Definitiestudie "Zicht op klimaatadaptatie in de stad"
opdrachtgever:
Ministerie van Infrastructuur en Milieu, Portefeuille Ruimte, Directie Leefomgevingskwaliteit, Deltaprogramma, deelprogramma Nieuwbouw en Herstructurering
opdrachtnemer:
Peter Heerema, Locus ruimtelijke verkenningen www.locus-heerema.nl
datum:
3 maart 2011
Inhoudsopgave
1.
Doel de definitiestudie
2.
Inleiding Context, probleemstelling, afbakening en werkwijze.
3.
Maatregelen Inventarisatie van maatregelen voor klimaatadaptatie in stedelijke gebieden.
4.
Kenmerken Aspecten die van belang zijn voor de beschrijving en categorisering van maatregelen voor klimaatadaptatie bij nieuwbouw en herstructurering in stedelijke gebieden.
5.
Ordening Rubricering van maatregelen met het oog op de toepasbaarheid in het domein van stedelijke ontwikkeling.
6.
Ontsluiting Toegankelijkheid van informatie.
7.
Vervolg De volgende stap.
8.
Advies Drie adviezen aan het deelprogramma Nieuwbouw en Herstructurering van het Deltaprogramma.
Bijlagen: 1. deelnemers expertmeeting 2. potentiële klimaatadaptatiemaatregelen in de stad op basis van de resultaten van de inventarisatie van het Nirov 3. overzicht van maatregelen tegen hittestress en temperatuurgerelateerde effecten van de provincie Limburg 4. resultaten expertmeeting
2
1.
Doel van de definitiestudie
In de afgelopen jaren is een rijke variatie aan maatregelen bedacht en deels ook al toegepast om stedelijke gebieden klimaatadaptief te maken. Klimaatadaptatie is dat steden minder gevoelig zijn voor de mogelijke effecten van klimaatverandering. Bijvoorbeeld: als het klimaat hier natter wordt en er meer kans is op wateroverlast, dan zou zo gebouwd moeten worden dat de impact daarvan zo klein mogelijk blijft, bijvoorbeeld door waterpleinen te maken die als verzamelbassin voor regenwater kunnen worden gebruikt. Doel van deze definitiestudie is om deze en andere potentiële maatregelen voor klimaatadaptatie in de stad zo goed mogelijk in beeld te brengen en om te kijken welke ordeningssystematiek bruikbaar zou kunnen zijn om toepassing van maatregelen in de stedelijke beleidspraktijk te stimuleren. Ook is zo'n overzicht en ordening nuttig voor de ontwikkeling van een beleidskader in het kader van het deelprogramma Nieuwbouw en Herstructurering van het Deltaprogramma. In deze definitiestudie ligt de nadruk op maatregelen die een ruimtelijke impact hebben, d.w.z. maatregelen die van invloed zijn op gebruik, beleving en toekomstwaarde van stedelijke gebieden en ingrijpen op de configuratie, identiteit en inrichting van het ruimtegebruik. Procesmaatregelen zijn niet meegenomen. De cursieve teksten in dit rapport illustreren de redeneerlijn met voorbeelden of toelichtingen.
3
2.
Inleiding
Context Ons laaggelegen en dichtbevolkte land is kwetsbaar voor de gevolgen van klimaatverandering. De risico's van overstroming, wateroverlast, hitte en droogte nemen toe omdat het weer naar verwachting warmer, natter en extremer wordt. De weerstand, veerkracht en het aanpassingsvermogen van steden en dorpen dienen daarom verbeterd te worden. Om de gebouwde omgeving in Nederland in de toekomst veilig en aantrekkelijk te houden moet bij locatiekeuzen en bij (her)inrichting van stedelijke gebieden structureel rekening worden gehouden met het veranderende klimaat. Voorbeeld: in november 2010 werd Zuid-Limburg verrast door overvloedige regenval. Op een gegeven moment bedroeg de waterstand bij Sint Pieter 46,17 meter boven NAP. Wegen werden afgesloten en er was sprake van water- en modderstromen, overstromende beken, ondergelopen kelders, omhoogkomende putdeksels en ondergelopen straten. Toevallig ook in 2010 won de Limburgse Danielle Bakkes, student aan de Academie voor bouwkunst in Arnhem, een prijs voor haar plan om overstromingen als gevolg van de klimaatverandering te voorkomen door de komende 40 jaar stapsgewijs kanalen, beekjes en wadi's in Maastricht aan te leggen.
In 2010 is onder verantwoordelijkheid van het ministerie van VROM (nu: ministerie van Infrastructuur en Milieu) het deelprogramma Nieuwbouw en Herstructurering als onderdeel van het Deltaprogramma gestart. In het plan van aanpak van dit deelprogramma staat de noodzaak centraal om de gevolgen van klimaatverandering te betrekken bij plannen voor nieuwbouw en herstructurering in stedelijke gebieden. Dat voorkomt afwenteling van problemen naar tijd of plaats en biedt kansen voor verbetering van de leefomgeving. Het programma richt zich daartoe onder andere op nieuwe ordenings- en inrichtingsprincipes en maatregelen voor klimaatadaptatie in stedelijke gebieden. Een klassiek ordeningsprincipe in Nederland is bijvoorbeeld bouwen op hogere gronden in het landschap, zoals terpen of oeverwallen. Een inrichtingsprincipe zou bijvoorbeeld kunnen zijn het meer ruimte maken voor natuurlijke ventilatie in steden (voorkomt opeenhoping van warmte) en een maatregel zou kunnen zijn het maken van verharding in steden die beter waterdoorlatend is waardoor wateroverlast vermindert.
Methodes en handvatten hoe stedelijke gebieden klimaatadaptief ingericht zouden kunnen worden, staan op dit moment echter nog in de kinderschoenen. Er is wel een grote variatie aan doelen en ambities, maar er is ook veel onzekerheid en twijfel in de gemeentelijke beleidspraktijk. Dit komt vooral door gebrek aan kennis en inzicht1, bijvoorbeeld over effecten 1
Aldus het rapport 'Doorwerking van klimaatadaptatie in ruimtelijke plannen; een monitoring van de gemeentelijke praktijk', VROM-Inspectie 2010
4
van klimaatverandering op langere termijn. Door het ontbreken van voldoende onderbouwde motivatie en het ontbreken van stedenbouwkundige randvoorwaarden krijgt klimaatadaptatie uiteindelijk weinig prioriteit in de afweging met andere ruimtelijke belangen, zo blijkt uit het onderzoek van de VROM-Inspectie. Daaruit blijkt ook dat gemeenten wel aan de slag willen, maar behoefte hebben aan kennis, voorbeelden en praktijkervaringen. De informatie over adaptatiemaatregelen en over handvatten voor klimaatrobuust ontwerpen en inrichten is nu erg versnipperd, verspreid en verschillend opgezet. Dat staat een voorspoedige, effectieve en efficiënte uitvoering van adaptatiemaatregelen in de weg. Probleemstelling Er bestaan inmiddels verschillende toolboxen en handreikingen met reële of fictieve voorbeelden van adaptatiemaatregelen. Dat materiaal is in het kader van deze definitiestudie bestudeerd. Een goed voorbeeld van structurering van technische maatregelen is het rapport Handreiking Overstromingsrobuust Inrichten (Utrecht, 2010). Deze handreiking geeft initiatiefnemers voor o.a. bouwprojecten in de stad handvatten om op een slimme manier vitale en kwetsbare objecten overstromingsrobuust te maken. Daartoe maakt het rapport onderscheid in 17 maatregelen voor gebouwen, 6 maatregelen voor infrastructuur en netwerken en 11 maatregelen voor de openbare ruimte. De maatregelen variëren van bouwen op palen, verhoogde hoofdwegen en vluchtpaden tot maaiveldverhoging en opblaasbare tijdelijke waterkeringen.
Ondanks dit goede voorbeeld (en andere aanzetten), is er nog geen sprake van een systematische ordening en ontsluiting die ruimtelijke ordenaars voldoende inspireert, het gebruik stimuleert, voldoende relevante informatie biedt en als hulpmiddel een voorspoedige, effectieve en efficiënte uitvoering van adaptatiebeleid in het ruimtelijke domein van stedelijke ontwikkeling kan bevorderen. Vanwege dit manco is de focus van deze definitiestudie daarom gericht op drie lagen van informatie en bijbehorende vragen: • Informatie over maatregelen: welke maatregelen voor klimaatadaptatie in stedelijke gebieden zijn reeds ontwikkeld dan wel toegepast? • Informatie over ruimtelijk relevante kenmerken: welke kenmerken van klimaatadaptatiemaatregelen zijn relevant als inspiratiebron voor stedelijke ontwikkeling? • Informatie over categorisering: welke ordening van maatregelen is bruikbaar om nieuwbouw en herstructurering in stedelijke gebieden op klimaatadaptieve wijze te laten plaatsvinden? Afbakening De definitiestudie beperkt zich tot stedelijke gebieden, een quick scan van bestaande maatregelen voor klimaatadaptatie die een ruimtelijke impact hebben, een brainstorm over kenmerken die relevant zouden kunnen zijn 5
voor stedelijke ontwikkeling en voorstellen voor ordening om de toepasbaarheid in het ruimtelijke domein te vergroten. Werkwijze De definitiestudie is uitgevoerd in de maanden november en december 2010. Inhoudelijk is de studie uitgewerkt naar de bovengenoemde drie lagen van informatie (maatregelen, kenmerken, ordening). Locus heeft het project uitgevoerd, de redeneerlijn ontwikkeld en rapporteert daarover in dit definitierapport. Voor de inventarisatie van bestaande adaptatiemaatregelen en classificatieschema's is het IKCRO van het Nirov ingeschakeld. Bovendien is dankbaar gebruik gemaakt van het werk van de provincie Limburg samen met de Grontmij op het gebied van temperatuurgerelateerde effecten van klimaatverandering in de stad. Voor de inventarisatie van kenmerken van maatregelen zijn diverse bronnen geanalyseerd en zijn deskundigen uit het veld ingeschakeld in de vorm van een expertmeeting (voor overzicht deelnemers, zie bijlage 1). Het project is begeleid door Jan Elsinga en Inge Koolen van het ministerie van I&M. De verantwoordelijkheid voor de tekst van dit rapport berust geheel bij de auteur.
6
3.
Maatregelen
Dit hoofdstuk gaat over de eerste laag van informatie (zie pagina 5): welke maatregelen voor klimaatadaptatie in stedelijke gebieden zijn reeds ontwikkeld of worden al toegepast? Deze inventarisatie is gebeurd in de vorm van een quick scan. Gezien de beperkt beschikbare tijd is niet gestreefd naar volledigheid. Bovendien is het een momentopname van work in progress: voortdurend worden in het veld van wetenschap, beleid en praktijk immers nieuwe maatregelen onderzocht en uitgewerkt. De resultaten van de inventarisatie zijn voorgelegd aan de deskundigen in de expertmeeting. We bekijken in dit hoofdstuk eerst de resultaten van de quick scan en vervolgens de reacties van de expertmeeting. Analyse bestaande maatregelen Het Nirov (Wim Vierling en Fleur Hol) heeft in het kader van dit project deze inventarisatie uitgevoerd. Gekeken is naar bestaande maatregelen voor klimaatadaptatie in stedelijke gebieden door middel van een zoekactie in diverse databases en websites. De zoekingang was gebaseerd op de klimaatthema's waterveiligheid, wateroverlast, hittestress, verzilting en verdroging. Het (bewerkte) resultaat hiervan staat in bijlage 2 van dit rapport. Dat omvat alle door het Nirov via de zoekactie opgespoorde maatregelen. In bijlage 3 is bovendien opgenomen een overzicht van maatregelen tegen hittestress en temperatuurgerelateerde effecten, dat Grontmij in opdracht van provincie Limburg heeft gemaakt. De provincie Limburg heeft het initiatief daartoe genomen omdat met name over hittegerelateerde effecten van klimaatverandering nog weinig bekend is. De informatie in bijlage 3 is overgenomen uit dit conceptrapport2. Afgaande op beide inventarisaties (en de expertise die gebundeld is om tot deze overzichten te komen) is de indruk legitiem dat hiermee een behoorlijk compleet beeld is verkregen van potentiële klimaatadaptatiemaatregelen. Het resultaat laat ook zien dat er sprake is van een rijke variatie aan maatregelen. Opvallend is dat verreweg het merendeel van de maatregelen betrekking heeft op het laagste schaalniveau van gebouwen, objecten of percelen. Veel maatregelen zijn vooral vanuit de techniek van klimaatadaptatie uitgewerkt. Met het oog op de toepassing van maatregelen in het domein van stedelijke ontwikkeling, vertoont het resultaat evenwel twee cruciale manco's: 2
binnenkort te verschijnen: 'Bouwen aan een hittebestendige stad; Een handreiking met maatregelen om de temperatuurgerelateerde effecten van klimaatverandering in steden op te vangen', Provincie Limburg/Grontmij (concept november, 2010).
7
a. er wordt te weinig een verband gelegd tussen maatregelen en de complexe aard van ruimtelijke vraagstellingen en afwegingen bij gebiedsontwikkeling in steden. De ideeën voor maatregelen die betrekking hebben op de ordening van het ruimtegebruik in de stad (zoals patroon en rangschikking van verschillend ruimtegebruik ten opzichte van elkaar) zijn schaars. Ook maatregelen op het gebied van stedelijke inrichting (onderlinge afstemming van het stedelijk ruimtegebruik) komen er bekaaid van af. Suggesties voor mogelijkheden voor meervoudig ruimtegebruik of nieuwe vormen van betere benutting komen nauwelijks voor (m.u.v. de tamelijk vanzelfsprekende combinaties wonen/water en water/natuur/recreatie). Maatregelen moeten te verbinden zijn met stedenbouwkundige ordenings- en inrichtingsprincipes. Die zijn cruciaal in het ruimtelijk ordenen en afwegen van keuzen ten aanzien van het ruimtegebruik, zoals locatiekeuzen en de inrichting van de ruimte. Zonder dergelijke ruimtestructurerende motieven sluipt willekeur of verrommeling in de ruimtelijke opbouw van stedelijke gebieden en is het geheel minder dan de som der delen. Een goed voorbeeld waarin wel de verbinding werd gelegd tussen maatregel en ordeningsprincipes is de brochure 'Ruimtelijke ordening op waterbasis' (Den Haag, 1996). Dit was een belangrijke aanzet van VROM voor beleidsinnovatie op het gebied van ruimtelijke ordening en de waterproblematiek. In dat rapport worden acht bouwstenen geoormerkt voor een betere afstemming tussen ruimte, water en milieu. Deze bouwstenen zijn in belangrijke mate aan te merken als ordenings- en inrichtingsprincipes voor het maken van ruimtelijke keuzes. Drie belangrijke principes zijn bijvoorbeeld combineren, positioneren en bufferen. Combineren betekent per gebied functies bij elkaar te brengen met verenigbare omgevingseisen. Positioneren betekent het zodanig onderling situeren van functies of activiteiten in een gebied dat ze elkaar zo min mogelijk negatief beïnvloeden. Bufferen betekent functies met niet verenigbare omgevingseisen naast elkaar laten bestaan. In wezen zijn deze principes uitwerkingen van het klassieke RO-thema van scheiding en verweving. Een concept uit de jaren negentig dat hierop aanhaakt is dat van de strategie van de twee netwerken, dat berust op een zonering van hoogdynamische en laagdynamische vormen van ruimtegebruik.
b. de maatregelen reiken nauwelijks concrete informatie aan over juridische en financiële aspecten, zoals de kosten- en beheerseffectiviteit op korte en lange termijn, waardoor het onzeker is wat de baten en lasten zijn bij uitvoering en beheer. Het is evident dat de besluitvorming over uitvoering van een ontwikkelingsperspectief, waarin klimaatmaatregelen zijn opgenomen, gehinderd wordt wanneer de gewenste kwaliteit niet vertaald kan worden in menskracht, middelen, financieringsarrangementen, juridische regels en afspraken over eigendom, onderhoud en beheer. Kortom: er bestaan inmiddels talrijke technische of harde maatregelen, die wel specifiek zijn over klimaatrisico's, maar die werkelijke toepassing in de praktijk van stedelijke ontwikkeling (complexe gebiedsarena met veel belangen) teveel links laten liggen. De door sommigen getrokken conclusie dat "de uitvoering van klimaatbeleid in stedelijke gebieden nog in de 8
kinderschoenen te staat", is dan ook niet verrassend3. Het ontbreekt in dat opzicht vooral aan stedenbouwkundige principes en aan de vertaling van plannen in zogenaamde 'businesscases' om de uitvoerbaarheid concreet in beeld te brengen. Veel van de maatregelen vallen daarom als het ware in een gat tussen tekenen en rekenen. Expertmeeting Het beeld van die praktijk vanuit het perspectief van de experts is dat er op gemeentelijk niveau een aantal koplopers is, een redelijke middenveld en veel achterblijvers. Adaptatiebeleid krijgt daarbij over het geheel gezien bij gemeenten minder aandacht dan mitigatiebeleid4. Mitigatiebeleid levert direct resultaat, is meetbaar en is tamelijk risicoloos. Adaptatiebeleid heeft onder andere de handicap dat de onderbouwing vaak nog dun is en dat over de kwantitatieve effecten op langere termijn nog weinig bekend is ('systeemkennis', kennis over de eventuele schade op langere termijn als gevolg van de huidige passiviteit). Ook van belang voor de implementatie is dat volgens de experts de rolverdeling en verantwoordelijkheid van partijen die betrokken zijn bij klimaatadaptatie en stedelijke ontwikkeling op dit moment niet altijd helder is. Er is wel veel ervaring met waterbeleid en met het technisch oplossen van problemen in de waterhuishouding, maar nog nauwelijks ervaring met hoe in te spelen op ruimtelijke ontwikkelingen. Dat heeft onder meer te maken met de spanning tussen adaptatiemaatregelen en de verschillende ruimtelijke schaalniveaus (stad/wijk/perceel): objecten zijn sneller aanpasbaar dan complete gebieden. Ook speelt het verschil qua ruimtelijke impact een rol. De impact van maatregelen op gebiedsniveau is vanwege de interactie tussen verschillende vormen van ruimtegebruik complexer dan maatregelen op perceel- of objectniveau. Daarom is het nemen van adaptatiemaatregelen voor gebieden in de stad nu nog geen vanzelfsprekendheid. Door het ontbreken van inspirerende ontwerpprincipes wordt de creativiteit en afweging van keuzes op het niveau van gebiedsontwikkeling onvoldoende geprikkeld. Om de toepassing van maatregelen voor klimaatadaptatie in stedelijke gebieden te bevorderen is dus veel meer aandacht nodig voor ontwerp- en inrichtingsprincipes en maatregelen op gebiedsniveau. Daarmee zouden ruimtelijke afwegingen en keuzes zichtbaar kunnen worden gemaakt, bijvoorbeeld ten aanzien van scheiding van functies (compartimenteren, isoleren, bufferen) of verweving van functies (combineren, positioneren, reserveren). In het overzicht in de bijlagen staan wel diverse maatregelen die zich in principe heel goed zouden lenen als inspirerend leidmotief voor 3
in het boek 'Duurzame stedenbouw; the next step' (2010) wordt geconstateerd dat er een nieuwe duw in de rug nodig is omdat, ondanks ambities en draagvlak, in de praktijk duurzame stedenbouw beperkt blijft tot enkele goede voorbeelden. 4 VROM-Inspectie, 2010
9
gebiedsontwikkeling, alleen zijn ze nu niet allemaal daarop toegesneden. Een markant voorbeeld is de zogenaamde superdijk. Bedoeld als veilige waterkering, zou dit ook de ruimtelijke drager kunnen zijn voor een stedelijk lint van bebouwing in het landschap. Drijvende of amfibische woningen kunnen een nieuwe vorm van nomadische stedelijkheid introduceren en daarmee uitdrukking geven aan flexibel ruimtegebruik, bijv. afhankelijk van de seizoenen of de tijdelijke beschikbaarheid van locaties. Bouwen op palen beschermt niet alleen tegen het technische probleem van wateroverlast, maar kan in principe ook identiteit toevoegen aan een gebied en daarmee als bezienswaardigheid een attractiefactor worden voor toeristen. De paalwoningen van Blom in Rotterdam zijn niet voor niks wereldwijd bekend.
Conclusies Op basis van de inventarisaties en de expertmeeting kunnen de volgende conclusies worden getrokken. Er zijn inmiddels talrijke, overwegend technische maatregelen voor klimaatadaptatie in de stad ontwikkeld. Deze verzameling lijkt vooralsnog afdoende. Om klimaatadaptatie bij nieuwbouw en herstructurering in stedelijke gebieden te bevorderen zijn niet zozeer meer maatregelen nodig als wel ideeën over het verband tussen maatregelen en de ordening en inrichting van het ruimtegebruik in steden. Hetzelfde geldt voor de praktische uitwerking van maatregelen op het vlak van kosten, rendement en effectiviteit.
10
4.
Kenmerken
Dit hoofdstuk gaat over de tweede laag van informatie (zie pagina 5): welke kenmerken van klimaatadaptatiemaatregelen zijn relevant als inspiratiebron voor stedelijke ontwikkeling? Voor het antwoord op deze vraag, bekijken we in dit hoofdstuk eerst enkele voorbeelden van categorisering van maatregelen en vervolgens de resultaten van de expertmeeting. Voorbeelden van categorisering In het kader van deze definitiestudie is een aantal recente voorbeelden van projecten, waarin maatregelen zijn gecategoriseerd, geanalyseerd op de kenmerken van maatregelen voor klimaatadaptatie die gebruikt zijn. Het gaat om de volgende projecten: a. b. c. d. e. f. g. h. i. j.
Klimaatverandering in stedelijke gebieden, Van Drunen e.a. 2007 Waterrobuust bouwen, Van de Ven e.a. 2009 Handreiking overstromingsrobuust inrichten, provincie Utrecht 2010 website AquaRO.nl Proeftuin klimaat in de stad/Delft Zuid-Oost, opMAAT 2010 Klimaatadaptatie in de stad, Bosch Slabbers 2010 Stedelijk water en klimaat, Kees Broks 2010 Module klimaatadaptatie, Frans van de Ven 2010 website toolboxRijnenburg.nl Adaptatiescan van Tauw en BuildDesk 2009-2010
a.
Klimaatverandering in stedelijke gebieden
Er wordt in het rapport een onderscheid gemaakt in maatregelen ten behoeve van emergency planning (reageren op een ramp), maatregelen ten behoeve van het vergroten van de recovery capacity (herstel na een ramp) en maatregelen ten behoeve van strategische planning (voorkomen van een ramp). De in het rapport genoemde maatregelen gaan vooral over deze laatste categorie. De maatregelen voor een klimaatbestendige inrichting van het stedelijk gebied worden geclassificeerd naar de schaalniveaus van gebouw, wijk, stad en regio. Twee typen van leemtes worden expliciet gesignaleerd: er moet meer inzicht komen over de kenmerken van maatregelen als het gaat om haalbaarheid, effectiviteit, kosten en baten er moet meer gelet worden op het kenmerk doelmatigheid: welke praktische informatie is nodig voor managers en beleidsmakers die adaptatiemaatregelen moeten nemen? b.
Waterrobuust bouwen
Er wordt in dit boek onderscheid gemaakt in harde en zachte maatregelen. Harde maatregelen zijn vooral klimaattechnisch van aard. Zachte 11
maatregelen betreffen vooral het proces en wet- en regelgeving. De maatregelen als zodanig worden gestructureerd op basis van eigenschappen van het desbetreffende gebied (gebaseerd op de lagenbenadering en een kwetsbaarheidsanalyse) in harde en zachte maatregelen met betrekking tot: de structurele capaciteit van het gebied (voorkomen, weerstand) de schadereductiecapaciteit van het gebied (beperken) de herstelcapaciteit van het gebied (herstellen, veerkracht) en de adaptieve capaciteit van het gebied (bijsturen, aanpassing). In de verschillende fictieve voorbeelden die besproken worden in het boek, wordt de inzet van maatregelen gekoppeld aan de strategische keuze inzake de gebiedscapaciteiten. Deze keuze voert in belangrijke mate terug op de drijfveren voor elke specifieke ruimtelijke opgave ter plekke (nieuwbouw dan wel herstructurering), zoals: maatschappelijke behoefte aan nieuwe woningen en bedrijventerreinen, waarvoor ruimte nodig is en een locatiekeuze gemaakt moet worden noodzaak voor verbetering van de kwaliteit van de voorraad verbetering van sociale en economische omstandigheden in het gebied kwesties rond leefbaarheid, volksgezondheid, veiligheid financieel rendement, beheersbaarheid, kosteneffectiviteit en voorkomen van hogere beheerskosten later c.
Handreiking overstromingsgericht inrichten
Het rapport volgt in belangrijke mate het rapport Waterrobuust bouwen. De maatregelen worden gecategoriseerd in een set voor gebouwen, een set voor infrastructuur en netwerken en een set voor de openbare ruimte. Per maatregel worden de volgende aspecten uitgewerkt: beschrijving (inclusief schematisch beeld) toepassing huidige praktijk voordelen aandachtspunten (vaak waarschuwingen) investeringsniveau (gering tot en met aanzienlijk) d.
Website AquaRO.nl
Deze site richt zich op raakvlak van water en RO. De site is op maat gemaakt voor Nijmegen, Tiel en West Maas en Waal en kan anderen inspireren. Inspiratie en voorbeelden zijn gerubriceerd naar verschijningsvorm en thema. Daarnaast kent de site informatie over wet en beleid (gerubriceerd naar schaalniveau, hoofdthema en organisatie) en worden vijf zogenaamde gidsmodellen uitgelegd, die betrekking hebben op de wijze waarop water als structuurdrager in een ruimtelijk plan kan worden verankerd. Het model dat op een plangebied van toepassing is, wordt bepaald door de ondergrond, de waterkwaliteit en de bebouwingsdichtheid. De gidsmodellen zijn het infiltratiemodel, het integratiemodel, het 12
isolatiemodel, het fluctuatiemodel en het binnenstadmodel. Per model wordt aangegeven waar en waarom een maatregel toegepast kan worden en welke maatregel bruikbaar is op het niveau van het perceel (zoals een vegetatiedak), het plan (zoals infiltratievelden) en de relatie met het hoofdwatersysteem (zoals waterafvoer op een hoofdsysteem). e.
Proeftuin klimaat in de stad/Delft Zuid-Oost
In de proeftuin, gericht op herontwikkeling van een deelgebied van Delft (kennis, onderwijs en huisvesting), zijn klimaatkaarten gemaakt en gebruikt als middel in klimaatateliers om een klimaatadaptatiestrategie voor het gebied concreet uit te werken. Zij dienden voor inspiratie, informatie en discussie. De klimaatkaarten geven informatie over een maatregel voor klimaatadaptatie (zoals helofytenfilters, bouwpeilverhoging, wadi's etc.), waarbij – wanneer relevant – wordt aangegeven: efficiëntie gebruik drinkwater inzichtelijkheid systeem klimaatbestendigheid (vasthouden, bufferen, vertraagd afvoeren) verbetering microklimaat energieopwekking of besparing natuurontwikkeling reductie afvalwater eventueel conflict met regelgeving of ruimtegebruik In de ateliers zijn de meeste kaarten door de deelnemers beoordeeld op inpasbaarheid in het plangebied en zo mogelijk direct aan schetsen toegevoegd om kansen en knelpunten zichtbaar te maken. De kaarten zelf zijn niet nader gerubriceerd in categorieën. Belangrijk is om te vermelden dat de klimaatkaarten een nuttig hulpmiddel bleken om discussies op gang te brengen en tegenstellingen te overbruggen, om die te transformeren tot creatieve oplossingen, zoals groene assen tegen hittestress, een boulevard als waterkering en studentenhuisvesting als ecologische drager. Op basis van vervolgateliers in Hoogeveen is de set van klimaatkaarten inmiddels met meer kaarten uitgebreid, o.a. op het gebied van aandacht voor energie (mitigatie) en groen (ecologie). De voorbeeldkaarten in afbeelding 1 en afbeelding 2 geven een indruk van de kaarten die door opMAAT ontwikkeld en gebruikt worden.
13
Afbeelding 1: 'Bouwen op waterberging': Voorbeeld van een door opMaat gebruikte klimaatkaart in de Proeftuin Klimaat in de Stad / Delft Zuid-Oost, februari 2010.
Afbeelding 2: 'Groene daken': Voorbeeld van een door opMaat gebruikte klimaatkaart in de Proeftuin Klimaat in de Stad / Delft Zuid-Oost, februari 2010.
14
f.
Klimaatadaptatie in de stad
Het rapport doet verslag van de aanpak en uitkomsten van twee proeftuinen over klimaatadaptatie: proeftuin Den Haag (Transvaal) en proeftuin Arnhem (bedrijventerrein Koningspleij). Voor de analyse zijn onder andere zogenaamde climatopen ontwikkeld. Dat zijn gebieden waar dezelfde klimaatomstandigheden aanwezig zijn. Interessant is dat expliciet een benadering is gekozen om met klimaatmaatregelen ook de identiteit en kwaliteit van de plek te versterken. De gekozen maatregelen zouden dan ook waarde moeten toevoegen ('co-benefits'). Voor de rubricering van de maatregelen is gekozen voor een koppeling van schaalniveau en thema. De schalen zijn stad en omgeving, stad, wijk en perceel. De thema's zijn vegetatie, water, bebouwingsvorm, materiaal en overige maatregelen. Afbeelding 3 op de volgende pagina geeft een indruk van de toolbox klimaatadaptatiemaatregelen die door Bosch Slabbers in deze proeftuinen is gebruikt. Zowel de door Bosch Slabbers gemaakte klimaatkaarten als de maatregelen werken door de schaalniveaus heen. Dat komt omdat men vindt dat het adaptief vermogen van de stad per schaalniveau verschillend is. Gebieden veranderen niet zo snel. Op gebouw of perceelniveau zijn ingrepen eenvoudiger te realiseren. Hiermee introduceert Bosch Slabbers een nieuw en interessant kenmerk van maatregelen: hoge versus lage dynamiek in de zin van veranderbaarheid (vgl. het onderscheid in laag- en hoogdynamisch grondgebruik in het cascomodel en het onderscheid in termijnen in de lagenbenadering).
15
Afbeelding 3: uitsnede uit de toolbox klimaatadaptatiemaatregelen uit 'Klimaatadaptatie in de stad', Bosch Slabbers 2010
16
g.
Stedelijk water en klimaat
In een presentatie voor het CSW-overleg probeert Broks (STOWA) een nieuwe opbouw van kennisontsluiting van watermaatregelen op te zetten. Hij baseert zich op kennis en inzichten uit talrijke onderzoekingen en projecten van de afgelopen jaren, waarin hij vooral het verband mist en de werking van maatregelen in de tijd. Daarop baseert hij zijn schema, waarin hij maatregelen rubriceert onder de kopjes wateroverlast, grondwateroverlast, grondonderlast/droogte, waterkwaliteit bij droogte of warmte en hoge temperatuur. Belangrijk is dat alle maatregelen hun eigen profiel hebben als het gaat om: de tijdschaal: van 'urgent' naar 'kan ook later' (flexibiliteit naar de toekomst toe) het werkingsgebied, dat afhankelijk is van het type gebied de mate waarin de maatregelen inspelen op de frequentie van problemen (kans dat een bepaalde gebeurtenis plaatsvindt) in relatie tot het regulier functioneren van het systeem (maatregelen gericht op waterkwaliteit, water vasthouden, waterketen), problemen bij een gebeurtenis en problemen bij zeer extreme gebeurtenissen (maatregelen gericht op waterkwantiteit, water afvoeren, watersysteem). De presentatie besluit met voorstellen voor het toegankelijk en praktisch toepasbaar maken van adaptieve voorzieningen, waarbij in factsheets beschreven zou moeten worden: aard en werking van de maatregel ontwerpgrondslag doelbereik (effect van elke individuele voorziening) positieve, negatieve of neutrale interacties met andere voorzieningen of maatregelen (werkingsgebied in het systeem, interactie, interdependentie, conflict) kosten van aanleg en beheer kwesties rond uitvoering, eigendom, beheer en juridische en financiële aspecten het handelingsperspectief naar de toekomst toe (flexibiliteit) Met name door expliciet de aandacht te vestigen op de relatie tussen gebeurtenis, maatregel, werkingsgebied en de factor tijd, wordt een interessante dimensie toegevoegd. In afbeelding 4 zijn opgenomen twee slides uit de presentatie van Broks, die betrekking hebben op de classificatie van maatregelen.
17
Ontsluiten kennis betekenis in praktijk, plaats in het totaal klimaatverandering
100:1 / 10:1 / 1:1
1:10 / 1:50 / 1:100
1:100 / 1:1.000 / 1:10.000
regulier functioneren
bij ontwerp gebeurtenis
bij (zeer) extreme gebeurtenis
verschuiving van accent waterkwaliteit water vasthouden
voorzieningen
waterkwantiteit water afvoeren
waterketen
watersysteem
wateroverlast berging open water afvoer open water rioolberging rioolafvoer afkoppelen groene daken doorlatende verharding onderhoud riolering onderhoud watersysteem verhoging bouwpeilen berging op straat waterpleinen afvoer over straat locatie kwestbare functies vluchthavens
tijdschaal voorzieningen
handelingsperspectief
urgent, zeer lage dynamiek heden urgent, lage dynamiek urgent, lage dynamiek stapsgewijze aanpak kan ook later urgent, lage dynamiek 2020 korte termijn kan ook later urgent, kansen, geen spijt kan ook later middellange kan ook later 2050 termijn kan ook later urgent, zeer lage dynamiek onzeker, kan wachten kan ook later 2100 lange termijn kan ook later urgent, zeer lage dynamiek bijsturen op basis van ontwikkelingen urgent, lage dynamiek urgent, lage dynamiek
werkingsgebied voorzieningen afhankelijk van type gebied
flexibiliteit naar de toekomst
Ontsluiten kennis betekenis in praktijk, plaats in het totaal klimaatverandering
100:1 / 10:1 / 1:1
1:10 / 1:50 / 1:100
1:100 / 1:1.000 / 1:10.000
regulier functioneren
bij ontwerp gebeurtenis
bij (zeer) extreme gebeurtenis
verschuiving van accent waterkwaliteit water vasthouden
voorzieningen
waterketen
waterkwantiteit water afvoeren watersysteem
grondwateroverlast drainage aanleggen kruipruimteloos bouwen verhoging bouwpeilen grondonderlast / droogte wateraanvoer infiltratie aanpassing fundering waterkwalteit bij droogte/warmte verversing stadswater warmte onttrekken open water verdiepingen aanleggen hoge temperatuur verversing stadswater groene daken open water
tijdschaal voorzieningen
kan ook later urgent, zeer lage dynamiek urgent, zeer lage dynamiek kan ook later urgent, lage dynamiek kan ook later kan ook later kan ook later kan ook later
handelingsperspectief
heden stapsgewijze aanpak
korte termijn
2020
urgent, kansen, geen spijt
middellange termijn
2050
onzeker, kan wachten
lange termijn
2100
kan ook later bijsturen op basis van ontwikkelingen kan ook later urgent, zeer lage dynamiek
werkingsgebied voorzieningen afhankelijk van type gebied
flexibiliteit naar de toekomst
Afbeelding 4: categorisering van maatregelen op het gebied van wateroverlast en warmte
18
h.
Module klimaatadaptatie
De klimaatatlas brengt in kaart hoe het klimaat in de komende decennia zal veranderen. Er wordt nu een adaptatiemodule gemaakt, die wordt toegevoegd aan de atlas, die inspiratie levert ten behoeve van processen van planvorming omdat potentiële oplossingen worden aangereikt. Deze module is gebaseerd op een grote database, waarin informatie over klimaatadaptatie van websites, rapporten en wetenschappelijke publicaties wordt gecentraliseerd, gestandaardiseerd en geclassificeerd. De gekozen rubricering is: thema (stedelijk gebied, landelijk gebied, rivierengebied, kustgebied, landbouw, natuur, visserij, toerisme en recreatie, infrastructuur/transport, energie, watervoorziening, gezondheid en mitigatie)) klimaatimpacts (temperatuur, hitte eiland effect, watertemperatuur, extreme neerslag, wateroverlast, zeespiegelstijging, extreme rivierafvoer, overstromingen, verzilting, droogte, erosie en ziekten en plagen) schaal (land, regio, lokaal, wijk, gebouw/individu) strategie (meebewegen of weerstand bieden) beschrijving van de maatregel + icoon Waar mogelijk kan de database uitgebreid worden met kostenindicaties, voorbeeldprojecten en effectiviteit. Het wordt gezien als groeibriljant. i.
website toolboxRijnenburg.nl
Rijnenburg wordt een duurzaam en klimaatneutraal woongebied aan de zuidwestkant van Utrecht. De kennis en ervaring die het Klimaatatelier daar heeft opgedaan bij het ontwikkelen van ontwikkelingsrichtingen voor Rijnenburg, is terug te vinden op deze site. Het dossier 'hittestress' op deze site biedt maatregelen voor een comfortabeler leefomgeving en een comfortabeler binnenklimaat. Verder worden per waterhuishoudingsgebied in Rijnenburg (klei op veen, stroomrug, de plas en bestaande bebouwingslinten) passende maatregelen voor waterrobuust bouwen geïntroduceerd. j.
AdaptatieScan
De adviesbureaus Tauw en BuildDesk hebben samen met het programma “Klimaat voor Ruimte” de zogenaamde AdaptatieScan ontwikkeld. In de AdaptatieScan zijn alle bekende effecten van klimaatverandering en alle voorhanden adaptatiemaatregelen opgenomen. De scan kan worden gebruikt door beleidsadviseurs en onderzoekers. De scan maakt het mogelijk om relevante selecties te maken (klimaatveranderingeffecten, maatschappelijke sectoren en bestuurslagen) om een bijhorend pakket aan maatregelen samen te stellen. Op deze wijze kan klimaatadaptatie lokaal op de agenda worden gezet. Ook kan met de scan worden gecheckt welke gevolgen van klimaatverandering in de
19
planvorming zijn afgedekt en welke misschien over het hoofd worden gezien. Voor onderzoekers is de scan een hulpmiddel om kennis, onderzoeksresultaten en adviezen te ontsluiten voor lokale overheden en zo op lokaal niveau bij te dragen aan een klimaatbestendig Nederland. Omgekeerd zal de AdaptatieScan ook nieuwe onderzoeksvragen uit de beleidspraktijk kunnen genereren. Tauw en BuildDesk zoeken actief naar uitwisseling met Klimaat voor ruimte- en andere klimaatonderzoekers om hun onderzoeksresultaten in de AdaptatieScan op te nemen. Met de AdaptatieScan kunnen verschillende 'werelden' worden geconstrueerd met gebruikmaking van klimaatscenario's, verschillende sectoren (bebouwing, bedrijven, energie, gezondheid e.d.) en verschillende maatregelen. Vele maatregelen in de AdaptatieScan zijn technisch van karakter, maar er staan ook ruimtelijke principes of maatregelen bij, gericht op het vergroten van bijvoorbeeld ruimtelijke samenhang of de ontwikkeling van tijdelijke natuurgebieden, kleinschalig mozaïeklandschappen, multifunctionele zones of robuuste verbindingszones. Expertmeeting De experts vinden dat adaptatiemaatregelen ons niet alleen dienen te informeren over klimaataspecten, maar ook over de toepasbaarheid in complexe processen van stedelijke ontwikkeling (nieuwbouw en herstructurering). De aandacht voor ondergrond en schaalniveau (die nu vaak als belangrijke uitsorterende dimensies voor een categorisering van maatregelen worden gebruikt5) is dan niet genoeg. Opvallend is dat veel maatregelen uit het overzicht in de bijlagen ons wel informeren over de aard van de impacts (of klimaatthema, soms inclusief schematisch beeld of icoon), maar dat betrekkelijk weinig aandacht is voor mogelijkheden voor meekoppeling of samenhang met andere ruimtelijke belangen. Een effectieve en efficiënte uitvoering van adaptatiebeleid is gediend met een aanpak door de planfasen heen6 en een aanpak door de ruimtelijke schalen heen7,8. Daarnaast is met het oog op toepassing ook gewoon meer inzicht nodig over de kenmerken van maatregelen als het gaat om haalbaarheid, effectiviteit, kosten en baten. Praktisch gezien zou ook veel meer gekeken moeten worden naar de doelmatigheid van informatie voor managers en beleidsmakers in de ruimtelijke arena, die adaptatiemaatregelen zouden moeten nemen (als deelaspect in een gebied waar talloze belangen kunnen spelen). Als voorbeeld geldt de proeftuin Delft 5
Zoals het onderscheid in de schaalniveaus van gebouw, wijk, stad, regio. een van de belangrijkste aanbevelingen uit 'Waterrobuust bouwen', 2009 7 Vergelijk o.m. 'Klimaatadaptatie in de stad' van Bosch Slabbers, 2010 8 Een leerzaam voorbeeld uit een ander beleidsdomein is het routeontwerp van snelwegen. Om de ruimtelijke kwaliteit van snelwegen en hun omgeving te borgen is een werkwijze ontwikkeld die kwaliteit zowel borgt op het schaalniveau van de route als geheel, gebieden, de snelweg zelf en plekken langs de snelweg als in de verschillende fasen van het planproces. Zie: 'Routes; over de kunst van het ontwikkelen en borgen van de ruimtelijke kwaliteit van de snelweg en omgeving, Steunpunt Routeontwerp/Locus ruimtelijke verkenningen, 2008 6
20
Zuid-Oost (opMAAT, 2010), waarin klimaatkaarten zijn gebruikt in ateliers om een klimaatadaptatiestrategie voor een gebied concreet uit te werken. Daarmee werd adaptatie onderdeel van een collectief gesprek over gebiedsontwikkeling (inspiratie, inpasbaarheid, kansen en knelpunten). Een stap verder gaan de proeftuinen in Den Haag (Transvaal) en Arnhem (bedrijventerrein Koningspleij)9 omdat de maatregelen expliciet waarde moeten toevoegen ('co-benefits'). Een mooi voorbeeld uit de proeftuin in Transvaal in Den Haag is het idee voor de ontwikkeling van de 'Groene kathedraal van Transvaal'. Transvaal is een gebied waar mensen van tal van verschillende etnische achtergronden samenleven. Een multicultureel vrijetijdscentrum kan worden ontwikkeld tot groene kathedraal. Dat is een gebouw opgetrokken uit verticale landschappen, gevuld met planten uit de gebieden waar de bewoners vandaan komen. Het gebouw kent naar een wijkpark een wintertuin, een grote serre gevuld met palmbomen. Deze biedt de inwoners ook in de wintermaanden een ontmoetingsplek. De groene kathedraal wordt aan drie zijden omgeven door water. Daarmee wordt ook het water uit de verticale landschappen opgevangen. In deze uitwerking worden maatschappelijke opgaven (samenleven van verschillende culturen), stedebouwkundige opgaven (verbinding vrijetijdscentrum en wijkpark) en klimaatopgaven (groen, water) met elkaar verbonden in een nieuw en krachtig concept. Dit voorbeeld geeft goed aan hoe klimaattechnische maatregelen verbonden kunnen worden aan een stedenbouwkundig concept. Tegelijkertijd illustreert dit voorbeeld ook een zwakke uitvoerbaarheid en gebrek aan relevante financiële en juridische voorwaarden. Dat behoorde waarschijnlijk niet tot de opdracht voor de proeftuin. Het roept wel de vraag op of dit mooie idee ooit gerealiseerd zal worden.
Volgens de experts zou voor de komende jaren vooral de samenhang tussen maatregelen onderling en de relatie met ruimtelijke, economische en maatschappelijke kansen veel meer expliciet gemaakt moeten worden. Een totaalaanpak is gewenst met oog voor het waarde toevoegende effect van adaptatiemaatregelen. Ook dient het onderlinge verband tussen bodem, water, groen en gebouw veel meer benadrukt te worden. Daarbij kan gedacht worden aan meekoppeling (synergie) met mitigatie en waterbeleid, werk met werk maken en proactief aanhaken aan visies op de stedelijke ontwikkeling (zoals die conform de nieuwe WRO worden vastgelegd in structuurvisies). De insteek hiervoor is inspireren, verleiden en stimuleren. Daarbij is volgens de experts meer behoefte aan (ontwerp-) principes voor de lokale situatie dan aan concrete maatregelen ('afvinklijstjes'). Voor doorwerking is niet alleen een visie op systeemniveau, maar ook meer samenwerking onmisbaar. Positief voorbeeldgedrag, dat gericht is op leefbaarheid van de omgeving, gezondheid van mensen en economische efficiëntie, is daartoe een belangrijke stimulans. 9
Klimaatadaptatie in de stad, Bosch Slabbers 2010.
21
Volgens de experts zijn belangrijke kenmerken van maatregelen: • de systeemeffectiviteit: onderbouwing, systeemdoel, uitvoerbaarheid, uitwisselbaarheid, levensduur, werkingsgebied, onderhoudbaarheid en beheer, prestatie-eisen, effecten op lange termijn; • de ruimtelijke meerwaarde: flexibiliteit, inpasbaarheid, mogelijkheden voor meekoppeling en synergie, ruimtelijke kwaliteit, multifunctionaliteit; • de culturele betekenis: gezondheid, kwaliteit en aantrekkelijkheid van de leefomgeving, veiligheid, gedragsverandering • de economische betekenis: kosten en baten, co-benefits, efficiëntie, arbeidsproductiviteit, economische voordelen, gevolgschade bij niets doen, kostendragers. De experts wijzen er bovendien op dat - voorafgaand aan de keuze van concrete principes of maatregelen voor klimaatadaptatie – gestart moet worden met een gezamenlijk gesprek tussen belanghebbenden bij gebiedsontwikkeling over de keuzen, randvoorwaarden en gevolgen van bepaalde ontwikkelingsrichtingen voor de stad en geschikte, minder geschikte of ongeschikte locaties. Daarmee kunnen beleidskeuzen mede gebaseerd worden op de positieve of negatieve consequenties uit oogpunt van klimaatverandering. Kansbeelden en doembeelden kunnen daarbij een rol spelen. Kwaliteit toevoegen aan de ontwikkeling van een gebied zou daarbij zwaarder moeten wegen dan het argument van het afwenden van de risico's van klimaatverandering. Conclusies Van de voorbeelden van categorisering, die in dit hoofdstuk besproken zijn, kan worden geleerd dat er nog maar weinig leidende stedenbouwkundige concepten of principes zijn voor klimaatadaptatie in de stad. Veel van de gehanteerde kenmerken hebben betrekking op enkelvoudige klimaateffecten. Pas recent is (m.n. in de proeftuinen) oog voor kenmerken van maatregelen die te maken hebben met meekoppeling met ruimtelijke, maatschappelijke en economische mogelijkheden in de stad. Ook is pas recent (vgl. Broks) aandacht voor kenmerken van maatregelen die te maken hebben met hun onderlinge samenhang, eventuele strijdigheid, schaal en werking in de tijd (wat kan nu, wat kan later en wat betekent dat bijv. voor ruimtelijke reserveringen). Met het oog op de toepassing van klimaatadaptatiemaatregelen bij nieuwbouw en herstructurering zouden maatregelen met name informatie moeten aanreiken over de volgende kenmerken: •
meerwaarde: wat draagt deze maatregel bij aan inspiratie voor en/of de realisering van andere ruimtelijke, culturele of economische doelen en belangen in de stad? Bijvoorbeeld informatie over de vraag: "kan ik klimaatbestendigheid verbinden met andere maatschappelijke doelen en belangen en zo de multifunctionaliteit van inspanningen en investeringen vergroten?" Vergelijk
22
de eerder genoemde aanpak in de proeftuin Transvaal in Den Haag, waar etnische diversiteit en klimaatadaptatie gekoppeld worden. Een ander goed voorbeeld is de proeftuin Arnhem van Bosch Slabbers. In deze proeftuin is gewerkt met een hittekaart (gemaakt door de Universiteit van Kassel), die donkerrode gebieden laat zien als hitte-eilanden in de stad en groen gebieden die zorgen voor verkoeling. Het nieuw te ontwikkelen bedrijventerrein Koningspleij is zo'n groen gebied en uit oogpunt van klimaat dus belangrijk voor de gehele stad. Dit terrein moet niet alleen het visitekaartje van de stad worden waarmee Arnhem zich presenteert en profileert, maar moet ook zijn klimaatfunctie in de stad behouden, dus op de hittekaart zo groen mogelijk blijven. Dat betekent tegengaan van een versteend bedrijventerrein dat meer opwarmt dan verkoelt en genoeg ruimte voor waterberging. Stedenbouwkundig zijn vooral de presentatie aan de snelweg (visitekaartje) en de herkenbaarheid van de geschiedenis van het gebied als oude werkhaven van belang. In drie modellen is gezocht naar een samenhang van deze aspecten op een wijze die het gebied ook nog interessanter maakt. Zo staan in een van de modellen nieuwe, van grasdaken voorziene bedrijfsgebouwen met hun voeten in het water en is er tussen de gebouwen een brede rietoever, die brandstof levert aan een Multifuel centrale in het gebied, die dankzij de ligging aan de haven ook het groenafval van de regio omzet in groene energie.
•
effectiviteit: wat draagt deze maatregel bij aan het te realiseren adaptatiedoel? Bijvoorbeeld informatie over de vraag: "als wij in de stad kiezen voor buffering van water op wijkniveau, hoe verhoudt zich dat tot soortgelijke of andere maatregelen op perceelniveau en op stadsniveau?".
•
uitvoerbaarheid: wat kost deze maatregel (incl. beheerskosten) en wat levert de maatregel op? Uitvoerbaarheid gaat niet alleen over euro's. Maatregelen zouden moeten zijn uitgewerkt als businesscase in termen van organisatie, funding, planning, wet en regelgeving, kennis, participatie, beheer en monitoring.
•
de actoren: wie is aan zet en met wie wordt samen gewerkt? Vaak vergt de variëteit aan maatregelen de inzet en investeringen van talrijke partijen. De uitwerking van maatregelen in concrete technische specificaties maakt het mogelijk om scherp te krijgen wat eerst kan, wat met elkaar samenhangt en waar partijen elkaar nodig hebben. De grondslag hiervoor wordt gevormd door drie eenvoudige economische principes, met betere resultaten als gevolg (waardevermeerdering, value capturing), namelijk: • Parallel schakelen: tegelijk doen wat tegelijk kan • Serie schakelen: eerst dit, dan dat • Gelijk schakelen: samenbundelen van investeringsstromen
Idealiter zou bij wijze van voorbeeld een maatregelkaart er als volgt uit kunnen zien: 23
Naam van de maatregel
Klimaatthema
waterveiligheid/wateroverlast/verzilting/bodemdaling/ hittestress/droogte
Doel
Beschrijving van doel en resultaat van de maatregel in woord en beeld
Schaalniveau
regio/stad/wijk/straat/gebouw
Effectiviteit
Bijdrage van de maatregel aan de realisering van het doel. Tijdschaal - kans van voorkomen van gebeurtenissen waarop de maatregel zich richt. - tijdschaal waarop de effecten van de maatregel plaatsvinden Positieve of negatieve interacties met andere maatregelen. Positieve of negatieve bijdrage aan andere maatschappelijke doelen en belangen
Uitvoerbaarheid
Rendement: specificatie van kosten en baten, investeringshorizon en terugverdientijd Regelgeving: verhouding van de maatregel tot relevante wet- en regelgeving. Planning: uitvoeringstermijn Beheer: regeling van onderhoud en monitoring
Organisatie
Verantwoordelijkheid: wie heeft de eindverantwoordelijkheid voor het uitvoeren van de maatregel. Publieke participatie: overheidspartijen die participeren in de uitvoering van de maatregel Private participatie: bedrijven, organisaties of burgers die participeren in de uitvoering van de maatregel
24
Voorbeeld van een maatregelkaart: Waterplein Naam van de maatregel
Waterplein
Klimaatthema
Wateroverlast
Doel
Stedelijk plein herinrichten als tijdelijke wateropvang bij extreme regenbuien
Schaalniveau
Wijk
Effectiviteit
Bijdrage - vermindering van wateroverlast in wijken met veel verharding en weinig open water waardoor regenwater nu moeilijk weg kan. Tijdschaal - frequentie van extreme wateroverlast neemt toe. Opvang is urgent. - beoogde effecten zijn op korte termijn te realiseren Interactie met andere maatregelen - capaciteit van de riolering - mogelijkheden voor hergebruik van overtollig regenwater - andere maatregelen voor tegengaan lokale wateroverlast Bijdrage aan andere maatschappelijke doelen en belangen - herinrichting plein en omgeving - mogelijkheden voor ontmoeting en evenementen in de wijk - bevorderen van sociale cohesie in de wijk
Uitvoerbaarheid
Rendement - specificatie kosten en baten - specificatie eventuele subsidies - specificatie investeringstraject Regelgeving - geluidhinder - verkeersveiligheid - aansprakelijkheid voor ongelukken - bouwvergunning - gebruiksvergunning voor manifestaties Planning - start uitvoering - opleverdatum Beheer - inspectie en onderhoud vanwege mogelijke vervuiling, groene aanslag en gezondheidsrisico's van stilstaand water - periodieke controle of de capaciteit nog voldoet als wateropvang
25
Organisatie
Verantwoordelijkheid - eindverantwoordelijke uitvoeringsorganisatie Publieke participatie - gemeente - waterschap Private participatie - woningcorporatie - omwonenden
26
5.
Ordening
Dit hoofdstuk gaat over de derde laag van informatie (zie pagina 5): welke ordening van maatregelen is bruikbaar om maatregelen meer een integraal onderdeel te maken van nieuwbouw en herstructurering in stedelijke gebieden? Voor het antwoord op deze vraag, bekijken we in dit hoofdstuk eerst de reactie van de expertmeeting en komen we vervolgens met een voorstel voor de ordening van maatregelen (de zgn. toolbox). Expertmeeting De experts zijn voorstander van een betere ordening van principes en maatregelen voor klimaatadaptatie in de stad. Zo'n ordening dient principes en maatregelen helder te beschrijven, maar dient vooral het thema klimaatadaptatie te verbinden met andere "verhalen van de stad": leefomgeving, basiskwaliteit, energietransitie, water, gezondheid, economie en dergelijke. Zo kan de samenhang met andere stedelijke kwesties zichtbaar worden gemaakt. Daarbij dient wel gelet te worden op verschillende typen potentiële gebruikers. Een toolbox werkt immers voor ieder verschillend in de afzonderlijke fasen van het ruimtelijke planproces (politiek, ontwerper, technicus, beheerder etc.). Het zou zinnig zijn wanneer elke maatregel praktische informatie biedt voor de doelgroep op respectievelijk het niveau van de ambitie (doelkwaliteit, strevingen, initiatief), de interventie (ontwerpkwaliteit, schetsen, plannen), de realisering (projectkwaliteit, maken, rekenen) en het gebruik (monitoring, beheer, gedrag en beleving). Analyse Termen zoals 'samenhang', 'synergie' en 'meekoppelen' zijn sleutelwoorden als het gaat om de toepassing van klimaatadaptatiemaatregelen voor stedelijke ontwikkeling. Complicerend voor de aanpak in stedelijke gebieden is dat in de stad (meer dan elders) een opeenstapeling van maatschappelijke en economische vraagstukken speelt. Ook beweegt zich daar een diversiteit aan belanghebbenden/actoren in de ruimtelijke arena op verschillende momenten gedurende het planproces. Willen maatregelen voor klimaatadaptatie op succesvolle wijze onderdeel gaan uitmaken van stedelijke ontwikkeling, dan dienen zij nauw aan te sluiten op de stedelijke opgaven (de "verhalen van de stad"). 10
Twee voorbeelden . Gemeente Dordrecht is met het interactieve proces van reconstructie van De Wielwijk koploper in de aanpak van een aandachtswijk met sociaal-economische problemen, een eenzijdig en verouderd woningbestand en luchtverontreiniging vanwege de nabije A16. Fysieke en sociale problemen kunnen 10
Klimaat in de stad, Alterra, Wageningen 2010
27
gecombineerd met klimaatmaatregelen tot kansrijke ontwikkelingen leiden. Alterra heeft hiervoor een reeks ontwerpprincipes uitgewerkt. In de Wielwijk wordt o.a. een hoofdstraat getransformeerd tot park (zie foto's hieronder).
Voorbeeld 2: een deel van de woningbouwopgave van gemeente Utrecht wordt gerealiseerd in het nieuwe woongebied Rijnenburg in de oksel van de A2 en de A12. In Rijnenburg moet klimaatbestendig en energieneutraal wonen en werken samengaan met de waterhuishouding en het landschap. Zes thema's geven richting aan de ontwikkeling: duurzaam landschap, gezonde samenleving, Community Lab (een innovatieplatform), waterrobuust bouwen, kringlopen sluiten en Klimaatwand, wat de vertaling is van de noodzakelijke geluidschermen langs de snelwegen die ontwikkeld worden als zichtbaar icoon van klimaatbestendig Rijnenburg (zie schets hieronder).
28
Voorgesteld wordt om de rubricering van maatregelen voor klimaatadaptatie te koppelen aan de schaalniveaus van regio, stad, wijk, straat en perceel. De redenering is daarbij als volgt. Gebruikers van de toolbox specificeren bij de startfase van een project of plan eerst (a) hoe de thema's van klimaatadaptatie passen binnen de visie op de stad en haar deelsystemen, dan (b) welke ruimtelijke opgaven op welk schaalniveau aan de orde zijn en vervolgens (c) welke maatregelen daarvoor op dat schaalniveau relevant zijn. a.
Klimaatthema's
Kern is om met belanghebbenden tot overeenstemming te komen over de precieze probleemdefinitie en de urgentie van het vraagstuk. Nut en noodzaak van klimaatadaptatie in het licht van stedelijke ontwikkeling staan centraal. De informatie die nodig is heeft als doel om problemen en kansen van klimaatadaptatie goed en op een positieve wijze te agenderen (vgl. vergelijkbare vraagstukken rond bereikbaarheid, energievoorziening, leefkwaliteit). Voorgesteld wordt om de complexiteit van klimaatverandering als het om de stad gaat toe te spitsen op twee centrale thema's: • Water: vernatting, overstroming, overlast • Warmte: droogte en hogere temperaturen Deze twee thema's zijn van belang voor stedelijke ontwikkeling vanwege leefbaarheid, gezondheid, veiligheid en productiviteit van mensen, flora en fauna in de stad. Informatie over inspirerende, wervende voorbeelden van elders betreffende een integrale aanpak van stedelijke ontwikkeling en 'klimaatpositief' bouwen, kan erg behulpzaam zijn. Bijvoorbeeld het antwoord op de vraag: "wat kan ik leren van andere steden om problemen op dit vlak in mijn stad het hoofd te bieden?" Veel visies en ideeën over interventies vinden hun oorsprong in overeenkomstige voorbeelden elders. Zo heeft de stad Stockholm in kringen van stedebouwkundigen lang gefunctioneerd als goed en navolgbaar voorbeeld van een vingerstad. De stad Houten heeft een vergelijkbare voorbeeldwerking voor veel buitenlandse stedebouwkundigen vanwege de schaal en opbouw in combinatie met een fietsnetwerk en het openbaar vervoer in Houten. Maar denk ook aan (voormalige) voorbeeldsteden zoals Curitiba (Duurzame Stad), Barcelona (stedelijke allure) en Tokyo (openbaarvervoer knooppunten als drager voor stedelijke ontwikkeling).
b.
Ruimtelijke opgaven
Elke stedelijke opgave beweegt zich op een bepaald schaalniveau (regio, stad, wijk, straat, perceel) én vraagt aandacht voor de samenhang tussen maatregelen op verschillende niveaus. Voor de opgave van nieuwbouw geldt in het bijzonder dat dit een toevoeging in of aan de stad is waarbij locatieafwegingen gemaakt moeten worden en klimaatfactoren een rol kunnen spelen bij de locatiekeuze (positionering van nieuwbouw). Voor de opgave van herstructurering geldt in het bijzonder de notie dat gebieden
29
vaak minder snel aanpasbaar zijn dan gebouwen (flexibiliteit van het ruimtegebruik). De stedelijke opgaven zijn te onderscheiden in fysieke en maatschappelijke vraagstukken: Fysiek: vragen rond woningbouw, bedrijventerreinen, infrastructuur, groen en dergelijke Maatschappelijk: bijvoorbeeld vragen met betrekking tot leefbaarheid, gezondheid, veiligheid en economie c.
Maatregelen
Na specificatie van klimaatthema (water of warmte) en relevant schaalniveau (regio, stad, wijk, straat, perceel) staat de gebruikers de toolbox van maatregelen ter beschikking, waarin de maatregelen staan gesorteerd naar schaalniveau. De informatie per maatregelkaart (zie voorbeeld op blz. 24) geeft adequate informatie om relevante maatregelen te selecteren en in te brengen in het planproces. Om de doorwerking van klimaatadaptatie te bevorderen is het wenselijk dat de set aan maatregelen wordt aangevuld met een set aan ontwerpprincipes. Ontwerpprincipes en planconcepten stellen de gebruikers in staat om een ontwikkelingsperspectief te formuleren. Er zijn nog niet zoveel ontwerpprincipes ontwikkeld om richting te geven aan het ontwerpend onderzoek van alternatieve oplossingsrichtingen in verband met klimaatadaptatie. Dat blijkt ook evident uit het overzicht in de bijlagen. In de waterwereld worden wel de gidsprincipes van infiltratie, integratie, isolatie en fluctuatie gebruikt. In het ruimtelijke domein worden principes zoals compartimenteren, reserveren en positioneren gehanteerd. Misschien is het verstandig om voor de uitbreiding van het repertoire aan ontwerpprincipes terug te grijpen op het verleden en de waarde van bijvoorbeeld 'de strategie van de 2 netwerken' of de cascobenadering te herijken. Een goed en prachtig vormgegeven voorbeeld van een vertaling van ontwerpopgaven (zoals versterken van samenhang) in principes (zoals groen waterfront, nieuwe terpen of rivierduinen) is het rapport 'Handreiking ruimtelijke kwaliteit IJssel' (Bosch Slabbers, 2007). Deze handreiking geeft geen blauwdruk, maar geeft wel aan wat de unieke kwaliteiten van de IJssel zijn en hoe die met behulp van ontwerpprincipes behouden en versterkt kunnen worden en hoe kansen voor nieuwe ontwikkelingen kunnen worden benut. Daartoe worden de kernkwaliteiten van de IJssel gekarakteriseerd aan de hand van drie motto's: 'Reliëfrijk Rivierdal', 'Landschapsmozaïek' en 'Hanzestad en Ommeland'. Daarmee worden de essenties van het natuurlandschap, de bijzondere cultuurhistorische betekenis en de historische traditie duidelijk. Per ruimtelijke eenheid of 'ensemble' van het rivierlandschap worden vervolgens ontwerpprincipes uitgewerkt.
30
Conclusies Klimaatbestendigheid is een nieuwe kwaliteitseis binnen een programma van eisen dat aan ruimtelijke inspanningen en investeringen wordt meegegeven, mits de adaptatiemaatregelen kunnen worden verbonden met andere maatschappelijke doelen en belangen en zo de multifunctionaliteit van investeringen vergroten. Omdat te bereiken kan niet worden volstaan met de uitlijsting van de veelal klimaattechnische maatregelen die nu ontwikkeld zijn. De toepassing van maatregelen kan bevorderd worden door de ontwikkeling van maatregelkaarten met voldoende informatie (zie voorbeeld blz. 24) en een rubricering van deze kaarten naar de ruimtelijke schaalniveaus van:
Regio: water- en warmtevraagstukken in relatie tot ruimtelijke vraagstukken op het schaalniveau van de omgeving van de stad, zoals locatiekeuzen voor nieuwbouw, zonering, compartimentering en selectief gebruik van de ondergrond;
Stad: water- en warmtevraagstukken in relatie tot ruimtelijke vraagstukken op het schaalniveau van de stad, zoals de aanpak van lokale klimaatknelpunten, stedelijke natuur, parken en groenstructuren, hoge/lage plekken, nieuwe kanalen en mogelijkheden om water vast te houden in combinatie met bijvoorbeeld stedelijke herstructurering;
Wijk: water- en warmtevraagstukken in relatie tot ruimtelijke vraagstukken op het schaalniveau van de wijk, zoals de inrichting van de wateropvang in relatie tot mogelijkheden voor spel en ontspanning, vluchtplaatsen, bomen, waterpartijen, variatie in bebouwing ten behoeve van het bevorderen van windcirculatie in combinatie met ruimtelijke verdunning van bebouwing en de identiteit van de wijk;
Straat: water- en warmtevraagstukken in relatie tot ruimtelijke vraagstukken op het schaalniveau van de straat, zoals vertikaal groen, straatbomen, grasvelden, open verharding in combinatie met leefbaarheid, verkeersveiligheid, ontmoetingsruimte, parkeergelegenheid en verkeersontsluiting;
Gebouw: water- en warmtevraagstukken in relatie tot bouwconcepten zoals type bebouwing (daken, materialen, dakranden, beplanting e.d.) in combinatie met het bevorderen van identiteit en stedelijke milieudifferentiatie.
De doorwerking van klimaatadaptatie in de stad kan worden bevorderd door de maatregelen aan te vullen met een set van ontwerpprincipes en ruimtelijke concepten door de schaalniveaus heen.
31
6.
Ontsluiting
Ontsluiting betreft de verspreiding en toegankelijkheid van informatie over stedelijke ontwikkeling en klimaatadaptatie. Idealiter is dit tweerichtingsverkeer van zenden en ontvangen. Het is vanzelfsprekend dat actoren in hun eigen taal worden aangesproken in de verschillende fasen van een stedelijk ontwikkelingsproces. Expertmeeting De deelnemers aan de expertmeeting zijn voorstander van een inspirerende catalogus van principes en maatregelen voor klimaatadaptatie in de stad. Daarin mag ook aangegeven worden wat concreet het risico is wanneer nu niets gedaan wordt (gevolgschade) of wanneer een (uit oogpunt van klimaatadaptatie) verkeerde ruimtelijke keuze wordt gemaakt. Het woord 'klimaatadaptatie' wordt overigens door sommige deelnemers vanwege de negatieve conotatie wel als handicap beschouwd. Er zou een meer ontwikkelingsgerichte term moeten worden bedacht en gebruikt. Analyse Er is (zie ook hoofdstuk 2) behoefte aan gestructureerde informatie over adaptatiemaatregelen met voorbeelden van praktijkervaringen. Het voorstel van een catalogus spreekt daarom aan. Zo'n catalogus dient maatregelen helder te beschrijven (zie: maatregelkaarten), maar vooral ook klimaatadaptatie te verbinden met de stedelijke opgaven op de schaalniveaus van regio, stad, wijk, straat en perceel. Deze catalogus zou als volgt (in 1 band) kunnen worden opgebouwd: Deel 1: URGENTIE: onderbouwing van nut en noodzaak om steden klimaatadaptief te maken. Resultaten van wetenschappelijk onderzoek. Diagnoses van ontwikkelingen. Deel 2: IDEEEN: verkenning van perspectieven, kansrijke combinaties en ontwikkelingsrichtingen, resultaten van ontwerpend onderzoek. Verbanden tussen klimaat en stedelijke ontwikkelingen en stedelijke variëteit. Leerzame voorbeelden uit binnen- en buitenland. Leren van het verleden. Deel 3: TOOLBOX: uitlijsting van maatregelkaarten waarbij ideeën voor klimaatadaptatie in de stad vertaald zijn naar uitvoerbare projecten met praktische informatie voor besluitvormers en links met de stedelijke opgaven. Technische informatie met gereedschappen en specificaties. Deel 4: WERKWIJZEN: voorbeelden van procesmaatregelen en werkwijzen ten behoeve van de agendering en diagnose van vraagstukken, voorbeelden van samenwerking, voorbeelden en methodieken van ontwerpend onderzoek, methodieken voor monitoring en beheer. Handreiking aan het organiseren van klimaatadaptatie in de praktijk. 32
Bij het opstellen van deze catalogus dient rekening te worden gehouden met verschillende doelgroepen. Dat betreft een range van actoren van bestuurders, onderzoekers, ontwerpers, stedelijke managers, uitvoerders, projectontwikkelaars, financierders en beheerders. In de vormgeving van de catalogus kan dit opgelost worden. Eén catalogus verdient daarbij de voorkeur boven verschillende losse deelcatalogi, omdat de doelgroepen dan kennis kunnen nemen van elkaars benaderingen en van de breedte en complexiteit van de uitvoering van klimaatbeleid. Conclusies Een catalogus voldoet aan de behoefte van velerlei betrokkenen op het veld van klimaatadaptatie in de stad. Voor het maken van een catalogus dienen nog bergen met werk verzet te worden, zoals aanvullend ontwerpend onderzoek in verschillende steden en stedelijke milieus, het maken van de maatregelkaarten zelf en het inventariseren van werkwijzen en procesmaatregelen.
33
7. Vervolg
Deze definitiestudie is een tussenstap in het maken van een toegankelijk overzicht van maatregelen voor klimaatadaptatie in de stad. Voorgesteld wordt om maatregelen volgens bepaalde kenmerken op een specifieke en gestructureerde wijze te ordenen in pakketten per fase van de plancyclus. Voor het deelprogramma Nieuwbouw en herstructurering van het Deltaprogramma kan deze definitiestudie bovendien input leveren voor een nog te ontwikkelen beleidskader klimaatadaptatie in de stad. Voorgesteld wordt om het vervolg op deze definitiestudie langs drie sporen vorm te geven. In willekeurige volgorde: Spoor 1: versterken van het kennisfundament Spoor 2: verenigen van praktijkervaringen Spoor 3: verbreden van kennis en ervaring Spoor 1: Versterken van het kennisfundament De deelnemers aan de expertmeeting stellen het op prijs wanneer het deelprogramma Nieuwbouw en herstructurering het initiatief zou nemen om een "Community of Toolmakers" op te richten. Dat is geen 'Community of Practice' (CoP), maar veeleer een 'Community of Knowledge' (CoK) van experts die betrokken zijn bij de ontwikkeling van instrumenten, kaartenbakken of toolboxes voor klimaatadaptatiemaatregelen in de stad. Vanuit de optiek van de experts zou begonnen kunnen worden met een eerste bijeenkomst in 2011 waarin verschillende 'toolmakers' worden uitgenodigd om te vertellen over hun ideeën, theorieën, aanpak en onderzoeksuitkomsten en –ervaringen. Het is een goed voorstel om wetenschappelijke experts bijeen te brengen en ervaringen uit te wisselen. Dat ondersteunt de voortgang en eenheid in kennisontwikkeling, met name als het gaat om versterking van de onderbouwing van de kwantitatieve effecten van klimaatverandering in de stad op langere termijn, zoals meer systeemkennis en meer inzicht in de eventuele schade op langere termijn. Voor de toepassing van deze kennis in de praktijk zijn ook eenvoudige vuistregels onmisbaar. Deze vuistregels dienen ontwerpers, ontwikkelaars en uitvoerders op lokaal niveau een concreet beeld te geven van volumes, effecten, gradiënten, tijdschalen e.d. op het gebied van de twee klimaatthema's van water en warmte. Daarmee kan in principe ook een brug naar kosten en opbrengsten worden geslagen (oppervlaktes, dieptes, hoogtes, m3 e.d.). Ambities en ontwerpprincipes moeten vertaald kunnen worden in concrete getallen waarmee getekend en gerekend kan worden. Onderstaande tabellen zijn overgenomen uit het rapport van opMAAT over de proeftuin in Delft ZuidOost. Uitgaande van het bestaande oppervlaktewater is de beschikbare berging berekend bij verschillende te hanteren peilstijgingen. Deze analyse geeft een eerste beeld van de werkelijk beschikbare berging in de Zuidpolder
34
van Delfgauw. Voor de casus TU-Zuid is daarbij uitgegaan van het nieuw te ontwikkelen watersysteem en niet van de huidige waterstructuur.
Daarnaast kan het kennisfundament worden versterkt door een module over klimaatadaptatie en stedelijke ontwikkeling op te nemen in het curriculum aan faculteiten Bouwkunde en Academies voor Stedenbouw om studenten de gelegenheid te bieden tijdens hun opleiding het gedachtegoed te internaliseren Spoor 2: Verenigen van praktijkervaringen De uitvoering van klimaatbeleid in stedelijke gebieden kan ook gestimuleerd worden door een betere uitwisseling van ervaringen. Niet alleen blijkt het lastig te zijn om concrete adaptatiemaatregelen op te tillen naar het niveau van bijvoorbeeld een ruimtelijk inrichtingsconcept, maar ook zijn situaties in de stad soms zo complex dat meer overredingskracht of verleiding gebruikt moet worden om partijen te overtuigen van het belang en de uitvoerbaarheid. Taal- en cultuurverschillen tussen disciplines spelen daarbij ongetwijfeld een rol, waarbij de wereld van klimaatwetenschap, -techniek en -beleid niet naadloos aansluit op de integrale praktijk van de stedelijke leefomgeving. De een denkt vaak in problemen, kwantiteiten en normen, de ander vaak in kansen, kwaliteiten en ontwikkelingen. Dat is niet ongebruikelijk wanneer (sector)specialisten en (facet)integralisten elkaar in het ruimtelijke domein treffen. Daarom is het voor de bevordering van toepassing van maatregelen slim om minder vanuit de klimaattechniek en meer vanuit de wereld van de 'stadsontwikkelaar' te denken, d.w.z. de potentiële gebruiker in zijn 'taal' en op zijn behoefte aan inspiratie, ontwikkelingspotenties en verbeelding aan te spreken.
35
Voor deze uitwisseling van praktijkervaringen zou in het kader van 'learning by doing' ruimte gemaakt moeten worden voor gebruikerssessies met overheden, ontwerpers en maatschappelijke organisaties om de informatie over klimaatadaptatie in de stad af te stemmen op hun informatiebehoefte in de praktijk van stedelijke ontwikkeling. Via deze weg kan bij hen een ander perspectief ontstaan op de manier waarop bestaande en toekomstige stedelijke ontwikkelingen passen binnen wenselijke maatregelen voor klimaatadaptatie. De ruimte voor dit type kennisoverdracht kan worden georganiseerd in de vorm van een 'Community of Practice'. Dat is een groep van gebruikers in de praktijk van stedelijke ontwikkeling voor de uitwisseling van praktische tips en trucs hoe bij nieuwbouw en herstructurering een zgn. klimaatpositieve meerwaarde qua gebruikswaarde, belevingswaarde en toekomstwaarde kan worden gecreëerd en hoe juridische en financiële aspecten, w.o. kosten- en beheerseffectiviteit op korte en langere termijn, georganiseerd kan worden. Spoor 3: Verbreden van kennis en ervaring Uit deze definitiestudie komt evident naar voren dat nog veel meer ervaring opgedaan moet worden met het ontwerpen van klimaatadaptieve of klimaatrobuuste steden. Het instrument van de proeftuin zou intensiever moeten worden ingezet om ontwerpers, klimaatexperts, provinciale en lokale overheden en organisaties in staat te stellen begrip te krijgen en oplossingsrichtingen te ontwikkelen voor klimaatvraagstukken in hun streek, stad of wijk en om daarmee het arsenaal aan voorbeelden fors uit te kunnen breiden. Voor de systematisering van proeftuinen zou kunnen worden teruggegrepen op het concept van stedelijke milieudifferentiatie, waarbij onderscheid gemaakt kan worden in een verscheidenheid aan leef- en werkomgevingen in de stad, zoals bij wijze van voorbeeld11: • het centrummilieu: combinaties van centrumfuncties, hoge dichtheid, sterke menging, kosmopolitisch, pleinen, stenig; • het stedelijke woongebied met gestapelde units: hoge dichtheid, multifunctioneel, kleurrijk, overwegend kleine schaal, koppeling met park; • stedelijk woongebied in laagbouw: vooral woningen met tuin, groen karakter, kleinschalig, waterpartijen, stadstuindorp; • compact wonen in het groen: dorpsenclaves, contrast met de natuur, redelijk hoge dichtheid, moestuinen, stadsrandzones
11
O.m. ontleend aan o.a. 'Stedelijke milieudifferentiatie', Jenneken Berends en Peter Heerema in: Profiel/BNS-mededelingen, 1990; 'Verscheidenheid in vogelvlucht', Peter Heerema in: Ruimtelijke verkenningen RPD, 1990; 'Stedelijke milieudifferentiatie: het stad-landschapmilieu uitgetekend', Wim Hartman en Dirk Sijmons, 1990; Ecologisch verantwoorde stedelijke ontwikkeling, Sybrand Tjallingii, 1992
36
•
•
wonen in het landschap: recreatief wonen aan de rand van een landschappelijke drager, woon-werkgemeenschappen, zelfvoorziening, landgoederen bedrijvenpark: status, netwerkstructuur, beperkt toegankelijk, ligging nabij vervoersknooppunten
In het artikel over stedelijke milieudifferentiatie in Profiel (zie noot 16) wordt de opgave voor de dagelijkse leefomgeving verwoord als: "het ontwerpen van ruimtelijke eenheden of milieus waarin rekening wordt gehouden met de maatschappelijke pluriformiteit, de bestaande ruimtelijke verscheidenheid en de ecologische en economische duurzaamheid, samengevat in het begrip ruimtelijke kwaliteit. Interessant is dat daarbij onderstaand schema is gehanteerd (van de hand van Jenneken Berends), dat ook zijn diensten zou kunnen bewijzen bij de toepassing van een bepaald type maatregelen voor klimaatadaptatie in bepaalde delen of milieus in de stad.
37
Conclusies Het werk dat verricht is en wordt aan classificaties en ordening van de meer technische klimaatadaptatiemaatregelen verdient alle lof, maar lijkt tamelijk compleet (op de uitvoerbaarheid na). Een vervolg zou niet in die richting moeten gaan. Vanuit de experts, die hierbij betrokken zijn, kan een Community of Knowledge worden opgericht om te leren van elkaar en werkende weg in wetenschappelijk opzicht verder te komen en daar voldoende bekendheid aan te geven. Voor het deelprogramma Nieuwbouw en herstructurering ligt de opgave vooral in het organiseren en/of stimuleren van lokale en regionale proeftuinen, waarin op basis van ontwerpend onderzoek op en door de schaalniveaus heen geëxperimenteerd kan worden met ruimtelijke concepten, ontwerpprincipes en maatregelen voor klimaatpositief bouwen in verschillende stedelijke milieus. Dit circus aan proeftuinen zou vergezeld moeten gaan met de oprichting van een CoP van ruimtelijke ontwerpers en praktijkgebruikers. Gezamenlijk tekenen en rekenen, dus.
38
8.
Advies
In deze definitiestudie is geconstateerd dat het klimaatveld goed op weg is met de uitwerking van adaptatiemaatregelen. Er is grosso modo voldoende informatie over de techniek. Voor de toepassing bij nieuwbouw en herstructurering in stedelijke gebieden moet de slag naar ruimtelijke meerwaarde in veel gevallen nog gemaakt worden. Sleutelwoorden in dit verband zijn 'samenhang' (co-benefits) en 'samenwerking' (co-creatie) in en door de schalen en fasen van het ruimtelijk planproces heen. Op basis van de analyses en tussenconclusies wordt het deelprogramma Nieuwbouw en Herstructurering van het Deltaprogramma als volgt op 3 punten geadviseerd:
Advies 1 Steek energie in het uitwerken en categoriseren van maatregelkaarten voor klimaatadaptatie in de stad, conform de kenmerken en het fictieve voorbeeld in hoofdstuk 4. Publiceer de resultaten hiervan in een Catalogus Klimaatadaptatie in de Stad. Aandachtspunten: • Samenhang van maatregelen door de ruimtelijke schaalniveaus heen • Samenhang van maatregelen door de ruimtelijke planfasen heen • Samenhang van maatregelen in de tijd Voor de uitvoering van dit advies is een 'administratieve' en een inhoudelijke slag nodig. De 'administratieve' slag is de inpassing van de beschikbare kennis over maatregelen in het format van de in dit rapport voorgestelde maatregelkaarten. Deze actie zou uitgevoerd kunnen worden door een instituut zoals het CROW vanwege de ervaring die het CROW heeft op dit vlak. De inhoudelijke slag betreft het verder discussiëren over en uitwerken van de voorgestelde kenmerken en de ordeningssystematiek. Geadviseerd wordt om voor deze actie wederom een expertmeeting te organiseren met een vergelijkbaar deelnemersveld zoals op 13 december 2010 (zie bijlage 1). Advies 2 Nodig sleutelorganisaties in het wetenschappelijke veld van stedelijke klimaatadaptatie uit om zich te verenigen in een wetenschappelijke Community of Knowledge, gericht op uitwisseling van theorieën en resultaten van empirisch onderzoek ter versterking van de onderbouwing van de effectiviteit, onderlinge samenhang en monitoring van klimaatmaatregelen in en om de stad (systeemconsistentie). Het samenbrengen van wetenschappers die nu vaak afzonderlijk en op verschillende plekken (TU Delft, WUR, RUG, Deltares etc.) werken aan het 39
onderwerp, zal meerwaarde opleveren en een sprong vooruit in het begrijpen van de werking van het systeem klimaat/stad. Advies 3 Neem het initiatief om ter begeleiding van de advies 1 een 'Community of Practice' op te richten voor het delen en verbreden van ervaringen in de praktijk met het klimaatadaptief maken van stedelijke gebieden. Gezien de positieve ervaringen van Habiforum met dit instrument is het wenselijk dat de deelnemers aan deze CoP worden gerekruteerd uit de ontwerpende disciplines, het beleid en de praktijk van stedelijke ontwikkeling. De uitwisseling van kennis en ervaring helpt om het kaf van het koren te scheiden ('welke maatregelen doen er werkelijk toe in de praktijk') en helpt om tot een praktische set van ontwerpprincipes te komen. Daarbij is het verstandig om te leren van ervaringen met theorieën, kennisopbouw en de praktijk in het nabije verleden met ontwerpprincipes en conceptvorming voor duurzame en ecologisch verantwoorde steden.
40
Bijlage 1: Deelnemers Expertmeeting "Zicht op maatregelen klimaatadaptatie", 13 december 2010, Amersfoort 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15.
Wiebke Klemm, bureau Bosch Slabbers Hiltrud Pötz, opMAAT Michaël Meijer, Wg. Duurzame Stedenbouw BNSP/NVTL Michiel Brouwer, Wg. Duurzame Stedenbouw BNSP/NVTL Elma van Beek, Wg. Duurzame Stedenbouw BNSP/NVTL Martin Dubbeling, Wg. Duurzame Stedenbouw BNSP/NVTL Frans van de Ven, Deltares Hasse Goosen, Alterra/WUR Laura Kleerekoper, TU Delft Kees Broks, STOWA Michelle Talsma, STOWA Alice Fermont, Waternet Jan Elsinga, ministerie I&M Inge Koolen, ministerie I&M Peter Heerema, Locus
Fleur Hol van het Nirov was helaas verhinderd.
41
Bijlage 2: potentiële klimaatadaptatiemaatregelen in de stad op basis van de resultaten van de inventarisatie van het Nirov
42
schaalniveau
bestaand/ nieuwbouw
wijk, stad, regio wijk, stad, regio wijk, stad, regio
nieuw
inrichtingsconcept, zoals terpen
wijk
nieuw
inrichtingsconcept inrichtingsconcept, zoals waterberging op straat inrichtingsconcept
wijk wijk
wijk
bestaand bestaand/ nieuw bestaand/ nieuw bestaand/ nieuw bestaand/ nieuw nieuw
wijk
nieuw
wijk
bestaand/ nieuw nieuw
maatregel
concept
zoneren programma, landgebruik en functieveranderingen
ordeningsconcept
benutten geomorfologie en bodem bij inrichten
ordeningsconcept
compartimentering
ordeningsconcept
ophogen woonwijk verlagen waterpeil meestromen in openbare ruimte profilering maaiveld vluchtplaatsen vluchtwegen bovengronds infiltreren
inrichtingsconcept, zoals verhoogde veilige plekken inrichtingsconcept
waterbuffer
Inrichtingsconcept, zoals wadi, infiltratieveld Inrichtingsconcept, zoals buizen, sleuf, kratten inrichtingsconcept
nieuwe rivieren, kanalen, wateren
inrichtingsconcept
opschonen en verbreden van watergangen water vasthouden (en schoonmaken)
inrichtingsconcept
ondergronds infiltreren
inrichtingsconcept, zoals helofytenfilters en zuiveringsmoeras
wijk wijk wijk
wijk/ stad wijk wijk
Voorbeeldproject
Meer informatie
ideeëncompetitie Rijkswaterstaat, 2004
Architectenweb (25-01-05)
nieuw
bestaand/ nieuw
bestaand/ nieuw
43
o.a gemeente Enschede, Arnhem
Waterpark Het Lankheet, Twente
Waterpark
waterslinger
inrichtingsconcept (meer lengte, meer waterberging)
wijk
nieuw
groenstructuren: parken en groen langs wegen
inrichtingsconcept (koelend effect van bomen en planten: schaduw en houdt water vast)
stad/ wijk
bestaand/ nieuw
ruimte voor wind
inrichtingsconcept voor een stedenbouwkundige structuur opdat windstromen verkoelen inrichtingsconcept (koelende werking water) inrichtingsconcept (stedelijk groen, stedelijke landbouw. inrichtingsconcept teelt of aanplant van droogte bestendige gewassen
wijk
nieuw
wijk
bestaand/ nieuw bestaand/ nieuw bestaand/ nieuw
waterpartijen/fontein zilte gewassen droogte bestendige gewassen
onbezwijkbare dijken overstroombare dijken waterkering keermuur/wand opblaasbare tijdelijke waterkering vlotterkering
wijk wijk/perc eel wijk wijk wijk wijk wijk dijk/ kade wijk
waterpleinen
bouwconcept bouwconcept bouwconcept bouwconcept bouwconcept bouwconcept (tijdelijke waterkering, geïntegreerd in een dijk of kade) bouwconcept voor een luchtdichte zak, verankerd langs kades,onder vlonders en fundering in waterwegen Bij hevige regenvallen loopt de lucht eruit, is het water eenmaal afgevoerd, dan blaast de zak zich weer op bouwconcept
wijk
nieuw
trappen
bouwconcept
wijk
nieuw
luchtzakken/Airbag Water Storage (in een watergang)
Geerpark Heusden: stedebouwkundig plan (700-800 woningen) Koelteparken, Achterhoek
Geerpark, presentatie stedenbouwkundige opzet artikel Binnenlands Bestuur Heat in the city Ruimtelijke verdeling en mogelijke oorzaken van het hitte-effect Hitte-eilanden
diverse voorbeelden in Spaanse steden
Zilte landbouw (o.a. Zilte Zeekool) Texel
Zilte Zeekool
nieuw nieuw
nieuw nieuw
project Ramspol Woudse polder in Midden Delfland
nieuw
44
vlotterkering; filmpje Greenbuildingpro (21-09-10)
- Rotterdam; Leidschendam: innovatieve waterberging onder speelveld
Waterpleinen Waterplan LeidschendamVoorburg Lay-Out, nr 2
waterdoorlatende verharding
bouwconcept
wijk
nieuw
waterpasserende verharding drainage IT-riool
bouwconcept bouwconcept bouwconcept (drainerende buis/infiltratieriool) bouwconcept, bijv. gietwaterbassin (veel gebruikt bij kassen) bouwoncept zorgt voor meer afvoercapaciteit bouwconcept
wijk wijk wijk
nieuw nieuw nieuw
wijk wijk
bestaand/ nieuw nieuw
wijk
nieuw
bouwconcept (gescheiden stelsel, hemelwaterriool) bouwconcept
wijk
nieuw
stad
bouwconcept (plaatsing duikers, grotere waterverbindingen, vervangen van een duiker door een brug, verbinden van waterpartijen en/of watergangen) bouwconcept voor een hoge, brede dijk als stadslandschap vormgegeven
wijk
bestaand/ nieuw bestaand/ nieuw
wijk
nieuw
Super Levee Edogawa City
wijk
nieuw
Rotterdam-Zuid
drijvende platformen en wijken
bouwconcept: trapsgewijze dijk, waarvan de ‘treden’ gebruikt kunnen worden voor wegen, groen, bebouwing, parkeren, waterberging of andere functies bouwconcept
nieuw
bouwconcept bouwconcept
Bezoekerscentrum IJburg (Attika Architecten) Maasbommel
Architectenweb (30-01-09)
drijvende woning amfibische woning
perceel/ wijk perceel perceel
gebouw als kering kruipruimteloos bouwen
bouwconcept bouwconcept
wijk wijk
Stad van de Zon, Heerhugowaard
Stad van de zon (VROM)
waterberging superdrain goten (ook onder maaiveld) of greppels regenwater afvoer afleiden van water naar buitengebied verbetering doorstroming
superdijk
trapdijk
nieuw nieuw
nieuw
45
Katwijk, woonwijk 't Duyfrak
Leidsch Dagblad (18-11-10)
Hh van Delfland
Almere Vandaag (16-01-09), Adaptable Flood Defences, promotieonderzoek Bianca Stalenberg (TU Delft) (2010) Architectenweb (05-06-09)
waterwoningen (16-06-09) Waterbestendig bouwen amfibisch wonen
bouwen met verhoogd vloerpeil dryproof bouwen
vegetatiedaken
bouwconcept bouwconcept: gebouwen worden zodanig ontworpen dat het water niet kan binnen dringen (gevel moet bestand zijn tegen waterdruk, waterbestendige schotten) bouwconcept: is acceptabel als de woning één keer in de tien jaar te maken krijgt met inundatie bouwconcept bouwconcept bouwconcept voor waterberging op dak bouwconcept voor waterberging in parkeergarage (bergingskelder) of Waterzak (in kelder of kruipruimte) bouwconcept
vegetatiewand
bouwconcept voor groene gevel
perceel
groene daken hoogbouw
bouwconcept bouwconcept : hoogbouw creëert schaduw voor omgeving bouwconcept: buitenste gevel is van enkelvoudig glas; binnengevel is een thermische gevel. Tussen de gevels wordt lucht gecirculeerd. bouwconcept: WKO levert geen restwarmte op bouwconcept: schaduw creëren door zonwerende gevel. bouwconcept: koelend effect van planten op gevel
perceel perceel
nieuw
Nationale Nederlanden, Rotterdam
perceel
nieuw
ING hoofdkantoor, Amsterdam
Archined (24-09-98)
perceel/ wijk perceel
nieuw
Ecofys (2008)
bouwconcept: witte daken reflecteren het zonlicht waardoor
perceel
De Boschkens-Oost, gemeente Goirle In mediterrane landen veel toegepast museum van Montpellier, Halles in Avignon, Musée du quai Branly in Parijs. veel toegepast in Spanje, Portugal en Griekenland
wetproof bouwen
water in een atrium bouwen op palen natte daken waterberging in gebouw
dubbele gevel
warmte koude opslag luiken groene wanden (mur végétal)
witte daken/gevels
perceel
nieuw bestaand/ nieuw
Hafen City, Hamburg
wijk
perceel wijk perceel
nieuw nieuw nieuw
Stadskantoor Goes
Architectenweb (30-06-06)
parkeergarage Oostvoorne
perceel
bestaand/ nieuw
parkeergarage Museumpark Rotterdam (10.000 m3)
Waterberging op het parkeerdak, Vexpansie, 2008 product waterzak (1), waterzak (2)
perceel
bestaand/ nieuw bestaand/ nieuw
perceel
bestaand/ nieuw bestaand/ nieuw bestaand/ nieuw
46
subsidieregeling Rotterdam o.a. staande tuin Arnhemse Bloemstraat (2010), stadskantoor Venlo (2010-2014)
Tuin- en Landschap (2007) - onderzoek Nexit architecten naar mogelijkheden van verticale tuinen
website
koeling door rivierwater
licht gekleurde bestrating doeken boven straten sproei installaties terrassen
kwelscherm
doorspoelen
afkoppelen en infiltreren
het dakoppervlak minder warmte vasthoudt. bouwconcept: koeling met rivierwater levert geen restwarmte op bouwconcept reflecterend vermogen bouwconcept zonwerend vermogen
wijk
nieuw
wijk
bestaand/ nieuw bestaand/ nieuw bestaand/ nieuw
wijk
bouwconcept koelende werking water: - 3 graden temperatuurseffect bouwconcept plaatsen van een kwelscherm (bijv damwand) hierdoor moet de zoute kwelstroom een langere weg afleggen en daardoor komt er minder kwel. bouwconcept doorspoelen met zoet water
perceel
bouwconcept hemelwater opvangen en infiltreren daar waar verdroging bestreden wordt.
wijk
bestaand/ nieuw
regio / wijk
bestaand/ nieuw
wijk
bestaand/ nieuw
47
-Office building White Architects, Stockholm -Woontoren New Orleans (R’dam) toegepast in China
-website Topbox, -artikel RCCK&L (05-11-10)
diverse voorbeelden in Spaanse steden 2 pleinen waar dit toegepast wordt: Campo del Principa, Granada en Liszt Ferenc Tér, Boedapest. in initiatieffase in gemeente Zwolle langs het Zwarte Water.
Westelijke polders van Amsterdam en Haarlemmermeer worden doorgespoeld. Met name t.b.v. de tuinders. Vogellaan gemeente Bergen (Limburg)
doorspoelen door Rijnland
gemeente Bergen - ook algemene info over afkoppelen
Bijlage 3: overzicht van maatregelen tegen hittestress en temperatuurgerelateerde effecten van de Provincie Limburg (overgenomen uit conceptrapport van de provincie) Overzicht zachte maatregelen
Collectieve zachte maatregelen klimaatadaptatieprogramma
klimaatrobuuste structuurvisie klimaatrobuust bestemmingsplan klimaateffectatlas hitteplan aanpassen bouwvoorschriften hitte maatregelen meenemen in aanbestedingen richtlijnen aanplant en beheer groen hitte risicokaarten richtlijnen huisartsen en specialisten publieksvoorlichting infectieziekten kennisoverdracht uit mediterrane landen weeralarm smogwaarschuwing pollen verwachting en -waarschuwing voorlichting risico's recreatie klimaatmodule DPL provinciaal smog draaiboek taskforce klimaat en gezondheid handreiking met maatregelen onderwijsmodule klimaatadaptatie onderzoek naar kennishiaten voorlichtingscampagne
Overzicht harde maatregelen (bewerkt door auteur)
48
Individuele zachte maatregelen vergroten bewustzijn temperatuurgerelateerde effecten stimuleren aangepast gedrag voorlichting maatregelen in huis hitte maatregelen in bedrijfsnoodplan (zorginstellingen) verbeterde toegang tot medische zorg ondersteuning mantelzorg Legionella bestrijdingsplan
Nr. C C1 C1.1
C1.2
C1.3
Tabel 3.3 Overzicht harde maatregelen tegen hittestress en temperatuurgerelateerde effecten Collectieve maatregelen Voorkomen, structurele capaciteit Beschrijving Maatregel Stadsbossen en parken Bomen werken verkoelend door schaduw en evapotranspiratie en zuiveren de lucht. Het verschil in temperatuur tussen park en het omliggende stedelijk gebied varieert van 1-4,7 oC. Het bereik van het verkoelnd effect varieert van 100m tot 1 km Geen pollenproducerende beplanting Bij aanleg nieuwe beplanting niet kiezen voor pollen producerende struiken of bomen, zoals berken koelen met oppervlaktewater Oppervlaktewater uit plassen en meren gebruiken voor koeling van omliggende gebouwen in de zomer
C2
Effect beperken, Schadereductie capaciteit
C2.1
Groene bermen en verkeerslijnen
C2.2
Straatbomen
C2.3
(wegen nathouden)
C2.4
(besproeien openbaar groen)
C2.5
grasvelden
Groene bermen zorgen voor verkoeling van weg en directe omgeving door evapotranspiratie, voor opvang van fijn stof en kunnen zorgen voor geleiding van verkoelende wind Bomenrijen langs straten zorgen voor verkoeling door schaduw en evapotranspiratie en zuivering van lucht
Toepassing In diverse steden toegepast, bijvoorbeeld Central Park in New York en Haagse Bos in Den Haag
haalbaarheidsstudies tonen aan dat het rendabel is
Diverse voorbeelden, o.a. Voorschoten en Stutgart
In diverse steden toegepast
Beheeractiviteit, voorkomen van oververhitting door verdamping van water Beheeractiviteit, voorkomen van uitdroging van planten, struiken en bomen Grasvelden leveren vooral in de avond, nacht In diverse steden en ochtend een verkoelend effect. Overdag toegepast. warmt een grasveld redelijk snel op, daardoor minder effect dan bomen
49
C2.6
groene geluidschermen
Het voorzien van de constructie van een geluidscherm met beplanting
C2.7
stromend oppervlaktewater
C2.8
open verharding
C2.9
verhardingen met hoge reflectie
Water heeft een verkoelend effect van 1-3 oC tot een afstand van 30-35m. open verhardingen warmen minder snel op door evapotranspiratie van het tussenliggende groen door albedo (reflectiewaarde) van materialen te verhogen met 25-40% kan de temperatuur met 1-4 oC zakken
C2.10
oriëntatie bebouwing
C2.11
groen/blauwe aders
C2.12
mediterrane bouwstijl
C2.13
bevorderen windcirculatie
C2.14
(chemische bestrijding plagen)
Klimop wordt het meest toegepast. Andere opties: hondsroos, duinroos of verfbrem grachten in diverse steden toegepast op parkeerplaatsen en in buitenbgebied Voorbeelden zijn licht gekleurd asfalt door gebruik te maken van witte steenslag, kleurloos bindmiddel of wit pigment
ter benutting van passieve zonne energie in de winter worden woningen met ramen op het zuiden georiënteerd. Rekening moet worden gehouden met beperking van de zoninval in de zomer combinatie groen en water zorgt voor sterke vermindering effect UHI. Door in stedebouwkundige structuur netwerk van groene en/of blauwe aders in te passen wordt effect optimaal benut door smalle straten veel schaduwrijke plekken diverse voorbeelden in en lichte kleur van bebouwing geeft veel Zuidelijk landen: Sevilla, reflectie, waardoor UHI wordt beperkt bij ontwerp uitgaan van de rol, die wind kan spelen bij verkoeling tijdens warme perioden. Door variatie in hoogte van bebouwing en schuine daken kan mix met de lucht in de overkoepelende laag bevorderd worden beheeractiviteit, bestrijden van soorten, die plagen veroorzaken met chemische bestrijdingsmiddelen
50
Afhankelijk van lokale situatie
bestrijding eikenprocessierups of kakkerlakken
C2.15
bevorderen biodiversiteit, natuurlijke vijanden plaag- door leefomstandigheden voor natuurlijke en invasiesoorten vijanden te bevorderen wordt voorkomen dat invasie van nieuwe soorten tot plagen leidt
C2.16
beperken opwarming drinkwater
drinkwaterleidingen niet situeren op plaatsen waar deze aan zonlicht of worden blootgesteld of dichtbij snel opwaremende opppervlakten
C2.17
realisatie ecologische verbindingszones
C2.18
maatregelen blauwalgen bestrijding
C2.19
minder hittegevoelige materialen in wegenbouw
C2.20
aanpassing habitat (beperking vestiging vectoren)
verbinden van groengebieden in de stad geeft de mogelijkheid voor de natuur in de stad om zich beter aan te passen aan klimaatverandering meer doorstroming van oppervlaktewater en mening met water van goede kwaliteit Betonwegen zijn minder gevoelig voor zomerschade dan asfaltwegen. Ook kunnen asfaltmengsels worden aangepast, zodat asfaltwegen minder gevoelig worden voor extreem hoge temperaturen gebieden, waar mensen in aanraking kunnen komen met vectoren zodanig inrichten, dat leefomstandigheden voor de vectoren ongunstig zijn
C3 C3.1 C3.2
Faciliteren aangepast gedrag, adaptatie capaciteit koelteparken waterelementen (fonteinen e.d.)
C3.3
C3.4
Bijvoorbeeld broedplekken voor gierzwaluwen creëren, die overlast door muggen bestrijden
natuurvriendelijke oevers langs watergangen, faunapassages onder wegen, enz.
In 1978 zijn na een hete zomer de voorschriften voor asfaltmengsels aangepast Bijvoorbeeld gras korthouden op wandelpaden om contact met teken te beperken
Waterelementen, waar water versproeid of verspreid wordt, zoals fonteinen hebben een voelbaar verkoelend effect tot op 30m afstand
Voorbeelden: New York en Parijs
waterparken
Parken, waarvan een overgroot deel van het oppervlak bestaat uit permanent water. Levert over een afstand van 35 m 1-3 oC verkoeling
Voorbeelden: Asterdplas in Breda en Bugapark in Potsdam
waterspeelplekken
Speelvoorzieningen, die het water beleefbaar maken voor kinderen
51
C3.5
natuurvriendelijke oevers
C3.6
bereikbaarheid recreatiewater bevorderen
C3.7
geschikte zwemlocaties aan de Maas
C3.8
hittebestendige fietsroutes
C4
Effect benutten, benuttingscapaciteit
C4.1
buitenrecreatie faciliteiten
Aanleg van faciliteiten voor buiten recreatie, waar meer behoefte aan is door toename zomerse en tropische dagen
C4.2
mediterrane beplanting
C4.3
inrichten buiten ontmoetingsplaatsen (pleinen, boulevards e.d.)
aanleg van beplanting in openbare ruimte, die kwaliteit toevoegt en beter groeit in warm klimaat faciliteren van aanpassing van life style (meer buiten leven) door aanleg pleinen, boulevards, wandelpromenades waar men op warmere dagen kan verblijven en elkaar ontmoeten
I
Individuele maatregelen Maatregel
I1 I1.1
Voorkomen, structurele capaciteit Groene daken
aanleg brede zones langs watergangen met Voorbeelden: Valleikanaal geleidelijke overgang water naar land zorgt in Amersfoort, Zuiderpark voor betere migratie mogelijkheden voor Rotterdam, Helmond watergebonden soorten Op warme dagen ontstaan files of parkeerproblemen bij locaties met recreatiewater. Bevorderen bereikbaarheid met OV of fiets creeëren van gecontroleerde locaties langs de Maas waar gezwommen kan worden bij warm weer Aanleg fietsroutes in bossen of langs lanen met bomen. Aanplant bomen langs fietsroutes in open veld openlucht zwem faciliteiten, recreatievoorzieningen aan water, terrassen bij horeca gelegenheden olijfbomen, oleanders, lavendel diverse voorbeelden in Zuidelijk landen: Rome, Barcelona, Bilbao, Venetië
Beschrijving
Toepassing
Groene daken zorgen voor verkoeling op warme dagen door evapotranspiratie. Het verschil tussen een asfaltbedekking en een groen dak kan oplopen tot 70 oC
stadhuis Tilburg; Stuttgart, Münster, Basel, Malmö, Toronto, Rotterdam
52
I1.2
Verticaal groen en beschaduwen van gebouwen
Aanbrengen van begroeing op of voor de gevel zorgt voor verkoeling door evapotranspiratie en schaduw werking.
I1.3
Toepassen warmte/koude opslag
I1.4
blauwe daken
I1.5
Minder verharding particuliere kavels
Opslaan van warmte in de bodem in de zomer en koude in de winter via waterbronnen of -leiding. Zorgt voor energiebesparing bij koeling door gebruik koude bron in de zomer en bij verwarming door gebruik warmte bron in de winter. Platte en licht hellende daken inrichten voor Voorbeelden in Chicago en opvang regenwater. Verkoelend effect door Melbourne verdamping De helft van het stadsoppervlak wordt ingericht door particulieren. Door minder verharding in tuinen kan een belangrijk verkoelingseffect worden bereikt.
I1.6
overhangende dakranden
I1.7
dikke muren, geïsoleerde daken
I2
Effect beperken, schade reductie capaciteit
I2.1
Beplanting bij invoeropening ventilatielucht
Door beplanting te plaatsen bij invoeropening ventilatielucht daalt de temperatuur van de invoerlucht door evapotranspiratie
I2.2
(daken nathouden)
I2.3
(besproeien tuinen)
I2.4
aanpassen installaties ter voorkoming sick building syndroom
beheer activiteit, zorgt voor verkoeling door verdamping beheer activiteit, voorkomt uitdroging van beplanting door hitte en zorgt voor verkoeling door verdamping voldoende verversing met frisse buitenlucht en/of filters in het ventilatiesysteem zorgen voor zuivere binnenlucht
Overhangende dakranden geven meer schaduw op de gevel, waardoor gebouw minder opwarmt. Effect het grootst in de zomer als de zon hoog staat isolatie van gebouwen zorgt niet alleen voor minder warmteverlies in winter, maar ook voor beter buiten houden van warmte in de zomer
53
Diverse vormen: klimplanten direct op gevel, klimplanten op raster of groeihek, beplanting in bakken, leibomen voor gebouwen
veel voorbeelden in bouwstijl in Zuidelijke landen in Europa temperatuur van invoerlucht kan met enkele graden afnemen ten opzichte van omgevingstemperatuur
I2.5
slaapkamers aan noordzijde
I2.6
geen slaapkamers op bovenverdieping
I2.7
extra zonwering
I2.8
schuine daken
I2.9
materialen met lage warmte capaciteit en hoge reflectie
I2.10
tijdelijke natuur op braakliggende terreinen
I2.11
natuurlijke ventilatie in gebouwen
I2.12
standaard toepassen horren
I2.13
Legionella bestrijdings maatregelen
I2.14
filters in ventilatiesystemen
I2.15
nestgelegenheden voor nuttige soorten (vogels, vleermuizen) aan gebouwen creëren
I3
Faciliteren aangepast gedrag, adaptatie
Door bij bouw en inrichting van woningen en zorginstellingen slaapkamers aan noordzijde te situeren kan slaapverstoring in warme periodes aanzienlijk afnemen Warme lucht stijgt op, ook in gebouwen. Kamers op benedenverdieping in gebouwen blijven koeler en kunnen daarom beter benut worden als slaapkamer ter voorkoming slaapverstoring Zonwering voorkomt opwarming gebouw door instraling. Door gebruik van extra verduisterend materiaal wordt de werking versterkt Schuine daken geven meer schaduwwerking gemiddeld over een dag, waardoor opwarming gebouw minder is dan bij platte daken gebruik van materialen in gebouwen met lichte kleuren en materialen, die warmte weer snel afstaan. aanleg beplanting met struiken en bomen op tijdelijke braakliggende terreinen zorgt voor verkoeling door ontwerp ventilatiesysteem op basis van natuurlijke luchtstromen kan tot 90% worden bezuinigd op energieverbruik horren houden insecten buiten, die mogelijk pathogenen kunnen overbrengen maatregelen ter voorkoming van stilstaand water en opwarming van water in waterleidingen in gebouwen om te voorkomen dat allergenen en fijn stof via ventilatiesystemen in binnenlucht van gebouwen terecht komen worden filters aangebracht Ter bestrijding van insecten en andere vectoren kan ervoor gezorgd worden dat de leefomstandigheden voor hun natuurlijke vijanden in de stad worden verbeterd. Het gaat vooral om het creëren van voldoende nestgelegenheden
54
witte gevels, gebruik beton in plaats van baksteen
Harare, Zimbabwe
gierzwaluwdakpannen, vogelvides, vleermuizenkasten, enz.
capaciteit I3.1
Beschaduwing door bomen
I3.2
groene daktuinen
I3.3
buitenterrassen bij horeca voorzieningen
I4
Effect benutten, benuttingscapaciteit
I4.1
zonnepanelen en zonneboilers
I4.2
nieuwe gewassen voor moes- en volkstuinen
Bij warme dagen wordt meer buiten geleefd en ter verbetering van comfort kunnen meer schaduwrijke plekken worden gecreëerd door aanplant van bomen. Bomen boven water beperken opwarming van oppervlaktewater op kantoor- en appartementengebouwen creëren van groene verblijfplekken in de buitenlucht dicht bij huis of werk inspelen op behoefte aan meer buiten consumeren door aanleg extra terrassen bij horeca gelegenheden door hogere gemiddelde temperatuur zal rendement van zonnepanelen en zonneboilers toenemen door milder klimaat ontstaan mogelijkheden voor teelt van andere gewassen in moes- en volkstuinen
55
Bijvoorbeeld druiven, olijven en citrusvruchten
Bijlage 4: Resultaten expertsessie 'Zicht op maatregelen klimaatadaptatie' Deelnemers: zie bijlage 1 Het programma was opgebouwd uit drie gespreksrondes: 1. de ervaringen van de deelnemers met betrekking tot de praktijk van klimaatadaptatie in stedelijke gebieden op dit moment; 2. de vraag aan de deelnemers welke kenmerken van maatregelen van belang zijn om de toepassing van klimaatadaptatiemaatregelen in de complexe praktijk van gebiedsontwikkeling in stedelijke gebieden te bevorderen en 3. ideeën en voorstellen van de deelnemers omtrent een mogelijke taxonomie van maatregelen voor klimaatadaptatie in de stad Hieronder volgt een clustering van de signalen uit de expertsessie. Ronde 1
Maatregelen
In de eerste ronde ligt de focus op de praktijk van klimaatadaptatie in stedelijke gebieden op dit moment. Het beeld is dat er op gemeentelijk niveau een aantal koplopers is, een redelijke middenveld en veel achterblijvers. Aan mitigatiebeleid wordt lokaal meer aandacht besteed dan aan adaptatiebeleid. Mitigatiebeleid levert direct resultaat, is meetbaar en is tamelijk risicoloos. Adaptatiebeleid heeft de handicap dat de onderbouwing vaak nog dun is en dat over de kwantitatieve effecten op langere termijn nog weinig bekend is ('systeemkennis', kennis over de eventuele schade op langere termijn als gevolg van de huidige passiviteit). Ook van belang voor de implementatie is dat de rolverdeling en verantwoordelijkheid van partijen die betrokken zijn bij klimaatadaptatie en stedelijke ontwikkeling op dit moment niet altijd helder is. Er is wel veel ervaring met waterbeleid en met het technisch oplossen van problemen in de waterhuishouding, maar nog nauwelijks ervaring met hoe in te spelen op ruimtelijke ontwikkelingen. Dat heeft onder meer te maken met de spanning tussen adaptatiemaatregelen en de verschillende ruimtelijke schaalniveaus (stad/perceel), de verschillen in ruimtelijke dynamiek (laag/hoog) en de verschillen qua ruimtelijke impact (groot/klein). Daarom is het nemen van adaptatiemaatregelen in de stad nu nog geen vanzelfsprekendheid. Voor de komende jaren zou vooral de samenhang tussen maatregelen onderling en de relatie met ruimtelijke kansen veel meer expliciet gemaakt moeten worden. Een totaalaanpak is gewenst met oog voor het waarde toevoegende effect van adaptatiemaatregelen. Ook dient het onderlinge verband tussen bodem, water, groen en gebouw veel meer benadrukt te worden. Daarbij kan gedacht worden aan meekoppeling (synergie) met mitigatie en waterbeleid, werk met werk maken en proactief aanhaken aan visies op de stedelijke ontwikkeling (zoals die conform de nieuwe WRO worden vastgelegd in structuurvisies).
56
De insteek hiervoor is inspireren, verleiden en stimuleren. Daarbij is meer behoefte aan (ontwerp-) principes voor de lokale situatie dan aan concrete maatregelen ('afvinklijstjes'). Voor doorwerking is niet alleen een visie op systeemniveau, maar ook meer samenwerking onmisbaar. Positief voorbeeldgedrag, dat gericht is op leefbaarheid van de omgeving, gezondheid van mensen en economische efficiëntie, is daartoe een belangrijke stimulans. Conclusies: • Zorg voor een nuchtere onderbouwing van kosten en effectiviteit van adaptatiemaatregelen • Zorg voor heldere principes en maatregelen die de creativiteit in het ruimtelijke planproces inspireren • Zorg voor samenhang tussen principes/maatregelen onderling en ten opzichte van de visie op stedelijke planning ter plekke • Zorg voor samenwerking en praktische informatie Ronde 2: Kenmerken De focus in de tweede gespreksronde van het diner parlant is de vraag welke kenmerken van maatregelen van belang zijn om de toepassing van adaptatiemaatregelen in de complexe praktijk van gebiedsontwikkeling in stedelijke gebieden te bevorderen. Belangrijke kenmerken zijn: • Systeemeffectiviteit: onderbouwing, systeemdoel, uitvoerbaarheid, uitwisselbaarheid, levensduur, werkingsgebied, onderhoudbaarheid en beheer, prestatie-eisen, effecten op lange termijn; • Ruimtelijke meerwaarde: flexibiliteit, inpasbaarheid, mogelijkheden voor meekoppeling en synergie, ruimtelijke kwaliteit, multifunctionaliteit; • Culturele betekenis: gezondheid, kwaliteit en aantrekkelijkheid van de leefomgeving, veiligheid, gedragsverandering • Economische betekenis: kosten en baten, co-benefits, efficiëntie, arbeidsproductiviteit, economische voordelen, gevolgschade bij niets doen, kostendragers De deelnemers wijzen er op dat - voorafgaand aan de keuze van concrete principes of maatregelen voor klimaatadaptatie – gestart moet worden met een gezamenlijk gesprek tussen belanghebbenden over de keuze, randvoorwaarden en gevolgen van bepaalde ontwikkelingsrichtingen voor de stad en geschikte, minder geschikte of ongeschikte locaties. Daarmee kunnen beleidskeuzen mede gebaseerd worden op de positieve of negatieve consequenties uit oogpunt van klimaatverandering. Kansbeelden en doembeelden kunnen daarbij een rol spelen. Conclusies: • Let bij principes of maatregelen meer dan nu het geval is op de lokale betekenis en kansen in ruimtelijke, culturele en economische zin
57
•
Zorg dat klimaatdeskundigen lokaal vanaf de start deelnemen aan de gesprekken over stedelijke ontwikkeling (inbreng, rol, verantwoordelijkheid en samenwerking van stad tot perceel) en voorzie alle deelnemers aan dit gesprek van adequate kennis over de streek en over klimaatverandering en adaptatiemogelijkheden.
Ronde 3: Ordening De deelnemers zijn voorstander van een inspirerende catalogus van principes en maatregelen voor klimaatadaptatie in de stad. Daarin mag ook aangegeven worden wat concreet het risico is wanneer nu niets gedaan wordt (gevolgschade) of wanneer een (uit oogpunt van klimaatadaptatie) verkeerde ruimtelijke keuze wordt gemaakt. Het woord 'klimaatadaptatie' wordt door sommige deelnemers vanwege de negatieve conotatie wel als handicap beschouwd. Er zou een meer ontwikkelingsgerichte term moeten worden bedacht en gebruikt. De catalogus dient principes en maatregelen helder te beschrijven (zie: kenmerken), maar vooral ook klimaatadaptatie te verbinden met andere "verhalen van de stad": leefomgeving, basiskwaliteit, energietransitie, water, gezondheid, economie en dergelijke. Zo kan de samenhang met andere stedelijke kwesties zichtbaar worden gemaakt. Daarbij dient wel gelet te worden op verschillende typen potentiële gebruikers. Zo'n toolbox werkt voor ieder verschillend (politiek, ontwerper, technicus, beheerder etc.). In de expertsessie verschillen de opvattingen over de vraag of het dominante karakter van een dergelijke catalogus dwingend of inspirerend moet zijn. Tot slot zouden de deelnemers het op prijs stellen wanneer het Deltaprogramma het initiatief zou nemen om een "Community of Toolmakers" op te richten. Dat is een CoP van experts en gebruikers die betrokken zijn bij de ontwikkeling van instrumenten, kaartenbakken of toolboxes voor klimaatadaptatiemaatregelen in de stad. Begonnen zou kunnen worden met een bijeenkomst waarin verschillende 'toolmakers' worden uitgenodigd om te vertellen over hun ideeën, ervaringen en aanpak. Conclusies: • Maak een inspirerende catalogus • Verbind elk principe met andere verhalen van de stad • Maak daarbij onderscheid naar verschillende gebruikers • Richt een CoP op om te leren van elkaar en om gezamenlijk werkende weg verder te komen
58
