dier dat niet ouder was dan 2 maand werd bijna compleet teruggevonden De dierenbeenderen waren waarschijnlijk accidenteel in de vulling geraakt /

/

/

/

Redelijk

/

Kaakbeen van een dier

/

Volwassene, boven 21 jaar

/

Aardewerk: 2 Schelp, stuk flint, ring uit schelp, resten van een rieten mat, resten van bitumen Aardewerk: 13 Koperen object: dolk

Redelijk

/

Rund: kaakbeen van

/

/

/

Redelijk

/

Parel, resten van mat Aardewerk: 1

204

96 98

99 111 136 158 162

197 198 234

6G66d:94 (in “Ash Tip”)

Dynastisch III Vroeg Dynastisch III Vroeg Dynastisch III

os

Grafsteen, mat

Putgraf

/

Dierenbeenderen

/

/

/

Putgraf

/

Gazelle: wervels Schaap/geit: Atlas, Axis Varken: beenderen Rund: tanden van os

/

Kind, tussen 6 en 9 maand oud

Op de rechterzijde, met het hoofd naar het noordoosten en het gezicht naar het westen gericht

Vroeg Dynastisch III Vroeg Dynastisch III Vroeg Dynastisch III Vroeg Dynastisch III Vroeg Dynastisch IIIA

Putgraf

/

Vis: resten (Liza abu)

In een pot

/

/

/

/

Dierenbeenderen Hond: kaak

/

/

/

/

/

Vis: resten

/

/

/

/

Vogel: volledig skelet Vis: wervel

Aarden grafkamer

/

Dierenbeenderen Paardachtige: volledige skeletten van 5 ezels (Equus asinus)

In een gebitumineerde mand /

Vroeg Dynastisch III Vroeg Dynastisch III VroegDynastisch III

/

/

Vis: resten, wervel (Barbus)

/

/

Putgraf

Vroeg Dynastisch III

/

Aardewerk: 4 Grafsteen ?, geperforeerde cilinder uit aardewerk 2 flint objecten, 4 objecten uit steen, schelp, stukjes lood

Redelijk

/

Goed

/

Redelijk

/

/

/

/

Aardewerk: 2 Balletje uit klei, fragment koper, schelp Aardewerk: 32 Stenen vaatwerk: 2 Grafsteen /

/

/

/

/

/

/

/

/

/

Aardewerk: 5 Koperen vaatwerk, twee cylinderzegels, ca. 50 kralen (lapis, carneool, frit); koperen toiletset, twee schelpen, diverse koperen objecten

Zeer verstoord

De dierenbeenderen worden beschouwd als voedselresten

/

/

/

/

/

Vis: linker dentaal van Parasilurus triostegus

/

/

/

/

/

/

/

Paardachtige: resten van waarschijnlijk de 2 volledige skeletten

/

/

/

Geplunderd

/

/

Paardachtige: skelet van een vrouwelijke ezel van 8-10 jaar oud

Op de rechterzijde, kop naar het westen

Geen associatie met mens

/

Aardewerk: 3 Stenen kom Juwelen: koperen pinnen, zilveren haardisken, ketting van lapis lazuli/carneool/kristal/.., zilveren ringen, een paar schelpen /

/

/

205

2. Tabel: Assur242 Nummer

Datering

Type

Oriëntatie

18

Ur III

Putgraf

/

20

OudAssyrisch

242

Putgraf

/

Dierlijke resten Diersoort + deel Positie Schaap: beenderen Vogel: beenderen

Vele beenderen van dieren

Vogel: in een schaal uit aardewerk

Tussen de objecten

Menselijke resten Geslacht/ Positie Leeftijd Volwassene? /

Volwassene?

/

Bijgaven

Bewaring

Opmerking

Aardewerk: 18 Terracotta figuur

Slecht

/

Het skelet was volledig verstoord

/

In een koperen ketel met 2 handvaten werden enkele koperen artefacten gevonden : 2 bekers, 3 schalen, 1 lanspunt, 1 speerpunt, 2 messen, 4 naalden, 1 haak, 1 zeef, een stuk van een buis, 1 bronzen bijl, 1 zilveren kap Gouden objecten: 2 diademen, 4 oorringen, 1 ketting, 1 rolzegel, 12 parels, 4 hangers, 19 spiralen, 26 ringen 130 kleine pareltjes, 1 ring met daarin agaatparel. Zilveren object: 1 parel Koperen objecten: schijf, beker, lanspunt, schalen, pot, 2 armbanden, 4 ringen, 1 dolk, 1 beenring,

Bron: Haller A. 1954, Die Gräber und Grüfte von Assur, Ausgrabungen der Deutschen Orient-Gesellschaft in Assur, Berlin.

206

23

OudAssyrisch

Putgraf

/

Dierlijke resten

In een pot

Adolescent

24

OudAssyrisch

Putgraf

/

Dierlijke resten

Tussen de menselijke resten

/

43

NeoAssyrisch

Putgraf

/

Dierlijke resten

Tussen de menselijke resten

Volwassene?

Op de linkerzijde met het hoofd naar het noordoosten

129

MiddenAssyrisch

Schervengraf

/

Dierlijke resten: 2 astragalen

/

Volwassene?

Op de rechterzijde, met het hoofd naar het westen

178

NeoAssyrisch

Schervengraf

/

Dierlijke resten: 1 astragaal

/

/

Aardewerk: 4 Koperen object: ring

467

NeoAssyrisch

Tegelgraf

/

Veel dierenbeenderen

Ter hoogte van het hoofd van de overledene

2 graven naast elkaar van volwassen personen? Volwassene?

Op de rug, met de armen naar boven

667 (in kamergraf 4) 668 (in

NeoAssyrisch

Urnengraf - crematie

/

/

/

Neo-

Urnengraf - crematie

/

Dierlijke resten (niet verbrand) (misschien van een muis) Dierlijke resten (niet

Aardewerk: 4 Bronzen objecten: 2 hoekige armfibulae Koperen object: ring Parels uit agaat, lapis lazuli, frit en glas, kleine stierfiguren uit fritt, een parel uit agaat in de vorm van een eend en een ring uit schelp Parels, schelpen

/

Parels uit agaat en steen

/

Verbrande menselijke resten Verbrande

Op de rechterzijde, opgetrokken benen, linkerhand op de borst, rechterhand aan het bekken /

1 figuurtje in de vorm van een geit Loden objecten: 3 figuurtjes van geiten Verder: 2 rolzegels van lapis lazuli, 2 parels van goud en lapis lazuli, rozet uit frit en parels uit glas, frit, carneool en agaat Aardewerk: 11 Koperen objecten: naald, beker

Aardewerk: 4 Koperen objecten: Naald, stuk van een spiegel Bronzen objecten: Dolk, bijl Aardewerk: 3 Bronzen object: hoekige elleboogfibula 2 rolzegels uit frit Aardewerk: 3 Koperen object: armband Mosselen

Redelijk

/

Redelijk

/

Redelijk

/

Het skelet was zeer slecht bewaard Goed

Knopbeker met voorstelling erop van twee mannen, 2 grote vogels, 2 kleine vogels en 2 bomen /

Goed

/

/

/

/

/

207

kamer graf 4) 960

Kamergraf 35

Kamergraf 68

Assyrisch NeoAssyrisch

Composietgraf

/

OudAssyrisch (maar nadien ook nog gebruikt)

Bakstenen kamergraf met radiaalgewelf

/

NeoAssyrisch

Bakstenen kamergraf met “ringschichtgewölben”

/

verbrand) (misschien van een muis) Schedel van een dier

Dierlijke resten: 118 astragalen Paardachtige: een hoop beenderen van ezel

Dierlijke resten: 2 bovendijbeenderen

/

/

In de ingang van het graf

menselijke resten Beenderen van meerdere personen, waaronder een kind Kamer A: 2 schedels van volwassenen

MiddenAssyrisch

Bakstenen kamergraf met “ringschichtgewölben”

/

Dierlijke resten: verbrande dierenbeenderen (waaronder astragalen)

/

/

Aardewerk: 9 Koperen objecten: ring, kom Bronzen objecten: 1 hoekige armfibula, 1 ring Aan de ingang: aardewerk, een idool uit zilverbrons, een gewicht uit hematiet

Kamer B: 6 schedels van volwassenen

A: Aardewerk: 6 Gouden objecten: oorringen Bronzen object: schaal

Kamer A: 3 volwassenen

B: op rug, met het hoofd in het NW

B: struisvogelei Gouden objecten: 3 oorringen, haarringen, rolzegel Koperen objecten: 10 pijl- en lanspunten Ingangsportaal: rolzegel uit frit

Kamer B: 1 volwassene

C: de volwassene lag op de rug, met het hoofd naar het ZO

Kamer C: 1 volwassene en resten van 3 andere personen

Kamergraf 71

/

Kamer A: 4 volwassenen en een kind Kamer B: 5 volwassenen

/

Redelijk

/

Goed

Waarschijnlijk een krijgersgraf

Goed

/

Goed

Mogelijks deel van een brandoffer volgens de opgravers

A: Aardewerk: 17 Koperen ring, zilveren ring, een zilveren speld, parels B: Aardewerk: 8, Koperen schaal, 4 koperen spelden, 2 zilveren ringen, parels C: Aardewerk: 6, Koperen schaal B: leren waterzak, aardewerk (9 stuks), koperen haarring, 2 koperen oorringen, zilveren ring, naald uit been, parels, schelpen

208

3. Tabel: Babylon243 Nummer

Datering

Type

Oriëntatie

78

MiddenBabylonisch

/

Schaap/geit: beenderen

Onder de omgekeerde schaal

129

NeoBabylonisch

Potgraf met een deksel uit hout Korte kist

/

Bij de voeten van de man

Een oudere man

130

NeoBabylonisch

Korte kist

/

Beenderen van een kleine herkauwer: enkele resten van een poot en de helft van een onderkaak Schaap/geit: wervels

In de schaal, bedekt onder een laagje

Volwassene

136

NeoBabylonisch

Korte kist

/

/

Volwassene

243

Dierlijke resten Diersoort + deel Positie

Schaap: voorpoot met schouderblad

Menselijke resten Geslacht/ Positie Leeftijd Volwassene Hurkend

Bijgaven

Bewaring

Opmerking

Schaal uit aardewerk

Goed

/

Op de linkerzijde, met het hoofd naar het oostennoordoosten, met de handen voor het gezicht

Dadels

Goed

Op de rechterzijde, met de benen opgetrokken, met het hoofd naar het oosten, met de handen voor het gezicht Op de linkerzijde, met de armen op het lichaam, met het hoofd naar het oosten

Fibula, handvormige naaldhouder, schaal

Goed

Er werden in dit graf opmerkelijk veel meer resten van voedsel gevonden dan in de andere graven te Babylon /

Bronzen ring, twee stukjes brons (waarschijnlijk afkomstig van oorringen of fibulae), een ijzeren bijl, een stomp buisvormig object uit ijzer

Goed

/

Bron: Reuther O. 1926, Die Innenstadt von Babylon, WVDOG 47, Leipzig, pp. 151-265.

209

4. Tabel: Eridu244 Nummer

Datering

Type

Oriëntatie Diersoort + deel

Dierlijke resten Positie

Geslacht/ Leeftijd Volwassene ?

8

Ubaid 4

Graf uit liben

NW

“meat-bone”

Op de borst van de overledene

10

Ubaid 4

NW

“meat-bone”

/

Volwassene ?

30

Ubaid 4

Graf in een ubaid deposit Graf uit liben

NW

“meat-bones” Vis: resten

Bij de vrouw

Volwassen vrouw Volwassen man Volwassen vrouw

34

Ubaid 4

Graf uit liben

NW

2 “meat-bones”

Bij het hoofd van de vrouw

41

Ubaid 4

Graf uit liben

NW

“meat-bones”

Op het graf

Volwassen man

91

Ubaid 4

Graf uit liben

ZO

“meat-bones”

Op de borst van de overledene

Volwassene ?

93

Ubaid 4

Graf uit liben

NW

Dierlijke resten: kaak

Ten oosten van het hoofd van het kind

Kind

106

Ubaid 4

Graf uit liben

NW

Vis: resten

In een schaal en een kopje, bij de volwassene met de 6 stuks aardewerk

Volwassene ? Volwassene ?

149

Ubaid 4

185

Ubaid 4

244

Platform van liben, bedekt met zand Graf uit liben

NW

Dierlijke resten: schedel

Bij de rechtervoet van het kind

Kind

NW

Hond: volledig skelet

Het skelet van de hond lag over het lichaam van de jongen. De hond lag op de linkerzijde, met de kop richting zuiden.

15 à 16jarige jongen

Menselijke resten Positie

Bijgaven

Bewaring

Opmerking

Lichtjes gebogen benen, de handen komen bij elkaar ter hoogte van het bekken Uitgestrekt lichaam met de armen naast zich. Het gezicht lag iets naar het westen gedraaid Uitgestrekt, met het rechterhand op het lichaam

/

Slecht

/

Aardewerk: 6

Slecht

/

Aardewerk: 5

Slecht

/

Uitgestrekt, met de benen gekruist

Aardewerk: 5

Uitgestrekt, op de rug liggend met de handen nabij het bekken en het gezicht naar boven gericht Uitgestrekt, op de rug liggend met het gezicht naar het oosten gericht

Aardewerk: 5

Redelijk

/

Aardewerk: 7

Redelijk

Uitgestrekt, op de rug liggend met het gezicht naar boven gericht en de handen nabij het bekken Uitgestrekt, op de rug liggend met het gezicht naar boven gericht en de handen onder het bekken Uitgestrekt, op de rug liggend met de handen bij het bekken

Resten van een rieten mat en oker werden teruggevonden Aardewerk: 7

Goed

De dierenresten kwamen op het graf te liggen nadat het lichaam en het aardewerk al bedekt was. /

Redelijk

/

Redelijk

/

Aardewerk: 6 2 bolletjes uit klei

Uitgestrekt, op de linkerzijde liggend met de handen bij het bekken Uitgestrekt, op de rug liggend met het gezicht naar het westen gericht

Aardewerk: 1 Aardewerk: 2

Slecht

/

Uitgestrekt, op de rug liggend

/

/

Een dun laagje zand scheidde de jongen en de hond.

Bron: Safar F. & Ali Mustafa M. & Lloyd S. 1981, Eridu, Baghdad, pp.125-141

210

5. Tabel: Halawa245 Nummer

Datering

Type

Oriëntatie

H-2

Vroege Bronstijd III-IV (25002100 v.Chr)

/

/

H-21

Vroege Bronstijd III-IV (25002100 v.Chr) Vroege Bronstijd III-IV (25002100 v.Chr)

Schachtgraf

NW-ZO

/

/

H-30

Dierlijke resten Diersoort + deel

Positie

Schaap: resten van 4 schapen : 2 rechter darmbenen, darmbeen, linker Femur (3) Resten die zeker van volwassen dieren zijn: delen van de rechter Scapula, rechter Humerus en rechter Radius Schaap/geit: resten van minstens 1 infant, 3 jonge schapen en 1 volwassen schaap. Resten van jonge dieren: linker- en rechteronderkaak, Radius, Ulna met snijspoor Overige resten: tand (M3), Humerus, Radius Hond: deel van een skelet van een volwassen dier dat ooit volledig in het graf werd gedeponeerd: resten van :schedel, linker- en rechteronderkaak, 3 halswervels; 4 lendenwervels, Os sacrum, linker Scapula, linker en rechter Humerus, linker en rechter Femur, linker en rechter Tibia, linker Calcaneus, rechter Talus, rechter Metatarsus V Schaap/geit: 4 tanden (3 uit de bovenkaak, 1 uit de onderkaak)

/

Rund: resten van 2 dieren, waarvan 1 kalf: 2 melktanden en een stuk van de bovenkaak van een kalf, Scapula, Os pubis (schaambeen) van een vrouwelijk dier Schaap: resten van meerdere dieren, waarschijnlijk zowel mannelijk als vrouwelijk, meestal subadult: Humerus (met snijsporen)-, Radius (>3), linker en rechter Ulna, rechter en linker darmbeen, zitbeen, linker en rechter Femur, Tali (2 links, 1 rechts), 3 rechter Calcanei, 3 Tuber Geit: resten: linker en rechter Metacarpus en Metatarsus van een jong geitje; darmbeen van een vrouwelijk dier Schaap/geit: er werden resten van minstens 1 infantiel dier (geit), 2 jonge dieren (schaap), 1

/

/

Menselijke resten Geslacht/ Positie Leeftijd Man (40-60jaar) / Vrouw (40-60 jaar) Man (30-40jaar) Vrouw (20-30jaar)

Bijgaven

Bewaring

Opmerking

/

/

/

Man (30-40jaar) Man (20-30jaar) Man (15-18jaar) Vrouw (20-30jaar) Vrouw (40-60jaar) Kind (2-4jaar) Man (30-60jaar) Man (30-60jaar) Vrouw (30-40jaar) Man (30-40 jaar) Man (20-30 jaar) Vrouw (20-30 jaar) Kind (2-5 jaar)

/

/

Verstoord graf, maar toch zeer goed bewaard

/

/

/

/

/

245

Bron: Orthmann W. 1989, Halawa 1980-1986, Bonn en Boessneck J. & Kokabi M. 1981, Tierknochenfunde, In: Orthmann W. 1981, Halawa 1977-1979, Bonn, pp. 89104.

211

H-31

Vroege Bronstijd III-IV (25002100 v.Chr)

/

H-33

Vroege Bronstijd III-IV (25002100 v.Chr)

/

/

H-35

Vroege Bronstijd III-IV (25002100 v.Chr)

/

/

/

subvolwassen dier (schaap)en 2 volwassen dieren (schaap en geit) gevonden. Het infantiel geitje werd volledig in het graf gelegd. Resten: deel van een schedel, 10 tanden uit de bovenkaak, 2 linkeronderkaken, 1 rechteronderkaak, 14 tanden uit de onderkaak, halswervel; borstwervel, 5 ribben en 5 Humeri (1 met snijspoor), Ulna van (een) jong dier(en); Radius, Femur (2 links, 1 rechts), resten van meerdere Tibia –zowel van volwassen als jonge dierenGazelle: resten van een volwassen dier: rechter Femur en Corpus Muis: deel van een schedel van een zandmuis Rund: resten van 1 jong kalfje: Scapula, Tibia, Talus, Calcaneus Schaap: resten: schedel zonder hoorns (van een vrouwelijk dier); 5 Scapulae, 4 Humeri (2 met snijsporen), 6 Radii (1 met snijsporen), 4 rechter Ulnae, bekken van een vrouwelijk dier, zitbeen, 5 Femora van een volwassen dier), 2 Patellae, rechter Calcaneus, 2 Tali, 4 Carpalia Schaap/geit: resten van minstens 7 dieren: 1 infantiel dier, 4 jonge tot subadulte schapen en 2 volwassen schapen: onderkaak, Atlas, 2 halswervels, Humerus, Radius, Ulna, darmbeen, zitbeen, 2 Femora, 2 Tibiae, 2 Tali Gazelle: resten van 2 dieren, 1 jong dier, 1 volwassen dier: rechter Humerus, darmbeen, linker Femur Vogel: resten wat waarschijnlijk ooit een volledig skelet was van 1 wilde vrouwelijke eend (Anas platythynchos): Coracoid, Ulna, Synsacrum, Tibiotarsus Schaap: 5 Humeri, (1 met snijsporen), Ulna, Femur, Calcaneus Schaap/geit: resten van minstens 6 dieren: 1 infantiel dier, 3 jonge dieren en 2 volwassen schapen: tand, onderkaak, 3 Humeri (1 met snijsporen), Radius, bekken, 2 Femora, Tibia Gazelle: Humerus van een volwassen dier Rund: onderkaak, tanden Schaap: Metatarsus van een volwassen dier, bij elkaar horende linker Radius en Ulna Geit: Tibia (volwassen) Schaap/geit: resten van 2 dieren: twee schapen (een volwassen en een bijna volwassen dier) en een geit (bijna volwassen): Epistropheus, halswervels met snijsporen, 10 tanden van een bovenkaak, 2 tanden van een bovenkaak, 2 onderkaken, Ulna,

/

Naar schatting:

/

/

/

/

7 individuen: (40-60 jaar) 11 individuen: (20-40 jaar) 1 individu: (14-19 jaar) 2 individuen: (7-13 jaar) 4 individuen: (1-6 jaar)

/

5 mannen 2 vrouwen 1 kind (4-5 jaar)

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

212

H-37

Vroege Bronstijd III-IV (25002100 v.Chr)

/

/

H-70

Vroege Bronstijd III (22002100 v.Chr.)

Schachtgraf

/

Gazelle: Metatarsus Haas: Femur Rund: resten van minstens 1 jong dier: onderkaak, 2 tanden van de onderkaak, ribbe Schaap: 3 Scapulae (1 rechts, 2 links), 2 Humeri, 2 Radii (rechts, links), 3 bekkens, 4 Femora (met snijsporen), Ulna, Tibia (rechts), Calcaneus Geit: Scapula (met snijspoor), linker Metacarpus, rechter Calcaneus, rechter Talus, linker Metatarsus, Phalanx 1 Schaap/geit: resten van minstens 5 dieren: 2 infantiele schapen, 1 jonge geit, 2 volwassen dieren (1 schaap): 7 tanden uit de bovenkaak, 5 tanden uit de onderkaak, rechter Scapula, 3 Humeri, 5 Radii, Femur, 4 Tibiae (1 met snijsporen), rechter Talus (met snijspoor), Metatarsus Gazelle: linker Humerus Haas: rechter darmbeen Paardachtige: resten van drie volledige skeletten van twee vrouwelijke en één mannelijke ezel (Equus asinus)

/

Man (50-70 jaar) 4 mannen: (40-60 jaar) 2 mannen: (20-40 jaar) 3 vrouwen: (20-40 jaar) Vrouw: (18-25 jaar) Kind (10-13 jaar)

/

/

/

/

Bovenop de menselijke resten (met een laagje aarde ertussen)

Man (30-40jaar) Vrouw (17-19 jaar)

Op de zijde met het hoofd naar het noorden en gezicht naar het zuidwesten gericht

Aardewerk: 37: in twee duidelijk te onderscheiden groepen

/

/

Redelijk (anatomisch verband van het skelet is verstoord)

Opmerkelijk arm graf

Bij de man: 8 bronzen naalden, een dolk

H-104

H-109

H-110

Vroege Bronstijd III-IV (25002100 v.Chr) Vroege Bronstijd III-IV (25002100 v.Chr) Vroege Bronstijd III-IV

Bij de vrouw: 1 bronzen naald /

Putgraf

OW

Schaap: talrijke fragmenten van een jong schaap

/

Volwassene (20-40 jaar)

Op de linkerzijde, met het hoofd in het westen en de blik naar het noorden

Putgraf

OW

Schaap: Phalanx (2)

/

Kind van 7 jaar

Op de linkerzijde, hoofd in het westen, blik naar het noorden

Aardewerk: 1

Redelijk

Opmerkelijk arm graf

Putgraf

NZ

Schaap: één astragaal

/

Vrouw (45-50 jaar)

Op de linkerzijde, hoofd in het zuiden, blik naar

Aardewerk: 1

Skelet in gefragmenteerde toestand

Opmerkelijk arm graf

213

H-112

H-115

H-116

H-117

H-118

(25002100 v.Chr) Vroege Bronstijd III-IV (25002100 v.Chr)

het westen Putgraf

OW

Hond: volledig skelet

/

Kind van 1 à 1 en een half jaar oud

Vroege Bronstijd III-IV (25002100 v.Chr) Vroege Bronstijd III-IV (25002100 v.Chr)

Schachtgraf

/

Dierlijke resten

/

Vrouw (20-30 jaar)

In aanbiddershouding, op de rechterzijde, hoofd in het westen, blik naar het zuiden /

Putgraf

OW

Gefragmenteerde dierlijke resten (o.a. een tand)

Bij het kind: gefragmenteerde dierlijke resten (o.a. een tand)

Vrouw (45-50 jaar) Man (45-50 jaar) 9 tot 10 maanden oude foetus

Vrouw: op de linkerzijde, hoofd in het westen, blik naar het noorden

Vroege Bronstijd III-IV (25002100 v.Chr) Vroege Bronstijd III-IV (25002100 v.Chr)

Putgraf

/

Schaap: vele beenderen van een volwassen schaap

/

Kind van 15 maand

Putgraf met stenen Bedekking

/

Rund: Phalanx

/

Kind van 6 tot 10 maand

Bij de man: fragment van dierlijk bot

Man: op de rechterzijde, hoofd in het westen, blik naar het zuiden Waarschijnlijk: op de linkerzijde, hoofd in het westen, blik naar het noorden Hoofd in het westen, blik naar het zuiden

/

Scherven

Zowel het menselijk als het dierlijk skelet werden in gefragmenteerde toestand teruggevonden /

Aardewerk: 1

Redelijk

Opmerkelijk arm graf

/

Niet goed

Opmerkelijk arm graf

Parels, klompjes brons

/

/

Opmerkelijk arm graf

/

214

6. Tabel: Isin246 Nummer

Datering

Type

Oriëntatie

Dierlijke resten Diersoort + deel

Positie

Menselijke resten Geslacht/ Positie Leeftijd Op de zij, met het hoofd naar het zuidoosten, met het gezicht naar het zuidwesten gericht /

Bijgaven

Bewaring

Opmerking

Aardewerk: 7 Een gebroken bronzen werktuig

Goed

Voedselbijgave (Boessneck 1977b, p.117)

Schaal

/

30

Akkadisch (ca. 2200 v.Chr.)

Putgraf met matten bekleed

ZO-NW

Vis: volledige Barbus luteus

De vis werd verbrand in één van de aardewerken schalen gevonden

/

31

Ca. 2300 v.Chr.

/

/

Vis: volledige Acanthopagrus berda

/

45

NeoBabylonisch 2e helft 2e millennium v.Chr. Neo-Baylonisch

Dubbel potgraf Potgraf

/

Rund: tand van een volwassen dier Dierenbeenderen Vis: resten

De vis werd aangetroffen in een grote schaal /

/

/

Aardewerk: 7

/

Voedselbijgave (Boessneck 1977b, p.117) /

/

/

/

/

/

/

Dubbel potgraf

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

Aardewerk: 2 Bronzen object: naald

/

/

De dierlijke resten zaten waarschijnlijk in de aarde waarmee het graf was opgevuld

/

Op de rechterzijde, met het hoofd naar het zuidoosten

Aardewerk: 2 Pyxis, 4 benen naalden

Goed

/

52 53

/

53a

2e helft 2e millennium v.Chr

Putgraf

/

57

NeoBabylonisch

Dubbel potgraf

/

58

NeoBabylonisch

Dubbel potgraf

/

Dierenbeenderen Schildpad: Pleurale van een weekschildpad (Trionyx euphraticus) Dierenbeenderen Rund: Femur, rib Schaap: deel van Scapula en Femur Schaap/geit: Radius, 3 Femur Vis: graat Dierenbeenderen Vis: resten van minstens 4 vissen Rat: Tibia en bekken van huisrat Veel beenderen van kleine dieren Rund: delen van schedel, Scapula Schaap/geit: bovenkaak en Femur van een pasgeboren dier; onderkaak met tand, rib, Metacarpus, Metatarsus

246

Bron: Hrouda B. 1977, Isin-Isan Behriyat I. Die Ergebnisse der Ausgrabungen 1973-1974, München en Hrouda B. 1981, Isin-Isan Behriyat II. Die Ergebnisse der Ausgrabungen 1975-1978, München en Hrouda B. 1987, Isin-Isan Behriyat III. Die Ergebnisse der Ausgrabungen 1983-1984, München en Hrouda B. 1992, Isin-Isan Behriyat IV. Die Ergebnisse der Ausgrabungen 1986-1989, München.

215

59

NeoBabylonisch

Dubbel potgraf

/

60

OudBabylonisch

Potgraf

/

61

OudBabylonisch

Tegelkist

/

62

OudBabylonisch

Schervengraf

/

70

Misschien iets later dan NeoBabylonisch (7de eeuw v.Chr.) Laat Babylonisch

Ovalen kist

/

Korte kist

/

Laat Babylonisch

Korte kist

/

75

76

(verbrand), 2 Femur van een volwassen dier Vis: resten (76 botjes van minstens 11 vissen) Varken: heiligbeen Rat: snijtand van huisrat Slak: stukken van 2 schalen waarvan 1 verkoold Vis: resten (19 botjes) Rund: Tibia Schaap/geit: rib Varken: deel van schedel Rat: onderkaak, Humerus, 2 Radius, deel van bekken, Femur, 2 Tibiae van 1 jong en 1 bijna volwassen huisrat Muis: Femur, Tibia van een huismuis Veel beenderen van kleine dieren

/

/

/

Parels

/

/

/

/

/

Deel van een schaal (aardewerk?)

Slecht

/

/

/

Aardewerk: 4

/

Dit is misschien geen graf volgens de opgravers, maar een depot in een kamer /

/

/

/

Aardewerk: 1 Tablet

/

/

/

/

Aardewerk: 1 Bronzen naald

Goed

/

Dierenbeenderen Schildpad: resten van het rugschild van een landschildpad

/

/

Gebogen positie, met het hoofd naar het noorden gericht /

/

/

Muis: onderkaak en Femur van woestijnspringmuis

/

/

/

Aardewerk: 3 Bronzen objecten: naald, 3 ringen, 2 oorringen Parels Bronzen objecten:

/

/

Rund: onderkaak van een volwassen dier Schaap/geit: onderkaak van een volwassen dier Dierenbeenderen Schaap/geit: 2 stukken van de schedel, onderkaak van een volwassen dier, wervel, Ulna Vis: resten (51 botjes van minstens 10 vissn) Rat: bovenkaak van huisrat Muis: schedel, 2 bovenkaken, 3 onderkaken van 1 volwassen en 1 jonge huismuis Vis: resten

216

86

NeoBabylonisch

Dubbel potgraf

/

87

NeoBabylonisch NeoBabylonisch NeoBabylonisch OudBabylonisch OudBabylonisch OudBabylonisch

Dubbel potgraf /

/

/

/

/

/

/

/

/

/

118

7e E v.Chr

Putgraf

/

Hondengraf 1 Hondengraf 2

1050 v.Chr.

Putgraf

/

1050 v.Chr.

Putgraf

/

Hondengraf 3 Hondengraf 3a Hondengraf 4

1050 v.Chr.

Putgraf

/

1050 v.Chr.

Putgraf

/

1050 v.Chr.

Putgraf

/

Hondengraf 5 Hondengraf 7 Hondengraf 8 Hondengraf 9

1050 v.Chr.

Putgraf

/

1050 v.Chr.

Putgraf

/

1050 v.Chr.

Putgraf

/

1050 v.Chr.

Putgraf

/

106 107 114 115 116

/

Dierenbeenderen Schaap/geit: onderkaak van een jong dier, Scapula van een volwassen dier, rib Dierenbeenderen Hond: onderkaak Vis: resten: wervels en staart

/

/

/

/

/

/

/

/

/

vaatwerk, naald, ring Parels Bronzen objecten

/

/

/

/

/

Parels, Aardewerk: 14 Objecten uit frit /

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

Paardachtige: linker voetbeentjes (Metacarpus tot Phalanx) waarschijnlijk van een halfezel Schaap/geit: onderkaak en 2 wervels Varken: fragment van Scapula Hond: volledig skelet van een mannelijk dier

/

/

/

/

/

/

Geen associatie met mens

/

/

Hondengraf

Hond: volledig skelet van een volwassen hond (1 jaar oud) Hond: volledig skelet van een volwassen hond

/

Geen associatie met mens Geen associatie met mens

/

/

Beenderen in vervallen toestand /

/

/

/

Hond: volledig skelet van een welp Hond: resten van een doodgeboren hondje Hond: volledig skelet van een jonge volwassen mannelijke hond (anderhalf jaar oud) Hond: volledig skelet van een welp Hond: volledig skelet van een jonge hond Hond: volledig skelet van een volwassen hond Hond: volledig skelet van een welp

/

Geen associatie met mens Geen associatie met mens Geen associatie met mens

/

/

/

Enkele tanden ontbreken (waarschijnlijk aangeboren) /

/

/

/

/

/

/

/

/

Geen associatie met mens Geen associatie met mens Geen associatie met mens Geen associatie met mens

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

Schaap/geit: fragment van Femur Schaap/geit: rib Varken: bot Schaap: fragment van Humerus

/

/ / / / / /

Breuk aan poot

217

Hondengraf 10 Hondengraf 11 Hondengraf 12 Hondengraf 13 Hondengraf 14 Hondengraf 15 Hondengraf 16 Hondengraf 17

1050 v.Chr.

Putgraf

/

1050 v.Chr.

Putgraf

/

1050 v.Chr.

Putgraf

/

1050 v.Chr.

Putgraf

/

1050 v.Chr.

Putgraf

/

1050 v.Chr.

Putgraf

/

1050 v.Chr.

Putgraf

/

1050 v.Chr.

Putgraf

/

Hondengraf 18 Hondengraf 19 Hondengraf 20 Hondengraf 21

1050 v.Chr.

Putgraf

/

1050 v.Chr.

Putgraf

/

1050 v.Chr.

Putgraf

/

1050 v.Chr.

Putgraf

/

Hondengraf 22 Hondengraf 23 Hondengraf 24 Hondengraf 25 Hondengraf 26 Hondengraf 27 Hondengraf 28 Hondengraf 29 Hondengraf 30

1050 v.Chr.

Putgraf

/

1050 v.Chr.

Putgraf

/

1050 v.Chr.

Putgraf

/

1050 v.Chr.

Putgraf

/

1050 v.Chr.

Putgraf

/

1050 v.Chr.

Putgraf

/

1050 v.Chr.

Putgraf

/

1050 v.Chr.

Putgraf

/

1050 v.Chr.

Putgraf

/

Hond: volledig skelet van een volwassen hond Hond: volledig skelet van een volwassen hond Hond:volledig skelet van een welp Hond: volledig skelet van een welp Hond: volledig skelet van een welp Hond: volledig skelet van een welp Hond: volledig skelet van een volwassen hond Hond: volledig skelet van een jonge volwassen hond

/

Hond: volledig skelet van een volwassen hond Hond: volledig skelet van een jonge hond Hond: volledig skelet van een welp Hond: volledig skelet van een volwassen hond

/

Hond: volledig skelet van een welp Hond: volledig skelet van een welp Hond: volledig skelet van een welp Hond: volledig skelet van een volwassen hond Hond: volledig skelet van een welp Hond: volledig skelet van een welp Hond: volledig skelet van een welp Hond: volledig skelet van een welp Hond: volledig skelet van een volwassen hond

/

/ / / / / / /

/ / /

/ / / / / / / /

Geen associatie met mens Geen associatie met mens Geen associatie met mens Geen associatie met mens Geen associatie met mens Geen associatie met mens Geen associatie met mens Geen associatie met mens

/

/

/

Breuk in poot

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

Geen associatie met mens Geen associatie met mens Geen associatie met mens Geen associatie met mens

/

/

/

Enkele tanden ontbreken (waarschijnlijk aangeboren) Breuk in poot

/

/

/

/

/

/

/

/

/

Geen associatie met mens Geen associatie met mens Geen associatie met mens Geen associatie met mens Geen associatie met mens Geen associatie met mens Geen associatie met mens Geen associatie met mens Geen associatie met mens

/

/

/

Enkele tanden ontbreken (waarschijnlijk aangeboren) /

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

Enkele tanden ontbreken (waarschijnlijk aangeboren)

Verdikking aan de poot /

218

Hondengraf 31 Hondengraf 32 Hondengraf 33

1050 v.Chr.

Putgraf

/

1050 v.Chr.

Putgraf

/

1050 v.Chr.

Putgraf

/

Hond: volledig skelet van een volwassen hond Hond: volledig skelet van een jonge hond (5-6 maand oud) Hond: volledig skelet van een jonge mannelijke hond (6-8 maand oud)

/

Geen associatie met mens Geen associatie met mens Geen associatie met mens

/ /

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

Wonde aan de poot

7. Tabel: Khafajah247 Nummer

Datering

Type

Oriëntatie

Dierlijke resten Diersoort + deel Positie

57

Vroeg Dynastisch

Putgraf

ZW-NO

Hond: volledig skelet

De hond lag voor het gezicht van de persoon

Putgraf

Volwassene: ZW-NO

Vis: half skelet

De vis werd gevonden bij een van de kinderen (waarvan enkel de schedel overbleef)

(huisniveau 10) Vroeg Dynastisch

72

(huisniveau 9) 123

Vroeg Dynastisch (huisniveau 3)

Putgraf

Kind: NWZO NW-ZO

Dierlijke resten, mogelijk afkomstig van gevogelte

De kleine dierenbeenderen lagen tussen het aardewerk verspreid

Menselijke resten Geslacht/ Positie Leeftijd Volwassene Op de rechterzijde, met de benen opgetrokken. In een mat gerold 1 volwassene en 2 kinderen

Op de linkerzijde, met de benen opgetrokken

Volwassene

Van 1 kind bleef enkel de schedel over Op de rechterzijde en de rug, met de benen opgetrokken

Bijgaven

Bewaring

Opmerking

Aardewerk: 31 (in twee groepen in het graf verspreidaan de voeten en aan het hoofd van de overledene) Aardewerk: minstens 20

/

“apparently a dog (Delougaz & Hill & Lloyd 1967, p.79)”

/

/

/

“Fowl or animal (Delougaz & Hill & Lloyd 1967, p114)”

Rieten mand, stenen objecten Aardewerk: 20 Schelpen (2), een koperen speld, sporen van matten

247

Bron: Delougaz P. & Hill H.D. & Lloyd S. 1967, Private houses and graves in the Diyala Region, The University of Chicago. Oriental Institute Publications, Vol. 88, Chicago.

219

8. Tabel: Kheit Qasim248 Nummer

Datering

S19 Loc.2

Vroeg Dynastisch I

T19 Loc.1

Vroeg Dynastisch I

O20 Loc.4

Vroeg Dynastisch I

6 ( N 21-22 Loc.1)

Isin-Larsa

Type

Rechthoekig graf uit leemtegels met bankjes Rechthoekig graf uit leemtegels met bankjes Rechthoekig graf uit leemtegels met bankjes Putgraf (rechthoekig)

Oriëntatie

Dierlijke resten Diersoort + deel Positie

/

Dierenbeenderen

/

Dierenbeenderen

/

Dierenbeenderen

WO

“Dierenoffers”

Buiten het graf, bij aardewerk Buiten het graf, bij aardewerk Buiten het graf, bij aardewerk Aan de voeten van skelet A

Geslacht/ Leeftijd /

Isin-Larsa

Putgraf

OW

“Dierenoffers” : ribben

Aan de voeten van skelet B

Bijgaven

Bewaring

Opmerking

/

/

/

/

/

/

/

Wapens/werktuigen: scharen, messen, zwaarden Aardewerk: 46 Aardewerk: 14

/

/

Aardewerk: 1

/

/

Skelet A: /

Skelet A: op de rechterzijde, gebogen armen en benen, OW oriëntatie met het gezicht naar het noorden

Bij skelet A: Aardewerk: 1 Pin in lood, riem met 14 ringen van schelp, parels (1 in marmer, 1 in schelp)

/

Herbruik van een graf uit de Vroeg Dynastische periode

/

/

Skelet B: /

12 (Q18 Loc.12 /Q19 Loc.3)

Menselijke resten Positie

Skelet A: / Skelet B: /

Skelet B: op de linkerzijde, handen voor het gezicht, W-O oriëntatie met het gezicht naar het noorden Skelet A: uit anatomisch verband Skelet B: op de linkerzijde, handen voor het gezicht, O-W oriëntatie met het gezicht naar het zuiden

Bij skelet B: Aardewerk: 1 Pin in lood, bronzen ring

248

Bron: Forest J.-D. 1983, Les pratiques funéraires en Mésopotamie du cinquième millénaire au début du troisième. Etude de cas, Editions Recherche sur les Civilisations, Paris. en P. Fiorina 2007, Kheit Qasim: Les tombes de la fin du III jusqu’a la fin du II millenaire A.C., Mesopotamia, Vol.42, pp.151-165.

220

9. Tabel: Kish249 Nummer

Datering

Type

Oriëntatie

136

Vroeg Dynastisch III

/

/

Dierenresten: knokkelbeentjes

/

Menselijke resten Geslacht/ Positie Leeftijd Man /

431

Vroeg Dynastisch I Vroeg Dynastisch II

/

/

Vis: resten

/

/

/

/

/

Rund: resten van een volledig skelet van vermoedelijk een os

/

Meerdere menselijke skeletten

/

Vroeg Dynastisch II

/

/

Paardachtige: resten (beenderen, tanden) van volledige skeletten van 4 ezels (vermoedelijk) Rund: resten (o.a. kaak) van een volledig skelet van vermoedelijk een os

De paardachtigen lagen boven het niveau van de wagen en deels erover (ze kunnen de wagen dus niet hebben getrokken)

Meerdere menselijke skeletten waarvan: Man (aan de ingang van het graf)

Man: op de rechterzijde, knieën gebogen

322-324, 326, 329 (Chariot Burial 1) 363 (Chariot Burial 2)

Chariot Burial 3

Vroeg Dynastisch II

/

/

Dierlijke resten Diersoort + deel Positie

Rund: resten (beenderen, tanden) van een volledig skelet

Het rund lag voor de wagen en er werd een teugelring in de buurt gevonden. Het rund was waarschijnlijk het dier dat de wagen trok /

Bijgaven

Bewaring

Opmerking

Aardewerk: 14 Metalen objecten: mes, naald, 2 dissels, dolk, zilveren oorringen, zilveren band 3 schelpen /

Goed

/

Verstoord

/

/

/

/

Het zou volgens Gibson kunnen dat de paardachtigen tot een ander graf behoorden (Gibson 1972, p.85)

/

/

Aardewerk: vele gebroken potten Teugelring Wagen (er werden 2 wielen gevonden) Aardewerk: 6, hoofd van een dier, model van een boot Koperen objecten: nagels, 2 zagen, werktuigen, 2 teugelringen, dissel, naald, bijl, onidentificeerbare stukken koper Stenen vijzel, 3 bewerkte stukken flint, 5 schelpen, kralen (carneool, lapis, agaat)

/

/

Wagen (met 4 wielen), Aardewerk: 3 Koperen objecten: dolk, zaag, vaatwerk (3), naald, teugelring steen Wagens (resten van waarschijnlijk 2 wagens)

249

Bron: Moorey P.R.S. 1970, Cemetery a at Kish: Grave Groups and Chronology, Iraq, Vol. 32, No. 2, pp. 86-128 en Gibson M. 1972, The City and Area of Kish, Miami en Moorey P.R.S. 1978, Kish Excavations 1923-1933, Oxford en Algaze G. 1983, Private Houses and Graves at Ingharra: A Reconsideration, Mesopotamia, Vol. 18-19, pp. 135-193en Zarins J. 1986, Equids Associated with Human Burials in Third Millennium B;C. Mesopotamia: Two Complementary Facets, In: Meadow R.H. & Uerpmann H.P. (eds.) 1986, Equids in the Ancient World, Volume I, Wiesbaden, pp. 164-193.

221

10. Tabel: Mari250 Nummer

Datering

Type

Oriëntatie

T125

Recente Bronstijd - MiddenAssyrische periode (13501200 v.Chr.) Recente Bronstijd - MiddenAssyrische periode (13501200 v.Chr.) Recente Bronstijd - MiddenAssyrische periode (13501200 v.Chr.)

Dubbel potgraf

WO

Dierenbeenderen

Onder een omgekeerde aardewerken schaal aan het bekken van de vrouw

Putgraf

WO

Schaap: beenderen

Dubbel potgraf

WO

Recente Bronstijd - MiddenAssyrische periode (13501200 v.Chr.) Recente Bronstijd - MiddenAssyrische periode (13501200 v.Chr.) Recente Bronstijd - MiddenAssyrische periode (13501200 v.Chr.) Recente Bronstijd - MiddenAssyrische periode (1350-

Dubbel potgraf

T133

T135

T179

T291

T337

T355

250

Dierlijke resten Diersoort + deel Positie

Menselijke resten Geslacht/ Positie Leeftijd Volwassen Op de rug, met het vrouw hoofd naar het oosten gericht

Bijgaven

Bewaring

Opmerking

Aardewerk: 2 Yzeren armband, kam, 2 kettingen van parels

Goed

/

De beenderen van schaap lagen naast het hoofd van de persoon

/

Op de rug, met het hoofd naar het oosten gericht

Redelijk

/

Dierenbeenderen

Samen met resten van dadels in een schaal van aardewerk aan het bekken van de vrouw

Volwassen vrouw

Op de rug, met het hoofd naar het oosten gericht, handen op het bekken

Goed

/

WO

Schaap: beenderen

De vele beenderen van schaap lagen naast het hoofd van het kind, bij de schaal

Kind

Goed

/

Potgraf

NZ

Rund: beenderen

/

/

Op de rug, met het hoofd naar het oosten en het gezicht naar het zuiden gericht, handen op het bekken /

Gouden object: ring Bronzen object: ring Scarabee uit faience, parels, 2 cilinderzegels, 4 ringen gemaakt van schelp Aardewerk: 3 Gouden objecten: 12 schijven Bronzen objecten: 4 armbanden, ring, vaatwerk Vaas in faience, parels, 2 ijzeren beenringen, ijzeren ring, 2 ringen uit schelp, deksel uit been, 4 struisvogeleieren Aardewerk: 1 Yzeren ringen

/

Geplunderd

/

Dubbel potgraf

WO

Dierenbeenderen

De dierenbeenderen lagen naast het hoofd van de persoon

Volwassene

Op de linkerzijde, benen opgetrokken

Bronzen objecten: 4 armbanden

Goed

/

Dubbel potgraf

NW-ZO

Schaap: beenderen

De beenderen van schaap lagen naast een aardewerken schaal, buiten het potgraf

Jong persoon

Op de rechterzijde, met het hoofd naar het noordwesten en het gezicht naar het

Aardewerk: 3 2 zilveren ringen, gouden neusring, parels, bronzen zeef

Goed

/

Bron: Jean-Marie M. 1999, Tombes et nécropoles de Mari, Mission Archéologique de Mari, Tome V, Beyrouth.

222

T547 T558

1200 v.Chr.) Midden Bronstijd I (2000-1760 v.Chr.) Midden Bronstijd I (2000-1760 v.Chr.)

Potgraf

ZO-NW

Potgraf

Dierenbeenderen Fragment van een hoorn

aan de voet van de pot waarin het lichaam werd begraven Het fragment van de hoorn lag buiten het potgraf

/

westen gericht /

Kind

/

Aardewerk: 2 (buiten de pot waarin het lichaam werd begraven) Buiten het potgraf: Aardewerk: 1 Stukje brons In het potgraf: Stukje brons, twee schelpen Aardewerk: 1 Plaatje uit faience, 2 armbanden uit parels, 2 ringen van schelp, ketting gemaakt uit parels, nog meer dan 100 parels lagen verspreid in het graf Aardewerk: 2

/

/

Beschadigd

/

Goed

/

Geplunderd

/

T656

Recente Bronstijd - MiddenAssyrische periode (13501200 v.Chr.)

Putgraf

WO

Tanden

Bij het hoofd van het kind

Kind

Op de linkerzijde, met het hoofd naar het oosten en het gezicht naar het zuidwesten gericht

T668

Recente Bronstijd - MiddenAssyrische periode (13501200 v.Chr.) Oude Bronstijd – Shakkanakku periode (23502000 v.Chr.) Oude Bronstijd – Shakkanakku periode (23502000 v.Chr.) Oude Bronstijd – Archaïsche Dynastiën (27502350 v.Chr.) Oude Bronstijd – Shakkanakku periode (23502000 v.Chr.)

Potgraf

WO

Kaak van een klein dier

Op het potgraf

/

/

Putgraf

WO

Geit: beenderen

Dicht bij het lichaam van de overledene

/

/

Aardewerk: 5 2 terracotta figurines

/

/

Grafkamer

ZO-NW

Geit: fragment van een hoorn, beenderen Vis: 2 wervels

In de grafkamer

/

/

Aardewerk: 8 Schelpen, een bronzen staafje

Slecht

/

Putgraf

/

Geit: hoorn

/

/

/

Aardewerk: 4 Schelpen

Slecht

/

Sarcofaag

WO

Geit: deel van een skelet van een jong geitje (ribben, bekken, lange beenderen)

Het geitje lag buiten de sarcofaag. Eén van de poten lag in een aardewerken schaal

Volwassene

Aardewerk: 18 Bronzen objecten: geperforeerde plaat, ring Parels

Redelijk

/

Oude Bronstijd – Shakkanakku periode (23502000 v.Chr.)

Sarcofaag

NO-ZW

Geit: Metatarsus, Phalanx, fragmenten van de lange beenderen

De beenderen lagen tussen de sarcofaag en het aardewerk

Volwassene

Op de rechterzijde, met het hoofd naar het westen, met het gezicht naar het zuiden gericht, benen geplooid /

Buiten de sarcofaag: Aardewerk: 3

Geplunderd

/

Oude Bronstijd – Shakkanakku periode (2350-

Sarcofaag

Geit: lange beenderen, Phalanxen

De geitenbeenderen werden ten noorden van het graf gevonden

Geplunderd

/

T689

T763

T773

T940

T945

T947

NO-ZW

/

/

In de sarcofaag: Aardewerk: 5 Buiten de sarcofaag: Bronzen ring

223

T 1034

T 1052

2000 v.Chr.) Oude Bronstijd – Shakkanakku periode (23502000 v.Chr.)

Sarcofaag

WO

Schaap: Radius, Metatarsus, Metacarpus

De beenderen werden gevonden in 2 stukken aardewerk buiten de sarcofaag

Jong individu

Geit: halve kaak

In een stuk aardewerk dat zich op de kist bevond

Volwassen man

/

Goed

/

Goed

/

In de sarcofaag: Aardewerk: 13 Gevonden bij het uit elkaar nemen van de sarcofaag : een terracotta figurine en een bronzen bijl Buiten de sarcofaag: Aardewerk: 13

Oude Bronstijd – Shakkanakku periode (23502000 v.Chr.)

Sarcofaag

T 1078

Oude Bronstijd – Shakkanakku periode (23502000 v.Chr.)

Potgraf

/

Rund: schouderblad, Metatarsus, Calcaneum, deel van het bekken

/

/

/

Buiten de pot: Aardewerk: 13 Bronzen objecten: staafje Een terracotta bal, een parel uit lapis lazuli

Slecht

T 1090

Oude Bronstijd – Shakkanakku periode (23502000 v.Chr.)

Potgraf

NW-ZO

Tussen het aardewerk

Kind van 10 à 11 jaar

Op de linkerzijde, armen en benen geplooid

Buiten de pot: Aardewerk: 4

Goed

T 1092

Oude Bronstijd – Shakkanakku periode (23502000 v.Chr.)

Putgraf

WO

Geit: 2 hoorns, Ulna, een halve kaak, fragment van een schouderblad, tanden Schaap: Metatarsus, Metacarpus, Humerus, wervels Rund: 2 Metacarpi, fragment van een schouderblad, Phalanx, 2 tanden Geit: hoorn

De grafgiften kunnen ook tot graf 1077 behoren (er kon bij de opgraving ervan geen onderscheid gemaakt worden) /

/

/

/

Aardewerk: 18 Zilveren object: armband Bronzen object: bijl

Slecht

/

WO

Volwassen man

Goed

Sarcofaag

T 1060

De onderkaak werd buiten de sarcofaag gevonden. De hoorn en de lange beenderen werden gevonden in aardewerk dat buiten de sarcofaag stond.

Buiten de sarcofaag: Aardewerk: 13

Oude Bronstijd – Shakkanakku periode (23502000 v.Chr.)

WO

Geit: halve onderkaak; een hoorn en twee lange beenderen van een jonge geit

Op de rechterzijde, met het hoofd richting het westen gedraaid, armen naar het hoofd gebracht, benen opgetrokken

Op de rechterzijde, met de armen geplooid en de benen uitgestrekt

Op de linkerzijde, armen en benen tegen het lichaam getrokken

In de sarcofaag: Aardewerk: 3 Bronzen objecten: 3 naalden, ronde ingekerfde plaque, mes, rechthoekige doorboorde plaque, bijl Parels, schelpen Buiten de sarcofaag: Aardewerk: 1 In de sarcofaag : Aardewerk: 9

224

T 1102

Oude Bronstijd – Shakkanakku periode (23502000 v.Chr.)

Potgraf

WO

T 1103

Oude Bronstijd – Shakkanakku periode (23502000 v.Chr.)

Sarcofaag

WO

Oude Bronstijd – Shakkanakku periode (23502000 v.Chr.)

Putgraf

T 1104

Geit: 2 Humeri, Metatarsus, 2 Metacarpi, tanden, deel van een schouderblad, Schaap: beenderen van een jong schaapje: schouderblad, Femur, Ulna, 2 Metapodi, Geit: halve kaak Schaap: fragment van schouderblad, Tibia, Metapodius

WO

/

Vrouw (2025 jaar)

Op de rug, benen opgetrokken

Aardewerk: 3

Goed

/

De dierlijke resten werden buiten de sarcofaag gevonden

Vrouw: 20 jaar

Op de rechterzijde

Buiten de sarcofaag: Aardewerk: 4

Goed

/

Goed

/

/

Volwassen vrouw

In de sarcofaag: Aardewerk: 3 Gouden objecten: 3 parels Bronzen objecten: naalden Aardewerk: 31 Zilveren objecten: 2 ringen

Op de rug

11. Tabel: Nimrud251 Nummer

Datering

Type

Oriëntatie

/

Tijd van Sargon of Esarhaddon

Depot

/

/

Tijd van Sargon of Esarhaddon

Depot

/

Dierlijke resten Diersoort + deel Gazelle: Volledig skelet? Gazelle: Volledig skelet?

Bijgaven

Bewaring

Opmerking

/

Menselijke resten Geslacht/ Positie Leeftijd Geen associatie /

/

/

/

Geen associatie

/

/

Funderingsdepot volgens Ellis (Ellis 1968, p.44) /

Positie

/

251

Bron: Oates D. & Oates J. 2001, Nimrud. An Assyrian Imperial City Revealed, London en Ellis R.S. 1968, Foundation Deposits in Ancient Mesopotmia, New Haven & London.

225

12. Tabel: Nippur252 Nummer

Datering

Type

Oriëntatie

Dierlijke resten Diersoort + deel Positie Bij de elleboog van de overledene Bij het hoofd van de overledene

Bijgaven

Bewaring

Opmerking

Ineengetrokken

Aardewerk: 3 Ovale groene steen

Goed

/

Volwassen vrouw

Ineengetrokken positie, op de rechterzijde

Goed

/

Goed

/

Goed

/

Goed

/

Goed

/

/

/

Geslacht/ Leeftijd Volwassen man

Menselijke resten Positie

1B168

NeoBabylonisch

Badkuip

NO

Dierlijk bot

1B178

NeoBabylonisch

Badkuip

NO

Dierlijk bot

1B206

NeoBabylonisch

Badkuip

NO

Dierlijk bot

Bij de schouder van de overledene

Volwassene

Ineengetrokken positie, op de linker zijde

1B227

Assyrisch

Badkuip

NO

Dierlijk bot

Bij het bekken van de overledene

Volwassen man

Ineengetrokken positie, op de rechterzijde

1B246

Assyrisch

Potgraf

ZO

Assyrisch

Badkuip

ZO

Volwassen vrouw Volwassen vrouw

Ineengetrokken positie, op de rechterzijde

1B269

Dierlijk bot Vis: resten Dierlijk bot

1B288

Isin-Larsa

Putgraf

ZW

Dierlijk bot

/

Uitgestrekt, op de rechterzijde

Burial 654

Ur III

/

/

/

/

/

/

/

Burial 78

Ur III

/

/

Schaap/geit: onderkaak Varken: eerste Phalanx Schaap: Scapula Schaap/geit:

Bij de knieën van de overledene /

Aardewerk: 2 Bronzen vaatwerk: 1 Kralen, Bronzen fibula Aardewerk: 1 Bronzen vaatwerk: 1 Bronzen ring Aardewerk: 1 Bronzen vaatwerk: 2 Bronzen armband en fibula Twee kralen aan de pols, textielresten Aardewerk: 1 Kralen (veel!), Hangers uit frit en steen, bronzen fibulae, 3 cylinderzegels, Stempelzegel, bronzen punt Aardewerk: 1

/

/

/

/

/

/

Bij de borst van de overledene

Ineengetrokken positie, op de linkerzijde

252

Bron: McCown D.E. & Hains R.C. & Hansen D.P. 1967, Nippur I: Temple of Enlil, Scribal Quarter, and Soundings: Excavations of the Joint Expedition to Nippur of the University Museum of Philadelphia and the Oriental Institute of the University of Chicago, OIP 78, Chicago en Zettler R. 1993, Nippur III: Kassite Buildings in Area WC-1, OIP 111, Chicago en McMahon A. 2006, Nippur V: The Early Dynastic To Akkadian Transition: The Area WF Sounding At Nippur, OIP 129, Chicago.

226

Burial 8

7de eeuw v.Chr.

Badkuip

/

Burial 14

Vroeg Dynastisch IIIaAkkadisch

Putgraf

/

onderkaak, 2 tanden Varken: Femur Resten van dierenbeenderen

Paardachtige: volledig skelet Schaap: 3 volledige skeletten, waarvan 1 lammetje Vis: resten

In een pot boven het graf

Volwassene

Hoofd naar het noordoosten gericht

Aardewerk: 5 Bronzen pin

/

De skeletten van de paardachtige en de schapen werden tussen skelet 2 en 3/4 aangetroffen. De dieren lagen met het hoofd naar het noorden gericht

Skeleton 1: volwassene (man?) Skeleton 2: volwassene (vrouw?) Skeleton 3:/ Skeleton 4:/ Skeleton 5:/ Skeleton 6:/ Skeleton 7:/ Skeleton 8:/

Skeleton 1: op de rug, met de handen op de borst, hoofd naar het noorden, gezicht naar het oosten

Skeleton 1: Aardewerk:19 Koperen/bronzen objecten: vaatwerk (6), bijl, speerpunt, mes, 3 naalden, filter Lapis kraal

/

De visresten werden in enkele stukken aardewerk bij skelet 6 aangetroffen

Skeleton 2: op de rug, met de handen op de borst, hoofd naar het noorden, gezicht naar het oosten Skeleton 3: op de rechterzijde, hoofd naar het noorden Skeleton 4: op de rug, linkerarm op de borst, hoofd naar het noorden Skeleton 5:/ Skeleton 6: op de linkerzijde, hoofd naar het zuid-zuidwesten gericht Skeleton 7:/ Skeleton 8:/

Skeleton 2: Aardewerk: 8 Gouden objecten: oorringen, band, Zilveren objecten: 2 armbanden Koperen/bronzen objecten: naald, vaatwerk (20), kistje, kraal Houten kistje, halsketting met 300 kralen en agaat en gouden hanger, tweede halsketting, 5 rivierstenen, lapis lazuli cylinderzegel

De dierlijke resten waren waarschijnlijk offers aan de dode Over de precieze datering en toeschrijving van de skeletten van de paardachtige en de schapen aan één van de skeletten is er discussie (Gibson & McMahon 1995; Roaf 2001; McMahon 2006)

Skeleton 3: Aardewerk: 5 Schelpen, koperen/bronzen naald Skeleton 4: koperen/bronzen kom en speerpunt, stenen kom, kraal van carneool Skeleton 5: werktuigen uit

227

flint, halsketting van kralen Skeleton 6: Aardewerk: 17 Twee koperen/ bronzen pinnen, een albasten kom Skeleton 7:/ Burial 16

Vroeg Dynastisch IIIaAkkadisch

Putgraf

Vis: resten

/

In 3 aardewerken potten, die naast de pelvis van de persoon geplaatst waren

Volwassene

Op de rechterzijde, hoofd naar het noordwesten gericht

Skeleton 8:/ Aardewerk: 7

/

/

13. Tabel: Tawi253 Nummer

T11

Datering

28002000 v.Chr. 28002000 v.Chr.

T19

T22

28002000 v.Chr.

Type

Oriëntatie

Dierlijke resten Diersoort + deel

Positie

Menselijke resten Positie

Bijgaven

Bewaring

Opmerking

/

/

/

/

/

/

Dierlijke resten Schaap/geit: onderkaak

/

Geslacht/ Leeftijd /

Putgraf met stenen afdekking /

OW

Dierenresten

/

/

/

Scherven, enkele parels, een fragment van een naald

Geplunderd

Niet zeker dat de bijgiften bij dit graf behoren

/

Rund: deel van schedel, onderkaak Schaap/geit: resten van minstens 2 dieren: 1 jong en 1 volwassen dier: 4 tanden uit de bovenkaak,

/

/

/

/

/

/

253

Bron: Kampschulte I. & Orthmann W. 1984, Gräber des 3. Jahrtausends im Syrischen Euphrattal. 1. Ausgrabungen bei Tawi 1975 und 1978, Bonn en Boessneck J. & Kokabi M. 1981, Tierknochenfunde, In: Orthmann W. 1981, Halawa 1977-1979, Bonn, pp. 89-104.

228

T63

28002000 v.Chr.

Putgraf met stenen afdekking

OW

T64

28002000 v.Chr.

Putgraf met stenen afdekking

OW

T65

28002000 v.Chr.

Putgraf met stenen afdekking

OW

onderkaak, 3 tanden uit de onderkaak, Radius, darmbeen met snijsporen, 3 Tibiae, bekkens Schaap: beenderen van poten: Scapula, Radius, Tibia, Metacarpus, Femur, Metatarsus Hond: rib Enkele dierenbeenderen en een tand van een dier

Aan de linkervoet van de persoon

Man (30-50 jaar)

Geit: fragment van de schedel van, met boven– en onderkaak

Ter hoogte van de knie van de persoon.

Man (30-50 jaar)

Geit: resten van de schedel, lange beenderen

/

Vrouw (20-30 jaar)

Slaaphouding, op de rechterzijde, linkerbeen wat opgetrokken, onderarmen op de borst, hoofd in het westen, gezicht naar het zuiden gericht Slaaphouding, op de rechterzijde, benen opgetrokken met het linkerbeen boven het rechterbeen, linkerarm gestrekt naast het lichaam, hoofd in het westen, gezicht naar het zuiden gericht Slaaphouding, op de linkerzijde, handen voor het gezicht, hoofd in het westen, gezicht naar het noorden gericht

Aardewerk: 2 Bronzen objecten: naald, dolk Armband met parels uit frit,

Goed

De dierlijke resten worden als voedsel geïnterpreteerd

Aardewerk: 2 Bronzen objecten: naald, dolk Armband met parels uit carneool, kwarts en frit,

Goed

De dierlijke resten worden als voedsel geïnterpreteerd

3 bronzen naalden, 1 ring, 4 armbanden met parels van onder andere carneool, kwarts, frit en brons, 1 halsketting met schijfvormige parels uit carneool, kwarts en serpentinit, aardewerk (3 stuks)

Goed

De dierlijke resten worden als voedsel geïnterpreteerd

14. Tabel: Tell Ahmar254 Nummer

F42 (Hypogeum)

254

Datering

Vroege Bronstijd IV

Type

Tombe met schacht

Oriëntatie

WO

Dierlijke resten Diersoort + Positie deel Tussen aardewerk Geit: beenderen en bronzen

Geslacht/ Leeftijd 2 volwassenen

Menselijke resten Positie Op de rechterzijde, met het hoofd naar het westen en het aangezicht naar het zuiden

Bijgaven

Bewaring

Opmerking

Aardewerk: meer dan 1076 stuks (waarvan 1045 intact) Bronzen objecten: bijlen, messen, naalden

Goed

/

Bron: Thureau-Dangin F. & Dunand M. 1936, Til-Barsib, Paris.

229

15. Tabel: Tell al Rimah255 Nummer

Datering

Type

Oriëntatie

Dierlijke resten Diersoort + deel Positie

/

Midden-Assyrisch (rond 1300 v.C.)

Depot

/

Dierenbeenderen

Depot in een tempel

Menselijke resten Geslacht/ Positie Leeftijd Geen associatie /

Bijgaven

Bewaring

Opmerking

/

/

Dit was waarschijnlijk een funderingsoffer dat bij de herbouw van de tempel werd geplaatst

16. Tabel: Tell Beydar256 Nummer

Datering

Type

Oriëntatie

Dierlijke resten Diersoort + deel

6138

OudAkkadisch (2300 v.Chr.)

Dubbele structuur van leemtichels

OW

Vogel: twee volledige skeletten van kraanvogels

Positie Eén vogel lag naast de overledene, de andere lag onder aardewerk maar de kop van het dier bleek aan de pelvis van de overledene te liggen

Geslacht/ Leeftijd Man (50-60 jaar oud)

Menselijke resten Positie Op de rechterzijde, hoofd naar het westen, aangezicht naar het zuiden in gehurkte positie

Bijgaven

Bewaring

Opmerking

Aardewerk: 13 3 koperen pinnen, 4 kralen

Goed

/

255

Bron: Oates D. 1968, The Excavations at Tell al Rimah, 1967, Iraq, Vol. 30, No. 2, pp. 115-138. Bron: Debruyne M. 1999, Het graf van de “ vogelman“, In: Van Lerberghe K. & Voet G & Debruyne M. 1999, Omtrent Beydar. De Talen en Culturen van Noord-Syrië, Leuven, pp.25-26.

256

230

17. Tabel: Tell Brak257 Nummer

Datering

Type

Oriëntatie

Massagraf in Area MTW

3800-3600 v.Chr.

Massagraf (putgraf)

/

Massagraf in Area EM

3800-3600 v.Chr.

Masagraf (putgraf)

/

Dierlijke resten Diersoort + deel Positie Dierlijke resten: aparte Er bevonden zich dierlijke grote stukken van dieren resten tussen de menselijke resten en in de laag boven de laag met menselijke resten Dierlijke resten Tussen de menselijke resten

Massagraf in Area EME-3 /

3800-3600 v.Chr.

Massagraf (putgraf)

/

Dierlijke resten

Tussen de menselijke resten

Akkadisch (rond 2200 v.Chr.)

Put

/

Hond: Volledig skelet van een volwassen windhond

/

Akkadisch (rond 2200 v.Chr.)

Put

/

/

Akkadisch (rond 2200 v.Chr.)

Put

/

/

Akkadisch (rond 2200 v.Chr.)

Put

/

/

Akkadisch (rond 2200

Put

/

Paardachtige: Volledig skelet van een vrouwelijke ezel van ca. 10 jaar oud Varken: beenderen Rund: beenderen Schaap/geit: beenderen Vogel: volledig skelet van een kraanvogel Paardachtige: Volledig skelet van een volwassen vrouwelijke ezel(ouder dan 20 jaar) Paardachtige: Volledig skelet van een vrouwelijke ezel (3 tot 5 jaar oud) Paardachtige: Volledig skelet van een mannelijke

In de hof van een publiek gebouw. Het dier lag op de linkerzijde met gestrekte poten In de hof van een publiek gebouw. De ezel lag op de linkerzijde. De beenderen van de overige dieren lagen ernaast

Menselijke resten Geslacht/ Leeftijd Positie Resten van De menselijke resten meerdere lagen door elkaar, soms individuen nog in verband, soms waren het delen van lichamen Resten van Uit verband gerukte ongeveer 50 menselijke beenderen individuen, allen lagen door elkaar jong volwassenen Resten van Uit verband gerukte meerdere menselijke beenderen individuen lagen door elkaar Geen associatie /

Bijgaven

Bewaring

Opmerking

Aardewerk, zegels, andere objecten

/

De dierlijke resten worden geïnterpreteerd als resten van grote stukken vlees

Aardewerk, zegels

/

/

/

/

/

/

Zeer goed

/

Geen associatie

/

/

Zeer goed

Ezel nr. 6

In de hof van een publiek gebouw, op de linkerzijde

Geen associatie

/

/

Zeer goed

Ezel nr. 1 (werd in de buurt van ezels nr. 2 en nr. 3 gevonden)

In de hof van een publiek gebouw, op de linkerzijde

Geen associatie

/

/

Zeer goed

Ezel nr. 2 (werd in de buurt van ezels nr. 1 en nr. 3 gevonden)

In de hof van een publiek gebouw, op de linkerzijde

Geen associatie

/

/

Zeer goed

Ezel nr. 3 (werd in de buurt van ezels nr. 1 en

257

Bron: McMahon A. 2007, Tell Brak 2007. Final Report, (http://www.britac.ac.uk/INSTITUTES/IRAQ/downloads/TellBrak2007.pdf) en McMahon A. 2008, Report on the Excavations at Tell Brak, 2008, (http://www.britac.ac.uk/INSTITUTES/IRAQ/downloads/TellBrak2008.pdf) en Clutton-Brock J. 1989, A dog and a donkey excavated at Tell Brak, Iraq, Vol. 51, pp. 217-224 en Clutton-Brock J. & Davies S. 1993, More Donkeys from Tell Brak, Iraq, Vol. 55, pp. 209-221 en Clutton-Brock J. & Izquierdo E.R. & Muniz A.M. & Weber J.A. & Molleson T. 2001, Faunal Evidence, In: Oates D. & Oates J. & McDonald H. (eds.) 2001, Excavations at Tell Brak 2: Nagar in the third millennium BC, London, pp. 327-352.

231

v.Chr.) Akkadisch (rond 2200 v.Chr.)

/

/

Akkadisch (rond 2200 v.Chr.)

Put

/

Put

/

ezel van ca. 5 jaar oud Paardachtige: Volledig skelet van een mannelijke ezel van ca. 20 jaar oud

In de hof van een publiek gebouw. De ezel lag op de rechterzijde en werd in een deuropening begraven In de hof van een publiek gebouw, op de linkerzijde

Paardachtige: Volledig skelet van een oude vrouwelijke ezel

Geen associatie

/

/

Zeer goed

nr. 2 gevonden) Ezel nr. 4

Geen associatie

/

/

Zeer goed

Ezel nr. 5

18. Tabel: Tell ed-Der258 Nummer

Datering

Type

Oriëntatie

T62

Fase Ii

/

/

T146

Fase Ii

/

T204

Fase IIc (ca. 1950-1900 v.Chr.)

Zonder nummer

T235 T245

T276

Dierlijke resten Diersoort + deel Positie /

Menselijke resten Geslacht/ Positie Leeftijd 1 volwassene en Samengetrokken jongere

/

Geit: volledig skelet van een jong geitje in anatomisch verband Schaap: beenderen

/

2volwassenen

Putgraf

/

Varken: Femur, Tibia

/

Oudere vrouw

Gecontracteerd, handen bij gezicht

Fase IIc (ca. 1950-1900 v.Chr.)

Putgraf

/

Rund: fragmenten Varken: fragmenten

Kind (16-22 maand)

Op een mat, bedekt door kruik

Fase IIc (ca. 1950-1900 v.Chr.) Fase IIIb (ca. 16301629 v.Chr.) Fase IIId (ca. 16501630

Open tegelgraf

/

Schaap: beenderen van een volwassen schaap

Jonge volwassene

Gecontracteerd, op mat

Potgraf

/

Schaap: hoorn van een ram

Fragmenten van rund onder de kruik, fragmenten van rund en varken in vulling van het graf Op en naast de rechterhand van de overledene /

/

/

“Tombe en plein terre”

/

Varken: fragment van het bekken

Op de linkerschouder van de overledene, dicht bij de mond

Vrouw (20-40 jaar)

Op de rug, benen gehurkt naar links, arm gekruist over het bekken, bedekt

Bijgaven

Bewaring

Opmerking

Aardewerk: 3 B: bronzen ring, 2 bronzen bollen, 3 gewichtjes Aardewerk: 7 3 hoofdbanden in zilver, kleine bronzen bol met een parel uit aardewerk Aardewerk: 2 Het lichaam werd bedekt door 2 halve kruiken Parel 2 bronzen ringen Mat, kruik

/

/

/

/

/

/

/

/

Aardewerk: 1 Mat, armband van 9 parels, plaat op borst Armband

/

/

/

/

Aardewerk: 17

/

/

258

Bron: Gasche H. 1978, Le Sondage A: l’Ensemble I, In: De Meyer L. & Gasche H. & Paepe R. (eds.) 1978, Tell ed-Der II, Leuven, pp. 57-132 en Gasche H. 1984, Le Sondage A: les ensembles II à IV, In: De Meyer L. (ed.) 1984, Tell ed-Der IV, Leuven, pp. 1-62 en Gasche H. & Burger-Heinrich E. 1989, L’Ensemble III: les tombes, In: De Meyer L. & Gasche H. (eds.) 1989, Mesopotamian history and environment, Vol. 1, Gent, pp. 44-67.

232

v.Chr.) Fase IIId (ca. 16501630 v.Chr.)

T261

T272

Fase IIId (ca. 16501630 v.Chr.)

T320

Fase IIId (ca. 16501630 v.Chr.)

“Tombe construite”

/

Rund: fragment van de schedel Schaap/geit: fragment van Humerus

Bij de ingang, buiten de eigenlijke grafkamer

“Tombe construite”

/

Rund: Tarsus Schaap/geit: fragmenten van Humerus, schouder, poten

/

“Tombe en plein terre”

Dierenbeenderen in de gracht: fragmenten van de poten of de schouder: Rund: 8 Varken: 1 Paardachtige 4 Schaap/geit: fragment van Humerus

/

Op de linkerhand van de overledene

Eerste inhumatie: volwassene (2040 jaar) Tweede inhumatie: vrouw (20-30 jaar) Eerste inhumatie: vrouw (30-40 jaar) Tweede inhumatie Man (40-50 jaar)

Vrouw (30-40 jaar)

met en mat De vrouw ligt op de rechterzijde

Op de rug, benen lichtjes gehurkt, armen gekruist ter hoogte van het bekken

Aardewerk: 2 2 hoofdbanden in goud of electrum, kledingstuk in goud of electrum, 11 parels (chyropraas, agaat, lapis), halsband Grote armbanden, vaas met armband erin

/

De dierlijke resten horen bij de tweede inhumatie

/

De dierlijke resten horen bij de tweede inhumatie

/

/

In de gracht: Aardewerk: 1 Fragment in terracotta met afbeelding erop

Op de rug, benen gehurkt naar rechts, linkerhand rust op rechterelleboog, rechterhand ligt op dij

Aardewerk: 1

19. Tabel: Tell Karrana 3259 Nummer

1

Datering

Late Uruk

Type

Potgraf

Oriëntatie

/

Dierlijke resten Diersoort + deel Dierlijk botmateriaal

/

Positie

Menselijke resten Geslacht/ Leeftijd Kind (8 à 9 maand oud) /

Bijgaven

Bewaring

Opmerking

/

Goed

/

Positie

20. Tabel: Tell Madhhur260 Nummer

Datering

Type

Oriëntatie

Dierlijke resten Diersoort + deel

Positie

Menselijke resten Geslacht/ Positie Leeftijd

Bijgaven

Bewaring

Opmerking

259

Bron: Stein D. 1993, Burials, In: Wilhelm G. & Zaccagnini C. 1993, Tell Karrana 3, Tell Jikan, Tell Khirbet Salih, Baghdader Forschungen 15, Mainz am Rhein, pp.203206. 260 Bron: Roaf M. 1984, The Stratigraphy and Architecture, In: Roaf M. (ed.) 1984, Tell Madhhur, a Summary Report on the excavations, Sumer, Vol. 43, pp. 108-126.

233

7D

Vroeg Dynastisch I of II

Putgraf

OW

Paardachtige: twee volledige skeletten Schaap/geit: beenderen Vis: twee volledige skeletten

De paardachtigen lagen op hun buik

Volwassene

/

6F

Vroeg Dynastisch III of vroeg Akkadisch

Putgraf

/

Dierlijk botmateriaal

/

/

/

6G

Vroeg Dynastisch III of vroeg Akkadisch

Putgraf

/

Paardachtige: resten van 1 of twee paardachtigen (ooit volledig, maar zeer verstoord) Schaap: beenderen

/

Volwassene?

/

5G

Vroeg Akkadisch

Putgraf

/

Paardachtige: twee volledige skeletten Jackhals: volledig skelet van een jong dier

/

Volwassen man (17-20 jaar)

Op de rechterzijde

Aardewerk: 13 Bronzen objecten: pijlpunt, beitel Rieten mand, stenen schoffels Aardewerk: 11 Bronzen objecten: speerpunt, kom Twee schelpen Aardewerk: 46 Bronzen objecten: 2 pinnen, armband, pijlpunt, dissel Slijpsteen, spel, kraal, twee schelpen Aardewerk: 48 Bronzen objecten: spelden, cosmetische set, beitel, dolk, vaatwerk: 3 Kralen, hangers, zilveren plaatje

Verstoord

/

Verstoord

/

Verstoord

/

/

De jackhals is waarschijnlijk intrusief

21. Tabel: Tell Razuk261 Nummer

Datering

Type

Oriëntatie

Dierlijke resten Diersoort + deel

Positie

7

Ur III / IsinLarsa

Putgraf

/

Dierenbeenderen

/

12

Vroeg Akkadisch

Putgraf

/

Paardachtige: 2 volledige skeletten

In het noordoostelijk gedeelte van de kamer

Menselijke resten Geslacht/ Positie Leeftijd / /

/

/

Bijgaven

Bewaring

Opmerking

Aardewerk: 2 (en enkele scherven) Koperen object: dolk Stuk bitumen, 3 kralen

/

/

Aardewerk: 12 Koperen objecten : 2 speerpunten, mes, bijl, 2 dissels 2 Lapis lazulli kralen

/

/

261

Bron : Gibson M. & Sanders J.C. & Mortensen B. 1981, Tell Razuk: Stratigraphy, architecture, finds, In: Gibson M. (ed.) 1981, Uch Tepe I. Tell Razuk, Tell Ahmed alMughier, Tell Ajamat, Chicago, pp. 28-87.

234

22. Tabel: Tepe Gawra262 Nummer

Datering

Type

Oriëntatie

Dierlijke resten Diersoort + deel Positie

031

Tepe Gawra VIIIC / IX (Vroegevroege Midden Uruk)

Liben graf

/

Dierenbeenderen

De beenderen bevonden zich aan de voeten van de dode

Locus 768

Late Ubaid

Inhumatie

/

Tand van dier

/

Menselijke resten Geslacht/ Positie Leeftijd Volwassene Op de linkerzijde, met het hoofd naar het zuidoosten en gezicht naar het zuidwesten gericht.

Volwassene

Op rechterzijde, samengetrokken, linkerhand voor het gezicht

Bijgaven

Bewaring

Opmerking

422 kralen (waaronder kralen in schelp, carneool, lapis lazuli, kristal en goud), hanger van carneool, vaas uit albast, benen haar-ornament, 11 knopen uit bitumen en goud, zegel uit ivoor of been, 3 stenen schotels, 2 ogen uit marmer, 2 benen kammen, resten van een rieten mat Aardewerk: 3 Stenen kom, stenen palet, 2 platte stenen

Goed

Op de dierenbeenderen werden sporen van een groen pigment gevonden.

/

/

23. Tabel: Tuttul263 Nummer

Datering

Type

Oriëntatie

Dierlijke resten Diersoort + deel

Positie

17/34:1

3e millennium v.Chr., Akkadisch

Putgraf

NO-ZW

Dierenbeenderen

/

27/46:8

Late Bronstijd, Oud-Babylonisch (in samenhang met Paleis A)

Potgraf

/

Dierenbeenderen

/

28/46:2

3e millennium v.Chr.

Putgraf

/

Dierenbeenderen

Naast een stuk aardewerk

Menselijke resten Geslacht/ Positie Leeftijd Kind Op de rechterzijde, met het hoofd naar het westen gericht, armen en benen opgetrokken Kind /

Vrouw

/

Bijgaven

Bewaring

Opmerking

Aardewerk: 6

/

/

Aardewerk: 4 Koperen/bronzen object: armband Kralen afkomstig van een ketting Aardewerk: 2

/

/

/

/

262

Bron: Tobler A.J. 1950, Excavations at Tepe Gawra Volume II, Philadelphia en Hole F. 1989, Patterns of Burial in the Fift Millennium, In: Henchickson E.F & Thuesen F. 1989, Upon This foundation. The Ubaid Reconsidered, Copenhagen, pp. 149-180 en Rothman M.S. & Peasnall B. 2002, Tepe Gawra : The evolution of a small prehistoric center in northern Iraq, University Museum monograph 112, Philadelphia. 263 Bron: Strommenger E. & Kohlmeyer K. 1998, Tall BI’A / Tuttul 1 Die Altorientalischen Bestattungen, Saarbrücken en Miglus P.A. & Strommenger E. 2007, Tall BI’A/ Tuttul VII Der Palast A, Wiesbaden.

235

29/48:2

Putgraf

/

Dierenbeenderen

/

Kind

/

/

/

/

Putgraf

/

Dierenbeenderen (van een lam?)

Naast en tussen het aardewerk

/

/

/

/

3e millennium v.Chr. 3e millennium v.Chr.

Schachtgraf Schachtgraf

/

Dierlijk materiaal: kaak

/

/

/

/

/

/

Dierenbeenderen

/

Vrouw (3035 jaar oud)

/

/

/

25/48:5

3e millennium v. Chr

Schachtgraf

/

Dierenbeenderen

/

Man

/

/

/

GB2

Vroeg Dynastisch

Kamergraf

/

Dierenbeenderen, dierenhoorn

/

/

/

/

/

GB3

Vroeg Dynastisch

Kamergraf

/

Kamer 1: Dierenbeenderen

/

Man (50-60 jaar) Vrouw (30-40 jaar) Vrouw (20-30 jaar) Meisje (7-14 jaar) 2 jongens (7-14 jaar)

/

Aardewerk: 5 Koperen/Bronzen object: dolk Beker uit gips, zilveren sierraden Aardewerk: 17 Doos uit hout, leder Aardewerk: 10 Koperen/Bronzen objecten: ringen, parels, naalden Objecten uit frit: parel en hangers Schelpen, 15 hangers uit verschillende steensoorten Aardewerk: 19 Zilveren objecten: haarringen, naalden Koperen/Bronzen objecten: armbanden, naald Schelpen, Aardewerk: 28 Koperen/Bronzen objecten: naalden Kamer 1: Aardewerk: 57 Zilveren objecten: naalden, hangers, haarringen Koperen/Bronzen objecten: nagels Parels, schelpen, struisvogelei

/

Kamer 2: waarschijnlijk enkel dierdeponering

24/49:4a

24/49:6 24/49:8

Late Bronstijd, Oud-Babylonisch (in samenhang met Paleis A) 3e millennium v.Chr

Kamer 2: Geit: 5 geitenkoppen Kamer 3: Dierenbeenderen

Kamer 2: Aardewerk: 3 Koperen/Bronzen object: hoorn Kamer 3: Aardewerk: 76 Koperen/Bronzen

236

GB4

GB6

Vroeg Dynastisch

Vroeg Dynastisch

Kamergraf

Kamergraf

/

/

Dierenbeenderen

Kamer 2: dierenbeenderen

/

/

Kamer 3: Resten van 17 mensen: Vrouw (30-40 jaar) Man (30-40 jaar) 5 vrouwen (20-30 jaar) 2 mannen (20-30 jaar) 2 vrouwen (14-20 jaar) 2 mannen (14-20 jaar) 2 meisjes (7-14 jaar) Jongen (7-14 jaar) Meisje (onder 7 jaar)

/

Kamer 2: Man Jong persoon (18-19 j.)

/

objecten: ring, haarring Parels, schelpen, schijven uit parelmoer Kamer 1: Aardewerk: 13 Gouden objecten: naald, plaatje, parels Koperen/bronzen objecten: nagel, naalden Parels

/

/

/

/

Kamer 2: Aardewerk: 72 Kamer 3: Aardewerk: 34 Zilveren objecten: haarringen Koperen/bronzen objecten: naalden, haarringen Parels en schelpen

Kamer 1: Aardewerk: 13 Zilveren objecten: haarring Koperen/Bronzen objecten: naald, haarring, dolk Schelpen, objecten uit hout Kamer 2: Aardewerk: 12 Koperen/Bronzen objecten : 2 bijlen, dolk, naalden Houtskool, struisvogelei, parels Kamer 3 : Aardewerk: 6 Koperen/Bronzen

237

GB5

Vroeg Dynastisch

Kamergraf

/

Dierenbeenderen

/

/

/

Man (40-45 jaar) 2 mannen (35-40 jaar) Man (24-25 jaar) Kind

U:8

3e millennium v.Chr.

Putgraf

/

Dierenbeenderen

U:12

3e millennium v.Chr.

Schachtgraf

/

Dierenbeenderen

Bij het aardewerk

Kind

/

U:13

3e millennium v.Chr

Schachtgraf

/

Dierenbeenderen

/

U:22

2500-2400 v.chr.

Schachtgraf

NO-ZW

Paardachtige: volledig skelet van een ezel (hengst)

/

Vrouw

/

U:25

3e millennium v.Chr.

Schachtgraf

/

Dierenbeenderen

/

Man (30-33 jaar) Jongen (1213jaar)

/

U:32

3e millennium v.Chr

Schachtgraf

/

Dierenbeenderen

/

Man

/

U:50

3e millennium v.Chr 3e millennium v.Chr. Late Bronstijd

Schachtgraf Putgraf

/

Dierenbeenderen

/

/

/

Dierenbeenderen

/

Putgraf

/

Schaap: volledig skelet van een ongeveer 6 maand oud lammetje

Oud-Babylonisch (in samenhang met Paleis A) Oud-Babylonisch (in samenhang met Paleis A)

Putgraf

/

Putgraf

Oud-Babylonisch (in samenhang

Putgraf

U:58 32/34:1

27/46:2 27/47:4

27/47:5

/

/

objecten: naalden, ring Parels Aardewerk: 11 Koperen/Bronzen objecten: naalden Schelpen, parels, zandstenen object Koperen/Bronzen object: naald Schaal uit gips Aardewerk: 2 Parels (ketting), schelpen Aardewerk: 8 Koperen/Bronzen object: naald Parels Aardewerk: 9 Koperen/Bronzen objecten: naalden Ketting Aardewerk: 20 Koperen/Bronzen objecten: naalden

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

Aardewerk: 14 Koperen/Bronzen objecten: naald, dolk Aardewerk: 7

/

/

/

/

Hanger, schelp

/

/

Bij een deuropening

Geen associatie

/

/

Funderingsoffer bij een deuropening in een huis

Dierenbeenderen

/

Geen associatie

/

Aardewerk: 1 zilveren plaatje met gaatjes (op de kop van het dier) 2 ringen Aardewerk: 1

/

In paleis A

/

Geit: volledig? skelet van een jong geitje

Dicht bij de zuid- en oostwand van hof E in Paleis A

/

Aardewerk: 1

/

/

Geit: volledig? skelet van een jong geitje

Dicht bij de zuid- en oostwand van hof E in

/

Aardewerk: 1

/

In paleis A, funderingsoffer volgens de opgravers, bij 27/47:5 en 28/47:2 In paleis A, funderingsoffer volgens

Geen associatie

238

met Paleis A)

Paleis A

28/47:2

Oud-Babylonisch (in samenhang met Paleis A)

Putgraf

/

Geit: volledig? skelet van een jong geitje

Dicht bij de zuid- en oostwand van hof E in Paleis A

Geen associatie

/

Aardewerk: 1

/

29/48:3

Oud-Babylonisch (in samenhang met Paleis A)

Putgraf

/

Rund: schedel

In een deuropening aan de Noordzijde van Paleis A (Raum AA), tussen twee stenen

Geen associatie

/

/

/

de opgravers, bij 27/47:4 en 28/47:2 In paleis A, funderingsoffer volgens de opgravers, bij 27/47:4 en 27/47:5 In paleis A, funderingsoffer volgens de opgravers

24. Tabel: Ur264 Nummer

Datering

Type

Oriëntatie

PFG/M

Ubaid II of III

Putgraf

/

PFG/Q

Ubaid II of III Midden / LaatAkkadisch

Putgraf

/

/

/

LG39

OudBabylonisch

Larnax

/

6

Vroeg Dynastisch Akkadisch Vroeg Dynastisch IIIA Vroeg Dynastisch

Kist uit vlechtwerk

NO-ZW

Larnax Putgraf

G21

7 31

Dierlijke resten Diersoort + deel Positie

Menselijke resten Geslacht/ Positie Leeftijd 2 individuen De 2 individuen keken elkaar aan

Bijgaven

Bewaring

Opmerking

Aardewerk: 9

Goed

/

/

/

/

Aardewerk: 9

Slecht

/

/

/

/

Aardewerk: 2 2 naalden

Slecht

/

/

Kind

Aardewerk: 2

Goed

/

Dierenbeenderen

In kommen

/

Op de rechterzijde, met het hoofd naar het zuidwesten gericht /

/

/

NZ

Rund: beenderen

Nabij het graf

/

Met het hoofd naar het noorden

/

/

/

Schaap: tanden

/

/

/

Aardewerk: 1 Koperen objecten: 2 schalen Stenen vaatwerk: 1 Aardewerk: 4 Metalen bijl Fragment van een beeldje Aardewerk: 3 Gouden object: armband

/

/

Rund: resten van de schedel, de poten en tanden van een os Vogel: beentje van een kleine vogel Rund: enkele delen van de poten van een os (intentioneel gebroken) Schaap: 10 knokkelbeentjes

/

264

Bron: Pollock S. 1985, Chronology of the Royal Cemetery of Ur, Iraq, Vol. 47, pp. 129-158 en Woolley C.L. 1934, Ur Excavations Volume II The Royal Cemetery, Pennsylvania en Woolley C.L. 1976, Ur Excavations Volume II The Old Babylonian Period, Pennsylvania en Woolley C.L. 1955, Ur Excavations Volume IV The Early Periods, Pennsylvania en Woolley C.L. 1962, Ur Excavations Volume IX The Neo-Babylonian and Persian periods, Pennsylvania.

239

IIIA

35

Midden-Laat Akkadisch

/

/

Rund: kaakbeen

/

/

/

55

Vroeg Dynastisch III

Putgraf

/

Vis: resten

/

/

/

88

Vroeg Dynastisch IIIA

Putgraf

/

Varken: tanden van een jong dier

/

/

/

144

Vroeg Dynastisch IIIB-Vroeg Akkadisch Vroeg Dynastisch III Akkadisch Vroeg Dynastisch Akkadisch Vroeg Dynastisch IIIB

Putgraf

/

Dierenbeenderen Varken: tanden van een jong dier

/

/

/

Putgraf

/

Kaak van een dier Gazelle: hoorn

/

/

/

Putgraf

/

Rund: tanden van een koe

/

/

/

Putgraf

NW-ZO

Dierenbeenderen

/

/

Met hoofd naar het zuidoosten

Vroeg Dynastisch III

Putgraf (verbrand?)

/

Dierenbeenderen (gebroken) Schaap: tanden

/

/

/

181

188 202

203

Zilveren objecten: ring, zilveren Koperen/Bronzen objecten: dolk, naald, armband Koperen vaatwerk: 1 Parel uit lapis, 2 cilinderzegels, schelp Aardewerk: 1 Gouden objecten: diadeem, naald, oorringen. Zilveren objecten: ringen Koperen/Bronzen objecten: dolk, naald, armband, ring Koperen vaatwerk: 2 Kralen, 5 cilinderzegels Aardewerk: 1 Gouden objecten: 2 kettingen, diadeem, vogelhoofd Zilveren objecten: armband, schelpen, hoofd van een antilope, naald, plakkaat Koperen/Bronzen object: naald Stenen vaatwerk : 4 Kralen, 1 cilinderzegel Aardewerk: 4 Zilveren object: ring Koperen/Bronzen object: pin Stenen vaatwerk: 2 Aardewerk: 3 Koperen/Bronzen object : naald Zilveren object: oorring Koperen/Bronzen objecten: dolk, bijl, naald Kralen Aardewerk: 1 Stenen vaatwerk : 1 Aardewerk: 6 Zilveren objecten: 2 ringen Koperen/Bronzen object: naald Koperen vaatwerk: 1 Stenen vaatwerk: 2 Kralen, 1 cilinderzegel Aardewerk: 2 Zilveren objecten: spiegel, kom Koperen/Bronzen objecten:

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

De beenderen werden gebroken om het merg eruit

240

278

Vroeg Dynastisch Akkadisch Vroeg Dynastisch III

Putgraf

/

Dierenbeenderen

/

/

/

Putgraf

NO-ZW

Schaap: beenderen

/

/

Met het hoofd naar het ZW

333

Vroeg Dynastisch IIIA

Larnax

NNOZZW

Schaap: voorhoofdsbeentje en hoorn van een jong dier, tanden

In potten

/

Hoofd naar het zuid/zuidwesten

343

Vroeg Dynastisch IIIA Vroeg Dynastisch IIIB Vroeg Akkadisch Midden Akkadisch

Putgraf

/

Dierenbeenderen

/

/

/

Putgraf

NO-ZW

Dierenbeenderen

/

/

/

Putgraf

NO-ZW

Dierenbeenderen

/

/

Putgraf

OW

Varken: slagtand

/

/

Hoofd naar het noordoosten Hoofd naar het westen

468

Vroeg Dynastisch IIIA

Putgraf

NW-ZO

Vis: resten

/

/

Hoofd naar het noordwesten

PG580

Vroeg Dynastisch IIIA

Koninklijke tombe

OW

Rund: 1 volledig skelet van een os (grotendeels tot poeder vervormd – behalve delen van de schedel en de hoorns), 3 schedels van ossen

Het volledige skelet werd in de ingangsschacht van het graf aangetroffen, samen met resten van hout en een koperen teugelring. De 3 schedels in het graf zelf.

/

/

317

379 382 412

naald, pijl, armbanden Koperen/Bronzen objecten: pijlen, vishaak

/

te halen /

/

/

/

/

/

/

Aardewerk: 3 Hout, schelp

/

/

Aardewerk: 3 Koperen vaatwerk: 1 Aardewerk: 2 Koperen/Bronzen objecten: naald Kralen Aardewerk: 3 Koperen vaatwerk: 1 Stenen vaatwerk: 1 Schelpen Aardewerk: 3 Gouden objecten: 2 ringen, kraal, 2 dissels, dolk, speer, haarring, ketting, priem, toiletset, reticule Zilveren objecten: pot, oorring, klosjes, plaatjes Koperen/Bronzen objecten: teugelring, 11 speren, bijl, 4 pijlen, 3 speren, spinklosjes, 5 dissels, zaag, ringen, beugel, armband, stok Koperen vaatwerk: 3

/

/

/

/

/

/

Het botmateriaal was in zeer slechte staat

Het is mogelijk dat de schedels eigenlijk de restanten van volledige dieren zijn, maar dit was niet duidelijk bij de opgraving

Gouden objecten: ketting, oorring Zilveren objecten: riem, kom Koperen/Bronzen objecten: naald, dolk, dissel, bijl Koperen vaatwerk: 2 Kralen, wetsteen Aardewerk: 6 Zilveren objecten: naald, armband, ringen. Koperen/Bronzen objecten: naald, zaag, 2 dissels, bijl, pijl, mes Koperen vaatwerk: 2 Kralen, wetsteen, schelpen Aardewerk: 4

241

643

Laat Akkadisch

Putgraf

/

Dierenbeenderen Schaap: schedel

/

/

/

709

Vroeg – Midden Akkadisch

Putgraf

/

Dierenbeenderen Paardachtige: tanden van ezel

De dierenbeenderen werden aangetroffen in een pot

/

/

715

Vroeg Dynastisch IIIB Akkadisch Vroeg Dynastisch IIIA

Putgraf

/

Dierenbeenderen

/

/

/

Koninklijke tombe

/

Dierenbeenderen (de grote waren intentioneel gebroken)

In een koperen pot

/

/

780

Vroeg Dynastisch IIIB- Vroeg Akkadisch

Putgraf

/

Dierenbeenderen

/

/

/

PG789

Vroeg Dynastisch IIIA

Koninklijke tombe (“The King’s Grave”)

/

Dierenbeenderen Rund: beenderen van 6 volledige ossen (weliswaar in slechte staat)

De hoop ongeïdentificeerde dierenbeenderen bevond zich in het midden van de gang die naar de deur van de grafkamer leidde. De 6 ossen werden in de schacht van het graf

In totaal werden resten van 63 mensen aangetroffen (“Menselijke offers”): waaronder veel vrouwen, 6 soldaten aan de ingang, een

/

779

Stenen vaatwerk: 3 Kralen, 2 cilinderzegels, wetstenen, figuren uit schelp, speelborden, objecten uit schelp, bitumen, resten van hout (misschien afkomstig van een wagen) Aardewerk: 8 Zilveren object: oorring Koperen/Bronzen objecten: pijlen, beugels Koperen vaatwerk: 1 Cilinderzegels, kleitablet Aardewerk: 2 Koperen/Bronzen objecten: dolk, naald, bijlen, oorringen Kralen, cilinderzegels Aardewerk: 2 Koperen/Bronzen object: speer Koperen vaatwerk: 1 Gouden objecten: blad, kop, ring, oorringen, struisvogelei Zilveren objecten: messen, naalden, struisvogelei, oorringen, haarringen Koperen/Bronzen objecten: naalden, speer, priem, toiletset Koperen vaatwerk: 3 Stenen vaatwerk: 2 Cilinderzegel, objecten uit schelp, spelbord, standaard Aardewerk: 2 Zilveren object: ring Koperen/Bronzen object: dolk, naald, bijl, reticule Koperen vaatwerk: 1 Stenen vaatwerk: 1 Kralen, cilinderzegel Aardewerk: 2 Gouden objecten: speren, hoofdtooien, haarringen, oorringen, ringen, kettingen, kransen, linten, masker Zilveren objecten: speren, naalden, vaatwerk, kransen voor ossen, haarringen, armbanden, kammen, ringen,

/

/

/

/

/

/

/

De beenderen werden gebroken om het merg eruit te halen

/

/

/

De hoop dierenbeenderen representeerden volgens Woolley de lichamen van geofferde dieren

242

aangetroffen. Ze trokken per drie een wagen.

stalknecht, de schedels van de wagenmenners

PG800

Vroeg Dynastisch IIIA

Koninklijke tombe (“Shubad’s Grave”)

/

Rund: resten van 2 volledige runderen, tanden van koe

De runderen trokken een wagen en werden in het midden van de put aangetroffen

“Menselijke offers”, o.a.: 5 mannen in de dromos, 10 vrouwen aan de zuidwestelijke zijde van de gang, 5 stalknechten, 14 vrouwen, de koningin

/

861

Vroeg Akkadisch

Kist uit vlechtwerk

/

Vogel: schedel van een struisvogel

/

/

/

962

Midden Akkadisch

Putgraf

NO-ZW

Rund: beenderen van koe

/

/

Hoofd naar het zuidwesten

PG1050

Vroeg

Koninklijke

/

Dierenbeenderen

/

Schedels en resten

/

linten, messen, harnas, model van boot Koperen/Bronzen objecten: dolken, naalden, helmen, speren (met gravering van een poot van een stier erin), nagels, bijl, pincetten, ringen, messen Koperen vaatwerk: 2 Kralen, cilinderzegels, 2 houten kisten, objecten uit schelp, 2 lieren, spelborden, resten van twee wagens (weinig resten, vooral afdrukken), wetsteen, vaas uit calciet Aardewerk: 15 Gouden objecten: hoofdtooien, naalden, gazelles, ringen, oorringen, haarringen, diadeem, riemen, vaatwerk, kam, schelpen, zaag, dissels, toiletset, kransen, folie Zilveren objecten: vaatwerk, naalden, schelpen, hoofd van een leeuwin, hoofd van een stier, oorringen, ringen, diadeem, haarringen, kam, krans. Koperen/Bronzen objecten: oorring, dissel, speer, zagen, messen, naalden, dolk, reticule, priem, bijl, andere werktuigen Koperen vaatwerk: 19 Stenen vaatwerk: 77 Kralen, cilinderzegels, objecten uit lapis lazuli, harp, houten kist, struisvogelei, objecten uit schelp, wagen Aardewerk: 4 Zilveren objecten: haarring, kralen Koperen/Bronzen objecten: dolk, naald, ring, recitule Koperen vaatwerk: 2 Benen naald Aardewerk: 7 Koperen/Bronzen object: ring Kralen Aardewerk: 11

De beenderen waren in slechte staat

/

/

/

/

/

Geplunderd

/

243

van minstens 40 mensen

Dynastisch IIIA

tombe

Rund: tanden Gazelle: 2 hoorns

PG1054

Vroeg Dynastisch IIIA

Koninklijke tombe

/

Dierlijke resten: beenderen, tanden Geit: volledig skelet Schaap: schedel en lange beenderen

De dierlijke resten lagen vaak in een pot of bij scherven. Er werden ook hoopjes verbrande dierenresten teruggevonden. De resten van het schaap lagen bij een menselijk skelet. Het skelet van de geit lag bij de deur.

/

/

1133

Vroeg Dynastisch IIIA

Houten kist

NO-ZW

Dierenbeenderen

/

Kind

Hoofd naar het noordoosten

1178

Vroeg Dynastisch IIIB

Putgraf

NW-ZO

Vogel: beenderen

/

/

Hoofd naar het noordwesten

1183

Akkadisch

Putgraf

NO-ZW

Schaap: schedel

/

/

Hoofd naar zuidwesten

PG1232

Vroeg Dynastisch IIIA

Dodenput

/

Dierenbeenderen Vis: beenderen Paardachtige: 2 volledige skeletten

De ezels lagen op matten in een put aan de voet van de dromos. De skeletten van schapen

Minstens 3 personen waaronder menselijke offers,

/

Zilveren objecten: naald, haarring, oorringen Koperen/Bronzen objecten: dissel, naald Koperen vaatwerk: 2 Stenen vaatwerk: 3 Kralen, cilinderzegel, bootjes uit klei Aardewerk: 14 Gouden objecten: dolken, hoofdband, haarringen, naald, lint, diadeem, kransen, oorringen, ringen, hanger Zilveren objecten: tube, vaatwerk Koperen/Bronzen objecten: dolken, priemen, naalden, messen, speren, toiletset, lepel Koperen vaatwerk: > 14 Stenen vaatwerk: 12 Kralen, cilinderzegels, wetsteen, schelpen. Aardewerk: 3 Gouden objecten: ketting, oorringen, scepter, schijven, hanger Zilveren objecten: vaatwerk, kralen Koperen vaatwerk: 3 Stenen vaatwerk: 11 Aardewerk: 2 Gouden objecten: oorringen Zilveren object: diadeem Koperen/Bronzen object: naald Koperen vaatwerk: 1 Stenen vaatwerk: 3 Kralen, cilinderzegel Gouden objecten: oorringen Zilveren object: diadeem Koperen/Bronzen objecten: dolk, naald Koperen vaatwerk: 1 Stenen vaatwerk: 1 Kralen, cilinderzegels Aardewerk: 3 Zilveren objecten: haarring, naalden, vaatwerk Koperen/Bronzen objecten:

/

/

/

/

/

/

/

/

De beenderen waren in slechte

/

244

van ezels Schaap: “skeletten” Rund: “skeletten van ossen” Schaap: beenderen, tanden

en ossen waren verstrooid over de put

o.a.: een stalknecht, een wagenmenner

In de grafkamer

/

/

1236

Vroeg Dynastisch IIIA

Koninklijke tombe

/

1400

Vroeg Dynastisch IIIB – Vroeg Akkadisch

Putgraf

NW-ZO

Schaap/geit: beenderen en tanden

/

/

Hoofd naar het noordwesten

1422

Vroeg DynastischAkkadisch

Houten kist

NW-ZO

Schaap: 2 volledige skeletten

/

/

Hoofd naar het noordwesten

1524

Vroeg Dynastisch IIIA

Putgraf

NW-ZO

Schaap: kaak

Bij aardewerk

Resten van tenminste 2 personen, waaronder een jong meisje

1556

Vroeg Dynastisch IIIA

Houten kist

NW-ZO

Schaap: kaak

/

/

Meisje: hoofd naar het zuidoosten, op de linkerzijde. Ander persoon: hoofd naar het zuidwesten, op linkerzijde. Met het hoofd naar het noordwesten

bijlen, dissel, priem, speer, mes Koperen vaatwerk: 5 Kralen, wagen

toestand

Aardewerk: 7 Gouden objecten: kransen, scepter, kettingen, gordels, haarringen Zilveren objecten: naald, haarringen Koperen vaatwerk: 2 Stenen vaatwerk: 3 Kralen, cilinderzegels, wetstenen Aardewerk: 2 Gouden objecten: oorringen Zilveren objecten: armbanden, ringen, torques Koperen/Bronzen objecten: naald, armband Koperen vaatwerk: 1 Stenen vaatwerk: 2 Kralen, cilinderzegel Aardewerk: 5 Gouden objecten: diademen, amulet, lint, armbanden, oorringen, haarring Zilveren objecten: armbanden, naald, bijl, vaatwerk, riem Koperen/Bronzen objecten: dolken, bijlen, pijl Koperen vaatwerk: 10 Kralen, cilinderzegels Aardewerk: minstens 10 Koperen/Bronzen objecten: bijl Koperen vaatwerk: 4 Stenen vaatwerk: 2 Kralen, zilveren hangers, zilveren band, zilveren ringen

Geplunderd

/

/

/

/

/

/

/

Aardewerk: 7 Koperen/Bronzen objecten: naald, mes Koperen vaatwerk: 1 Stenen vaatwerk: 2 Kralen, schelpen, ringen uit schelp

/

/

245

/

/

Aardewerk: 5 Stenen vaatwerk: 1 Struisvogelei,offertafel uit klei

/

/

Dierenbeenderen

Vele dierenbeenderen werden samen met plantenresten in kommen gevonden. De schedel van het schaap lag op de offertafel uit klei /

/

/

/

/

NZ

Schaap: schedel

/

/

Hoofd naar het zuiden

/

/

Vierkante put met verschillende begravingen op verschillende niveaus

/

Dierenbeenderen en tanden

Meer dan 20 mensen begraven

/

/

De dierenbeenderen en tanden werden bij een mat en verkoold graan gevonden

Vierkante put

/

/

/

Aardewerk: 5 Zilveren objecten: naald, haarringen Koperen/Bronzen objecten: naald, boog, drievoet Koperen vaatwerk: 2 Stenen vaatwerk: 10 Kralen, schelpen, offertafel Aardewerk: 1 Koperen/Bronzen objecten: hoofddeksel, dissel Kralen, wetsteen, schelp Aardewerk: 17 Gouden objecten: oorringen, ringen, linten, diademen Zilveren object: armband Koperen/Bronzen objecten: bijlen, dolk, naald, ring, armbanden Koperen vaatwerk: 2 Kralen, cilinderzegels, 4 kleitabletten, figurine Aardewerk: 22 Gouden objecten: linten, oorringen, ringen, diademen Zilveren objecten: ring, naald, armbanden Koperen/Bronzen objecten: drietand, bijl, speer, dolk, stierenhoofdjes Koperen vaatwerk: 10 Kralen, cilinderzegels, terracotta figurine

/

/

1631

Vroeg Dynastisch IIIA

Koninklijke tombe

/

Dierenbeenderen Schaap: schedel

1648

Vroeg Dynastisch IIIA

Koninklijke tombe

/

1702

Vroeg Dynastisch - Akkadisch

Houten kist

1847

Vroeg Dynastisch IIIAkkadisch

Vroeg Dynastisch IIIAkkadisch

1850

Burial N: Rund: tanden, fragmenten van de schedel

Bij de voet van de overledene

Gazelle: beenderen Vogel: beenderen

/

246

25. Tabel: Uruk265 Nummer

Datering

Type

Oriëntatie

Dierlijke resten Diersoort + deel

Positie

Menselijke resten Geslacht/ Positie Leeftijd Man (35-40 Op de rechterzijde, jaar) met het hoofd naar het westen, met het gezicht naar het zuiden, met de benen naar het oosten. De voeten van de dode werden verzwaard met een kalksteen Volwassene Op de rechterzijde, met het gezicht naar het westen

Bijgaven

Bewaring

Opmerking

Aardewerk: 2

Goed

/

Aardewerk: 4 2 flesjes

Goed

/

9

NeoSumerisch

Putgraf met bodem van aangestampte leem

WO

Varken: onderkaak met tanden

/

15

OudBabylonisch (19de -18de eeuw v.Chr.)

Putgraf

NO-ZW

Vogel: beenderen

Aan het bekken van de overledene

OudBabylonisch (19de -18de eeuw v.Chr.) OudBabylonisch (19de -18de eeuw v.Chr.)

Putgraf

Dierenresten

/

Volwassen man

/

Oud-Babylonische tablet

Redelijk

/

Putgraf

/ (Sinkashidpaleis)

Dierenresten

/

Volwassene

/

Redelijk

/

OudBabylonisch (19de eeuw v.Chr.)

Ovale kuipsarcofaag met vlak deksel

NNW-ZZO

Hond: schedel Vogel: beenderen

Volwassene

Op de rechterzijde, met het gezicht naar het ZW

Goed

/

OudBabylonisch (19de eeuw v.Chr.)

Kamergraf uit leemtegels

NO-ZW

De schedel lag buiten het graf zelf (samen met 5 stuks aardewerk), de vogelresten erin (met 2 stuks aardewerk, de naald, oorring en 2 parels) /

Aardewerk: scherven “Keulenkopf” Fragment van een Oud-Baby-lonische administratieve tablet Aardewerk: 2, 5 flesjes Bronzen naald en oorring, 2 parels

Resten van minstens 2 personen

/

Aardewerk: 18 Gouden ring Bronzen deksel

Verstoord

/

22

23

34

50

(in het Sinkashid paleis) / (Sinkashidpaleis)

(Sinkashidpaleis)

Dierlijke resten Schaap: Rechter Humerus (distal), linker Radius (distal) Schaap/geit: resten van

265

Bron: Boehmer R.M. & Salje F. & Pedde B. 1995, Uruk. Die Gräber, Deutsches Archäologisches Institut, Abteilung Baghdad, Mainz am Rhein en Boessneck J. & Von Den Driesch A. & Steger U. 1984, Tierknochenfunde in Uruk-Warka, Baghdader Mitteilungen, Band 15, pp. 150-189.

247

(SinkasidPaleis)

/

/

/

Terracotta kopje

Verstoord

De linkervoorpoot van het 2 jaar oude schaap was van een ziek dier

/

Meisje (8-10 jaar)

/

Bronzen naald

Redelijk

Schaap: beenderen Schaap/geit: beenderen Rund: beenderen

/

Kind (7jaar)

/

Afslag van flint

Verstoord

/

Schaap/geit: beenderen Vogel: beenderen

/

Kindje

/

/

Verstoord

De dierlijke resten worden geïnterpreteerd als voedsel. Zowel de menselijke als de dierlijke beenderen waren verbrand /

Putgraf, ommuurd met leemtegels Dubbel potgraf

ZO-NW

Vis: wervel

De viswervel werd in een flesje gevonden

Volwassen man

De blik naar het noorden gericht

4 flesjes

/

/

ZO-NW

Schaap/geit: beenderen Varken: beenderen van een jong dier

De resten werden buiten het graf zelf gevonden samen met graankorrels

Volwassen man

/

Fles

Slecht

De dierenresten waren verbrand

Kassietisch (15de -12de eeuw v.Chr.) Kassietisch (15de -12de eeuw v.Chr.)

Dubbel potgraf

ZO-NW

Schaap/geit: beenderen Vis: resten

/

/

/

Aardewerk: 1 Afslag van silex

Slecht

De dierenresten waren verbrand

Dubbel potgraf

ZO-NW

/

Volwassen man

/

Fibula, rolzegel, 2 flesjes, 2 schalen (aardewerk)

Slecht

/

Kassietisch

Dubbel potgraf

ZO-NW

Varken: beenderen Schaap: beenderen Geit: beenderen Rund: beenderen Paardachtige: beenderen Varken: beenderen

/

/

/

Bronzen armband,

Verstoord

/

53

OudBabylonisch (19de eeuw v.Chr.) (SinkasidPaleis)

Kamergraf

NO-ZW

59

Kassietisch (15de -12de eeuw v.Chr.)

Putgraf

WNWOZO

60

Kassietisch (15de -12de eeuw v.Chr.)

Putgraf

NO-ZW

61

Kassietisch 15de-12de eeuw v.Chr. Kassietisch (15de-12de eeuw v.Chr.) Kassietisch (15de -12de eeuw)

Putgraf

66 67

68 70

72

minstens 1 schaap en 1 schaap/geit: rib, Radius, Metacarpus, Tibia, Varken: Scapula, Phalanx 1(proximal), Schildpad: darmbeen van Mauremys caspica Rund: rib Schaap: in verband: Os carpi intermedium, linker Scapula, linker Humerus (proximal-distal), linker Radius (proximal- distal), linker Ulna, Schaap/geit: 6 wervels in verband van een onvolwassen dier, Os sacrum, wervels Varken: linker Humerus Dierenresten Vis: resten

248

(15de -12de eeuw v.Chr.) 73

Kassietisch (15de -12de eeuw v.Chr.)

Dubbel potgraf

/

76

Kassietisch (15de -12de eeuw v.Chr.) Isin II

Dubbel potgraf

ZW-NO

Dubbel potgraf

NW-ZO

156

NeoBabylonisch

Potgraf (standringtopfe)

/

176

NeoBabylonisch

Potgraf

/

177

NeoBabylonisch

Potgraf

NW-ZO

Geen nummer (tussen

NeoBabylonisch

Putgraf?

/

84

Schaap/geit: beenderen Rund: beenderen Paardachtige: beenderen Varken: beenderen Schaap/geit: beenderen Schaap: beenderen Rund: beenderen Rund: beenderen Paardachtige: beenderen Schaap/geit: beenderen Schaap: rechter voorpoot van een lam: Humerus (distal), Radius (distal), Ulna Tuber, Metacarpus (distal),, Carpalia (5), os sesamoideum, Phalanx (2) Vis: Ub Cyprinide: Cleithrum Gazelle: hoorn

Rund: stuk van schedel, 1ste Phalanx (distal) Schaap: rechter Metatarsus (distal), linker Metatarsus (distal), 1ste Phalanx (proximal) Geit: linker Humerus (distal) Schaap/geit: onderkaak + Praemolar, rib, linker Humerus (distal) Rund: Humerus (distal) Schaap: stuk van hoorn, rechter Radius (proximal), Phalanx Schaap/geit: onderkaak, darmbeen Paardachtige: beenderen van een ezel Kameel: beenderen Vis: resten Schaap: volledig skelet

parels /

/

/

6 flesjes, nagel

Verstoord

De dierenresten kunnen duiden op voedsel

/

/

/

4 flesjes, “GefäBständer”

/

/

/

/

/

Bronzen knopbeker, rolzegel, schelpje, parel uit schelp

/

/

/

Kind

Op de linkerzijde, met het gezicht naar het westen

Goed

/

/

Vrouw (20-30 jaar) Vrouw (19-20 jaar)

/

Bronzen of koperen beenring in de vorm van een slang, parels afkomstig van een ketting (één parel uit fritt had de vorm van een vlieg) 2 bronzen ringen

Slecht

/

/

/

/

/

Slecht

/

/

Geen associatie

/

/

Goed

/

249

graf 189 en 215) 316

NeoBabylonisch

Potgraf

NW-ZO

2 dierenbeenderen: delen van de boven- en onderpoot

/

/

Op de rechterzijde, met het gezicht naar het zuidwesten

348

NeoBabylonisch

Dubbel Potgraf

ZW-NO

Dierenbeenderen

De dierlijke resten lagen aan de linkerarm van de persoon

/

Op de linkerzijde, met het gezicht naar het noordnoordwesten

353

NeoBabylonisch

Dubbel Potgraf

/

Dierenbeenderen

De dierenresten lagen naast de aardewerken kom aan het hoofd van de overledene

/

Op de rechterzijde, gezicht naar het noord-noordoosten gericht

384

NeoBabylonisch

Dubbel Potgraf

NW-ZO

Vis: resten

/

Op de rechterzijde

419

NeoBabylonisch

Dubbel Potgraf

ZW-NO

Schaap: deel van poot

De visresten lagen in de aardewerken schaal /

/

Op de rechterzijde, met het aangezicht naar het noorden

Warka XXV 1966/67

Uruk IV (ca. 3200v.Chr.)

/

/

Paardachtige: rechter pelvis en rechter Femur van een volwassen ezelin

Geen associatie met mens

23

OudBabylonisch (19de eeuw v.Chr.) Sinkashidpaleis OudBabylonisch (19de eeuw v.Chr.) Sinkashidpaleis

/

/

Vis: wervel

/

/

Dierlijke resten Rund: borstwervel, ribbe, fragment van Radius, Femur Schaap: Scapula, Metatarsus Schaap/geit: tand, onderkaak, 3 lendenwervels, 4 ribben, Scapula, 2 Tibiae, Metatarsus Geit: rechter Scapula Varken: borstwervel, Metacarpus

25

Onder de linkervleugelarm van de kruisvormige nis van de gereconstrueerde hoofdingang te Tempel D In hof 23, voor de drempel naar kamer 24, onder een plaveisel van leemtegels in aardewerk In scharnier van kamer 39 b

Aardewerk: 1, lederen buidel, resten van een mandje Aardewerk: 2 Bronzen object: schaal Houten plaatjes, textielresten Aardewerk: 1 ijzeren dolk

Slecht

/

Goed

/

Goed

Aardewerk 2 koperen beenringen /

Goed

De dierlijke resten en kunnen afkomstig zijn van een voedselbijgave /

/

/

/

Geen associatie met mens

/

Gebroken eierschalen van vogel

/

/

Fragment van de schedel (waarschijnlijk van een vrouw)

/

Tablet

/

/

Slecht

Resten van vlees die in het graf werden meegegeven? Bouwoffer te tempel D

250

26

OudBabylonisch (19de eeuw v.Chr.) SinkashidPaleis

/

/

28

OudBabylonisch (19de eeuw v.Chr.) SinkashidPaleis

/

/

29

OudBabylonisch (19de eeuw v.Chr.) SinkashidPaleis

/

/

Hond: achterschedel, fragment van Tibia Schildpad: Xiphiplastron van Maurmys caspica Dierlijke resten Rund: rib, Os carpus, bekken Schaap:wervel van een jong dier, Sacrum, rechter Humerus, rechter Femur, Patella, Carpus Schaap/geit: tand van bovenkaak, wervels, ribben, resten van:Humerus, Femur Varken: wervels, Femur, Phalanx 2 Kat: Femur van Caracal caracal Vogel: Humerus, Ulna Schaap: fragment van linker Femur, rechter Calcaneum (vrouwelijk), Phalanx 1, 2 Schaap/geit: borstwervel (jong dier), bekken (vrouwelijk), fragmenten van Femur en Phalanx Geit: Petrosum, linker Talus Varken: rib, fragment van Humerus, rechter Talus Vogel: Humerus van Fulica atra Schaap: linker Calcaneum Schaap/geit: Borstwervel, tand, 4 ribben, fragment van Scapula, Femur, linker Talus Rat: 2 Metatarsi van Tatera indica; bovenkaak, 2 linker Femur, 2 Tibiae van minstens 2 Rattus rattus Muis: bekken, rechter Femur, rechter Tibia van Mus musculus Vleermuis: 15 beenderen Vogel: Femur van grote leeuwerik, linker Humerus van Calandrella rufescens ; 2 onderkaken, 2 linker Humeri, rechter Ulna, 2 rechter Femur, Tibiotarsus

Tussen leemtegels van een fundament (Eb XIV)

Geen associatie met mens

/

Tablet

/

In kamer 32 van het paleis, noordkant van de scharnier van de deur

Geen associatie met mens

/

/

/

/

In de hoek van de deur van kamer 5 naar hof 28 van het paleis

Geen associatie met mens

/

/

/

/

251

30

OudBabylonisch (19de eeuw v.Chr.) SinkashidPaleis

/

/

32

OudBabylonisch (19de eeuw v.Chr.) SinkashidPaleis OudBabylonisch (19de eeuw v.Chr.) SinkashidPaleis

/

/

/

/

OudBabylonisch (19de eeuw

/

/

33

34

van huismus; Humerus, Tibia van een onbekende vogel Kikker: 2 Tibiofibulae van Rana ridibunda Vis: Vertebra Praecaudalis van Barbus esocinus en Barbus spec, rib van Ub Cyprinide Schaap: fragment van linker Humerus, Femur, Phalanx 1,2 Schaap/geit: Ribbe, fragment van linker Humerus Varken: tand Rat: bovenkaak, linker Femur, Tibia van Nesokia indica Vogel: Tibiotarsus van gans (Anser anser); rechter Scapula, rechter Humerus van Fulica atra Schaap/geit: 2 lendenwervels Vogel: linker Femur van Ardea cinerea Rund: linker Scapula Schaap: fragmenten van linker Radius, linker Ulna, Metacarpus, Calcaneum, Phalanx Schaap/geit: resten van minstens 2 dieren: halswervel, borstwervel, lendenwervel, 2 ribben, fragment van rechter Humerus, Tibia Varken: resten van minstens 2 dieren: achterschedel, 2 ribben, fragment van linker Tibia Vogel: resten Rund: Os sesamoideum Schaap: Phalanx Schaap/geit: Metatarsus

Bij de doorgang van kamer 35 naar kamer 52

Geen associatie met mens

/

/

/

/

In de hoek van de deur van kamer 39b

Geen associatie met mens

/

/

/

/

In kamer 53, naast de ronde scharniet

Deel van een skelet van een mens

/

Aardewerk: 1 Scherven, fragmenten van oorkonden

/

/

Linker scharnier van de deur die van kamer 4 naar hof 28 gaat

Geen associatie met mens

/

/

/

/

252

v.Chr.) SinkashidPaleis

35

36

OudBabylonisch (19de eeuw v.Chr.) SinkashidPaleis OudBabylonisch (19de eeuw v.Chr.)

/

/

/

/

Hond: fragment van Ulna Gazelle: fragment van linker Femur van Gazella subgutturosa Rat: bovenkaak, 2 onderkaken, wervels, 3 linker Femur van Tatera indica; linker onderkaak van Nesokia indica; 3 Ulnae, 2 Femur, 3 Tibiae, 2 Metatarsi van Rattus rattus Muis: 7 onderkaken, 3 Ulnae, Radius, 2 bekken, 4 Femur, 4 Tibiae van Mus musculus; 3 Tibiae van Gerbillus spec.; resten van onbekend knaagdier; 2 onderkaken van Crocidura spec. Vleermuis: vele resten, waaronder een onderkaak Vogel: Carpometacarpus van huisduif; Humerus, Ulna van zwaluw; Humerus van Prinia gracilis; 4 bovenschedels, 3 onderkaken, 2 Quadrata, 3 Sterna, 2 bekkens, 5 Coracoidea, 3 Scapula, 11 Humeri, 8 Femur, Tibiotarsus, Phalanx van huismus; meerdere resten van vogels Kikker: 3 Tibiofibulae, 2 Femur van Rana ridibunda Vis: resten van onder andere Barbus Sharpeyi, Parasilurus triostegus, Liza abu, en onbekende soorten Schaap: 2 Tibiae Schaap/geit: Tibia

Dierlijke resten Rund: fragmenten van de achterschedel, halswervel Schaap: rechter Metatarsus

Uit de scharnier van de deur die van kamer 6 op hof 28 uitkomt

2 Tibiae van mens

/

/

/

/

/

Geen associatie met mens

/

/

/

/

253

SinkashidPaleis

Nr. 38

OudBabylonisch (19de eeuw v.Chr.) SinkashidPaleis

/

met snijsporen Schaap/geit: onderkaak, halswervel, 3 borstwervels, 5 lendenwervels, Humerus, fragment van Femur, Patella, rechter Tibia Varken: 2 borstwervels, 2 ribben, fragment van rechter Radius met snijsporen Vogel: Coracoid van eend Vis: beenderen Dierlijke resten Rund: Tibia Schaap: rechter Ulna Schaap/Geit: wervels, ribben, Rat: rechter Tibia, Metatarsus (2) van Nesokia indica Vogel: rechter Humerus van een jong dier Vis: Cleithrum

/

In de oostelijke hoek van kamer 3, tussen twee bakstenen op voethoogte

Geen associatie met mens

/

/

/

/

26. Tabel: Wreide266 Nummer

Datering 2de helft 3de millennium v.Chr.

W054

Type

Complex van putgraven (kamer A, kamer B, kamer C)

Oriëntatie

/

Dierlijke resten Diersoort + deel Positie A: Dierenresten

/

Geslacht/ Leeftijd A: Volwassene? B: Volwassene? C: 4 individuen (I-IV)

Menselijke resten Positie A: op de rechterzijde, met het hoofd naar het noorden en het gezicht naar het westen gericht, met de handen voor het gezicht en de benen opgetrokken B: op de rechterzijde, met het hoofd naar het westen en het gezicht naar het zuiden gericht, met de handen voor het gezicht C: I: /, II: op de linkerzijde, met de benen opgetrokken, III:/, IV: /

266

Bijgaven

Bewaring

Opmerking

A: Aardewerk: 82 Bronzen objecten: naalden

Goed

/

B: Aardewerk: 2 Bronzen objecten: bijl, naald C: Aardewerk: 76 Bronzen objecten: 2 klingen, dolk, 2 lanspunten 6 kalkstenen figurines

Bron: Orthmann W. & Rova E. 1991, Gräber des 3Jahrtausends v.Chr. im Syrischen Euphrattal 2. Ausgrabungen in Wreide, Saarbrücken.

254

 

255