© Matthias E. Storme, Gent-Mariakerke 2006
INHOUDSTAFEL
DEEL I. OVERZICHT VAN RECHTSTRADITIES EN RECHTSSTELSELS ................................................. 2 HOOFDSTUK 1. INLEIDING : CLASSIFICATIE VAN RECHTSSTELSELS; TE BESPREKEN THEMATA; ENKELE FUNDAMENTELE VRAGEN. .......................................................................................................................................... 3 HOOFDSTUK 2. DE TRADITIES VAN HET CHRISTELIJKE WESTEN .............................................................................. 6 Afdeling 1. Algemene historische ontwikkeling en kenmerken............................................................................ 6 1.1. Het erfgoed van de oudheid..........................................................................................................................................6 1.1.1. Indo-europees erfgoed in het algemeen...............................................................................................................7 1.1.2. De "spiltijd van de geschiedenis" ........................................................................................................................8 1.1.2.1. De ontwikkeling van de polis en van de persoon.......................................................................................9 1.1.2.2. Scheiding van recht en theologie ..............................................................................................................10 1.1.3. Basisstructuren van het romeins recht en ontwikkeling van de rechtsbronnen...............................................10 1.1.3.1. Voorklassiek en klassiek romeins recht....................................................................................................11 1.1.3.2. Laatklassiek en naklassiek, keizerlijk recht..............................................................................................12 1.1.3.3. Het resulterend erfgoed .............................................................................................................................13 1.1.4. Enkele kenmerken van de vroegchristelijke traditie.........................................................................................14 1.1.5. De Westerse verwantschapsstructuren ..............................................................................................................16 1.2. Vroege middeleeuwen ................................................................................................................................................19 1.2.1. Byzantijns Europa ..............................................................................................................................................19 1.2.2. West- en Noord-Europa .....................................................................................................................................21 1.2.2.1. Het romeinse “volksrecht” en het recht na het einde van het West-Romeinse rijk ................................21 1.2.2.2. Het personele karakter van de volksrechten.............................................................................................22 1.2.2.3. Rol van de kerk en van de familiale structuren........................................................................................22 1.2.2.4. Het private karakter van het (vroeg)middeleeuwse recht; de vroege feodaliteit ....................................24 1.2.2.5. Conclusie – beperkte rol van het geschreven recht..................................................................................26 1.3. Hoge en Late Middeleeuwen (late 11e tot 15e eeuw) ................................................................................................27 1.3.1. De ontwikkeling van recht en staat; maatschappelijke kenmerken en politieke ontwikkelingen...................27 1.3.2. Ontwikkeling van het canoniek recht................................................................................................................28 1.3.2.1. Bronnen......................................................................................................................................................28 1.3.2.2. De Gregoriaanse hervormingen ................................................................................................................28 1.3.2.3. Systematisering..........................................................................................................................................28 1.3.2.4. Rechtspleging ............................................................................................................................................29 1.3.2.5. Materiële inhoud........................................................................................................................................29 1.3.3. Ontstaan van een juristenstand en ontwikkeling en bloei van geleerd recht. ..................................................30 1.3.3.1. Juristenstand en rechtsonderwijs; studie- en onderwijsmethoden...........................................................30 1.3.3.1.1. De glossatoren...................................................................................................................................30 i. Redenen.....................................................................................................................................................31 ii. Methode ...................................................................................................................................................31 1.3.3.1.2. De commentatoren of mos italicus...................................................................................................33 1.3.3.2. Formele receptie van geleerd romeins recht; ontwikkeling van professionele rechtbanken..................34 1.3.4. Praktische rechtsbronnen en compilaties. .........................................................................................................35 1.3.5. Constitutionele documenten ..............................................................................................................................36 1.3.6. Inhoud van het gemeen privaatrecht..................................................................................................................36 1.3.7. Politieke filosofie ...............................................................................................................................................37 1.3.8. Algemene en economische geschiedenis. .........................................................................................................37 1.4. “Moderne tijden”: Verstaatsing, nationalisering, expansie.......................................................................................38 1.4.1. Grote kerkelijke en staatkundige omwentelingen.............................................................................................38 1.4.1.1. Kerkelijke omwentelingen - de reformaties .............................................................................................38 1.4.1.2. Ontwikkelingen inzake staatsvorm...........................................................................................................39 1.4.2. Algemene opvatting van recht en staat in de renaissance ................................................................................40 1.4.3. Ontluikend kapitalisme, natuurwetenschap en "Verlichting" ..........................................................................42 1.5. Democratisering; constitutionalisering; rule of law; burgerlijke v. Radicale tendensen.........................................46 1.5.1. Op politiek vlak in de engere zin.......................................................................................................................46 1.5.2. Op politiek-maatschappelijk vlak......................................................................................................................47 1.6. De breuklijn van de late twintigste eeuw...................................................................................................................50
Afdeling 2. De Romeins-Germaanse (“continentale”) traditie......................................................................... 51 2.1. Algemene ontwikkeling en kenmerken .....................................................................................................................51 2.1.1. “Moderne” tijden................................................................................................................................................51 2.1.1.1. Algemene opvatting van recht en staat in de Renaissance ......................................................................51 2.1.1.2. Rechtsbronnen en gerechtelijke instellingen............................................................................................51 2.1.1.3. Het geleerde recht......................................................................................................................................52 2.1.1.3.1. Humanisme .......................................................................................................................................52
744
© Matthias E. Storme, Gent-Mariakerke 2006 2.1.1.3.2. Usus modernus..................................................................................................................................53 2.1.1.3.3. Rechtsfilosofische ontwikkelingen met invloed op lange termijn..................................................54 2.1.1.4. Ontwikkelingen in de economische theorie en de markt .........................................................................56 2.1.1.5. Recht en staat in de 18e eeuw....................................................................................................................57 2.1.1.6. Enkele kenmerken van het continentale privaatrecht voor de codificatie...............................................57 2.1.1.6.1. Personen- en familierecht .................................................................................................................57 2.1.1.6.2. Zaken- en verbintenissenrecht..........................................................................................................57 2.1.1.6.3. Familiaal vermogensrecht ................................................................................................................58 2.1.2. Negentiende en twintigste eeuw........................................................................................................................58 2.1.2.1. Constitutionalisme en verhouding der “machten”. ..................................................................................58 2.1.2.2. De verhouding staat – burgerlijke maatschappij en kerk; de grote vrijheden.........................................60 2.1.2.3. Rechtstheoretische onderbouwing en stromingen in het privaatrecht.....................................................62 2.1.2.4. Codificatie..................................................................................................................................................63 2.1.2.5. Rol van de rechter......................................................................................................................................64 2.1.2.6. Het recht als systeem.................................................................................................................................65 2.1.2.7. Ontwikkelingen in het strafrecht...............................................................................................................65 2.1.3. Specifiek de twintigste eeuw. ............................................................................................................................66 2.1.3.1. Ontwikkelingen in de rechtswetenschap ..................................................................................................66 2.1.3.2. Ontwikkelingen in de politiek en de weerslag daarvan op de burgerlijke maatschappij: ......................67 2.2. Frankrijk......................................................................................................................................................................69 2.2.1. Algemene en politieke geschiedenis .................................................................................................................69 2.2.1.1. Van het uiteenvallen van het romeinse rijk tot de zestiende eeuw..........................................................69 2.2.1.2. De absolute monarchie ..............................................................................................................................69 2.2.1.3. Eerste Franse revolutie en constitutionele monarchie (1789-1792)........................................................71 2.2.1.4. Tweede Franse revolutie - Eerste republiek; Directoire (1792-1798).....................................................73 2.2.1.5. Consulat en Eerste keizerrijk (Napoleon I). .............................................................................................74 2.2.1.6. Restauratie, tweede republiek, tweede keizerrijk.....................................................................................75 2.2.1.6.1. Restauratie.........................................................................................................................................75 2.2.1.6.2. Constitutionele monarchie................................................................................................................75 2.2.1.6.3. Tweede republiek, tweede keizerrijk ...............................................................................................76 2.2.1.7. Derde republiek (1870-1945)....................................................................................................................76 2.2.1.7.1. Ontstaan van de derde republiek en grondwet van 1875 ................................................................76 2.2.1.7.2. Radicaal-liberale hervormingen; strijd met de kerk ........................................................................77 2.2.1.7.3. Na wereldoorlog I .............................................................................................................................77 2.2.1.8. Vierde en vijfde republiek.........................................................................................................................78 2.2.2. Historische ontwikkeling van het (privaat)recht...............................................................................................78 2.2.2.1. Vroege Middeleeuwen ..............................................................................................................................78 2.2.2.2. Late Middeleeuwen ...................................................................................................................................78 2.2.2.2.1. Gerechtelijke instellingen .................................................................................................................78 2.2.2.2.2. Rechtsbronnen...................................................................................................................................79 i. Canoniek recht ..........................................................................................................................................79 ii. Romeins recht ..........................................................................................................................................79 iii. Koninklijke wetgeving en gedelegeerde bevoegdheid .........................................................................80 iv. Optekening gewoonterecht.....................................................................................................................80 2.2.2.3. Zestiende tot achttiende eeuw - eenmakingspolitiek ...............................................................................81 2.2.2.3.1. Costumier recht en rechtspraktijk ....................................................................................................81 2.2.2.3.2. Koninklijke Ordonnanties ................................................................................................................82 2.2.2.4. Revolutionair recht en Napoleontische codificatie. .................................................................................83 2.2.2.4.1. Gerechtelijke hervormingen .............................................................................................................83 2.2.2.4.2. Totstandkoming van de code civil ...................................................................................................84 2.2.2.4.3. Andere napoleontische codes ...........................................................................................................84 2.2.2.5. Ontwikkeling na de codificatie .................................................................................................................85 2.2.3. Politieke instellingen en bevoegdheidsverdeling.............................................................................................86 2.2.3.1. Algemene opvatting van de staat. .............................................................................................................86 2.2.3.2. Afwijzing van het federalisme; wel decentralisatie gespreid over meerdere niveaus. ...........................87 2.2.3.3. Verhouding tussen de staatsmachten; rol van de directe democratie......................................................89 2.2.3.3.1. De President (Titel II van de Grondwet)..........................................................................................90 2.2.3.3.2. Het Parlement (Titel IV van de Grondwet) .....................................................................................91 i. Samenstelling en werking ........................................................................................................................91 ii. Bevoegdheden .........................................................................................................................................92 2.2.3.3.3. De regering (Titel III van de Grondwet)..........................................................................................93 2.2.3.3.4. Directe democratie............................................................................................................................94 i. Volksinitiatief ...........................................................................................................................................94 ii. Volksgoedkeuring....................................................................................................................................94 2.2.3.4. Supranationale overdrachten.....................................................................................................................94 2.2.3.5. Formele grondwet en wijziging van de grondwet....................................................................................94 2.2.3.5.1. Formele grondwet; bloc de constitutionnalité .................................................................................94
745
© Matthias E. Storme, Gent-Mariakerke 2006 2.2.3.5.2. Wijziging van de grondwet ..............................................................................................................95 2.2.3.6. Normenhiërarchie en grondwettigheidstoetsing.......................................................................................95 2.2.3.6.1. Normenhiërarchie .............................................................................................................................95 2.2.3.6.2. Grondwettigheidstoetsing (enkel preventief-abstract). ...................................................................95 2.2.3.6.3. De Conseil constitutionnel. ..............................................................................................................96 2.2.4. Gerechtelijke organisatie en juridische beroepen .............................................................................................96 2.2.4.1. Tweedeling van rechtsmachten.................................................................................................................96 2.2.4.2. De rechterlijke macht s.s. ..........................................................................................................................97 2.2.4.3. De administratieve rechtscolleges ............................................................................................................99 2.2.4.4. Juridische opleiding en beroepen............................................................................................................101 2.2.4.4.1. Magistratuur ....................................................................................................................................101 2.2.4.4.2. Andere juridische beroepen............................................................................................................101 2.2.5. Grondrechten en andere grondwettelijke waarden. ........................................................................................101 2.2.5.1. Inhoud ......................................................................................................................................................101 2.2.5.2. Rechtsmiddelen .......................................................................................................................................102 2.2.6. De verschillende rechtsbronnen en formanten en hun rol bij de rechtsvinding ............................................103 2.2.6.1. Stijl en rol van de wetgeving...................................................................................................................103 2.2.6.2. Rol van de rechter en stijl van de rechtspraak........................................................................................103 2.2.6.2.1. Gevolgen bij overruling..................................................................................................................104 2.2.6.2.2. De stijl van de arresten ..................................................................................................................104 2.2.6.3. De andere bronnen die de rechtspraak beïnvloeden...............................................................................105 2.2.6.3.1. Gewoonte ........................................................................................................................................105 2.2.6.3.2. Traditie ............................................................................................................................................105 2.2.6.3.3. Rechtsleer ........................................................................................................................................105 2.2.7. Het procesrecht.................................................................................................................................................105 2.2.8. Het privaatrecht in het algemeen en het marktgebonden privaatrecht in het bijzonder................................105 2.2.8.1. Structuur van het BW ..............................................................................................................................105 2.2.8.2. Inhoud van de Code Napoléon................................................................................................................106 2.2.8.3. Verdere ontwikkeling van het burgerlijk recht.......................................................................................106 2.2.9. Het familierecht................................................................................................................................................107 2.2.9.1. In 1804 .....................................................................................................................................................107 2.2.9.2. In de 20e eeuw..........................................................................................................................................108 2.2.10. Het recht van de burgerlijke maatschappij; de grote vrijheden, plaats van de kerk en van andere verenigingen. ..............................................................................................................................................................108 2.2.11. Frankrijks uitstraling en missionarisme ........................................................................................................109 2.3. Duitsland ...................................................................................................................................................................111 2.3.1. Algemene en politieke geschiedenis ...............................................................................................................111 2.3.1.1. Van de Karolingers tot de Westfaalse vrede ..........................................................................................111 2.3.1.2. Van de Westfaalse Vrede tot Napoleon..................................................................................................112 2.3.1.3. Van Duitse Bond tot eenmaking .............................................................................................................114 2.3.1.3.1. Kenmerken van de Duitse Bond.....................................................................................................114 2.3.1.3.2. De nationaal-liberale beweging en de mislukte revolutie / eenmaking van 1848........................115 2.3.1.3.3. De economische eenmaking ...........................................................................................................116 2.3.1.3.4. Einde van de Duitse Bond, Noordduitse Bond (1866) en eenmaking 1870-1871 .......................117 2.3.1.4. Tweede keizerrijk (1871-1918)...............................................................................................................118 2.3.1.5. Van 1918 over Weimar-republiek tot 1933............................................................................................119 2.3.1.6. Nationaal-socialisme tot WO II (1933-1945).........................................................................................120 2.3.1.7. Van de nederlaag tot de hereniging ........................................................................................................122 2.3.1.7.1. Bezetting door de 4 machten ..........................................................................................................122 2.3.1.7.2. De Duitse democratische republiek ...............................................................................................123 2.3.1.7.3. De Bondsrepubliek .........................................................................................................................124 2.3.1.7.4. De hereniging..................................................................................................................................124 2.3.1.7.5. Evolutie van het federalisme ..........................................................................................................125 2.3.2. De geschiedenis van het Duitse recht, in het bijzonder het privaatrecht. ......................................................125 2.3.2.1. Oorsprong ................................................................................................................................................125 2.3.2.2. Receptie van het geleerde romeins recht (Rezeption) ............................................................................126 2.3.2.2.1. De inrichting van centrale rechtscolleges die romeins recht toepassen........................................126 2.3.2.2.2. De rechtswetenschap en de usus modernus ...................................................................................128 2.3.2.2.3. Invloed van romeins recht en andere rechtsbronnen .....................................................................128 2.3.2.3. Van verlichting over Romantiek naar liberalisme .................................................................................129 2.3.2.3.1. De rationalistische school van het natuurrecht ..............................................................................129 2.3.2.3.2. Rationalisatiepolitiek en eerste codificaties in de verschillende landen.......................................130 i. In het bijzonder Pruisen..........................................................................................................................130 ii. Habsburgse landen (met name Oostenrijk) ..........................................................................................132 iii. Andere Duitse landen...........................................................................................................................133 iv. Onder Franse bezetting.........................................................................................................................133 2.3.2.3.3. De strijd om de eenmakingsmetode; de 2 stromingen van de historische school........................133
746
© Matthias E. Storme, Gent-Mariakerke 2006 i. Politieke context .....................................................................................................................................133 ii. Thibaut tegen von Savigny; het programma van de historische school..............................................133 iii. De romanistische school of Pandektisten............................................................................................135 iv. De germanistische school.....................................................................................................................137 v. Invloed van de pandektistische rechtswetenschap ...............................................................................138 2.3.2.3.4. Andere stromingen (Interessenjurisprudenz, Freirechtsschule, ...)...............................................139 2.3.2.3.5. Inhoudelijke verwezenlijkingen .....................................................................................................141 2.3.2.4. Centralisering van wetgevende bevoegdheid en codificatie..................................................................141 2.3.2.4.1. Voor 1870........................................................................................................................................141 2.3.2.4.2. Bevoegdheidsoverdracht 1871-1873 en eerste wetboeken ...........................................................141 2.3.2.4.3. Totstandkoming BGB 1874-1900 ..................................................................................................142 2.3.2.5. Evolutie van het privaatrecht na het BGB..............................................................................................143 2.3.2.6. Het recht van de DDR 1945-1989 ..........................................................................................................145 2.3.2.7. Gevolgen van de hereniging van 1990 ...................................................................................................145 2.3.3. De huidige politieke instellingen en bevoegdheidsverdeling.........................................................................148 2.3.3.1. Staatsopvatting en stijl van de institutionele bepalingen van de grondwet...........................................148 2.3.3.2. Het Duitse federalisme en de bevoegdheidsverdeling ...........................................................................148 2.3.3.2.1. Algemene kenmerken: centripetaal, symmetrisch, federaal, niet-parallel....................................148 2.3.3.2.2. Bevoegdheidsverdeling op wetgevend vlak ..................................................................................149 2.3.3.2.3. Bevoegdheidsverdeling op uitvoerend vlak...................................................................................150 2.3.3.2.4. Föderalismusreform of Staatsreform 2006 ....................................................................................151 2.3.3.2.5. Bevoegdheidsverdeling watde rechterlijke macht betreft .............................................................151 2.3.3.2.6. Minderhedenbescherming ..............................................................................................................151 2.3.3.3. Verhouding tussen de staatsmachten; legaliteitsbeginsel ......................................................................152 2.3.3.3.1. Wetgevende macht..........................................................................................................................152 2.3.3.3.2. Uitvoerende macht..........................................................................................................................152 i. Bondspresident .......................................................................................................................................152 ii. Kanselier en regering ............................................................................................................................153 2.3.3.3.3. Politieke partijen. ............................................................................................................................153 2.3.3.3.4. Directe democratie..........................................................................................................................153 2.3.3.4. Politieke instellingen van de deelstaten..................................................................................................153 2.3.3.5. Lokale besturen........................................................................................................................................154 2.3.3.6. Vastlegging in een Grondwet en wijzigbaarheid van de Grondwet......................................................154 2.3.3.7. Normenhiërarchie en positie van het internationaal recht .....................................................................154 2.3.3.7.1. Normenhiërarchie ...........................................................................................................................154 2.3.3.7.2. Positie internationaal recht; overdraagbaarheid van bevoegdheden aan internationale organisaties ......................................................................................................................................................155 2.3.3.7.3. Grondwettigheidstoetsing...............................................................................................................156 i. Abstracte Normencontrole (vernietigingscontentieux).........................................................................156 ii. Concrete normencontrole (prejudiciële procedure) .............................................................................156 iii. Verfassungsbeschwerde (grondwettigheidsklacht).............................................................................156 iv. Weerstandsrecht....................................................................................................................................157 2.3.4. Gerechtelijke organisatie en juridische beroepen ...........................................................................................157 2.3.4.1. Federale bevoegdheidsverdeling.............................................................................................................157 2.3.4.2. Federaal grondwettelijk Hof ...................................................................................................................157 2.3.4.3. Nevenschikking van rechtsmachten........................................................................................................158 2.3.4.4. De hoogste aanleg of “revisie”................................................................................................................159 2.3.4.5. De juridische opleiding en beroepen ......................................................................................................161 2.3.5. Grondrechten en andere grondwettelijke waarden. ........................................................................................161 2.3.5.1. De grondrechten en hun mogelijke beperkingen....................................................................................161 2.3.5.2. Andere grondwaarden .............................................................................................................................162 2.3.5.3. Bescherming van de grondrechten door middel van de Verfassungsbeschwerde ................................162 2.3.6. De verschillende rechtsbronnen en formanten en hun rol bij de rechtsvinding ............................................163 2.3.6.1. De gewoonte ............................................................................................................................................163 2.3.6.2. Stijl van wetgeving en invloed op de rol van de rechter........................................................................164 2.3.6.3. Stijl van de rechtspraak. ..........................................................................................................................164 2.3.6.3.1. Formele kenmerken van Duitse arresten........................................................................................164 2.3.6.3.2. Inhoudelijke ontwikkelingen – de uitleg van Generalklauseln ....................................................165 2.3.6.4. De rechtsleer ............................................................................................................................................166 2.3.7. Het procesrecht.................................................................................................................................................167 2.3.8. Het privaatrecht in het algemeen en het marktgebonden privaatrecht in het bijzonder................................167 2.3.8.1. De structuur en formele kenmerken van het burgerlijk recht (BGB, Bürgerliches Gesetzbuch).........167 2.3.8.2. Materiële kenmerken van het burgerlijk recht van het BGB.................................................................168 2.3.8.2.1. Belang van privaatautonomie en vertrouwensleer ........................................................................168 2.3.8.2.2. Eigendomsbegrip en eigendomsfiguren.........................................................................................169 2.3.8.2.3. Strikte scheiding tussen verbintenissen- en zakenrecht ................................................................170 i. Trennungsprinzip....................................................................................................................................170
747
© Matthias E. Storme, Gent-Mariakerke 2006 ii. Abstraktionsprinzip ...............................................................................................................................170 2.3.8.2.4. Grondboekstelsel voor onroerend goed .........................................................................................171 2.3.8.2.5. Het recht van de onrechtmatige daad.............................................................................................172 2.3.8.2.6. Het recht inzake ongegronde verrijking.........................................................................................174 2.3.8.2.7. Het overige verbintenissenrecht .....................................................................................................174 2.3.9. Familierecht......................................................................................................................................................175 2.3.10. Recht van de burgerlijke maatschappij (kerk, vereniging)...........................................................................176 2.3.11. Uitstraling van het Duitse recht.....................................................................................................................176 2.4. België.........................................................................................................................................................................178 2.4.1. Politieke geschiedenis......................................................................................................................................178 2.4.1.1. Van de Middeleeuwen tot de Boergondiërs ...........................................................................................178 2.4.1.2. Onder de Habsburgers tot de scheuring der Nederlanden .....................................................................178 2.4.1.3. Onder de Habsburgers tot 1789 ..............................................................................................................181 2.4.1.4. Periode 1789-1830...................................................................................................................................182 2.4.1.5. De grondwet van 1831 ............................................................................................................................183 2.4.1.6. Constitutionele ontwikkelingen na 1831 ................................................................................................183 2.4.2. Geschiedenis van het recht ..............................................................................................................................184 2.4.2.1. Voor de Franse annexatie........................................................................................................................184 2.4.2.2. 1797-1831 ................................................................................................................................................185 2.4.2.3. Na 1831....................................................................................................................................................185 2.4.3. Politieke instellingen, bevoegdheidsverdeling, normenhiërarchie.................................................................186 2.4.3.1. De omvorming tot een federale Staat. ....................................................................................................186 2.4.3.2. De verhouding tussen de machten ..........................................................................................................187 2.4.3.3. Lokale autonomie ....................................................................................................................................188 2.4.3.4. Vastlegging in een grondwet en wijzigbaarheid ....................................................................................188 2.4.3.5. Grondwettigheidstoetsing; hiërarchie der rechtsnormen .......................................................................188 2.4.3.6. Positie van het internationaal recht.........................................................................................................189 2.4.4. Gerechtelijke organisatie en juridische beroepen ...........................................................................................189 2.4.4.1. Gerechtelijke organisatie.........................................................................................................................189 2.4.4.2. Juridische opleiding en beroepen............................................................................................................190 2.4.5. Grondrechten en hun bescherming..................................................................................................................190 2.4.5.1. Inhoud ......................................................................................................................................................190 2.4.5.2. Rechtsbescherming..................................................................................................................................190 2.4.6. Rechtsbronnen en formanten bij de rechtsvinding .........................................................................................191 2.4.7. Procesrecht .......................................................................................................................................................192 2.4.8. Instellingen van het privaatrecht, in het bijzonder marktrecht.......................................................................192 2.4.9. Familierecht......................................................................................................................................................192 2.4.10. Het regime van de burgerlijke maatschappij ................................................................................................192 2.4.10.1. Algemeen - de grote vrijheden..............................................................................................................192 2.4.10.2. Kerk en staat ..........................................................................................................................................192 2.5. Luxemburg ................................................................................................................................................................194 2.5.1. Politieke geschiedenis......................................................................................................................................194 2.5.2. Rechtsgeschiedenis ..........................................................................................................................................194 2.5.3. Politieke instellingen; normenhiërarchie.........................................................................................................194 2.5.3.1. Verhouding der machten; directe democratie; lokale besturen .............................................................194 2.5.3.2. Normenhiërarchie, grondwet en grondwetswijziging............................................................................195 2.5.4. Gerechtelijke organisatie .................................................................................................................................195 2.5.5. Grondrechten ....................................................................................................................................................195 2.5.6. Privaatrecht, familierecht, recht van de burgerlijke samenleving..................................................................195 2.6. Nederland ..................................................................................................................................................................196 2.6.1. Politieke geschiedenis......................................................................................................................................196 2.6.1.1. Van vorstendommen in het Rijk tot het Plakkaat van verlatinge ..........................................................196 2.6.1.2. De Republiek der Verenigde Provinciën ................................................................................................196 2.6.1.2.1. Algemene ontwikkelingen..............................................................................................................196 2.6.1.2.2. Instellingen......................................................................................................................................197 i. Instellingen van de provincies................................................................................................................197 ii. Centrale instellingen (Generaliteit of Unie) .........................................................................................198 2.6.1.3. Van de burgeroorlog der patriotten tot het Verenigd Koninkrijk..........................................................199 2.6.1.4. Het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden 1815-1848 .........................................................................200 2.6.1.5. Van 1848 tot heden..................................................................................................................................201 2.6.2. Geschiedenis van het recht ..............................................................................................................................202 2.6.2.1. Voor 1789 ................................................................................................................................................203 2.6.2.2. Codificatieperiode ...................................................................................................................................203 2.6.2.3. Evolutie na het BW van 1838 .................................................................................................................204 2.6.2.4. Na 1945 – de hercodificatie in een nieuw BW.......................................................................................206 2.6.3. Huidige politieke instellingen; bevoegdheidsverdeling; grondwettelijke verschansing ...............................206 2.6.3.1. Algemeen .................................................................................................................................................206
748
© Matthias E. Storme, Gent-Mariakerke 2006 2.6.3.2. Machten en bevoegdheden op nationaal niveau.....................................................................................206 2.6.3.3. Verticale bevoegdheidsverdeling; lokale besturen.................................................................................207 2.6.3.4. Normenhiërarchie; vastlegging in een grondwet; wijzigbaarheid; toetsing..........................................207 2.6.4. Gerechtelijke organisatie en juridische beroepen ...........................................................................................207 2.6.4.1. Rechterlijke macht...................................................................................................................................207 2.6.4.2. Bestuurlijke rechtscolleges......................................................................................................................208 2.6.4.3. Juridische opleiding en beroepen............................................................................................................208 2.6.5. Plaats van de grondrechten ..............................................................................................................................208 2.6.6. Bronnen en formanten bij de rechtsvinding....................................................................................................209 2.6.7. Procesrecht .......................................................................................................................................................209 2.6.8. Instellingen van het privaatrecht, in het bijzonder marktrecht.......................................................................209 2.6.9. Het familierecht................................................................................................................................................209 2.6.10. Het recht van de burgerlijke maatschappij....................................................................................................209 2.6.11. De Nederlandse Antillen en Aruba ...............................................................................................................210 2.6.11.1. Politieke instellingen .............................................................................................................................210 2.6.11.2. Privaatrecht ............................................................................................................................................210 2.7. Italië...........................................................................................................................................................................211 2.7.1. Politieke geschiedenis......................................................................................................................................211 2.7.1.1. Van vroege middeleeuwen tot 1870 .......................................................................................................211 2.7.1.2. Risorgimento en éénmaking....................................................................................................................213 2.7.1.3. Van WO I tot WO II................................................................................................................................214 2.7.1.4. Van Eerste republiek tot "Tweede republiek"........................................................................................215 2.7.2. Geschiedenis van het recht ..............................................................................................................................216 2.7.2.1. Van de Middeleeuwen tot Napoleon ......................................................................................................216 2.7.2.2. Van Napoleon tot de eenmaking.............................................................................................................216 2.7.2.3. De eenmaking van het B.W., verdere ontwikkeling ..............................................................................216 2.7.2.4. Hercodificatie en naoorlogse ontwikkeling............................................................................................217 2.7.2.5. Na Wereldoorlog II..................................................................................................................................218 2.7.3. Huidige politieke instellingen..........................................................................................................................218 2.7.3.1. Algemeen .................................................................................................................................................219 2.7.3.2. Instellingen van de "Republiek": de president .......................................................................................220 2.7.3.3. Instellingen van de “Staat”; verhouding der machten; directe democratie ...........................................220 2.7.3.3.1. Wetgevende macht; directe democratie .........................................................................................220 2.7.3.3.2. De uitvoerende macht .....................................................................................................................221 2.7.3.4. Statuut van de gewesten (instellingen en bevoegdheden)......................................................................221 2.7.3.5. Vastlegging in een grondwet en herzienbaarheid grondwet..................................................................223 2.7.3.6. Normenhiërarchie; grondwettigheidstoetsing ........................................................................................223 2.7.4. Gerechtelijke organisatie en juridische beroepen ...........................................................................................223 2.7.4.1. Federale bevoegdheidsverdeling.............................................................................................................223 2.7.4.2. De rechterlijke macht ..............................................................................................................................223 2.7.4.3. Bestuurlijke rechtscolleges......................................................................................................................225 2.7.4.4. Grondwettelijk Hof..................................................................................................................................225 2.7.4.5. Juridische opleiding en beroepen............................................................................................................226 2.7.5. Grondrechten en andere grondwettelijke waarden .........................................................................................226 2.7.5.1. Inhoud ......................................................................................................................................................226 2.7.5.2. Rechtsmiddelen .......................................................................................................................................226 2.7.6. Bronnen en formanten bij de rechtsvinding....................................................................................................226 2.7.6.1. Stijl van wetgeving ..................................................................................................................................226 2.7.6.2. Stijl van de rechtspraak ...........................................................................................................................227 2.7.6.3. De doctrine...............................................................................................................................................227 2.7.7. Instellingen van het privaatrecht, in het bijzonder marktrecht.......................................................................227 2.7.8. Procesrecht .......................................................................................................................................................228 2.7.9. Het familierecht................................................................................................................................................228 2.7.10. Het recht van de burgerlijke maatschappij....................................................................................................228 2.8. Malta..........................................................................................................................................................................230 2.8.1. Politieke geschiedenis......................................................................................................................................230 2.8.2. Rechtsgeschiedenis ..........................................................................................................................................230 2.8.3. Politieke instellingen en normenhiërarchie.....................................................................................................230 2.8.3.1. Verhouding tussen de machten ...............................................................................................................230 2.8.3.2. Lokale besturen........................................................................................................................................231 2.8.3.3. Grondwet en grondwettigheidstoetsing; normenhiërarchie...................................................................231 2.8.4. Gerechtelijke instellingen; juridische beroepen..............................................................................................231 2.8.5. Grondrechten en grondwaarden.......................................................................................................................231 2.8.6. Stijl van de rechtsbronnen................................................................................................................................231 2.8.7. Privaatrecht, familierecht, recht van de burgerlijke samenleving..................................................................232 2.9. Spanje ........................................................................................................................................................................233 2.9.1. Politieke en constitutionele geschiedenis........................................................................................................233
749
© Matthias E. Storme, Gent-Mariakerke 2006 2.9.1.1. Voor de moorse inval ..............................................................................................................................233 2.9.1.2. Geschiedenis aan moorse zijde tot 1492.................................................................................................233 2.9.1.3. Geschiedenis aan christelijke zijde tot 1492 ..........................................................................................234 2.9.1.4. Van de voltooiing van de reconquista tot de Franse inval.....................................................................236 2.9.1.4.1. Algemeen ........................................................................................................................................236 2.9.1.4.2. De etnische convivenzia na de Reconquista ..................................................................................236 2.9.1.4.3. De ommekeer na 1492 ....................................................................................................................237 2.9.1.5. Van de Franse inval tot de Spaanse burgeroorlog..................................................................................238 2.9.1.6. Van Franco tot vandaag...........................................................................................................................239 2.9.2. Geschiedenis van het recht ..............................................................................................................................239 2.9.2.1. Periode tot de Moorse verovering...........................................................................................................239 2.9.2.2. In de aparte vorstendommen van 711 tot 1504. .....................................................................................240 2.9.2.3. Van de politieke eenmaking tot de codificatie .......................................................................................241 2.9.2.4. Na de Codigo civil...................................................................................................................................242 2.9.3. Huidige politieke instellingen..........................................................................................................................243 2.9.3.1. Algemeen .................................................................................................................................................243 2.9.3.2. Instellingen van de Staat; verhouding der machten; geen directe democratie......................................244 2.9.3.3. Statuut van de autonome gemeenschappen (instellingen en bevoegdheden) .......................................244 2.9.3.3.1. Beginselen .......................................................................................................................................244 2.9.3.3.2. De grondwettelijke bevoegdheidsverdeling; de derechos forales. ...............................................245 i. Wetgevende bevoegdheden....................................................................................................................245 ii. Uitvoerende bevoegdheid......................................................................................................................246 iii. Geen verdragsbevoegdheid..................................................................................................................246 2.9.3.3.3. Uitwerking door de afzonderlijke statuten.....................................................................................246 2.9.3.3.4. Instellingen van de gemeenschappen.............................................................................................247 2.9.3.3.5. Lokale besturen...............................................................................................................................248 2.9.3.4. Grondwettelijke verankering en herzienbaarheid grondwet; normenhiërarchie...................................248 2.9.3.5. Grondwettigheidstoetsing .......................................................................................................................248 2.9.4. Gerechtelijke organisatie en juridische beroepen ...........................................................................................248 2.9.4.1. Gerechtelijke organisatie.........................................................................................................................248 2.9.4.2. Juridische opleiding en beroepen............................................................................................................250 2.9.5. Grondrechten en andere grondwettelijke waarden en hun bescherming .......................................................250 2.9.5.1. Inhoud ......................................................................................................................................................250 2.9.5.2. Rechtsbescherming..................................................................................................................................251 2.9.6. Bronnen en formanten bij de rechtsvinding....................................................................................................251 2.9.7. Procesrecht .......................................................................................................................................................252 2.9.8. Instellingen van het privaatrecht, in het bijzonder marktrecht.......................................................................252 2.9.9. Het familierecht................................................................................................................................................252 2.9.10. Het recht van de burgerlijke maatschappij....................................................................................................253 2.10. Portugal ...................................................................................................................................................................254 2.10.1. Politieke geschiedenis....................................................................................................................................254 2.10.2. Historische ontwikkeling van het recht.........................................................................................................254 2.10.3. Politieke instellingen......................................................................................................................................255 2.10.3.1. Verhouding tussen de machten .............................................................................................................255 2.10.3.2. Eenheidsstaat; lokale besturen ..............................................................................................................256 2.10.3.3. Grondwettelijke verankering.................................................................................................................256 2.10.3.4. Grondwettigheidstoetsing .....................................................................................................................256 2.10.4. Gerechtelijke instellingen en juridische beroepen........................................................................................256 2.10.4.1. Gerechtelijke organisatie.......................................................................................................................256 2.10.4.2. Juridische beroepen ...............................................................................................................................257 2.10.5. Grondrechten en andere grondwettelijke waarden .......................................................................................257 2.10.6. Bronnen en factoren bij de rechtsvinding .....................................................................................................257 2.10.7. Procesrecht .....................................................................................................................................................257 2.10.8. Privaatrecht (markt, familie)..........................................................................................................................257 2.10.9. Recht van de burgerlijke maatschappij .........................................................................................................258 2.11. Oostenrijk................................................................................................................................................................259 2.11.1. Politieke geschiedenis....................................................................................................................................259 2.11.1.1. In het Heilige Roomse Rijk der Duitse natie........................................................................................259 2.11.1.2. Als apart keizerrijk 1806-1918. ............................................................................................................260 2.11.1.2.1. De Restauratie (1806-1867) .........................................................................................................260 2.11.1.2.2. De dubbelmonarchie 1867-1918 ..................................................................................................261 2.11.1.3. De Republik Deutschösterreich ............................................................................................................262 2.11.1.4. Republik Österreich...............................................................................................................................263 2.11.2. Geschiedenis van het recht ............................................................................................................................264 2.11.2.1. De totstandkoming van het ABGB .......................................................................................................264 2.11.2.2. De ontwikkeling van het privaatrecht na 1811.....................................................................................266 2.11.2.3. Na Wereldoorlog I.................................................................................................................................267
750
© Matthias E. Storme, Gent-Mariakerke 2006 2.11.3. Politieke instellingen......................................................................................................................................267 2.11.3.1. Federalisme; lokale besturen; minderheden .........................................................................................267 2.11.3.1.1. Bond en deelstaten ........................................................................................................................267 2.11.3.1.2. Lokale autonomie..........................................................................................................................268 2.11.3.1.3. Minderheidsrechten ......................................................................................................................268 2.11.3.2. Verhouding der machten; directe democratie ......................................................................................269 2.11.3.2.1. Wetgevende macht en directe democratie ...................................................................................269 2.11.3.2.2. Uitvoerende macht........................................................................................................................269 2.11.3.2.3. Overdraagbaarheid soevereiniteit.................................................................................................269 2.11.3.3. Grondwettelijke verankering; wijzigbaarheid van de grondwet..........................................................269 2.11.3.4. Normenhiërarchie en grondwettigheidstoetsing...................................................................................270 2.11.4. Gerechtelijke organisatie en juridische beroepen .........................................................................................271 2.11.4.1. Verfassungsgerichtshof .........................................................................................................................271 2.11.4.2. Overige rechtbanken..............................................................................................................................271 2.11.4.3. Juridische beroepen ...............................................................................................................................272 2.11.5. Grondrechten e.d. ...........................................................................................................................................272 2.11.5.1. Inhoud ....................................................................................................................................................272 2.11.5.2. Rechtsbescherming................................................................................................................................273 2.11.6. Bronnen van het recht ....................................................................................................................................273 2.11.7. Procesrecht .....................................................................................................................................................273 2.11.8. Inhoud privaat vermogensrecht .....................................................................................................................274 2.11.9. Familierecht....................................................................................................................................................274 2.11.10. Recht van de burgerlijke samenleving ........................................................................................................274 2.12. Zwitserland..............................................................................................................................................................275 2.12.1. Historische inleiding ......................................................................................................................................275 2.12.1.1. Ontstaan en groei van de confederatie..................................................................................................275 2.12.1.2. Franse periode........................................................................................................................................277 2.12.1.3. Bundesverein, restauratie, Sonderbund-oorlog ....................................................................................277 2.12.1.4. De Zwitserse federale staat ...................................................................................................................279 2.12.2. Geschiedenis van het privaatrecht.................................................................................................................280 2.12.2.1. De eigen ontwikkeling van het Zwitserse recht in de kantons ............................................................280 2.12.2.2. Toenemende federale eenmaking van het recht ...................................................................................281 2.12.2.2.1. Voor 1874......................................................................................................................................281 2.12.2.2.2. Krachtens de grondwet van 1874.................................................................................................281 2.12.2.2.3. Krachtens de grondwetswijziging van 1898: het ZGB ...............................................................282 2.12.2.2.4. Na 1911 .........................................................................................................................................282 2.12.3. Politieke instellingen......................................................................................................................................283 2.12.3.1. Federalisme............................................................................................................................................283 2.12.3.1.1. Algemene kenmerken; nationaliteitsrecht ...................................................................................283 2.12.3.1.2. De bevoegdheidsverdeling inzake wetgeving .............................................................................283 2.12.3.1.3. Uitvoerende bevoegdheid.............................................................................................................284 2.12.3.1.4. Verdragsbevoegdheid ...................................................................................................................284 2.12.3.2. Gemeentelijke autonomie......................................................................................................................284 2.12.3.3. Verhouding der machten; directe democratie ......................................................................................285 2.12.3.3.1. Directe democratie........................................................................................................................285 2.12.3.3.2. Federale instellingen en verhouding der machten .......................................................................285 2.12.3.4. Vastlegging in een grondwet; wijzigbaarheid, grondwettigheidscontrole..........................................286 2.12.3.4.1. Vastlegging in een grondwet en wijziging van de grondwet ......................................................286 2.12.3.4.2. Geen grondwettigheidscontrole, wel volkscontrole ....................................................................286 2.12.4. Gerechtelijke organisatie; juridische beroepen.............................................................................................287 2.12.4.1.1. Normatieve bevoegdheid..............................................................................................................287 2.12.4.1.2. Federale en kantonale rechtbanken ..............................................................................................287 2.12.5. Grondrechten en grondwaarden. ...................................................................................................................287 2.12.5.1. Inhoud ....................................................................................................................................................287 2.12.5.2. Rechtsbescherming................................................................................................................................288 2.12.6. Rechtsbronnen, rol van de rechter en stijl van de wetgeving.......................................................................288 2.12.6.1. Stijl van de wet en rol van de rechter ...................................................................................................288 2.12.6.2. Volkenrecht............................................................................................................................................290 2.12.6.3. Stijl van de rechtspraak .........................................................................................................................290 2.12.7. Procesrecht .....................................................................................................................................................290 2.12.8. Inhoud van het privaatrecht, familierecht, recht van de burgerlijke samenleving ......................................290 2.13. Liechtenstein ...........................................................................................................................................................291 2.13.1. Geschiedenis...................................................................................................................................................291 2.13.2. Politieke instellingen; normenhiërarchie.......................................................................................................291 2.13.2.1. Verhouding der machten: directe democratie ......................................................................................291 2.13.2.2. Grondwet en wijziging ..........................................................................................................................291 2.13.3. Staatsdoelen en grondrechten ........................................................................................................................291
751
© Matthias E. Storme, Gent-Mariakerke 2006 2.13.4. Gerechtelijke organisatie ...............................................................................................................................291 2.13.5. Privaatrecht.....................................................................................................................................................292 2.14. Hongarije.................................................................................................................................................................293 2.14.1. Politieke geschiedenis....................................................................................................................................293 2.14.2. Rechtsgeschiedenis ........................................................................................................................................293 2.14.2.1. Middeleeuwen tot achttiende eeuw ......................................................................................................293 2.14.2.2. Negentiende eeuw tot 1989...................................................................................................................294 2.14.2.3. Na 1989..................................................................................................................................................295 2.14.3. Politieke instellingen......................................................................................................................................295 2.14.3.1. Eenheidsstaat met minderhedenbescherming.......................................................................................295 2.14.3.2. Verhouding tussen de machten .............................................................................................................295 2.14.3.3. Normenhiërarchie; positie van de grondwet ........................................................................................296 2.14.4. Gerechtelijke instellingen ..............................................................................................................................296 2.14.5. Grondrechten en grondwaarden ....................................................................................................................296 2.14.6. Rechtsbronnen en hun stijl.............................................................................................................................296 2.14.7. Privaatrecht, familierecht, recht van de burgerlijke samenleving................................................................296 2.15. Polen........................................................................................................................................................................297 2.15.1. Politieke geschiedenis....................................................................................................................................297 2.15.1.1. Het oude koninkrijk...............................................................................................................................297 2.15.1.2. Kieskoninkrijk of adelsrepubliek..........................................................................................................298 2.15.1.3. Het onder zijn buren verdeelde Polen...................................................................................................300 2.15.1.4. Tweede republiek, volksrepubliek, derde republiek. ...........................................................................300 2.15.2. Rechtsgeschiedenis ........................................................................................................................................301 2.15.2.1. Koninkrijk en Eerste republiek .............................................................................................................301 2.15.2.2. Na de deling...........................................................................................................................................304 2.15.2.3. Tweede republiek en volksrepubliek ....................................................................................................304 2.15.2.4. Derde republiek .....................................................................................................................................305 2.15.3. Politieke instellingen en positie van de grondwet ........................................................................................305 2.15.3.1. Eenheidsstaat; lokale besturen. .............................................................................................................306 2.15.3.2. Verhouding der machten; directe democratie ......................................................................................306 2.15.3.3. Directe democratie.................................................................................................................................307 2.15.3.4. Normenhiërarchie; positie van de grondwet; grondwettigheidstoetsing.............................................307 2.15.4. Gerechtelijke organisatie ...............................................................................................................................307 2.15.5. Grondrechten en grondwettelijke waarden ...................................................................................................307 2.15.5.1. Inhoud ....................................................................................................................................................307 2.15.5.2. Rechtsbescherming................................................................................................................................308 2.15.6. Inhoud van het privaatrecht en recht van de burgerlijke maatschappij .......................................................308 2.16. Tsjechië, Slovakije..................................................................................................................................................309 2.16.1. Historische inleiding ......................................................................................................................................309 2.16.1.1. Tsjechië voor 1918 ................................................................................................................................309 2.16.1.2. Slowakije voor 1918..............................................................................................................................310 2.16.1.3. Tsjecho-slowakije 1918-1992...............................................................................................................310 2.16.2. Tsjechië...........................................................................................................................................................311 2.16.2.1. Politieke instellingen .............................................................................................................................312 2.16.2.1.1. Eenheidsstaat; verhouding der machten.......................................................................................312 2.16.2.1.2. Lokale besturen.............................................................................................................................312 2.16.2.1.3. Grondwet, wijzigbaarheid grondwet............................................................................................312 2.16.2.1.4. Normenhiërarchie, grondwettigheidstoetsing..............................................................................312 2.16.2.2. Gerechtelijke instellingen......................................................................................................................312 2.16.2.3. Grondrechten .........................................................................................................................................313 2.16.2.4. Privaatrecht, familierecht, recht van de burgerlijke samenleving .......................................................313 2.16.3. Slovakije .........................................................................................................................................................313 2.16.3.1. Politieke instellingen .............................................................................................................................313 2.16.3.1.1. Eenheidsstaat, lokale besturen......................................................................................................313 2.16.3.1.2. Verhouding der machten; overdracht aan supranationale organisaties ......................................313 2.16.3.1.3. Grondwetswijziging en grondwettigheidstoetsing ......................................................................314 2.16.3.2. Gerechtelijke instellingen......................................................................................................................314 2.16.3.3. Grondrechten .........................................................................................................................................314 2.16.3.4. Privaatrecht, familierecht, recht van de burgerlijke samenleving .......................................................314 2.17. Slovenië (en ex-Joegoslavië in het algemeen).......................................................................................................315 2.17.1. Historische inleiding ......................................................................................................................................315 2.17.1.1. Voor 1918 ..............................................................................................................................................315 2.17.1.2. Joegoslavisch tijdperk. ..........................................................................................................................315 2.17.1.3. Onafhankelijk Slovenië .........................................................................................................................315 2.17.2. Huidige politieke instellingen; grondwet: directe democratie .....................................................................316 2.17.3. Gerechtelijke organisatie ...............................................................................................................................316 2.17.4. Privaatrecht, familierecht, recht van de burgerlijke samenleving................................................................316
752
© Matthias E. Storme, Gent-Mariakerke 2006 2.18. Kroatië.....................................................................................................................................................................317 2.18.1. Historische inleiding ......................................................................................................................................317 2.18.1.1. Voor 1526 ..............................................................................................................................................317 2.18.1.2. Onder de Habsburgers...........................................................................................................................318 2.18.1.3. In Joegoslavië ........................................................................................................................................318 2.18.1.4. Als onafhankelijke staat ........................................................................................................................318 2.18.2. Huidige politieke instellingen, positie van de grondwet en grondrechten...................................................319 2.18.2.1. Eenheidsstaat .........................................................................................................................................319 2.18.2.2. Verhouding der machten; directe democratie ......................................................................................319 2.18.2.3. Wijzigbaarheid van de grondwet ..........................................................................................................320 2.18.2.4. Normenhiërarchie ..................................................................................................................................320 2.18.3. Grondrechten..................................................................................................................................................320 2.18.4. Gerechtelijke instellingen ..............................................................................................................................320 2.18.5. Privaatrecht, familierecht, recht van de burgerlijke samenleving................................................................320 2.19. Litouwen .................................................................................................................................................................321 2.19.1. Politieke geschiedenis....................................................................................................................................321 2.19.2. Rechtsgeschiedenis. .......................................................................................................................................323 2.19.3. Politieke instellingen en positie van de grondwet ........................................................................................323 2.19.4. Gerechtelijke organisatie ...............................................................................................................................323 2.19.5. Grondrechten en grondwettelijke waarden ...................................................................................................324 2.19.6. Privaatrecht, familierecht, recht van de burgerlijke samenleving................................................................324 2.20. Letland.....................................................................................................................................................................325 2.20.1. Politieke geschiedenis....................................................................................................................................325 2.20.2. Rechtsgeschiedenis ........................................................................................................................................326 2.20.3. Politieke instellingen en positie van de grondwet ........................................................................................327 2.20.3.1. Verhouding der machten; directe democratie ......................................................................................327 2.20.3.2. Grondwet en grondwetswijziging.........................................................................................................327 2.20.4. Gerechtelijke instellingen ..............................................................................................................................327 2.20.5. Grondrechten..................................................................................................................................................327 2.20.6. Privaatrecht, familierecht, recht van de burgerlijke samenleving................................................................327 2.21. Estland.....................................................................................................................................................................329 2.21.1. Politieke geschiedenis....................................................................................................................................329 2.21.2. Rechtsgeschiedenis ........................................................................................................................................329 2.21.3. Politieke instellingen; normenhiërarchie.......................................................................................................330 2.21.3.1. Verhouding tussen de machten; eenheidsstaat .....................................................................................330 2.21.3.2. Grondwet, wijziging en toetsing...........................................................................................................331 2.21.4. Gerechtelijke instellingen ..............................................................................................................................331 2.21.5. Grondrechten en grondwettelijke waarden; rechtsbronnen..........................................................................331 2.21.6. Privaatrecht familierecht, recht van de burgerlijke samenleving.................................................................331
Afdeling 3. Noordse of Skandinavische landen................................................................................................ 333 3.1. Politieke geschiedenis...............................................................................................................................................333 3.1.1. Denemarken......................................................................................................................................................333 3.1.2. Noorwegen. ......................................................................................................................................................335 3.1.3. Zweden .............................................................................................................................................................336 3.1.4. Finland ..............................................................................................................................................................339 3.1.5. Ijsland ...............................................................................................................................................................340 3.2. Historische ontwikkeling van het recht....................................................................................................................341 3.2.1. Van het ontstaan tot de reformatie...................................................................................................................341 3.2.2. Van de reformatie tot de grote compilaties.....................................................................................................342 3.2.2.1. Verstatelijking van kerkelijke instellingen en bevoegdheden ...............................................................342 3.2.2.2. Ontwikkeling van het gerecht .................................................................................................................342 3.2.2.3. Rechtsleer.................................................................................................................................................342 3.2.2.4. Wettencompilaties ...................................................................................................................................343 3.2.3. Verdere ontwikkeling in de 18e en 19E eeuw ..................................................................................................343 3.2.4. Ontwikkelingen in de wetgeving buiten het privaatrecht in de 19e en 20e eeuw..........................................344 3.2.5. Ontwikkelingen in de privaatrechtelijke wetgeving in de 19e en 20e eeuw en Scandinavische samenwerking.............................................................................................................................................................344 3.3. Politieke instellingen en grondrechten.....................................................................................................................347 3.3.1. Denemarken......................................................................................................................................................347 3.3.1.1. Staatsvorm en verhouding tussen de machten........................................................................................347 3.3.1.2. Lokale besturen........................................................................................................................................348 3.3.1.3. Positie van de grondwet; wijziging; toetsing .........................................................................................348 3.3.1.4. Directe democratie...................................................................................................................................348 3.3.2. Noorwegen. ......................................................................................................................................................348 3.3.2.1. Verhouding tussen de machten ...............................................................................................................348 3.3.2.1.1. Wetgevende macht..........................................................................................................................348
753
© Matthias E. Storme, Gent-Mariakerke 2006 3.3.2.1.2. Uitvoerende macht en ombudsman................................................................................................349 3.3.2.1.3. Positie internationaal recht .............................................................................................................349 3.3.2.2. Directe democratie...................................................................................................................................349 3.3.2.3. Positie van de grondwet; wijziging; toetsing .........................................................................................349 3.3.3. Zweden .............................................................................................................................................................350 3.3.3.1. Staatsvorm en verhouding tussen de machten........................................................................................350 3.3.3.1.1. Wetgevende macht..........................................................................................................................350 3.3.3.1.2. Directe democratie..........................................................................................................................350 3.3.3.1.3. Uitvoerende macht..........................................................................................................................350 3.3.3.1.4. Wetgevingsprocedure .....................................................................................................................350 3.3.3.2. Overdracht aan supranationale organisaties, positie van het internationaal recht ................................351 3.3.3.3. Lokale besturen........................................................................................................................................351 3.3.3.4. Positie van de grondwet, wijzigbaarheid en toetsing.............................................................................351 3.3.4. Finland ..............................................................................................................................................................352 3.3.4.1. Verhouding tussen de machten ...............................................................................................................352 3.3.4.2. Lokale besturen........................................................................................................................................353 3.3.4.3. Positie van de grondwet, wijziging en toetsing......................................................................................353 3.3.5. Ijsland ...............................................................................................................................................................353 3.3.5.1. Verhouding tussen de machten ...............................................................................................................353 3.3.5.2. Grondwet..................................................................................................................................................354 3.4. Rechterlijke organisatie, juridische beroepen en procesrecht.................................................................................355 3.4.1. Denemarken......................................................................................................................................................355 3.4.2. Noorwegen .......................................................................................................................................................355 3.4.2.1. Gerechtelijke organisatie.........................................................................................................................355 3.4.2.2. Juridische beroepen en procesrecht ........................................................................................................356 3.4.3. Zweden .............................................................................................................................................................357 3.4.3.1. Gerechtelijke organisatie.........................................................................................................................357 3.4.3.2. Juridische beroepen .................................................................................................................................358 3.4.3.3. Procesrecht...............................................................................................................................................358 3.4.4. Finland ..............................................................................................................................................................358 3.4.5. Ijsland ...............................................................................................................................................................359 3.5. Grondrechten.............................................................................................................................................................360 3.5.1. Denemarken......................................................................................................................................................360 3.5.2. Noorwegen .......................................................................................................................................................360 3.5.3. Zweden .............................................................................................................................................................360 3.5.4. Finland ..............................................................................................................................................................360 3.5.5. Ijsland ...............................................................................................................................................................361 3.6. Rechtsbronnen; stijl van wetgeving en rechtspraak ................................................................................................362 3.6.1. Wetgeving.........................................................................................................................................................362 3.6.2. Gewoonte..........................................................................................................................................................362 3.6.3. Rechtspraak ......................................................................................................................................................362 3.6.4. Rechtsleer en algemene leerstukken................................................................................................................363 3.7. Enkele typische inhoudelijke kenmerken, instellingen of regels uit het vermogensrecht.....................................364 3.8. Enkele typische inhoudelijke kenmerken, instellingen of regels uit het familierecht ...........................................364 3.8.1. Denemarken......................................................................................................................................................364 3.8.2. Noorwegen. ......................................................................................................................................................364 3.8.3. Zweden, Finland...............................................................................................................................................364 3.8.4. Ijsland ...............................................................................................................................................................364 3.9. Enkele typische inhoudelijke kenmerken, instellingen of regels uit het recht van de burgerlijke samenleving (kerk, onderwijs) ..............................................................................................................................................................365 3.9.1. Denemarken......................................................................................................................................................365 3.9.2. Noorwegen .......................................................................................................................................................365 3.9.3. Zweden .............................................................................................................................................................365 3.9.4. Ijsland ...............................................................................................................................................................365
Afdeling 4. "Byzantijnse" rechtsstelsels (Balkan en Rusland)......................................................................... 366 4.1. Algemeen ..................................................................................................................................................................366 4.1.1. Opmerking over de indeling in rechtskringen.................................................................................................366 4.1.2. Algemene historische inleiding .......................................................................................................................366 4.1.2.1. Van Romeins recht tot Byzantijns recht .................................................................................................367 4.1.2.1.1. Oudheid ...........................................................................................................................................367 4.1.2.1.2. Middeleeuwen.................................................................................................................................368 4.1.2.2. Post-byzantijnse, Ottomaanse periode....................................................................................................370 4.1.2.3. Van het einde van de 18e tot de 20e eeuw..............................................................................................371 4.2. Griekenland en Cyprus .............................................................................................................................................374 4.2.1. Griekenland (Ελλας) .......................................................................................................................................374 4.2.1.1. Politieke geschiedenis sinds 1821...........................................................................................................374 4.2.1.2. Historische ontwikkeling van het (privaat)recht ....................................................................................375
754
© Matthias E. Storme, Gent-Mariakerke 2006 4.2.1.3. Politieke instellingen; positie van de grondwet en het internationaal recht..........................................376 4.2.1.3.1. Staatsopvatting en verbondenheid met de Griekse natie...............................................................376 4.2.1.3.2. Verhouding tussen de machten.......................................................................................................377 i. Wetgevende macht .................................................................................................................................377 ii. Uitvoerende macht ................................................................................................................................377 iii. Directe democratie ...............................................................................................................................378 4.2.1.3.3. Positie van de grondwet en het volkenrecht; wijziging van en toetsing aan de grondwet. .........378 i. Opname in een formele grondwet en wijzigbaarheid ...........................................................................378 ii. Rechterlijke toetsing aan de Grondwet.................................................................................................378 iii. Positie van het internationaal recht en supranationale verbanden......................................................378 4.2.1.4. Gerechtelijke organisatie en juridische beroepen...................................................................................379 4.2.1.4.1. Tweedeling van de rechterlijke macht ...........................................................................................379 4.2.1.4.2. Bijzonder Hooggerechtshof............................................................................................................379 4.2.1.4.3. Juridische beroepen.........................................................................................................................379 4.2.1.5. Grondrechten en grondwettelijke waarden; positie van de kerk ...........................................................380 4.2.1.6. Rechtsbronnen .........................................................................................................................................380 4.2.1.6.1. Wetgeving .......................................................................................................................................380 4.2.1.6.2. Gewoonte ........................................................................................................................................380 4.2.1.6.3. Rechtspraak .....................................................................................................................................380 4.2.1.7. Privaatrecht in het algemeen ...................................................................................................................380 4.2.1.8. Familierecht en recht van de burgerlijke samenleving ..........................................................................381 4.2.2. Cyprus...............................................................................................................................................................382 4.2.2.1. Politieke geschiedenis .............................................................................................................................382 4.2.2.2. Politieke instellingen ...............................................................................................................................382 4.3. Balkanlanden.............................................................................................................................................................383 4.3.1. Bulgarije ...........................................................................................................................................................383 4.3.1.1. Politieke en rechtsgeschiedenis...............................................................................................................383 4.3.1.2. Huidige politieke en gerechtelijke instellingen......................................................................................384 4.3.2. Servië; Montenegro..........................................................................................................................................384 4.3.2.1. Politieke en rechtsgeschiedenis...............................................................................................................384 4.3.2.2. Servië - huidige politieke en gerechtelijke instellingen.........................................................................385 4.3.2.3. Montenegro - huidige politieke en gerechtelijke instellingen ...............................................................385 4.3.3. Roemenië..........................................................................................................................................................385 4.3.3.1. Politieke geschiedenis .............................................................................................................................385 4.3.3.2. Rechtsgeschiedenis..................................................................................................................................386 4.3.3.3. Huidige politieke en gerechtelijke instellingen......................................................................................387 4.3.4. Macedonië ........................................................................................................................................................387 4.3.4.1. Politieke en rechtsgeschiedenis...............................................................................................................387 4.3.4.2. Huidige politieke en gerechtelijke instellingen......................................................................................387 4.3.5. Albanië..............................................................................................................................................................387 4.3.5.1. Politieke en rechtsgeschiedenis...............................................................................................................387 4.3.5.2. Huidige politieke en gerechtelijke instellingen......................................................................................388 4.3.6. Bosnië-Herzegovina.........................................................................................................................................388 4.3.6.1. Politieke en rechtsgeschiedenis...............................................................................................................388 4.3.6.2. Huidige politieke en gerechtelijke instellingen......................................................................................388 4.4. Rusland, Oekraïene, Bielorus...................................................................................................................................389 4.4.1. Politieke en rechtsgeschiedenis .......................................................................................................................389 4.4.1.1. Voor de mongoolse inval ........................................................................................................................389 4.4.1.2. Het Mongoolse juk ..................................................................................................................................391 4.4.1.3. Het tsarenrijk voor Peter de Grote ..........................................................................................................391 4.4.1.4. Onder de Romanovs vanaf Peter de Grote tot de Napoleontische oorlogen.........................................393 4.4.1.5. Onder de Romanovs in de 19e eeuw ......................................................................................................393 4.4.1.6. De Sovjet-unie .........................................................................................................................................395 4.4.1.6.1. Revolutie en leninisme ...................................................................................................................395 4.4.1.6.2. De “nieuwe economische politiek”................................................................................................396 4.4.1.6.3. Het Stalinisme .................................................................................................................................396 4.4.1.7. Perestrojka en uiteenvallen van de Sovjet-Unie ....................................................................................397 4.4.1.8. Na de Sovjet-Unie ...................................................................................................................................398 4.4.1.8.1. De grondwet ....................................................................................................................................398 4.4.1.8.2. De wetboeken..................................................................................................................................398 4.4.2. Politieke instellingen en grondwet ..................................................................................................................399 4.4.2.1. Federalisme en minderheidsrechten. ......................................................................................................399 4.4.2.1.1. Structuur ..........................................................................................................................................399 4.4.2.1.2. Bevoegdheidsverdeling ..................................................................................................................402 i. Wetgevende bevoegdheden....................................................................................................................402 ii. Bevoegdheden op uitvoerend vlak........................................................................................................402 4.4.2.2. Verhouding tussen de machten op federaal vlak....................................................................................402
755
© Matthias E. Storme, Gent-Mariakerke 2006 4.4.2.2.1. Wetgevende macht..........................................................................................................................403 4.4.2.2.2. President en regering ......................................................................................................................403 4.4.2.3. Lokaal zelfbestuur ...................................................................................................................................404 4.4.2.4. Bevoegdheidsoverdracht aan supranationale organisaties.....................................................................404 4.4.2.5. Grondwet, wijzigbaarheid, toetsing ........................................................................................................404 4.4.2.5.1. Grondwet en wijziging ...................................................................................................................404 4.4.2.5.2. Constitutionele wetten ....................................................................................................................404 4.4.2.5.3. Toetsing wetten en decreten aan de grondwet...............................................................................405 4.4.3. Gerechtelijke instellingen ................................................................................................................................405 4.4.4. Grondrechten en grondwettelijke waarden .....................................................................................................407 4.4.5. Rechtsbronnen, privaatrecht ............................................................................................................................407 4.4.5.1. Hiërarchie der normen.............................................................................................................................407 4.4.5.2. Wetboeken en privaatrecht......................................................................................................................408 4.4.6. Oekraïne............................................................................................................................................................409 4.4.6.1. Historische inleiding................................................................................................................................409 4.4.6.2. Politieke instellingen ...............................................................................................................................409 4.4.6.3. Privaatrecht ..............................................................................................................................................409 4.4.7. Byelorus............................................................................................................................................................409 4.4.8. Moldova............................................................................................................................................................409 4.4.8.1. Historische inleiding................................................................................................................................410 4.4.8.2. Politieke instellingen ...............................................................................................................................410 4.4.8.3. Privaatrecht ..............................................................................................................................................410 4.5. De Christelijke Kaukasus : Georgie, Armenië ........................................................................................................411 4.5.1. Armenië ............................................................................................................................................................411 4.5.1.1. Historische inleiding................................................................................................................................411 4.5.1.2. Privaatrecht ..............................................................................................................................................411 4.5.2. Georgië .............................................................................................................................................................411 4.5.2.1. Politieke geschiedenis .............................................................................................................................411 4.5.2.2. Privaatrecht ..............................................................................................................................................412 4.5.3. Oosterse christenen ..........................................................................................................................................412
Afdeling 5. . Het canonieke recht en het christelijke recht als personeel statuut........................................... 413 5.1. Canoniek recht : rol in geseculariseerde landen ......................................................................................................413 5.2. Christelijk recht als personeel statuut in landen met religieus personaliteitsbeginsel ...........................................413 5.3. Het recht van de staat Vaticaanstad .........................................................................................................................413
Afdeling 6. Het recht van de Europese Unie.................................................................................................... 414 Afdeling 7. Anglo-amerikaanse rechtsstelsels en de traditie van het common law........................................ 415 7.1. Engeland (m.i.v. Wales) ...........................................................................................................................................415 7.1.1. Historische ontwikkeling van politieke instellingen en recht. .......................................................................415 7.1.1.1. Voor 1066. ...............................................................................................................................................415 7.1.1.2. De inrichting van een centrale rechtsorde door de Normandische bezetters ........................................416 7.1.1.3. Het ontstaan van een common law in de koninklijke uitzonderingsrechtbanken en de vroege ontwikkeling ervan ...............................................................................................................................................417 7.1.1.3.1. Het ontstaan van het common law in de koninklijke rechtbanken ...............................................417 i. Bevoegdheid van de koninklijke rechtbank ..........................................................................................417 ii. Structuur van de rechtbank ...................................................................................................................417 iii. Positie van dit rechtersrecht (common law)........................................................................................418 7.1.1.3.2. Verhouding tussen common law en romeins recht; methodiek van de rechtspraak; systeem van forms of action (writs).....................................................................................................................................419 i. Beperkte rol van het geleerde romeins recht .........................................................................................419 ii. Methodologie van het vroege common law .........................................................................................420 7.1.1.3.3. De ontwikkeling van rechten jegens de overheid en ter bescherming van basisvrijheden..........422 7.1.1.4. Verdere ontwikkeling van het common law van late middeleeuwen tot begin 17e eeuw ....................423 7.1.1.4.1. Ontwikkeling van de equity (Chancery court)...............................................................................423 i. Ontstaan van equity rechtspraak ............................................................................................................423 ii. Verhouding met het common law.........................................................................................................424 iii. Gevolgen in het privaatrecht, "equitable rights".................................................................................425 7.1.1.4.2. Rol van de wetgeving (statutes) .....................................................................................................425 7.1.1.4.3. Belangrijke doctrine in de 15e tot begin 17e eeuw.........................................................................425 7.1.1.5. Politieke ontwikkelingen 1509-1707 (Reformatie, Puritan revolution en Glorious Revolution) ........426 7.1.1.5.1. Het anglicaanse schisma (1531).....................................................................................................426 7.1.1.5.2. Ontwikkelingen in het rechts- en staatsdenken. ............................................................................427 7.1.1.5.3. De personele Unie met Schotland ..................................................................................................428 7.1.1.5.4. De regering en val van Charles I....................................................................................................428 7.1.1.5.5. Cromwell en de Puritan revolution ................................................................................................429 7.1.1.5.6. Restoration ......................................................................................................................................429 7.1.1.5.7. Glorious Revolution........................................................................................................................430 7.1.1.6. Ontwikkelingen in het common law tot de 18e eeuw.............................................................................431
756
© Matthias E. Storme, Gent-Mariakerke 2006 7.1.1.6.1. Rol van de wetgeving (statutes) .....................................................................................................431 7.1.1.6.2. Rol van andere rechtbanken en door hen ontwikkeld recht (local, ecclesiastical, merchant) .....431 7.1.1.6.3. Belangrijke doctrine in de 17e en 18e eeuw ...................................................................................432 7.1.1.7. Enkele kenmerken van het traditionele common law ............................................................................432 7.1.1.8. Negentiende eeuw: geen codificatie, wel hervorming van het gerecht.................................................433 7.1.1.8.1. Constitutionele ontwikkelingen......................................................................................................433 7.1.1.8.2. Ontwikkelingen in het materieel privaatrecht in het algemeen.....................................................434 7.1.1.8.3. Ontwikkelingen in het familierecht................................................................................................435 7.1.1.8.4. Ontwikkelingen in het strafrecht ....................................................................................................435 7.1.1.8.5. De hervorming van het gerecht (Judicature Acts).........................................................................435 7.1.1.9. Enkele ontwikkelingen in de twintigste eeuw........................................................................................437 7.1.1.9.1. Op staatkundig vlak ........................................................................................................................437 7.1.1.9.2. Op het gebied van constitutionele rechtsbescherming en privaatrecht.........................................437 7.1.1.9.3. Inzake gerechtelijke organisatie en strafrecht................................................................................438 7.1.2. Politieke instellingen – staatsstructuur............................................................................................................439 7.1.2.1. Verhouding tussen de machten ...............................................................................................................439 7.1.2.1.1. Wetgevende macht..........................................................................................................................439 7.1.2.1.2. Uitvoerende macht..........................................................................................................................440 7.1.2.1.3. Rule of law ......................................................................................................................................441 7.1.2.2. Devolutie en federalisme.........................................................................................................................441 7.1.2.3. Lokale besturen........................................................................................................................................442 7.1.2.4. Constitution..............................................................................................................................................442 7.1.2.4.1. Begrip constitutie; geschreven en ongeschreven constitutie.........................................................442 7.1.2.4.2. Unentrenched constitution..............................................................................................................443 7.1.3. Gerechtelijke organisatie en procedure ...........................................................................................................443 7.1.3.1. De rol van High Courts en Inferior Courts in het common law ............................................................443 7.1.3.2. De High Courts of England and Wales ..................................................................................................444 7.1.3.3. De lagere rechtbanken (Inferior Courts) ................................................................................................444 7.1.3.4. Rechtsgang in burgerlijke zaken:............................................................................................................445 7.1.3.5. Rechtsgang in strafzaken.........................................................................................................................448 7.1.3.6. Top van de piramide: House of Lords en Privy Council c.q. Supreme Court ......................................449 7.1.3.6.1. House of Lords................................................................................................................................449 7.1.3.6.2. de Privy Council. ............................................................................................................................450 7.1.3.6.3. Een nieuw Supreme Court of the UK ............................................................................................451 7.1.3.7. Procesrecht...............................................................................................................................................451 7.1.3.7.1. De gevolgen van het jurysysteem. .................................................................................................451 7.1.3.7.2. Adversarial system..........................................................................................................................452 7.1.3.7.3. Opstellen van procedureregels .......................................................................................................452 7.1.3.8. Juridische beroepen .................................................................................................................................452 7.1.4. Grondrechten ....................................................................................................................................................453 7.1.5. Rechtsbronnen..................................................................................................................................................453 7.1.5.1. Tradition (case law), de rechtspraak.......................................................................................................454 i. Aard van de regels: remedies precede rights (action oriented).............................................................454 ii. Inductief karakter...................................................................................................................................454 iii. Stare decisis: de bindende kracht van precedenten.............................................................................454 iv. Stare decisis: hoe omgaan met precedenten ........................................................................................455 v. Individuele opinies en persoonlijke stijl ...............................................................................................456 7.1.5.2. (Books of) Authority, de rol van de rechtsleer........................................................................................456 7.1.5.3. Statute law (wetgeving)...........................................................................................................................456 7.1.5.3.1. Normenhiërarchie ...........................................................................................................................456 7.1.5.3.2. Rol en plaats van de wet: bijzondere tegenover vage normen......................................................457 7.1.5.3.3. Uitlegging van de wet.....................................................................................................................458 7.1.5.4. Custom (gewoonterecht) .........................................................................................................................459 7.1.6. Structurele kenmerken en typische rechtsfiguren van het Engelse privaatrecht ...........................................459 7.1.6.1. Enkele algemene structurele kenmerken ................................................................................................459 7.1.6.2. Enkele typische regels of figuren uit het common law..........................................................................460 7.1.6.2.1. Enkele typische traditionele writs ..................................................................................................460 7.1.6.2.2. Aansprakelijkheidsrecht (Torts).....................................................................................................460 7.1.6.2.3. Contractenrecht. ..............................................................................................................................461 i. Voorwaarden voor een afdwingbare verbintenis ..................................................................................461 ii. Gevolgen van contractuele verbintenissen ...........................................................................................462 7.1.6.2.4. Erfrecht............................................................................................................................................462 7.1.6.3. Equity .......................................................................................................................................................463 7.1.6.3.1. Equitable remedies:.........................................................................................................................463 7.1.6.3.2. Fiduciary duties & equitable intrests .............................................................................................464 i. Begrippen fiduciary duty en equitable interest......................................................................................464 ii. Belangrijkste toepassingen....................................................................................................................464
757
© Matthias E. Storme, Gent-Mariakerke 2006 iii. Kenmerken van, dit dual owenership ..................................................................................................465 7.1.6.3.3. Zakenrecht.......................................................................................................................................467 i. Onroerend Goed......................................................................................................................................467 ii. Roerende zaken......................................................................................................................................468 7.1.7. Familierecht......................................................................................................................................................468 7.1.8. Recht van de burgerlijke maatschappij ...........................................................................................................468 7.2. De verspreiding van het common law over de Engelse kolonies. ..........................................................................469 7.3. Het recht van de Verenigde Staten van Amerika. ...................................................................................................473 7.3.1. Politieke en grondwettelijke geschiedenis ......................................................................................................473 7.3.1.1. De 13 kolonies .........................................................................................................................................473 7.3.1.2. Onafhankelijkheid, confederatie, federatie.............................................................................................475 7.3.1.2.1. Opstand en uitroepen onafhankelijkheid .......................................................................................475 7.3.1.2.2. De Confederation (1781-1787) ......................................................................................................478 7.3.1.2.3. De Union (1787) .............................................................................................................................479 7.3.1.3. Gebiedsuitbreiding en -inrichting; migratie ...........................................................................................481 7.3.1.4. De strijd om de slavernij, de amerikaanse burgeroorlog en de daaropvolgende Amendments bij de Grondwet in 1865-1870........................................................................................................................................484 7.3.1.4.1. Oorzaken van de burgeroorlog .......................................................................................................484 7.3.1.4.2. Secessie en burgeroorlog ................................................................................................................486 7.3.1.4.3. Nieuwe regels na de burgeroorlog .................................................................................................487 i. De Reconstruction in het algemeen .......................................................................................................487 ii. Het XIVth en XVth Amendment aan de grondwet..............................................................................487 iii. Einde van de reconstruction (1877).....................................................................................................489 7.3.1.5. Wijzigingen aan het grondwettelijk stelsel en uitleg van de grondwet in het begin van de 20e eeuw. ...............................................................................................................................................................................489 7.3.1.6. Van New Deal en Great Society. ............................................................................................................491 7.3.1.7. Een periode van (links-)"liberale" dominantie.......................................................................................492 7.3.1.8. De conservatieve wending op het einde van de 20e eeuw .....................................................................493 7.3.2. Historische ontwikkeling van het privaatrecht. ..............................................................................................495 7.3.2.1. Voor de onafhankelijkheid - receptie van het Engelse common law.....................................................495 7.3.2.2. Ten gevolge van de onafhankelijkheid...................................................................................................496 7.3.2.3. Mate van overleven van continentaal recht in de ex-Latijnse gebieden. ..............................................496 7.3.2.4. Negentiende eeuw, in het bijzonder de strijd om de harmonisatie........................................................497 7.3.2.4.1. De codificatiestrijd..........................................................................................................................497 i. In het procesrecht....................................................................................................................................498 ii. In het materieel recht.............................................................................................................................499 iii. Op andere gebieden..............................................................................................................................499 7.3.2.4.2. Eenmaking door het rechtsonderwijs; rol van de Begriffsjurisprudenz. ......................................499 7.3.2.4.3. Uiteindelijk geen federaal common law. .......................................................................................500 7.3.2.5. Ontwikkeling van het privaatrecht in de twintigste eeuw......................................................................501 7.3.2.5.1. Overzicht van stromingen...............................................................................................................501 7.3.2.5.2. Elementen van codificatie en harmonisatie ...................................................................................502 i. Uniform State laws, i.h.b. de UCC ........................................................................................................502 ii. Restatements of the (common) law ......................................................................................................502 7.3.2.6. Andere rechtstakken, m.b. mededingingsrecht ......................................................................................503 7.3.3. Huidige politieke instellingen: federalisme - machtenscheiding – grondwet................................................504 7.3.3.1. Uitgangspunten van het Amerikaans federalisme – economische unie ................................................504 7.3.3.2. De federale bevoegdheden ......................................................................................................................504 7.3.3.2.1. Exclusief federale bevoegdheden...................................................................................................504 7.3.3.2.2. Concurrerende bevoegdheden ........................................................................................................505 i. De interstate commerce clause...............................................................................................................505 ii. De general welfare clause .....................................................................................................................506 iii. De necessary and proper clause...........................................................................................................506 7.3.3.3. Andere beperkingen van de bevoegdheden van de deelstaten...............................................................506 7.3.3.4. De instellingen van de deelstaten............................................................................................................507 7.3.3.5. De federale instellingen en machten.......................................................................................................507 7.3.3.5.1. Congress ..........................................................................................................................................507 7.3.3.5.2. President en regering ......................................................................................................................508 7.3.3.5.3. Federale rechterlijke macht ............................................................................................................509 7.3.4. De rechtspositie van de autochtone volkeren..................................................................................................509 7.3.4.1. Eerste periode: domestic dependent nations...........................................................................................509 7.3.4.2. 1871-1934: assimilatiebeleid ..................................................................................................................509 7.3.4.3. Indian reorganization vanaf 1934 ...........................................................................................................510 7.3.5. Gerechtelijke organisatie .................................................................................................................................511 7.3.5.1. (Deel)statelijke rechtbanken....................................................................................................................511 7.3.5.2. Federale rechtbanken...............................................................................................................................513 7.3.5.2.1. Gerechtelijke organisatie ................................................................................................................513
758
© Matthias E. Storme, Gent-Mariakerke 2006 7.3.5.2.2. Plaats van het US Supreme Court en toegang ertoe......................................................................515 7.3.5.3. Bevoegdheidsverdeling tussen federale en statelijke rechtbanken........................................................516 7.3.6. Procesrecht .......................................................................................................................................................517 7.3.6.1. Rechtsgang in burgerlijke zaken:............................................................................................................517 7.3.6.2. Rechtsgang in strafzaken.........................................................................................................................518 7.3.7. Juridische beroepen..........................................................................................................................................518 7.3.8. Hiërarchie der rechtsnormen, positie van en toetsing aan de grondwet ........................................................518 7.3.8.1. Positie van het internationaal recht.........................................................................................................518 7.3.8.2. Positie en wijziging van de grondwet.....................................................................................................519 7.3.8.2.1. Vastlegging in een grondwet en wijzigbaarheid............................................................................519 7.3.8.2.2. Grondwettigheidstoetsing...............................................................................................................519 7.3.8.3. Wetten in formele zin en common law...................................................................................................521 7.3.8.4. Ondergeschikte wetgeving ......................................................................................................................521 7.3.8.4.1. Lokale verordeningen .....................................................................................................................521 7.3.9. Grondrechten en rechtsbescherming ...............................................................................................................521 7.3.9.1. Tegen de federale overheid .....................................................................................................................521 7.3.9.2. Tegen de deelstaten .................................................................................................................................522 7.3.9.3. Belangrijkste grondrechten .....................................................................................................................522 7.3.10. Rechtsbronnen................................................................................................................................................524 7.3.10.1. De rol van wetgeving en common law .................................................................................................524 7.3.10.1.1. Rechtsbronnen op federaal niveau ...............................................................................................524 7.3.10.1.2. Rechtsbronnen op het niveau van de staten.................................................................................524 i. Wetgeving en common law....................................................................................................................524 ii. Interpretatie van deelstatelijke wetgeving............................................................................................525 iii. Stare decisis ..........................................................................................................................................525 7.3.10.2. Stijl van de rechtspraak .........................................................................................................................526 7.3.11. Inhoud van het privaatrecht ...........................................................................................................................526 7.3.11.1. Overeenkomstenrecht (Contracts) ........................................................................................................526 7.3.11.2. Aansprakelijkheidsrecht (Torts)............................................................................................................527 7.3.11.3. Zakenrecht (Property)............................................................................................................................527 7.3.12. Familierecht....................................................................................................................................................527 7.3.13. Recht van de burgerlijke maatschappij .........................................................................................................528 7.4. Ierland en Noord-Ierland ..........................................................................................................................................529 7.4.1. Geschiedenis.....................................................................................................................................................529 7.4.1.1. Van de keltische koningen tot de Anglo-normandische periode...........................................................529 7.4.1.2. Als Engelse kolonie.................................................................................................................................530 7.4.1.3. Als deel van het Verenigd Koninkrijk...................................................................................................531 7.4.1.4. Van autonomie tot republiek...................................................................................................................531 7.4.2. Ierse republiek: Politieke instellingen en grondwet........................................................................................532 7.4.2.1. Kenmerking van de staat; eenheidsstaat.................................................................................................532 7.4.2.2. Verhouding tussen de machten ...............................................................................................................532 7.4.2.2.1. Wetgevende macht (Oireachtas)....................................................................................................532 7.4.2.2.2. Uitvoerende macht..........................................................................................................................533 7.4.2.3. Grondwet, normenhiërarchie ..................................................................................................................533 7.4.2.3.1. Grondwet.........................................................................................................................................533 7.4.2.3.2. Normenhiërarchie ...........................................................................................................................534 7.4.3. Ierse Republiek - gerechtelijke instellingen....................................................................................................534 7.4.4. Ierse Republiek - grondrechten........................................................................................................................534 7.4.5. Noord-Ierland: politieke en gerechtelijke instellingen ...................................................................................534 7.4.6. Privaatrecht, familierecht, recht van de burgerlijke samenleving..................................................................535 7.5. Dominions van de Commonwealth..........................................................................................................................536 7.5.1. Canada ..............................................................................................................................................................536 7.5.1.1. Politieke geschiedenis .............................................................................................................................536 7.5.1.2. Rechtsgeschiedenis..................................................................................................................................536 7.5.1.3. Politieke instellingen – federalisme – verhouding tussen de machten – statuut van de First Nations ...............................................................................................................................................................................536 7.5.1.4. Gerechtelijke instellingen........................................................................................................................536 7.5.1.5. Grondrechten ...........................................................................................................................................536 7.5.1.6. Privaatrecht, familierecht, recht van de burgerlijke samenleving .........................................................536 7.5.2. Australië............................................................................................................................................................537 7.5.2.1. Geschiedenis ............................................................................................................................................537 7.5.2.2. Politieke instellingen ...............................................................................................................................537 7.5.2.3. Gerechtelijke instellingen........................................................................................................................537 7.5.2.4. Grondrechten ...........................................................................................................................................537 7.5.2.5. Privaatrecht, familierecht, recht van de burgerlijke samenleving .........................................................537 7.5.3. Nieuw-Zeeland .................................................................................................................................................537 7.5.3.1. Geschiedenis ............................................................................................................................................538
759
© Matthias E. Storme, Gent-Mariakerke 2006 7.5.3.2. Politieke instellingen, Grondwet, Statuut van de Aboriginals...............................................................538 7.5.3.3. Gerechtelijke instellingen........................................................................................................................539 7.5.3.4. Grondrechten ...........................................................................................................................................540 7.5.3.5. Privaatrecht, familierecht, recht van de burgerlijke samenleving .........................................................540 7.5.4. Voormalige Britse kolonies in Midden-Amerika ...........................................................................................540
Afdeling 8. “Gemengde rechtsstelsels” (met name rooms-hollands en common law) .................................. 541 8.1. Algemeen ..................................................................................................................................................................541 8.2. Op continentaal recht gebouwde stelsels in Noord-Amerika en de Caraïben........................................................542 8.2.1. Québec ..............................................................................................................................................................542 8.2.1.1. Rechtsgeschiedenis..................................................................................................................................542 8.2.1.2. Politieke instellingen ...............................................................................................................................542 8.2.1.3. Gerechtelijke organisatie en juridische beroepen...................................................................................542 8.2.1.4. Rechtsbronnen .........................................................................................................................................543 8.2.1.5. Inhoud van het privaatrecht, familierecht, recht van de burgerlijke samenleving................................543 8.2.2. Lousiana............................................................................................................................................................543 8.2.3. Puerto Rico .......................................................................................................................................................543 8.3. Schotland...................................................................................................................................................................544 8.3.1. Historische inleiding ........................................................................................................................................544 8.3.2. Politieke instellingen en constitutie.................................................................................................................544 8.3.3. Gerechtelijke organisatie .................................................................................................................................544 8.3.4. Privaatrecht, familierecht, recht van de burgerlijke samenleving..................................................................544 8.4. Zuid-Afrika ...............................................................................................................................................................545 8.4.1. Historische inleiding ........................................................................................................................................545 8.4.2. Geschiedenis van het privaatrecht ...................................................................................................................545 8.4.3. Politieke instellingen........................................................................................................................................545 8.4.3.1. Beperkt federalisme.................................................................................................................................546 8.4.3.2. Verhouding der machten op federaal nievau..........................................................................................546 8.4.3.3. Vastlegging in een grondwet; normenhiërarchie. ..................................................................................546 8.4.4. Gerechtelijke organisatie .................................................................................................................................546 8.4.5. Grondrechten ....................................................................................................................................................546 8.4.6. Privaatrecht, familierecht, recht van de burgerlijke samenleving..................................................................547 8.5. Sri Lanka, Guyana, Seychellen ................................................................................................................................547
Afdeling 9. Latijns-Amerika.............................................................................................................................. 548 9.1. Spaans Latijns-Amerika algemeen...........................................................................................................................548 9.1.1. Koloniale periode .............................................................................................................................................548 9.1.2. Na de onafhankelijkheid - algemeen ...............................................................................................................548 9.2. Chili ...........................................................................................................................................................................548 9.3. Argentinië..................................................................................................................................................................548 9.3.1. Politieke instellingen........................................................................................................................................548 9.3.2. Rechtsbronnen..................................................................................................................................................549 9.3.3. Privaatrecht.......................................................................................................................................................549 9.4. Peru............................................................................................................................................................................549 9.5. Bolivia .......................................................................................................................................................................549 9.6. Mexico.......................................................................................................................................................................549 9.7. Brazilië ......................................................................................................................................................................550
HOOFDSTUK 3. TRADITIES GECENTREERD ROND EEN GODDELIJKE WET: DE JOODS-TALMOEDISCHE EN ISLAMITISCHE TRADITIE ......................................................................................................................................... 551 Afdeling 1. Inleiding.......................................................................................................................................... 551 Afdeling 2. Het door het Jodendom gevormde recht en het recht van Israël ................................................. 554 2.1. De historische ontwikkeling van het Joodse (talmoedische) recht........................................................................554 2.1.1. De totstandkoming van de Hebreeuwse Bijbel en i.h.b. de Torah.................................................................554 2.1.1.1. Eerste periode: de koninkrijken Israël en Juda en de oudste boeken ....................................................555 2.1.1.2. Eerste grote cesuur: de Babylonische ballingschap. ..............................................................................557 2.1.1.3. Perzische periode.....................................................................................................................................558 2.1.1.4. Vastlegging van de Torah in de Hellenistische periode.........................................................................560 2.1.1.4.1. Historische achtergrond..................................................................................................................560 2.1.1.4.2. Vaststelling van de canon van de Tenach (Hebreeuwse Bijbel)...................................................560 2.1.1.5. Juridische inhoud van de Torah en andere boeken van de Tenach .......................................................561 2.1.2. Verschillende stromingen in het Jodendom en het ontstaan van de Misjna ..................................................562 2.1.2.1. Politiek-historische achtergrond .............................................................................................................562 2.1.2.2. Stromingen binnen het Jodendom in de hellenistische periode.............................................................563 2.1.2.3. Ontstaan van nieuwe tekstvormen ..........................................................................................................563 2.1.2.4. Van de romeinse verovering tot 66 nC: Saddukim, Peruschim en christenen......................................564 2.1.2.5. De Joodse opstanden ...............................................................................................................................566 2.1.2.6. De gevolgen van de verwoesting van de Tempel; de Tannai'm en de codificatie van de Misjna........567 2.1.2.6.1. De Farizeïsch-rabbijnse school ......................................................................................................567
760
© Matthias E. Storme, Gent-Mariakerke 2006 2.1.2.6.2. Codificatie en inhoud van de traditie (i.h.b. de Misjna)................................................................569 2.1.2.6.3. Aanvullingen bij de Misjna ............................................................................................................571 2.1.3. De Talmoed of compilatie ...............................................................................................................................571 2.1.3.1.1. Politiek-historische achtergrond.....................................................................................................571 2.1.3.1.2. Van Mishnah naar Talmoed ...........................................................................................................571 i. Ontstaansgeschiedenis van de Talmoediem ..........................................................................................571 ii. Inhoud en stijl ........................................................................................................................................573 iii. Rechtskracht van de Talmoed..............................................................................................................574 iv. Andere bronnen van de Halakhah........................................................................................................574 2.1.4. De joodse traditie van de Talmoed tot de zeventiende eeuw .........................................................................575 2.1.4.1. Politieke lot van de joden en van het land Israël in de Middeleeuwen .................................................575 2.1.4.2. De ontwikkeling van het recht door de Savoroïm en de Geonim ..........................................................577 2.1.4.3. De ontwikkeling van het recht door de Rishonim; de glossen van Rashi en de “Code” van Maimonides...........................................................................................................................................................577 2.1.4.3.1. De Tosafisten (joodse glossatoren) ................................................................................................578 2.1.4.3.2. De Spaanse school ..........................................................................................................................580 2.1.4.3.3. De eerste "Codes", i.h.b. die van Maimonides ..............................................................................581 2.1.4.4. Zestiende eeuw: de Acharonim (latere wijzen) en de "Shulhan Arukh" ("Code” van Joseph Caro) ...582 2.1.4.5. Enkele kenmerken van het traditionele joodse recht .............................................................................583 2.1.5. Ontwikkelingen vanaf de 18e eeuw tot vandaag .............................................................................................584 2.1.5.1. Mitnagdim en Chassidim ........................................................................................................................584 2.1.5.2. De Haskala of joodse verlichting............................................................................................................585 2.1.5.3. Negentiende en twintigste eeuw .............................................................................................................585 2.1.5.3.1. Raciaal antijudaïsme.......................................................................................................................585 2.1.5.3.2. Zionisme..........................................................................................................................................586 2.1.5.4. De joodse religieuze en rechtstraditie vandaag ......................................................................................587 2.1.5.4.1. Toepassing vandaag........................................................................................................................587 2.1.5.4.2. Belangrijkste hoofdstromingen in het jodendom...........................................................................587 2.2. Het recht van de staat Israël .....................................................................................................................................589 2.2.1. Politieke geschiedenis en geschiedenis van het privaatrecht .........................................................................589 2.2.1.1. Tot 1918 ...................................................................................................................................................589 2.2.1.2. Britse periode (tot 1948) .........................................................................................................................589 2.2.1.3. Na de oprichting van Israël .....................................................................................................................591 2.2.2. Politieke instellingen, grondwet en grondrechten...........................................................................................592 2.2.2.1. Verhouding tussen de machten ...............................................................................................................593 2.2.2.2. Positie van de Grondwet .........................................................................................................................593 2.2.2.3. Grondrechten ...........................................................................................................................................594 2.2.3. Gerechtelijke organisatie en juridische beroepen ...........................................................................................595 2.2.4. Rechtsbronnen en kenmerken van het privaatrecht ........................................................................................596 2.2.4.1. Gemengd Westers rechtsstelsel...............................................................................................................596 2.2.4.2. Wetgeving en gewoonterecht..................................................................................................................597 2.2.4.3. Rol en stijl van de rechtspraak ................................................................................................................597 2.2.5. Privaatrecht, familierecht, recht van de burgerlijke samenleving..................................................................598
Afdeling 3. Het door de islâm gevormde recht en het recht van de Arabische en andere islamitische landen ............................................................................................................................................................................ 599 3.1. Algemene politieke en rechtsgeschiedenis van de islamitische landen tot ca. 1850. ............................................599 3.1.1. Vooraf: de situatie voor het ontstaan van de islâm.........................................................................................599 3.1.2. Politieke geschiedenis van de 7e tot de 13e eeuw............................................................................................601 3.1.2.1. De grote Arabische verovering van het Midden-Oosten .......................................................................601 3.1.2.2. De historische gegevens over de oorsprong van het kalifaat.................................................................603 3.1.2.3. De Omajjaden (661-749) en de strijd met de Shiatu Ali .......................................................................604 3.1.2.4. De Abbasiden in hun bloeiperiode (749-einde 9e eeuw) .......................................................................605 3.1.2.5. De latere Abbasiden (late 9e eeuw-1258) en de Fatimiden (910-1171) ................................................607 3.1.3. Ontstaan en vroege ontwikkeling van het religieuze recht.............................................................................609 3.1.3.1. Inleiding en historische gegevens uit de vroegste periode. ...................................................................609 3.1.3.1.1. Basiskenmerk van het religieuze recht...........................................................................................609 3.1.3.1.2. De later geschreven oorsprongsgeschiedenis ................................................................................610 3.1.3.1.3. Historische gegevens ......................................................................................................................611 3.1.3.2. Teksten die gelden als historisch normatieve bronnen: Korân en Soenna............................................612 3.1.3.2.1. De Quran ’an Arabi’an, hierna geschreven Korân .......................................................................612 i. Totstandkoming en vorm .......................................................................................................................612 ii. Inhoud ....................................................................................................................................................613 3.1.3.2.2. De Soenna (ahadîth) .......................................................................................................................615 3.1.3.3. Materiële bronnen: inhoud en inspiratie.................................................................................................617 3.1.3.3.1. Van vertaling van een bestaande religie naar een nieuwe religie .................................................617 3.1.3.3.2. Van Arabisch gewoonterecht tot islamisering...............................................................................618 3.1.3.4. De ontwikkeling van de Sjia ...................................................................................................................620
761
© Matthias E. Storme, Gent-Mariakerke 2006 3.1.3.5. Verdere ontwikkeling en bloeiperiode van de Soennitische sharia.......................................................624 3.1.3.5.1. Het ontstaan van de rechtsscholen en de Musannaf ......................................................................624 3.1.3.5.2. Strijd tussen verschillende hermeneutische stromingen................................................................625 i. Ontwikkeling van andere rechtsbronnen; de Hanifi..............................................................................626 ii. Het Moetazilisme...................................................................................................................................626 iii. De Hanbalieten .....................................................................................................................................627 iv. As-Safi en de leer van de vier wortels .................................................................................................627 v. De Malikieten ........................................................................................................................................628 vi. De Zahirieten ........................................................................................................................................629 vii. De dominantie van de Asharieten.......................................................................................................629 3.1.3.5.3. De sluiting van de Bab-el-Idjtihad.................................................................................................630 3.1.3.5.4. De madhab of elkaar erkennende scholen of riten. .......................................................................630 3.1.3.6. Stagnatie van de Soenna en niet-orthodoxe stromingen ........................................................................632 3.1.3.6.1. De taklid en de madrasas................................................................................................................632 3.1.3.6.2. Niet orthodoxe stromingen; het soefisme ......................................................................................633 3.1.3.7. De rechtspraak van de kadi en zijn kenmerken......................................................................................634 3.1.4. Verdere politieke en rechtsgeschiedenis .........................................................................................................635 3.1.4.1. Politieke verbrokkeling en gevolgen voor de verhouding tussen religieuze en politieke gemeenschap ...............................................................................................................................................................................635 3.1.4.1.1. Politieke ontwikkelingen vanaf 1258.............................................................................................635 3.1.4.1.2. Gevolgen voor de verhouding tussen religieuze en politieke gemeenschap ................................636 3.1.4.2. Ontwikkeling van de siyasa en verhouding met de sharia.....................................................................637 3.2. Enkele beginselen, kenmerken en rechtsfiguren van het klassieke soennitisch-islamitische recht (sharia).........639 3.2.1. Verhouding tussen de islamitische heersers c.q. bevolking en de bevolking in de veroverde gebieden; gedoogstatuut en personaliteitsbeginsel (siyar). .......................................................................................................639 3.2.1.1. Historische achtergrond: de militaire expansie ......................................................................................639 3.2.1.2. Het gedoogstatuut (dhimmat-al-islâm) en het personaliteitsbeginsel ...................................................640 3.2.1.2.1. Religieus uitgangspunt....................................................................................................................640 3.2.1.2.2. Het gedoogstatuut (dhimmat-al-islâm) ..........................................................................................640 3.2.1.2.3. Vergelijkende noot..........................................................................................................................642 3.2.1.2.4. Het personaliteitsbeginsel op religieuze grondslag; de Milletler..................................................643 3.2.1.3. Het behoud van etnisch of territoriaal gewoonterecht (Adat) bij veroverde bekeerde volkeren. ........644 3.2.2. De rechtsbronnen en rechtsvinding, ................................................................................................................644 3.2.2.1. De Musannaf als enige formele rechtsbron van de sharia .....................................................................644 3.2.2.2. De lage graad van institutionalisering; recht als plichtenleer................................................................645 3.2.2.3. De wetgeving ...........................................................................................................................................647 3.2.2.4. De rechtspraak .........................................................................................................................................647 3.2.2.5. Juridische beroepen .................................................................................................................................648 3.2.2.6. De omgang met de formele rechtsbron; taklid en omzeilingstechnieken .............................................648 3.2.2.6.1. Stijl van doctrine en redenering .....................................................................................................648 3.2.2.6.2. Andere elementen van rechtsvorming of rechtsvinding................................................................649 3.2.2.6.3. Omzeilingstechnieken.....................................................................................................................649 i. Procedureregels.......................................................................................................................................649 ii. Hiyal.......................................................................................................................................................649 3.2.2.7. Slotbemerking: islâm en islamisme ........................................................................................................650 3.2.3. Enkele typische rechtsfiguren of rechtsregels uit het klassieke privaatrecht.................................................650 3.2.3.1. Algemeen kenmerk van het recht als plichtenleer .................................................................................650 3.2.3.2. In het familie- en erfrecht........................................................................................................................651 3.2.3.2.1. Huwelijksrecht ................................................................................................................................652 3.2.3.2.2. Echtscheidingsrecht. .......................................................................................................................652 3.2.3.2.3. Afstamming en voogdij ..................................................................................................................653 3.2.3.2.4. In het erfrecht ..................................................................................................................................653 3.2.3.3. In het zakenrecht......................................................................................................................................654 3.2.3.4. Contractenrecht........................................................................................................................................654 3.2.3.5. Strafrecht..................................................................................................................................................655 3.3. Turkije .......................................................................................................................................................................657 3.3.1. Historische inleiding ........................................................................................................................................657 3.3.1.1. Algemene geschiedenis onder de Ottomaanse sultans...........................................................................657 3.3.1.2. Politieke en rechtsontwikkeling onder de ottomaanse sultans ..............................................................658 3.3.1.2.1. Voor 1839........................................................................................................................................658 3.3.1.2.2. De Tanzimat (hervorming), de Westerse wetboeken en de eerste grondwet ...............................659 3.3.1.2.3. Het autoritair regime van Abd-ul-Hamid 1877-1908....................................................................660 3.3.1.2.4. De revolutie van 1908.....................................................................................................................661 3.3.1.3. Onder de republiek ..................................................................................................................................661 3.3.1.3.1. De revolutie van 1922-1924 (republiek, nationaalstaat, secularisering). .....................................661 3.3.1.3.2. Invoering van seculiere wetboeken................................................................................................664 3.3.1.3.3. Staatkundige ontwikkelingen .........................................................................................................664
762
© Matthias E. Storme, Gent-Mariakerke 2006 3.3.2. Huidige politieke instellingen..........................................................................................................................665 3.3.3. Grondrechten ....................................................................................................................................................665 3.3.4. Privaatrecht.......................................................................................................................................................666 3.4. De Arabische en gearabiseerde landen van het Midden-Oosten (al-Mashriq) ......................................................667 3.4.1.1. Libanon ....................................................................................................................................................667 3.4.1.2. Egypte ......................................................................................................................................................668 3.4.1.2.1. Politieke en rechtsgeschiedenis......................................................................................................668 i. 641-1875 .................................................................................................................................................668 ii. Na 1875..................................................................................................................................................668 3.4.1.2.2. Privaatrecht vandaag.......................................................................................................................669 3.4.1.3. Irak ...........................................................................................................................................................669 3.4.1.4. Syrië .........................................................................................................................................................670 3.4.1.5. Jordanië ....................................................................................................................................................670 3.4.1.6. Soedan......................................................................................................................................................670 3.4.1.7. Libië .........................................................................................................................................................671 3.4.1.8. Somalië ....................................................................................................................................................671 3.4.1.9. Andere landen met burgerlijk wetboek maar zonder codificatie van het familierecht.........................671 3.4.1.10. Saoedi-Arabië ........................................................................................................................................671 3.4.1.10.1. De Wahhabieten............................................................................................................................671 3.4.1.10.2. Saoedisch recht .............................................................................................................................672 3.4.1.11. Algemeen ...............................................................................................................................................673 3.4.1.11.1. De verhouding tussen sharia en seculier recht en de rechtsbronnen...........................................673 i. De grondwettelijke positie van de sharia...............................................................................................673 ii. De positie van de burgerlijke wetgeving ..............................................................................................673 iii. De sharia in de niet-gecodificeerde rechtstakken ...............................................................................673 iv. Aanvullende rechtsbronnen..................................................................................................................673 v. Verhouding tussen sharia en seculier recht ..........................................................................................674 3.4.1.11.2. De opkomst van het nieuw islamisme..........................................................................................675 3.5. Magreblanden (al-Maghreb) ....................................................................................................................................678 3.5.1.1. Politieke geschiedenis .............................................................................................................................678 3.5.1.2. Marokko...................................................................................................................................................679 3.5.1.2.1. Politieke instellingen ......................................................................................................................679 3.5.1.2.2. Rechtsbronnen en privaatrecht vandaag. .......................................................................................679 i. Grondslagen en bronnen.........................................................................................................................679 ii. In het bijzonder de Mudawwanah (familie- en erfrecht) .....................................................................680 3.5.1.3. Tunesië.....................................................................................................................................................681 3.5.1.3.1. Politieke en gerechtelijke instellingen ...........................................................................................681 3.5.1.3.2. Privaatrecht .....................................................................................................................................681 3.5.1.4. Algerije.....................................................................................................................................................682 3.6. Iraan...........................................................................................................................................................................683 3.6.1.1. Geschiedenis ............................................................................................................................................683 3.6.1.2. Kenmerken van de Sjia. ..........................................................................................................................684 3.6.1.3. Politieke instellingen ...............................................................................................................................685 3.6.1.4. Gerechtelijke instellingen........................................................................................................................686 3.6.1.5. Privaatrecht ..............................................................................................................................................686 3.7. Zuid-Aziatische landen voorheen onder Brits bestuur (Pakistan, Bangladesh, Maleisië).....................................688 3.7.1. Pakistan en Bangla Desh..................................................................................................................................688 3.7.1.1. Historische inleiding................................................................................................................................688 3.7.1.2. Pakistan ....................................................................................................................................................688 3.7.1.3. Bangla Desh.............................................................................................................................................689 3.7.1.4. Malediven ................................................................................................................................................689 3.7.2. Maleisië.............................................................................................................................................................689 3.8. Centraal-Aziatische ex-sovjet-republieken..............................................................................................................690 3.9. Indonesië ...................................................................................................................................................................691 3.9.1. Historische inleiding ........................................................................................................................................691 3.9.2. Gerechtelijke organisatie .................................................................................................................................691
HOOFDSTUK 4. HET DOOR HET HINDOEÏSME GEVORMDE RECHT EN HET RECHT VAN INDIË ............................... 692 Afdeling 1. Indië ................................................................................................................................................ 692 1.1. Algemene geschiedenis van de cultuur en het recht in Indië..................................................................................692 1.1.1. De Vedische beschaving ..................................................................................................................................693 1.1.1.1. Religieuze leer .........................................................................................................................................694 1.1.1.2. Kastestelsel. .............................................................................................................................................695 1.1.1.2.1. De jati ..............................................................................................................................................695 1.1.1.2.2. Het kleurenstelsel (Varnashrama) .................................................................................................696 1.1.2. De oude bronnen: Veda en Smriti ...................................................................................................................697 1.1.2.1. Veda’s ......................................................................................................................................................698 1.1.2.2. Smriti: soetra’s en sastra’s.......................................................................................................................698
763
© Matthias E. Storme, Gent-Mariakerke 2006 1.1.2.3. In het bijzonder de dharmasastras...........................................................................................................700 1.1.3. De postklassieke periode (ca. 600 n.C. tot 17e eeuw).....................................................................................701 1.1.3.1. De Nibandha (rechtsleer) ........................................................................................................................701 1.1.3.2. De verhouding tussen de Dharmasastra en het gewoonterecht; de rechtsbronnen en de rechtspraak. ...............................................................................................................................................................................703 1.1.3.2.1. Rechtsbronnen.................................................................................................................................703 1.1.3.2.2. (Gerechtelijke en wetgevende) instellingen...................................................................................703 1.1.3.3. Politieke geschiedenis - het conflict met de islâm - en gevolgen voor het recht ..................................704 1.1.3.3.1. De verovering (1192)......................................................................................................................704 1.1.3.3.2. Het sultanaat van Delhi...................................................................................................................705 1.1.3.3.3. Het Mogul-rijk ................................................................................................................................705 1.1.3.3.4. Gevolgen .........................................................................................................................................706 1.1.4. Britse periode ...................................................................................................................................................707 1.1.4.1. Politieke geschiedenis .............................................................................................................................707 1.1.4.2. Gerechtelijke reorganisatie en evolutie van de rechtsbronnen; receptie van common law..................709 1.1.4.2.1. Uitgangspunten en effecten daarvan ..............................................................................................709 1.1.4.2.2. Gerechtelijke reorganisatie en deelcodificatie (vnl. 1833-1882)..................................................710 1.1.4.2.3. Wijze van omgang met het inheemse recht ...................................................................................711 1.1.4.3. Politieke geschiedenis van late 19e eeuw tot onafhankelijkheid...........................................................714 1.1.5. Na de onafhankelijkheid (swarajiya) ..............................................................................................................715 1.1.5.1. Politieke geschiedenis. ............................................................................................................................715 1.1.5.2. Evolutie van gerecht en recht..................................................................................................................717 1.2. Politieke instellingen ................................................................................................................................................718 1.2.1. Federalisme.......................................................................................................................................................718 1.2.2. Verhouding tussen de machten........................................................................................................................719 1.2.3. Lokale autonomie.............................................................................................................................................719 1.2.4. Grondwet, grondrechten en grondwettigheidstoetsing...................................................................................719 1.3. De gerechtelijke organisatie .....................................................................................................................................720 1.4. Grondwet, grondrechten en grondwettigheidstoetsing............................................................................................721 1.5. Rechtsbronnen...........................................................................................................................................................721 1.5.1. Wetgeving en precedenten...............................................................................................................................721 1.5.2. Het lokale traditionele gewoonterecht.............................................................................................................721 1.6. Het recht van de familie en de burgerlijke samenleving.........................................................................................721 1.6.1. Het personeel statuut........................................................................................................................................721 1.6.1.1. Hindoestatuut...........................................................................................................................................722 1.6.1.2. Andere statuten ........................................................................................................................................723 1.6.2. De transformatie van het kastesysteem ...........................................................................................................723
Afdeling 2. Nepal............................................................................................................................................... 725 Afdeling 3. Hindoerecht buiten Indië/ Nepal ................................................................................................... 725 Afdeling 4. Het recht van de Roma-volkeren (gypsy law) ............................................................................... 725 HOOFDSTUK 5. OOST-AZIATISCHE RECHTSSTELSELS .......................................................................................... 726 Afdeling 1. Chinees recht.................................................................................................................................. 726 1.1. Politieke instellingen ................................................................................................................................................726 1.2. Gerechtelijke organisatie en procesrecht .................................................................................................................726 1.3. Rechtsbronnen en stijl van het recht ........................................................................................................................726 1.4. Privaatrecht en familierecht......................................................................................................................................726
Afdeling 2. Het Japanse recht........................................................................................................................... 727 2.1. Geschiedenis van recht en instellingen ....................................................................................................................727 2.1.1. De invoer van Chinese modellen.....................................................................................................................727 2.1.2. De feodaliteit en het shogunaat .......................................................................................................................727 2.1.3. De autoritaire monarchie en de invoer van Westers recht (1867-1945). .......................................................728 2.1.3.1. Politieke geschiedenis .............................................................................................................................728 2.1.3.2. Rechtsgeschiedenis..................................................................................................................................728 2.1.4. Amerikaanse invloed na WO II, democratisering...........................................................................................729 2.2. Politieke instellingen vandaag..................................................................................................................................729 2.2.1. Verhouding der machten..................................................................................................................................729 2.2.2. Normenhiërarchie, wijziging van en toetsing aan de grondwet.....................................................................730 2.2.2.1. Wetgeving; normenhiërarchie.................................................................................................................730 2.3. Gerechtelijke organisatie ..........................................................................................................................................730 2.4. Stijl van het recht, inhoud, rol van de rechter, rechtsbronnen ................................................................................731 2.4.1. Rol van het recht in de samenleving / culturele achtergrond .........................................................................731 2.4.1.1. De Confucianistische / Shintoïstische culturele traditie ........................................................................731 2.4.1.2. Westers recht ...........................................................................................................................................731 2.4.1.3. Hoe komen deze twee culturen samen?..................................................................................................732 2.4.2. Rechtsbronnen en hun hiërarchie ....................................................................................................................732 2.4.2.1. Wetgeving................................................................................................................................................732
764
© Matthias E. Storme, Gent-Mariakerke 2006 2.4.2.2. Andere rechtsbronnen..............................................................................................................................732 2.4.2.2.1. Gewoonterecht ................................................................................................................................732 2.4.2.2.2. Billijkheid (jori) ..............................................................................................................................732 2.4.2.2.3. Belang van de rechtspraak..............................................................................................................732 2.4.2.2.4. 4. Belang van de rechtsleer.............................................................................................................733 2.5. Procesrecht ................................................................................................................................................................733 2.6. Inhoud van het privaatrecht, familierecht, recht van de burgerlijke samenleving .................................................733 2.6.1. Verbintenissenrecht..........................................................................................................................................733 2.6.2. Zakenrecht, eigendomsoverdracht...................................................................................................................733 2.6.3. Familierecht......................................................................................................................................................734 2.6.4. Recht van de burgerlijke samenleving ............................................................................................................734
Afdeling 3. Filippijnen ...................................................................................................................................... 735 Afdeling 4. Andere Oost-Aziatische (vnl. boeddhistische) landen .................................................................. 735 4.1. Thailand.....................................................................................................................................................................735 4.2. Korea .........................................................................................................................................................................735
HOOFDSTUK 6. AFRIKAANS RECHT ....................................................................................................................... 736 DEEL II. THEORIE EN METHODOLOGIE VAN DE RECHTSVERGELIJKING.................................... 737 1.1.1. Doelstelling van de wetenschap der rechtsvergelijking..................................................................................737 1.1.2. Methode van de rechtsvergelijking .................................................................................................................737 1.1.3. Factoren die de rechtsvergelijking bemoeilijken ............................................................................................738 1.1.4. Een belangrijk voorwerp van de rechtsvergelijkende studie: Legal formants...............................................739 1.1.5. Evolutie in de theorie van de rechtsvergelijking - drie fasen .........................................................................739
DEEL III. CAPITA SELECTA MICRO-RECHTSVERGELIJKING............................................................. 741 HOOFDSTUK 7. EIGENDOMSOVERDRACHT EN DERDENBESCHERMING ROERENDE ZAKEN .................................. 741 HOOFDSTUK 8. EIGENDOMSOVERDRACHT ONROEREND GOED............................................................................. 741 HOOFDSTUK 9. GRONDSLAG VAN HET AANSPRAKELIJKHEIDSRECHT .................................................................. 741 GLOSSARIUM.......................................................................................................................................................... 742 BIBLIOGRAFIE VAN GECITEERDE WERKEN ............................................................................................. 743
765