De#architect#als#initiatiefnemer#van# bottom!up#projecten" Een"onderzoek"naar"nut"en"noodzaak"van"een"business"case" "
" " Dorien"de"Ridder" 1364944" 10.04.2014"
Afstudeerrapport"" Technische"Universiteit"Delft"" Faculteit"Bouwkunde"
2" "
"
" " " " " " " " " " " " " Rapport" " 10.04.2014" " Dorien'de'Ridder' 1364944" " Prinsegracht"17B" 2512"EW"‘s!Gravenhage" T:"+31613350169" E:"
[email protected]" " " Technische"Universiteit"Delft" Faculteit"Bouwkunde" " Real"Estate"&"Housing" Design"&"Construction"Management" " " 1ste"mentor" ir."A.J."van"Doorn" Design"&"Construction"Management" " 2de"mentor" dr."ir."D.J.M."van"der"Voordt" Vastgoedbeheer!"en"ontwikkeling" " Externe"examinator" dr."M.E.A."Haffner"
"
3"
!
4" "
Voorwoord' " Dit"rapport"is"opgesteld"in"het"kader"van"de"vijfde"peiling"van"het"afstudeertraject" bij" Real" Estate" &" Housing" aan" de" Faculteit" Bouwkunde" van" de" Technische" Universiteit" Delft." In" dit" rapport" wordt" een" onderzoeksvoorstel" gedaan" op" het" gebied" van" bouwprocesinnovatie." Dit" onderwerp" valt" bij" Real" Estate" &" Housing" onder"Design"&"Construction"Management."" " Dit"rapport"is"het"resultaat"van"een"zoektocht"naar"een"actueel"probleem"op"het" gebied" van" bottom!up" initiatieven," een" uitgebreid" onderzoek" naar" de" theoretische"en"empirische"aspecten"van"dit"probleem"en"tot"slot"een"worsteling" naar" een" oplossingsrichting." Uiteindelijk" komen" in" dit" onderzoek" twee" persoonlijke" interesses" samen:" ontwikkelen" vanuit" de" maatschappij" in" een" bottom!up" benadering" en" besluitvorming" aan" de" hand" van" een" bedrijfskundige" benadering." " Ik" bedank" Alijd" van" Doorn" en" Theo" van" der" Voordt" voor" hun" doorzettingsvermogen" om" mij" op" het" goede" spoor" te" krijgen," het" delen" van" de" grote" hoeveelheid" kennis" en" de" grote" betrokkenheid" vanaf" het" eerste" contact." Ook" zou" ik" graag" Christine" van" Oeveren" bedanken" voor" alle" gezellige" koffiepauzes" waarin" we" al" onze" ongemakken" bij" elkaar" konden" neerleggen." Als" een"van"ons"de"bomen"door"het"bos"niet"meer"zag,"konden"we"elkaar"weer"in"de" goede"richting"helpen."Tot"slot"wil"ik"mijn"vrienden"en"familie"bedanken"voor"de" ondersteuning." Ondanks" dat" ik" de" woorden" ‘het" komt" wel" goed!’" niet" meer" kan" horen," was" het" fijn" om" af" en" toe" mijn" ei" kwijt" te" kunnen" bij" iemand" die" geen" verstand"heeft"van"het"onderwerp."Soms"is"een"luisterend"oor"al"genoeg,"omdat" je"tijdens"het"vertellen"ineens"beseft"wat"de"oplossingsrichting"is." " " Dorien"de"Ridder" Den"Haag,"2014" "
6" "
Samenvatting' Introductie' In"de"laatste"jaren"zijn"bouwactiviteiten"afgenomen"en"is"een"stijgende"leegstand" zichtbaar."De"stagnatie"in"de"bouwsector"wordt"vaak"gezien"als"een"gevolg"van"de" economische" crisis" die" sinds" 2008" " een" rol" speelt" in" de" bouwwereld." Echter" zijn" andere"trends"medeverantwoordelijk"voor"deze"veranderingen"in"de"bouwsector." Zo" speelt" de" demografische" stagnatie" (krimpregio’s)" in" Europa" een" grote" rol" en" vinden" verschillende" politieke" en" culturele" (duurzaamheid," het" nieuwe" werken/flexwerken)" veranderingen" plaats." Als" gevolg" op" de" stagnatie" is" de" bouwmarkt" in" de" laatste" jaren" verschoven" van" een" aanbiedersmarkt" naar" een" vragersmarkt"waarbij"de"eindgebruiker"centraal"staat"bij"bouwontwikkelingen." " Om" antwoord" te" geven" op" de" veranderende" situatie" in" de" bouwsector" is" een" nieuwe"denkwijze"nodig."Er"moeten"adequate"oplossingen"worden"bedacht"voor" de"problemen"die"zich"‘nu’"afspelen,"zoals"krimpregio’s,"schaarste"van"energie"en" materialen" en" leegstand" van" kantoorgebouwen." Een" aantal" jonge," kleine" architectenbureaus"is"op"zoek"naar"nieuwe"denkwijzen"in"de"vastgoedsector"om" zo"een"sterke"positie"te"krijgen"in"een"land"waar"al"meer"dan"genoeg"architecten" zijn." Het" initiëren" van" bottom!up" projecten" is" een" voorbeeld" van" een" nieuwe" manier" van" denken" in" de" bouwsector." In" de" praktijk" blijkt" dat" een" adequaat" besluitvormings!"en"economisch"model"en"de"zakelijke"logica"ontbreken."Volgens" verschillende" management" strategieën" is" een" business" case" een" geschikt" document"om"de"besluitvorming"van"een"project"te"ondersteunen." " Dit" afstudeeronderzoek" heeft" twee" doelen." Het" eerste" doel" is" het" helder" definiëren"van"de"begrippen"bottom!up"en"business"case."Het"tweede"doel"is"om" zakelijke" logica" aan" te" brengen" binnen" het" besluitvormingsproces" van" het" initiëren"van"bottom!up"projecten"door"architectenbureaus."Om"dit"tweede"doel" te"behalen"zal"eerst"gekeken"worden"in"hoeverre"de"inhoud"van"een"business"case" terug"te"vinden"is"in"bottom!up"initiatieven"en"vervolgens"hoe"een"business"case" bij" kan" dragen" aan" de" kans" op" succes" bij" een" bottom!up" project." Dit" wordt" vertaald"in"de"volgende"onderzoeksvraag:" " In' hoeverre' wordt' gebruik' gemaakt' van' een' business' case' bij' bottom:up' initiatieven'van'architectenbureaus'en'hoe'kan'een'business'case'de'kans'op' succes'ondersteunen?' " In"de"tabel"hieronder"zijn"de"deelvragen,"die"in"het"onderzoek"beantwoord"zullen" worden"om"uiteindelijk"de"hoofdvraag"te"kunnen"beantwoorden,"gekoppeld"aan" verschillende" onderzoeksmethoden" die" gebruikt" worden" bij" de" beantwoording" van"de"vragen." " " " " " "
"
7"
" ' Theoretisch' Wat'kenmerkt'bottom:up'project?' Literatuurstudie"‘bottom! ' up’" Op'basis'van'welke'overwegingen' " en'in'welke'context'komen' bottom:up'initiatieven'tot'stand?' ' Wat'zijn'succesfactoren'van' " bottom:up'projecten?' ' Wat'is'een'business'case?' Literatuurstudie"‘business" ' case’" Waarom'wordt'een'business'case' Literatuurstudie"‘business" opgesteld?' case’" ' Vindt'besluitvorming'plaats'aan'de' Literatuurstudie"‘business" hand'van'een'business'case?'Zo'ja,' case’" hoe?' ' Hoe'ziet'een'business'case'voor' " bottom:up'initiatieven'eruit' waarin'succesfactoren'opgenomen' zijn?' ' Tabel'1':'Koppeling'tussen'deelvragen'en'onderzoeksmethoden.'
Empirisch' Documentanalyse" Case"gerelateerde" interviews"en" documentanalyse" Case"gerelateerde" interviews"en" documentanalyse" " " Case"gerelateerde" interviews"en" documentanalyse" Case"gerelateerde" interviews"en" documentanalyse"
In"de"figuur"hieronder"is"de"onderzoeksopzet"schematisch"weergegeven." "
Figuur'1':'Schematische'weergave'van'de'onderzoeksopzet.'
8" "
"
Bevindingen'over'bottom:up'projecten' Om"het"begrip"bottom!up"te"kunnen"beschrijven"is"gezocht"naar"definities"in"de" literatuur"en"zijn"zes"bottom!up"projecten"verkend."Deze"zes"projecten"zijn:" 1. De"Hallen:"herontwikkeling"van"de"Tramremise"in"Amsterdam"West;" 2. De" Noorderparkbar:" ontwikkeling" van" een" horecapaviljoen" in" het" Noorderpark"in"Amsterdam"Noord;" 3. Vechtclub"XL:"herontwikkeling"van"een"medicijnmagazijn"in"Utrecht";" 4. Het"Schieblock:"herontwikkeling"van"een"kantoorpand"in"Rotterdam;" 5. De"Machinist:"herontwikkeling"van"het"Scheepvaart"en"Transport"College" in"Rotterdam";" 6. De" Leeszaal:" herontwikkeling" van" een" leegstaande" Hamam" in" Rotterdam." " In"de"literatuur"kwamen"een"aantal"kenmerken""steeds"terug:" • De"eindgebruiker"staat"centraal"bij"bottom!up"initiatieven;"" • Er"worden"antwoorden"gegeven"op"problemen"in"de"maatschappij;"" • Een" bottom!up" project" maakt" gebruik" van" niet" institutionele" financieringsbronnen;" • Bottom!up" projecten" komen" voort" uit" het" herkennen" en" opnieuw" combineren" van" verborgen" capaciteit" van" ‘slapende’" of" ondergebruikte" fysieke"activa,"menselijke"capaciteiten"en"ambities;" • Bottom!up" initiatieven" worden" gedreven" door" het" enthousiasme" en" doorzettingsvermogen"van"de"initiatiefnemers."" " Bij"de"verkenning"van"de"zes"bottom!up"projecten"werden"blijkt"dat:" • Slechts" een" van" de" zes" projecten" deels" wordt" gefinancierd" door" een" institutionele"organisatie;" • Vijf" van" de" zes" projecten" herontwikkelingsopgaven" zijn" voor" leegstaande" gebouwen;" • Bij"de"helft"van"de"projecten"hergebruik"van"materialen"centraal"staat." Bevindingen'over'de'business'case' Omdat" in" de" probleemanalyse" bleek" dat" een" adequaat" besluitvormingsmodel" ontbreekt" bij" formele" bottom!up" projecten" is" besloten" om" de" business" case" als" besluitvormingsdocument" te" koppelen" aan" dit" onderzoek." De" business" case" is" een" veel" gebruikt" besluitvormingsdocument" in" de" management" strategieën" SixSigma"en"LEAN."De"interpretaties"over"de"inhoud"van"een"business"case"zijn"in" de" literatuur" zeer" uiteenlopend." Een" kosten!" en" batenanalyse," risicoanalyse," tijdsplanning" en" financieel" model" mogen" volgens" de" meeste" bronnen" niet" ontbreken" in" een" business" case." Volgens" een" aantal" bronnen" zijn" ook" de" doelstelling," de" zakelijke" behoeften" van" de" organisatie" en" de" verdeling" van" verantwoordelijkheden" onderdeel" van" een" business" case." In" de" PMBOK" management" methode" worden" deze" elementen" echter" gescheiden" van" de" business" case." Volgens" deze" management" methode" is" de" business" case" onderdeel" van" een" project" charter," een" document" dat" de" haalbaarheid" en" wenselijkheid" van" een" project" beschrijft." De" structuur" van" een" project" charter" bestaan" uit" vijf" documenten." Naast" de" business" case" worden" ook" een" project" statement" of" work," een" document" met" afspraken," een" document" met" externe" factoren"en"een"document"met"organisatorische"procesmiddelen"opgenomen"in" een"project"charter."
"
9"
" De" project" statement" of" work" is" een" verhalende" beschrijving" van" producten," diensten"of"resultaten"die"door"het"project"worden"geleverd.""In"deze"verhalende" beschrijving" komen" ook" de" zakelijke" behoeften" en" het" strategisch" plan" van" de" organisatie"aan"bod."In"de"business"case"gaat"het"voornamelijk"om"de"kosten!"en" batenanalyse," een" tijdsplanning," een" risicoanalyse" en" een" financieel" model." Volgens" de" PRINCE2" management" methode" is" een" volledige" business" case" niet" noodzakelijk"voor"kleinschalige"projecten,"maar"er"moet"minstens"een"kosten!"en" batenanalyse" gedaan" worden." In" het" document" met" afspraken" worden" overeenkomsten" vastgelegd." Deze" overeenkomsten" kunnen" afhankelijk" van" de" omvang"van"het"project"en"het"aantal"betrokken"partijen"in"verschillende"vormen" worden" vastgelegd;" onder" andere" mondelinge" afspraken," afspraken" via" mailcontact"en"intentieverklaringen."Bij"de"externe"factoren"gaat"het"om"factoren" die"invloed"hebben"op"het"project,"maar"waar"de"initiatiefnemers"geen"invloed"op" hebben."Tot"slot"worden"alle"middelen"die"nodig"zijn"om"het"project"te"realiseren" vastgelegd"in"het"document"met"de"organisatorische"procesmiddelen." Bevindingen'naar'aanleiding'van'de'case'analyses' In" de" case" analyses" is" gekeken" in" hoeverre" gebruik" is" gemaakt" van" een" project" charter" en" wat" kritische" succesfactoren" zijn" van" de" cases." De" bevindingen" naar" aanleiding"van"de"case"analyses"zijn"dus"opgedeeld"in"twee"categorieën,"namelijk:" bevindingen" over" de" aanwezigheid" van" het" project" charter" bij" de" cases" en" bevindingen"over"de"succesfactoren"van"de"cases." " Bevindingen'over'de'aanwezigheid'van'het'project'charter' Wat"opvallend"is,"is"dat"in"geen"geval"een"volledige"project"charter"is"opgesteld." Geen"van"de"projecten"heeft"voorafgaand"aan"de"uitvoering"van"het"project"een" project"statement"of"work"opgesteld."Maar"elk"project"heeft"daarentegen"wel"een" duidelijke" doelstelling" opgesteld." Deze" doelstellingen" zijn" weliswaar" niet" in" alle" gevallen" schriftelijk" vastgelegd," maar" voor" de" betrokken" actoren" was" het" duidelijk" wat" het" doel" van" het" project" was." Zowel" uit" de" literatuur" als" uit" de" verkende" en" geanalyseerde" projecten" blijkt" dat" een" heldere" doelstelling" kan" leiden" tot" betrokkenheid" van" de" partijen" en" het" grote" publiek;" men" weet" waarvoor"het"project"gedaan"wordt."Bij"bottom!up"projecten"wordt"het"doel"van" een" project" vaak" niet" vanuit" de" zakelijke" behoeften" van" de" initiatiefnemende" organisatie" geformuleerd," maar" vanuit" een" bepaalde" ambitie" en" wens" voor" verandering"van"de"initiatiefnemer(s)."Een"aantal"aspecten"van"de"business"case" is" terug" te" vinden" bij" twee" van" de" drie" cases," namelijk:" een" financieel" model" en" een" beperkte" kosten!" en" batenanalyse." De" initiatiefnemers" van" het" Schieblock" hebben" naar" eigen" zeggen" zelfs" een" volledige" en" haalbare" business" case" opgesteld."Voor"Vechtclub"XL"is"geen"volledige"business"case"opgesteld,"maar"er" is"wel"een"analyse"gemaakt"voor"de"hoogte"van"de"investering"via"crowdfunding" die" nodig" was" om" een" begin" te" maken" met" de" ontwikkeling" van" het" project." Verder" hebben" de" initiatiefnemers" ook" rekening" gehouden" met" de" kosten" voor" verdere"ontwikkelingen"bij"het"vaststellen"van"de"verhuurprijzen."In"de"literatuur" wordt" aangegeven" dat" het" voor" kleinschalige" projecten" niet" nodig" is" om" een" volledige"business"case"op"te"stellen,"maar"dat"het"wel"belangrijk"is"om"de"kosten" en" baten" langs" een" tijdlijn" uit" te" zetten." Wanneer" er" gekeken" wordt" naar" de" afspraken"die"gemaakt"worden"bij"de"projecten"valt"het"op"dat"in"twee"van"de"drie" cases" een" besloten" vennootschap" is" opgericht" om" verantwoordelijkheden"
10" "
officieel"vast"te"leggen."Ook"bij"de"andere"drie"projecten"die"alleen"verkend"zijn," viel" op" dat" er" in" veel" gevallen" een" officiële" overeenkomst" is" aangegaan" voordat" het"project"werd"uitgevoerd."Deze"officiële"overeenkomst"is"in"de"vorm"van"een" besloten" vennootschap" of" in" de" vorm" van" een" stichting" geregeld." In" alle" drie" de" cases" is" voorafgaand" aan" de" uitvoering" van" het" project" niets" vastgelegd" wat" betreft"externe"factoren."Deze"factoren"zijn"moeilijk"vooraf"vast"te"leggen,"omdat" ze" vaak" niet" te" voorspellen" zijn" en" de" initiatiefnemers" geen" invloed" hebben" op" deze" factoren." Met" flexibiliteit" in" de" het" proces," in" de" vorm" van" organische" ontwikkeling,"probeert"Vechtclub"XL"wel"in"te"spelen"op"een"veranderende"vraag" vanuit"de"markt."Tot"slot"werden"organisatorische"procesmiddelen"in"geen"van"de" cases"vooraf"vastgelegd." " Bevindingen'over'de'succesfactoren' De"mix"van"functies"en"disciplines"wordt"als"succesfactor"genoemd"bij"zowel"het" Schieblock"als"bij"Vechtclub"XL."Deze"succesfactor"heeft"vooral"te"maken"met"het" duidelijk" formuleren" va" de" doelgroep" en" goed" op" de" hoogte" zijn" van" wat" de" doelgroep"mist"in"het"bestaande"aanbod."Deze"succesfactor"zou"verwerkt"kunnen" worden"in"het"project"statement"of"work"in"de"vorm"van"een"helder"doel"van"het" project.""Zowel"bij"het"Schieblock"als"bij"Vechtclub"XL"wordt"in"de"doelstelling"van" het" project" geschreven" dat" het" gaat" om" het" huisvesten" van" verschillende" disciplines" binnen" de" creatieve" sector," zodat" ze" elkaar" kunnen" inspireren" en" enthousiasmeren." " Twee"andere"succesfactoren"die"te"maken"hebben"met"het"helder"formuleren"van" een"doelstelling"zijn:"passie"en"ambitie"van"de"initiatiefnemers"en"betrokkenheid" van" de" initiatiefnemers." Wanneer" de" initiatiefnemers" hun" ambities" kunnen" vertalen"naar"een"helder"doel"zorgt"dit"ervoor"dat"iedereen"samen"naar"een"doel" toe" werkt." Bij" de" Noorderpark" bar" was" het" bijvoorbeeld" een" ambitie" om" met" gebruikte" materialen" te" werken." Deze" ambitie" werd" vertaald" in" het" doel" om" de" bar"100%"Marktplaats"te"maken."" " De" overige" succesfactoren" kunnen" worden" verwerkt" in" de" business" case." De" financieringsvorm"(donaties),"genoemd"als"succesfactor"voor"de"Noorderparkbar," en"de"organische"ontwikkelingsstrategie"(er"wordt"steeds"een"ruimte"ontwikkeld" en"opgeleverd,"verhuurd"en"met"de"opbrengsten"van"de"huur"wordt"geïnvesteerd" in"de"realisatie"van"een"nieuwe"ruimte),"genoemd"als"succesfactor"bij"Vechtclub" XL," hebben" te" maken" met" het" financieel" model." De" initiatiefnemers" van" de" Noorderparkbar"hebben"bewust"gekozen"voor"donaties"en"crowdfunding"om"zo" veel" ontwerpvrijheid" te" hebben." Vechtclub" XL" heeft" de" organische" ontwikkelingsstrategie" onder" andere" toegepast" zodat" kleinere" budgets" nodig" zijn."De"relatief"lage"huurprijs"voor"een"locatie"zo"dicht"bij"het"centraal"station"in" Rotterdam"is"vooral"het"gevolg"van"het"feit"dat"de"ruimtes"in"het"Schieblock"onaf" zijn." De" initiatiefnemers" verhuren" meer" een" casco" dan" een" kantoorruimte." Voor" dit" project" is" dus" bewust" gekozen" om" niet" te" investeren" in" de" inrichting" van" de" ruimtes,"maar"alleen"te"investeren"in"de"noodzakelijke"ingrepen."Op"deze"manier" hoefden"de"initiatiefnemers"minder"kosten"te"maken"voor"de"herontwikkeling"en" konden"dus"de"huurprijzen"omlaag." " Hoewel" in" de" case" analyses" verschillende" succesfactoren" naar" voren" komen," kunnen"ze"kort"worden"samengevat"in"twee"kritische"succesfactoren:"
"
11"
1 2
Helder"geformuleerde"doelen;" Een"weloverwogen"financieel"model."
Discussie' In" de" discussie" wordt" gereflecteerd" op" de" beschikbaarheid" en" betrouwbaarheid" van" de" gebruikte" gegevens" en" daarnaast" worden" beperkingen" besproken" als" gevolg"van"genomen"keuzes." " De"achtergrondliteratuur"over"bottom!up"projecten"is"beperkt."De"conclusies"die" in"dit"onderzoek"worden"getrokken"op"het"gebied"van"bottom!up"projecten"zijn" daardoor" voornamelijk" gebaseerd" op" empirische" gegevens." Voor" het" project" charter"ontbrak"daarentegen"juist"veel"empirische"gegevens."In"deze"fase"zijn"de" interviews"zeer"belangrijk"geweest"voor"het"verzamelen"van"gegevens." " Het" onderzoek" kent" twee" belangrijke" beperkingen" als" gevolg" van" gemaakt" keuzes" in" het" proces." De" eerste" beperking" heeft" te" maken" met" de" generaliseerbaarheid" van" het" resultaat." De" voorgestelde" checklist" is" gestructureerd" aan" de" hand" van" de" inhoud" van" een" project" charter" wat" een" onderdeel"is"van"de"PMBOK"management"methode."In"de"PRINCE2"management" methode"wordt"geen"gebruik"gemaakt"van"een"project"charter."De"voorgestelde" checklist" gebruikt" daarom" de" PMBOK" management" methode." De" andere" beperking" heeft" te" maken" met" het" aantal" geanalyseerde" cases." Doordat" slechts" drie"cases"zijn"geanalyseerd"is"de"wetenschappelijkheid"en"generaliseerbaarheid" van"de"conclusies"beperkt." Conclusies'' De"slotconclusie"moet"antwoord"gegeven"op"de"hoofdvraag"van"het"onderzoek." De"onderzoeksvraag"zoals"die"geformuleerd"is,"is:" " In' hoeverre' wordt' gebruik' gemaakt' van' een' business' case' bij' bottom:up' initiatieven'van'architectenbureaus'en'hoe'kan'een'business'case'de'kans'op' succes'ondersteunen?" " De"vraag"bestaat"in"feit"uit"twee"vragen:"in"hoeverre"wordt"gebruik"gemaakt"van" een" business" case" bij" bottom!up" projecten?" En," hoe" kan" een" business" case" de" kans"op"succes"ondersteunen?"Ook"voor"deze"vraag"geldt"dat"de"business"case"als" besluitvormingsdocument" naar" aanleiding" van" de" literatuurstudie" is" uitgebreid" naar"het"project"charter." " In' hoeverre' wordt' gebruik' gemaakt' van' een' project' charter' bij' bottom:up' projecten?' Deze"vraag"wordt"beantwoord"in"de"paragraaf"’bevindingen"naar"aanleiding"van" de"case"analyses’."" " Hoe'kan'een'project'charter'de'kans'op'succes'ondersteunen?" Allereerst"doordat"succesfactoren"van"bottom!up"projecten"opgenomen"kunnen" worden" in" de" structuur" van" het" project" charter," maar" belangrijker" is" dat" een" helder"project"charter"in"de"initiatiefase"duidelijk"maakt"of"het"project"wenselijk" en" haalbaar" is." Wanneer" na" het" opstellen" van" het" project" charter" blijkt" dat" het" project" niet" haalbaar" en/of" wenselijk" is," kunnen" aspecten" aangepast" worden." Is"
12" "
het" project" in" eerste" " instantie" bijvoorbeeld" financieel" niet" haalbaar" kan" in" de" initiatiefase"nog"gezocht"worden"naar"een"ander"financieel"model." Aanbevelingen' Aanbevelingen'voor'vervolgonderzoek' Allereerst" zou" het" interessant" zijn" om" te" onderzoeken" of" het" opstellen" van" een" project" charter" in" de" praktijk" ook" echt" de" kans" op" succes" ondersteunt." In" dit" onderzoek" is" gekeken" in" hoeverre" een" project" charter" aanwezig" was" en" in" geen" van"de"cases"was"een"volledig"project"charter"aanwezig."Het"zou"interessant"zijn" om" een" case" te" analyseren" dat" zich" nog" in" de" initiatiefase" bevindt." Dan" kan" onderzocht"worden"of"de"aanwezigheid"van"een"project"charter"daadwerkelijk"de" kans"op"succes"ondersteunt." " In" dit" onderzoek" is" de" aanname" gedaan" dat" het" project" charter" een" geschikt" en" bekend" besluitvormingsdocument" is." In" verder" onderzoek" zou" onderzocht" kunnen"worden"wat"het"beste"besluitvormingsmodel"is"voor"de"besluitvorming"in" de" initiatiefase" van" een" bottom!up" project." Bij" de" verkenning" over" het" begrip" business" case" kwamen" verschillende" andere" besluitvormingsmodellen" langs." In" de" PRINCE2" management" methode" is" de" business" case" bijvoorbeeld" onderdeel" van"het"project"initiatie"document."Daarin"worden"weer"andere"aspecten"van"de" business" case" belicht." Ook" het" business" model" canvas" is" een" interessant" model" voor"architecten,"omdat"het"business"model"gevisualiseerd"wordt"in"de"vorm"van" een"poster"met"icoontjes." ' Aanbevelingen'voor'de'praktijk' De" aanbevelingen" voor" de" praktijk" zijn" geformuleerd" aan" de" hand" van" een" checklist" voor" het" opstellen" van" een" project" charter" voor" bottom!up" projecten." De"checklist"bestaat"uit"zes"punten:" 1. Ambities"zijn"vertaald"naar"concrete"doelen;" 2. De"financieringsvorm"past"bij"het"project;" 3. Een"verdienmodel"is"geformuleerd;" 4. Verantwoordelijkheden"zijn"vastgelegd;" 5. Externe"factoren"zijn"benoemd;" 6. Organisatorische"procesmiddelen"zijn"benoemd." "
"
13"
14" "
Summary' Introduction' In"the"last"few"years,"construction"has"been"reduced"and"a"rising"vacancy"became" visible."The"stagnation"in"the"construction"sector"is"often"seen"as"a"result"of"the" economic"crisis,"which"influences"the"construction"industry"since"2008."However," other"trends"are"partly"responsible"for"the"changes"in"the"construction"industry." In" Europe" the" demographic" stagnation" (shrinking" regions)" for" example" plays" a" major" role" and" there" are" different" political" and" cultural" changes" (sustainability," the"new"way"of"work"/"flexible"working)."Due"to"the"stagnation,"the"construction" market"shifted"from"a"supplier's"market"to"a"buyer's"market"where"developments" arise"from"the"needs"of"the"end"user." " To" react" on" the" changing" situation" in" the" construction" sector," a" new" way" of" thinking" is" required." Appropriate" solutions" should" be" found" for" the" current" problems"like"shrinking"regions,"scarcity"of"energy"and"materials"and"vacancy"of" office"buildings."A"number"of"young,"small"architectural"firms"are"looking"for"new" ways" of" thinking" in" the" real" estate" sector" to" strengthen" their" market" position." Bottom!up"initiatives"are"an"example"of"a"new"way"of"thinking"in"the"construction" industry." In" practice" it" appears" that" an" adequate" decision!making" tool" and" an" economic" model" are" missing." According" to" various" management" strategies" a" business"case"is"an"appropriate"document"for"decision!making."" " This"research"has"two"purposes."The"first"goal"is"to"clearly"define"the"concepts"of" bottom!up" and" business" case." The" second" goal" is" to" connect" a" decision!making" tool" to" bottom!up" projects" initiated" by" architects." To" achieve" this" second" goal" research"will"be"done"to"see"in"which"extent"a"business"case"is"already"used"in"the" process" of" bottom!up" initiatives" and" how" a" business" case" contribute" to" the" likelihood"of"success."This"goal"is"translated"into"the"following"research"question:" " To' what' extent' a' business' case' is' used' in' the' process' of' bottom:up' projects' initiated' by' architectural' firms' and' how' could' the' implementation' of' a' business'case'support'the'likelihood'of'success?' " The"table"below"the"sub!questions"linked"to"various"research"methods,"which"are" used"in"this"research." " " " " " " " " " " " "
"
15"
' Theoretical' What'defines'a'bottom:up'project?' Literature"study"on" ' ‘bottom!up’" On'what'grounds'and'in'what' " context'are'bottom:up'initiatives' created?' What'are'the'success'factors'of' " bottom:up'projects?' What'is'a'business'case?' Literature"study"on" ' ‘business"case’" Why'is'a'business'case'written?' Literature"study"on" ' ‘business"case’" Are'decisions'taken'on'the'basis'of' Literature"study"on" a'business'case?'If'so,'how?' ‘business"case’" What'does'a'business'case'looks' " like'for'bottom:up'initiatives'in' which'success'factors'are'included?' Table'1':'Link'between'sub:questions'and'research'methods.'
Empirical' Document"analysis" Case"related"interviews"and" document"analysis" Case"related"interviews"and" document"analysis" " " Case"related"interviews"and" document"analysis" Case"related"interviews"and" document"analysis"
In"the"figure"below,"the"study"design"is"shown"schematically." "
Figure'1':'Study'design'schematically'shown.'
"
" Findings'on'bottom:up'projects' To"be"able"to"describe"the"concept"of"bottom!up"literature"was"consulted"and"sic" bottom!up"projects"were"explored."These"six"projects"are:" 1. De"Hallen:"redevelopment"of"a"tram"depot"in"Amsterdam"West;"
16" "
2. De"Noorderparkbar:"development"of"a"hospitality"pavilion"in"the" Noorderpark"in"Amsterdam"Noord;" 3. Vechtclub"XL:"redevelopment"of"a"drug"warehouse"in"Utrecht;" 4. Het"Schieblock:"redevelopment"of"an"office"building"in"Rotterdam;" 5. De"Machinist:"redevelopment"of"the"Shipping"and"Transport"College"in" Rotterdam;" 6. De"Leeszaal:"redevelopment"of"a"vacant"Hammam"in"Rotterdam." " In"the"literature,"several"characteristics"returned:"" • The"starting"point"of"a"bottom!up"initiative"is"the"end!user;"" • The"projects"give"answers"to"problems"in"society;"" • A"bottom!up"project"uses"no"institutional"funding"sources;"" • Bottom!up"projects"come"from"recognizing"and"recombining"hidden" capacity"of"dormant"or"underutilized"physical"assets,"human"capacities" and"ambitions;"" • Bottom!up"initiatives"are"driven"by"the"enthusiasm"and"perseverance"of" the"initiators." " The"exploration"of"the"six"bottom!up"projects"have"shown"that:"" • Only"one"of"the"six"projects"is"partly"funded"by"an"institutional" organization;"" • Five"of"the"six"projects"are"redevelopment"challenges"for"vacant" buildings;"" • Half"of"the"projects"reuses"materials." Findings'on'the'business'case' Because" an" adequate" decision!making" model" is" lacking" in" formal" bottom!up" projects" the" business" case" as" a" decision" document" will" be" linked" to" bottom!up" initiatives"in"this"research."The"business"case"is"a"decision!making"document"used" in" management" strategies" like" SixSigma" and" LEAN." The" interpretations" of" the" content" of" a" business" case" vary" widely" in" the" literature." According" to" most" sources"a"cost"!"benefit"analysis,"risk"analysis,"scheduling"and"financial"model"may" not"be"missing"in"a"business"case."According"to"some"sources,"the"objective,"the" business"needs"of"the"organization"and"the"division"of"responsibilities"is"also"part" of" a" business" case." In" the" PMBOK" management" method," however," these" elements" are" separated" from" the" business" case." According" to" this" management" method"the"business"case"is"part"of"a"project"charter,"a"document"that"describes" the" feasibility" and" desirability" of" a" project." The" structure" of" a" project" charter" consists"of"five"documents."In"addition"to"the"business"case"a"project"statement" of"work,"a"document"with"engagements,"a"document"with"external"factors"and"a" document"with"organizational"process"means"are"included"in"a"project"charter." " The"project"statement"of"work"is"a"narrative"description"of"products,"services,"or" results" provided" by" the" project." In" this" narrative" description" also" the" business" needs"and"the"strategic"plan"of"the"organization"are"discussed."The"business"case" is" mainly" the" cost" !" benefit" analysis," a" schedule," a" risk" analysis" and" a" financial" model." According" to" the" management" method" PRINCE2" a" full" business" case" is" not" necessary" for" small" projects," but" it" must" include" at" least" a" cost" !benefit" analysis." In" the" document" with" engagements," agreements" are" recorded." These" agreements"can"be"set"in"various"forms"depending"on"the"size"of"the"project"and"
"
17"
the" number" of" parties" involved;" include" oral" agreements," understandings" and" declarations" of" intent" by" mail" contact." The" external" factors" are" the" factors" that" affect" the" project," but" where" the" initiators" have" no" influence" on." Finally," all" the" means" necessary" in" order" to" realize" the" project" will" be" mentioned" in" the" document"with"the"organizational"process"means." Findings'from'the'case'analysis' The"findings"of"the"case"analysis"are"divided"into"two"categories,"namely:"findings" about"the"presence"of"the"project"charter"in"the"case"studies"and"findings"on"the" success"factors"of"the"cases." " Findings'on'the'presence'of'the'project'charter' It" appears" that" in" none" of" the" cases" a" complete" project" charter" has" been" drawn" up." None" of" the" projects" has" drawn" up" a" project" statement" of" work" prior" to" the" implementation"of"the"project."But"on"the"other"hand"every"project"has"drawn"a" clear"objective."These"objectives"were"not"recorded"in"writing"in"all"the"cases,"but" for" the" stakeholders" it" was" clear" what" the" purpose" of" the" project" was." Both" the" literature"and"the"explored"and"analysed"projects"show"that"a"clear"objective"can" lead"to"involvement"of"interested"parties"and"the"general"public;"one"knows"why" the" project" is" done." In" bottom!up" projects," the" goal" of" a" project" is" often" not" formulated"based"on"the"business"needs"of"the"organization,"but"from"a"certain" ambition"and"desire"for"change"of"the"initiator(s)."Some"aspects"of"the"business" case" can" be" found" in" two" of" the" three" cases," namely:" a" financial" model" and" restricted" cost" !" benefit" analysis." According" to" the" initiators" of" the" Schieblock" they" created" a" complete" and" viable" business" case" in" advance." For" Vechtclub" XL" there"is"not"a"complete"business"case."However"they"analysed"the"required"level" of" investment" through" crowdfunding" that" was" necessary" to" start" the" development" of" the" project." Furthermore," the" initiators" will" also" take" into" account" the" costs" of" further" developments" in" the" determination" of" the" rental" prices."The"literature"indicates"that"it"is"not"necessary"for"small!scale"projects"to" prepare"a"complete"business"case"but"that"it"is"important"to"set"up"the"costs"and" benefits"along"a"timeline."When"we"look"at"the"agreements"made"in"the"projects" it"is"remarkable"that"in"two"of"the"three"cases"a"private"company"is"established"to" formally" capture" responsibilities." Also" in" other" three" of" the" explored" projects" in" chapter" 2," it" was" noticed" that" in" many" cases" a" formal" agreement" is" established" before"the"project"was"implemented."The"official"agreement"was"arranged"in"the" form"of"a"private"company"or"in"the"form"of"a"foundation."In"all"three"cases"there" were" no" external" factors" mentioned" prior" to" the" implementation" of" the" project." These" factors" are" hard" to" capture," because" they" often" cannot" be" predicted" and" the" initiators" have" no" influence" on" them." Finally," organizational" process" assets" were"not"recorded"in"advance"in"any"of"the"cases." " Findings'on'the'success'factors'' Both" Schieblock" and" Vechtclub" XL" mention" the" mix" of" functions" and" disciplines" as"a"success"factor."This"success"factor"has"to"do"with"the"clear"formulation"of"the" objectives." This" success" factor" could" be" processed" in" the" project" statement" of" work" in" the" form" of" a" clear" objective" of" the" project." Both" the" Schieblock" and" Vechtclub"XL"included"the"goal"to"house"different"disciplines"within"the"creative" sector,"so"that"they"can"inspire"and"enthuse"each"other." "
18" "
Two" other" success" factors" which" are" related" to" the" formulation" of" a" clear" objective:"passion"and"ambition"of"the"initiators"and"involvement"of"the"initiators." When" the" initiators" translate" their" ambitions" to" clear" objectives" it" ensures" that" everyone" is" working" towards" the" same" goal." For" the" initiators" of" the" Noorderparkbar"it"was,"for"example"an"ambition"be"sustainable"and"this"ambition" was"translated"into"the"goal"to"make"the"bar"100%"Marktplaats"(the"Dutch"EBay)." " The"other"success"factors"can"be"incorporated"into"the"business"case."The"form"of" funding" (donations)," cited" as" success" factor" for" the" Noorderparkbar," and" the" organic"development"(one"space"is"developed"and"delivered,"let"and"the"proceeds" of" the" rental" will" be" invested" in" the" construction" of" a" new" space)," named" as" a" success" factor" for" Vechtclub" XL," have" to" do" with" the" financial" model." The" initiators"of"the"Noorderparkbar"deliberately"chose"donations"and"crowdfunding" to"have"a"design"freedom."Vechtclub"XL"implemented"the"organic"development" strategy" to" allow" among" others" smaller" budgets." The" relatively" low" rent" for" a" location"so"close"to"the"main"train"station"in"Rotterdam"is"mainly"due"to"the"fact" that" the" spaces" in" the" Schieblock" are" unfinished." The" initiators" rent" an" airframe" more"than"one"office."For"this"project,"so"deliberately"chosen"not"to"invest"in"the" establishment"of"the"spaces,"but"only"to"invest"in"the"necessary"interventions."" " While" several" success" factors" emerge" in" the" case" analysis," they" can" be" briefly" summarized"in"two"critical"success"factors:" 1 Clear"formulated"goal;" 2 An"adequate"financial"model." Discussion'' The"discussion"will"reflect"on"the"availability"and"reliability"of"the"data"used"and" also"discusses"limitations"due"to"decisions"made"during"the"process." " The" background" literature" on" bottom!up" projects" is" limited." The" conclusions" drawn"in"terms"of"bottom!up"projects"in"this"study"are"therefore"based"primarily" on"empirical"data."The"project"charter"contrast"precisely"lacking"much"empirical" data."In"this"phase,"the"interviews"have"been"very"important"for"the"collection"of" data." " The" study" has" two" important" limitations" as" a" result" of" choices" made" in" the" process." The" first" limitation" relates" to" the" generalizability" of" the" results." The" proposed"checklist"is"structured"on"the"basis"of"the"contents"of"a"project"charter," which" is" part" of" the" PMBOK" management" method." The" PRINCE2" management" method"does"not"use"a"project"charter."The"proposed"checklist"therefore"used"the" PMBOK" management" method." The" other" limitation" is" related" to" the" number" of" analysed"cases."Because"only"three"cases"have"been"analysed,"the"scientific"rigor" and"generalizability"of"the"findings"is"limited." Conclusions'' The"final"conclusion"should"answer"the"main"question"of"the"study."The"research" question"as"formulated,"is:" " "
"
19"
To' what' extent' a' business' case' is' used' in' the' process' of' bottom:up' projects' initiated' by' architectural' firms' and' how' could' the' implementation' of' a' business'case'support'the'likelihood'of'success?' ' In" fact," the" main" research" question" consists" of" two" questions:" to" what" extent" a" business" case" is" used" in" the" process" of" bottom!up" projects" initiated" by" architectural" firms?" And," how" could" the" implementation" of" a" business" case" support" the" likelihood" of" success?" For" these" questions" the" concept" of" business" case"is"extended"to"the"concept"of"project"charter." " To' what' extent' a' business' case' is' used' in' the' process' of' bottom:up' projects' initiated'by'architectural'firms?' This"question"is"answered"in"the""findings"of"the"case"analysis'"section." " How' could' the' implementation' of' a' business' case' support' the' likelihood' of' success?' First"of"all"because"success"factors"of"bottom!up"projects"may"be"processed"in"the" structure"of"the"project"charter."But"more"importantly"a"project"charter"describes" in"an"early"phase"if"the"project"is"desirable"and"feasible."If"it"appears"that"a"project" is" not" feasible" and/or" desirable" according" to" the" project" charter" changes" can" be" made"in"an"early"phase."" Recommendations'' Recommendations'for'future'research'' First,"it"would"be"interesting"to"investigate"whether"the"preparation"of"a"project" charter" actually" supports" the" likelihood" of" success" in" practice." This" study" examined" the" extent" to" which" a" project" charter" was" present" and" in" none" of" the" cases"a"complete"project"charter"was"present."It"would"be"interesting"to"analyse"a" project"that"is"still"in"the"initiation"phase."Then"it"can"be"determined"whether"the" existence"of"a"project"charter"actually"supports"the"likelihood"of"success." " In"this"study,"the"assumption"was"made"that"the"project"charter"is"a"suitable"and" well!known" decision" document." For" further" research" it" might" be" interesting" to" research"the"best"decision!making"model"for"the"initiation"phase"of"a"bottom!up" project."In"the"exploration"of"the"concept"of"business"case"several"other"decision! making" models" came" along." The" management" method" PRINCE2" the" business" case" is," for" example," part" of" a" project" initiation" document." There" are" still" other" aspects" of" the" business" case" exposed." Also," the" business" model" canvas" is" an" interesting"model"for"architects,"because"the"business"model"is"visualized"in"the" form"of"a"poster"with"icons." " "
20" "
Inhoudsopgave'' SAMENVATTING'......................................................................................'7' SUMMARY'.............................................................................................'15' LEESWIJZER'...........................................................................................'23' 1'INLEIDING'...........................................................................................'25' 1.1"
Aanleiding'
25"
1.2"
Probleem:'en'doelstelling'
27"
1.3"
Onderzoeksvragen'
27"
1.4"
Beoogd'resultaat'
28"
1.5"
Onderzoeksopzet'
28"
1.6"
Relevantie'
30"
2'BOTTOM:UP'PROJECTEN'.....................................................................'33' 2.1'Begrip'en'definities'
33"
2.2'Een'bottom:up'economie'
34"
2.3'Voorbeelden'van'bottom:up'projecten'
35"
2.4'Case'selectie'
43"
2.5'Conclusie'
45"
3'BUSINESS'CASE'...................................................................................'47' 3.1'Introductie'
47"
3.2'Structuur'van'een'business'case'
48"
3.3'Project'charter'
50"
3.4'Conclusie'
52"
4'CASE'ANALYSES'..................................................................................'53' 4.1'De'Noorderparkbar'
53"
4.2'Het'Schieblock'
59"
"
21"
4.3'Vechtclub'XL'
65"
4.4'Cross:case'analyse'
71"
5'CROWDFUNDING,'VERDIENMODEL'EN'BESLOTEN'VENNOOTSCHAP' VERSUS'STICHTING'................................................................................'75' 5.1'Crowdfunding'
75"
5.2'Verdienmodel'
78"
5.3'Besloten'vennootschap'versus'stichting'
79"
6'HET'BOTTOM:UP'PROJECT'CHARTER'...................................................'81' 6.1'Project'statement'of'work'
81"
6.2"
81"
Business'case'
6.3'Afspraken'
82"
6.4'Externe'factoren'
83"
6.5'Organisatorische'procesmiddelen'
83"
7'DISCUSSIE'...........................................................................................'85' 7.1'Beschikbaarheid'en'betrouwbaarheid'van'gegevens'
85"
7.2'Beperking'als'gevolg'van'gemaakte'keuzes'
85"
8'CONCLUSIES'EN'AANBEVELINGEN'......................................................'87' 8.1'Conclusies'
87"
8.2'Aanbevelingen'voor'vervolgonderzoek'
90"
8.3'Aanbevelingen'voor'de'praktijk'
91"
9'REFLECTIE'...........................................................................................'93' 9.1'Reflectie'op'het'proces'
93"
9.2'Reflectie'op'het'product'
95"
BIBLIOGRAFIE'........................................................................................'97' BIJLAGE'I'VERDIENMODELLEN'EN'INKOMSTENSTROMEN'....................'101' BIJLAGE'II'RECHTSVORMEN'.................................................................'105!
22" "
Leeswijzer' " Dit" afstudeerrapport" bevat" verschillende" hoofdstukken" die" verschillende" onderdelen" van" het" onderzoek" beschrijven." In" deze" leeswijzer" wordt" per" hoofdstuk"kort"beschreven"welke"informatie"wordt"behandeld"in"dat"hoofdstuk."" " In"het"eerste"hoofdstuk"zal"de"aanleiding"voor"dit"onderzoek"beschreven"worden." Deze" aanleiding" wordt" vervolgens" kort" samengevat" in" een" probleem!" en" doelstelling." Aan" de" hand" van" deze" probleem!" en" doelstelling" worden" de" onderzoeksvragen"opgesteld"en"wordt"een"beoogd"resultaat"geformuleerd."In"de" onderzoeksopzet" wordt" vervolgens" schematisch" weergegeven" hoe" het" onderzoek" is" opgebouwd" en" welke" onderzoeksmethoden" zijn" gebruikt." Tot" slot" worden"in"dit"hoofdstuk"de"maatschappelijke"en"wetenschappelijke"relevantie"en" het"toepasbaarheidsperspectief"van"het"onderzoek"toegelicht." " Het" tweede" hoofdstuk" richt" zich" op" het" definiëren" van" bottom!up" projecten." Bottom!up"is"een"term"die"vaak"wordt"gebruikt"en"veel"auteurs"gaan"ervan"uit"dat" de"lezers"weten"wat"er"bedoeld"wordt"met"bottom!up."Toch"is"het"belangrijk"om" stil"te"staan"bij"de"definitie"van"bottom!up"en"met"welke"definitie"wordt"gewerkt" in"dit"onderzoek."Vervolgens"wordt"het"fenomeen"bottom!up"verkend"vanuit"de" literatuur." De" kenmerken" vanuit" de" literatuur" vormen" de" basis" aan" de" hand" waarvan" een" aantal" bottom!up" projecten" zal" worden" vergeleken" en" uiteindelijk" beoordeeld"om"cases"te"selecteren"voor"de"case"analyses." " In" hoofdstuk" 3" wordt" er" gekeken" naar" de" business" case" vanuit" de" literatuur." Vragen"die"aan"bod"zullen"komen"in"dit"hoofdstuk"zijn:"wat"is"een"business"case?" Hoe" ziet" de" structuur" van" een" business" case" eruit?" En," waarom" wordt" een" business"case"opgesteld?" " In" het" vierde" hoofdstuk" wordt" het" empirische" gedeelte" van" dit" onderzoek" uitgebreid."Dit"deel"van"het"rapport"bevat"de"resultaten"van"de"drie"case"analyses." De" cases" zijn" geselecteerd" aan" de" hand" van" een" aantal" selectiecriteria" voor" bottom!up"projecten."Voor"de"case"analyses"zijn"verschillende"documentanalyses" gedaan"en"zijn"betrokken"personen"geïnterviewd."De"vragen"die"centraal"staan"in" deze"analyse"zijn:"in"hoeverre"is"er"gebruik"gemaakt"van"een"project"charter?"En," wat" zijn" kritische" succesfactoren" van" de" projecten?" Aan" het" eind" van" het" hoofdstuk" worden" de" cases" met" elkaar" worden" vergeleken" in" een" cross!case" analyse." " In" hoofdstuk" 5" wordt" een" aantal" begrippen" toegelicht" die" uit" de" cross!case" analyse" naar" voren" zijn" gekomen." Het" gaat" om" de" begrippen:" crowdfunding" en" verdienmodel."Daarnaast"wordt"in"dit"hoofdstuk"het"verschil"tussen"een"besloten" vennootschap" en" een" stichting" beschreven." Dit" hoofdstuk" dient" tussenstap" tussen" de" cross!case" analyse" in" hoofdstuk" 4" en" de" ontworpen" checklist" voor" bottom!up"projecten"in"hoofdstuk"6." " " In"hoofdstuk"6"wordt"een"checklist"aangereikt"voor"het"opstellen"van"een"project" charter"voor"bottom!up"initiatieven."De"resultaten"van"het"onderzoek"worden"in"
"
23"
deze"checklist"verwerkt."De"checklist"is"opgebouwd"aan"de"hand"van"de"structuur" van"het"project"charter"zoals"in"hoofdstuk"3"is"beschreven."" " In" het" zevende" hoofdstuk" wordt" een" reflectie" gegeven" op" de" methodologische" aanpak" van" dit" onderzoek." In" eerste" instantie" wordt" gekeken" naar" de" beschikbaarheid" en" de" betrouwbaarheid" van" de" gegevens" en" naar" de" generaliseerbaarheid" van" de" resultaten." Daarna" worden" enkele" beperkingen" besproken"die"samenhangen"met""gemaakte"keuzes.""" " In" het" achtste" hoofdstuk" worden" de" conclusies" en" aanbevelingen" geformuleerd." De" conclusies" worden" gestructureerd" aan" de" hand" van" de" onderzoeksvragen" zoals"die"geformuleerd"zijn"in"hoofdstuk"1."De"wetenschappelijke"aanbevelingen" geven"mogelijke"richtingen"voor"verder"onderzoek." " Tot"slot"wordt"in"het"laatste"hoofdstuk"terug"gekeken"op"het"afstudeertraject."Er" zal" eerst" een" reflectie" worden" gegeven" op" het" proces" en" vervolgens" wordt" een" inhoudelijke" reflectie" gegeven" op" het" onderzoek." In" deze" inhoudelijke" reflectie" worden" onder" andere" de" wetenschappelijke" en" maatschappelijke" relevantie" van" dit"onderzoek"geëvalueerd." " "
24" "
1'Inleiding'
" Waarom…"initiëren"architecten"bottom!up"projecten?" " In"dit"introducerende"hoofdstuk"zal"de"aanleiding"voor"dit"onderzoek"beschreven" worden."Deze"aanleiding"wordt"vervolgens"kort"samengevat"in"een"probleem!"en" doelstelling." Aan" de" hand" van" deze" probleem!" en" doelstelling" worden" de" onderzoeksvragen"opgesteld"en"wordt"een"beoogd"resultaat"geformuleerd."In"de" onderzoeksopzet" wordt" vervolgens" schematisch" weergegeven" hoe" het" onderzoek" is" opgebouwd" en" welke" onderzoeksmethoden" zijn" gebruikt." Tot" slot" worden"in"dit"hoofdstuk"de"maatschappelijke"en"wetenschappelijke"relevantie"en" het"toepasbaarheidsperspectief"van"het"onderzoek"toegelicht."" "
1.1 Aanleiding' De"economische"crisis"is"een"onderwerp"dat"nationaal"en"internationaal"de"laatste" jaren"niet"uit"het"nieuws"weg"te"denken"is."In"eerste"instantie"leek"de"crisis"alleen" de" financiële" sector" te" raken," maar" uiteindelijk" werd" de" alledaagse" economie" geraakt." Banken" zijn" terughoudend" als" het" aankomt" op" het" verstrekken" van" leningen" aan" bedrijven" en" burgers" met" als" gevolg" dat" minder" geïnvesteerd" en" besteed"wordt"door"bedrijven"en"burgers."Deze"gevolgen"zijn"ook"zichtbaar"in"de" bouw"sector;"er"wordt"nauwelijks"geïnvesteerd"in"bouwprojecten."(InfoNu,"2009;" Vermeend,"2009)" " Echter" wordt" de" economische" crisis" niet" gezien" als" de" enige" oorzaak" van" de" dalende" bouwactiviteiten" en" de" stijgende" leegstand." Ibelings" and" Powerhouse" (2012)"stellen"dat"er"meer"gaande"is"in"Europa"dan"alleen"de"economische"crisis." Volgens" de" auteurs" is" er" naast" de" economische" crisis" ook" een" demografische" stagnatie" (krimpregio’s)" te" zien" en" vinden" grote" politieke" en" culturele" veranderingen"(duurzaamheid,"het"nieuwe"werken/flexwerken)"plaats"in"Europa." Ibelings" and" Powerhouse" (2012)" zijn" van" mening" dat" de" economische" crisis" de" reeds"bestaande"trends"heeft"versterkt"en"versneld."De"auteurs"verwachten"niet" dat" een" toekomst" na" de" economische" crisis" ligt" in" het" voortzetten" en" veralgemenen" van" het" recente" verleden." Bodewes," Neprom!voorzitter" en" directeur"van"Amvest,"sluit"zich"in"een"paneldiscussie"over"de"nieuwe"rol"van"de" projectontwikkelaar" aan" bij" de" mening" dat" de" economische" crisis" niet" de" enige" oorzaak"is"van"de"stagnatie"in"de"bouwsector."Bodewes"beweert"dat"de"crisis"de" reeds"bestaande"situatie"alleen"maar"scherper"zichtbaar"gemaakt"heeft"(Luijten," 2011)." " In" de" laatste" jaren" heeft" een" belangrijke" verschuiving" in" de" bouwsector" plaatsgevonden:"de"aanbodmarkt"is"sinds"eind"2008"aan"het"verschuiven"naar"een" vragersmarkt."In"een"vragersmarkt"wordt"er"ontwikkeld"vanuit"de"kansen"van"de" wensen" van" de" eindgebruiker." In" deze" vragersmarkt" liggen" grote" kansen" voor" partijen" die" in" staat" zijn" nauwkeurig" te" luisteren" naar" de" eindgebruiker" (Burggraaff,"2012)."
"
25"
Diepenmaat," Van" Hal," and" Van" Ettenhoven" (2011)" pleiten" voor" een" nieuwe" denkwijze"als"antwoord"op"de"veranderende"situatie"in"de"bouwsector."Ze"stellen" dat"concurreren"op"kwaliteit"ligt"meer"voor"de"hand"als"er"gekeken"wordt"naar"het" verbeteren"van"de"concurrentiepositie"van"organisaties."Organisaties"moeten"een" antwoord" geven" op" de" vragen" van" ‘nu’," zoals" de" leegstand" van" kantoorpanden," krimpregio’s"en"de"schaarste"aan"energie"en"bouwmaterialen."Maar"ondanks"dat" de" markt" vraagt" om" een" nieuwe" manier" van" denken," ligt" dat" in" een" traditionele" markt"als"de"bouwsector"niet"voor"de"hand"(Diepenmaat"et"al.,"2011)."Een"nieuwe" manier"van"denken"in"de"bouwsector"is"vooral"voor"veel"jonge"architectenbureaus" een" alledaags" onderwerp." Voor" het" boek" Reactivate!! Vernieuwers! van! de! Nederlandse! architectuur" interviewde" Van" ’t" Klooster" tientallen" architectenbureaus" die" in" de" 21ste" eeuw" zijn" opgericht." Veel" van" deze" jonge" architectenbureaus"staan"voor"de"vragen:"wat"kan"ik"nu?"En,"hoeveel"architectuur" is" er" nodig?" Het" is" volgens" Van" ‘t" Klooster" een" gegeven" dat" jonge," kleine" architectenbureaus" sinds" 2008" moeilijk" toegang" hebben" tot" nieuwe" opdrachten" via" een" aanbesteding" of" institutionele" opdrachtgevers." Een" aantal" van" deze" jonge," kleine" bureaus" zijn" op" uiteenlopende" manieren" hun" vak" opnieuw" aan" het" uitvinden." De" economische" crisis" is" daar" niet" de" enige" oorzaak" van;" er" was" al" langer" sprake" van" een" afnemend" vertrouwen" in" kapitalisme" en" winstdenken." Deze"oorzaken"hebben"ruimte"gecreëerd"voor"nieuwe"processen"die"architecten" opnemen"in"hun"ontwerppraktijk."De"jonge,"kleine"bureaus"die"nieuwe"processen" in"hun"ontwerppraktijk"opnemen,"werken"vanuit"de"basis:"reagerend"op"de"vraag" van" de" maatschappij," maar" ook" vanuit" de" ideologie" om" mogelijkheden" van" nieuwe" technologie," nieuwe" opgaven" en" gebruikerswensen" te" verbeelden." Het" boek" biedt" volgens" Van" ’t" Klooster" een" houvast" voor" nieuwe" vormen" van" economische" activiteit" die" gericht" zijn" op" kleinschaligheid" en" ontwikkelingen" in" de"stad"(Van"'t"Klooster,"2013)." " De" nieuwe" manier" van" denken" in" de" bouwsector" vertaalt" zich" bij" sommige" architectenbureaus" in" eigen" initiatieven" voor" projecten;" ze" worden" hun" eigen" opdrachtgever." Kleiman" and" De" Graaf" (2012)" vatten" op" de" website" gebiedsontwikkeling.nu" het" congres" Bottom7up! aan! de! macht!" samen" met" de" stelling" dat" tijdelijk" ruimtegebruik" en" bottom!up" processen" op" drie" aspecten" verandering"veronderstellen"van"de"praktijk."Ten"eerste"ontbreekt"een"adequaat" economisch" model" en" besluitvormingsmodel" in" de" arbeidsintensieve" procesbenadering." Daarnaast" vragen" de" twee" genoemde" trends" om" een" verandering" van" de" mentaliteit" van" de" ambtenarij" en" de" bouwsector" die" nu" gefocust" is" op" grootschalige" uitbreidingen." Tot" slot" moet" de" samenwerking" tussen" de" eigenaren" van" de" grond" en" het" vastgoed" of" overige" eindgebruikers" veranderen" (Kleiman" &" De" Graaf," 2012)." Ook" Vermeulen" Windsant" (2012b)" concludeert"naar"aanleiding"van"een"bijeenkomst"met"sprekers"van"zes"bottom! up" projecten" dat" een" geschikt" economisch" model" ontbreekt." Vermeulen" Windsant" schrijft" dat" enthousiasme" en" doorzettingsvermogen" hoofdelementen" waren" voor" het" slagen" van" de" projecten," omdat" een" zakelijke" logica" vaak" ontbreekt"(Vermeulen"Windsant,"2012b)." " Een"zeer"gangbaar"besluitvormingsdocument"is"de"business"case."Van"der"Molen" (2013)" geeft" in" het" boek" Waarom! doen! we! dit! eigenlijk?! De! business! case! als! succesfactor! voor! projecten" een" aantal" voorbeelden" waarvoor" een" business" case" wordt"gebruikt"(Van"der"Molen,"2013):"
26" "
1. Als"basis"voor"communicatie"tijdens"een"project;" 2. Als"middel"om"de"gebruikersinbreng"te"verwerken;" 3. Als"draagvlak"voor"het"project;" 4. Als"sturingsinstrument"tijdens"een"project;" De" business" case" zou" een" geschikt" besluitvormingsdocument" kunnen" zijn" voor" bottom!up" projecten." Bij" architectenbureaus" zou" een" business" case" de" besluitvorming"op"project"basis"kunnen"professionaliseren"doordat"het"document" de" basis" vormt" bij" de" afweging" of" een" projectidee" haalbaar" en" wenselijk" is" (Hedeman,"Van"Heemst,"&"Fredriksz,"2009)."" "
1.2 Probleem:'en'doelstelling' Een"aantal"jonge,"kleine"architectenbureaus"is"op"zoek"naar"nieuwe"richtingen"in" de" vastgoedsector" om" zo" een" sterke" positie" te" krijgen" in" een" land" waar" al" meer" dan" genoeg" architecten" zijn." Het" initiëren" van" bottom!up" projecten" is" een" voorbeeld" van" een" nieuwe" manier" van" denken" in" de" bouwsector." In" de" praktijk" blijkt" dat" een" adequaat" besluitvormings!" en" economisch" model" en" de" zakelijke" logica"ontbreken."Volgens"verschillende"management"strategieën"is"een"business" case" een" geschikt" document" om" de" besluitvorming" van" een" project" te" ondersteunen." " Dit" afstudeeronderzoek" heeft" twee" doelen." Het" eerste" doel" is" het" helder" definiëren"van"de"begrippen"bottom!up"en"business"case."Het"tweede"doel"is"om" zakelijke" logica" aan" te" brengen" binnen" het" besluitvormingsproces" van" het" initiëren"van"bottom!up"projecten"door"architectenbureaus." "
1.3 Onderzoeksvragen' Hoofdvraag' In' hoeverre' wordt' gebruik' gemaakt' van' een' business' case' bij' bottom:up' initiatieven'van'architectenbureaus'en'hoe'kan'een'business'case'de'kans'op' succes'ondersteunen?' Deelvragen'over'bottom:up' De"volgende"deelvragen"hebben"betrekking"op"bottom!up"projecten:" 1. Wat!kenmerkt!bottom7up!project?! 2. Op!basis!van!welke!overwegingen!komen!bottom7up!initiatieven!tot!stand?! 3. Wat!zijn!succesfactoren!van!bottom7up!projecten?" Deelvragen'over'business'case' De"volgende"deelvragen"hebben"betrekking"tot"de"business"case:" 1. Wat!is!een!business!case?! 2. Waarom!wordt!een!business!case!opgesteld?! 3. Vindt!besluitvorming!plaats!aan!de!hand!van!een!business!case?!Zo!ja,!hoe?! Deelvragen'combinatie'bottom:up'en'business'case' In" de" volgende" deelvraag" worden" bottom!up" projecten" gekoppeld" aan" de" business"case:" 1. Hoe!ziet!een!business!case!voor!bottom7up!initiatieven!eruit!waarin! succesfactoren!opgenomen!zijn?!
"
27"
1.4 Beoogd'resultaat' Het" beoogd" resultaat" van" dit" onderzoek" is" een" checklist" voor" het" opstellen" van" een" business" case" voor" bottom!up" initiatieven." In" deze" checklist" zullen" de" succesfactoren"van"bottom!up"project"verwerkt"worden." "
1.5 Onderzoeksopzet' Het" onderzoek" is" verdeeld" in" een" theoretisch" en" empirisch" gedeelte." Het" onderzoek" loopt" cyclisch" door" deze" twee" delen" heen." De" theorie" wordt" gereflecteerd"aan"de"praktijk"en"vervolgens"vormt"de"praktijk"weer"input"voor"het" theoretische" gedeelte." In" figuur" 1.1" is" de" onderzoeksopzet" schematisch" weergegeven."" " "
'
Figuur'1.1'–'Schematische'weergave'van'de'onderzoeksopzet.'
28" "
"
Type'onderzoek' Dit"onderzoek"heeft"een"exploratief"karakter,"omdat"er"nog"weinig"onderzoek"is" gedaan" naar" dit" onderwerp." Kumar" (2011)" schrijft" dat" een" onderzoek" met" case" studies" zeer" nuttig" is" wanneer" een" onderwerp" wordt" verkend" waar" nog" weinig" over"bekend"is"of"wanneer"het"gewenst"is"om"een"holistisch"beeld"te"krijgen"van" een" situatie," fenomeen" of" groep." Voor" dit" onderzoek" is" case" studies" dus" een" passende" methodologie," want" een" van" de" doelen" van" dit" onderzoek" is" om" het" proces" van" bottom!up" projecten" helder" te" krijgen." Om" dezelfde" reden" is" het" nuttig"om"ex"post"case"studies"uit"te"voeren."" " Het" onderzoek" vraagt" om" een" kwalitatieve" aanpak," omdat" er" nog" weinig" voorbeelden"zijn"van"projecten"waarbij"een"bottom!up"proces"is"toegepast."Groat" and"Wang"(2002)"beschrijven"vijf"sleutelcomponenten"van"kwalitatief"onderzoek:" 1. Een"nadruk"op"de"natuurlijke"omgeving;" 2. Een"focus"op"interpretatie"en"betekenis;" 3. Een"focus"op"hoe"de"respondenten"hun"eigen"omstandigheden"verklaren;" 4. Het"gebruik"van"meerdere"tactieken;" 5. Betekenis"van"inductieve"logica." Iedereen"interpreteert"resultaten"op"een"andere"manier,"dus"het"is"belangrijk"om" duidelijk" toe" te" lichten" hoe" de" resultaten" worden" geïnterpreteerd" en" welke" betekenis"die"interpretatie"heeft."Een"ander"belangrijk"aspect"voor"dit"onderzoek" is" het" gebruik" van" meerdere" tactieken." Een" case" studie" kan" bestaan" uit" verschillende" methoden" om" data" te" verzamelen." De" analyse" van" documenten," observaties,"interviews"en"verhalen"en"focusgroepen"zijn"verschillende"methoden" om"kwalitatief"data"te"verzamelen"(Groat"&"Wang,"2002)." Onderzoeksmethoden' Voor" het" theoretisch" gedeelte" van" het" onderzoek" wordt" een" literatuurstudie" gedaan." Deze" literatuurstudie" richt" zich" op" de" begrippen" ‘bottom!up’" en" ‘business!case’." In" het" empirische" gedeelte" van" het" onderzoek," de" case" studies," worden" verschillende" methoden" gebruikt" om" data" te" verzamelen," namelijk:" documentanalyse," interview" en" projectbezoek." In" tabel"1.1" is" aangegeven" welke" onderzoeksvragen"worden"beantwoord"in"welk"deel"van"het"onderzoek"en"aan"de" hand"van"welke"onderzoeksmethoden."
"
29"
" ' Wat'kenmerkt'bottom: up'project?' ' Op'basis'van'welke' overwegingen'en'in' welke'context'komen' bottom:up'initiatieven' tot'stand?' ' Wat'zijn'succesfactoren' van'bottom:up' projecten?' ' Wat'is'een'business' case?' ' Waarom'wordt'een' business'case' opgesteld?' ' Vindt'besluitvorming' plaats'aan'de'hand'van' een'business'case?'Zo' ja,'hoe?' ' Hoe'ziet'een'business' case'voor'bottom:up' initiatieven'eruit' waarin'succesfactoren' opgenomen'zijn?' '
Theoretisch' Literatuurstudie" ‘bottom!up’"
Empirisch' Documentanalyse"
Hoofdstuk' 2"
"
Case"gerelateerde" interviews"en" documentanalyse"
2"
"
Case"gerelateerde" interviews"en" documentanalyse"
4"
Literatuurstudie" ‘business"case’"
"
3"
Literatuurstudie" ‘business"case’"
"
3"
Literatuurstudie" ‘business"case’"
Case"gerelateerde" interviews"en" documentanalyse"
3"en"4"
"
Case"gerelateerde" interviews"en" documentanalyse"
6"
" Tabel'1.1':'Overzicht'van'onderzoeksvragen'en'onderzoeksmethoden.'
1.6 Relevantie' Wetenschappelijke'relevantie' In"het"academisch"veld"is"weinig"bekend"over"bottom!up"benaderingen"binnen"de" bouwsector,"terwijl"steeds"meer"partijen"beweren"een"bottom!up"aanpak"toe"te" passen." De" literatuur" die" beschikbaar" is" over" bottom!up" ontwikkelingen" gaat" voornamelijk" over" de" voordelen" van" de" benadering." Concrete" definities" ontbreken." Over" de" business" case" is" daarentegen" veel" geschreven" in" de" wetenschappelijke" literatuur." De" combinatie" tussen" bottom!up" projecten" en" de" business"case"als"besluitvormingsdocument"wordt"in"het"academisch"veld"echter" (nog)"niet"onderzocht."Dit"onderzoek"zal"voornamelijk"kennis" toevoegen"op" het" empirische"vlak"van"de"bestaande"wetenschappelijke"kennis." Maatschappelijke'relevantie' Bottom!up" projecten" spelen" in" op" de" vraag" van" de" consument," waarbij" betrokkenheid" van" de" eindgebruiker" in" een" vroeg" stadium" van" het" project" noodzakelijk" is." Grote" betrokkenheid" van" de" eindgebruiker" vergroot" de" kans" op"
30" "
tevredenheid" over" het" proces" en" het" eindresultaat" (Buitelaar" et" al.," 2012)." Volgens" Magee" et" al."(2013)" maakt" een" bottom!up" benadering" het" mogelijk" om" initiatieven" direct" te" koppelen" aan" zorgen" en" problemen" van" gemeenschappen." Het" grootste" probleem" binnen" bottom!up" projecten" is" dat" een" adequaat" besluitvormings!"en"economisch"model"ontbreken."Wanneer"de"business"case"als" besluitvormingsdocument" de" initiatie" van" bottom!up" projecten" kan" stimuleren," zal" naar" alle" waarschijnlijkheid" meer" ontwikkeld" worden" naar" de" wensen" en" behoeften"van"gebruikers."" Toepasbaarheidsperspectief' De"checklist"voor"het"opstellen"van"een"business"case"voor"bottom!up"initiatieven" als"geboogd"resultaat"zal"zo"geformuleerd"worden"dat"het"direct"toepasbaar"is"in" de"praktijk."Om"deze"toepasbaarheid"te"vergroten,"moet"het"een"laagdrempelig" document"worden"met"simpele"stappen."Architecten"zijn"over"het"algemeen"niet" van"de"lange"documenten,"dus"een"korte"en"bondige"checklist"is"gewenst." "
"
31"
32" "
2'Bottom:up'projecten''
" Wat…"kenmerkt"bottom!up"projecten?" " Dit"hoofdstuk"richt"zich"op"het"definiëren"van"bottom!up"projecten."Bottom!up"is" een" term" die" vaak" wordt" gebruikt" en" veel" auteurs" gaan" ervan" uit" dat" de" lezers" weten" wat" er" bedoeld" wordt" met" bottom!up." Toch" is" het" belangrijk" om" stil" te" staan"bij"de"definitie"van"bottom!up"en"met"welke"definitie"wordt"gewerkt"in"dit" onderzoek." Vervolgens" wordt" het" fenomeen" bottom!up" verkend" vanuit" de" literatuur." De" kenmerken" vanuit" de" literatuur" vormen" de" basis" aan" de" hand" waarvan" een" aantal" bottom!up" projecten" zal" worden" vergeleken" en" uiteindelijk" beoordeeld"om"cases"te"selecteren"voor"de"case"analyses." "
2.1'Begrip'en'definities' Wanneer" de" term" bottom!up" opgezocht" wordt" in" een" ENG!NED" woordenboek" wordt"een"volgende"vertaling"gegeven:"" " Bottom'[‘bot∂m]"I'…;"~!up"ondersteboven"(Ten"Bruggencate,"1990)" " Het" Koenen" Woordenboek" Nederlands" geeft" de" volgende" omschrijving" van" het" begrip"bottom!up:" " Bot•tom:up" [bottemup]" bn,! bw! niet!hiërarchisch" georganiseerd;" met" ruime" mogelijkheid"tot"initiatieven"van"onderaf!(tegenst"top!down)"(De"Boer,"1996)" " In"de"bouwsector"is"de"omschrijving"van"De"Boer"(1996)"veelzeggend"als"het"gaat" om"bottom!up"projecten;"er"wordt"ruimte"geboden"om"de"eindgebruiker"mee"te" laten" denken" bij" een" initiatief." Het" is" een" benadering" waarbij" bouwinitiatieven" groeien" vanuit" de" bevolking." Kloos," directeur" van" het" architectuurcentrum" Amsterdam" (Arcam)," definieert" bottom!up" projecten" als" projecten" die" niet" institutioneel"worden"bedacht"en"geïnitieerd."Onder"institutioneel"verstaat"Kloos" gemeenten," corporaties" en" projectontwikkelaars" (Vermeulen" Windsant," 2012b)." Ook" Seghers" and" Seghrouchni" (2013)," werkend" bij" het" bureau" voor" stedenbouwkundig" onderzoek" en" ontwerp" Studio" Papaver," stellen" dat" een" bottom!up" project" gedefinieerd" wordt" als" een" project" waarbij" traditionele," institutionele" partijen" ontbreken" in" de" initiatieffase." Volgens" Schelp" (1988)" is" bottom!up" een" ontwikkelperspectief" waarbij" de" burger" centraal" staat" en" waarin" het" initiatief" door" de" burgers" zelf" wordt" genomen" met" hun" situatie" als" uitgangspunt."Schelp"(1988)"noemt"dit"perspectief"grassroot"controlled." " Een"bottom!up"benadering"in"een"bouwproject"kent"verschillende"voordelen."Zo" staat" het" proces" mensen" uit" de" omgeving" toe" om" hun" eigen" kijk" op" de" ontwikkelingsstrategie"te"geven"om"zo"problemen,"waar"zij"in"hun"omgeving"zelf" tegenaan"lopen,"te"verbeteren"en"op"te"lossen"(El"Asmar,"Obas"Ebohon,"&"Taki," 2012)." Volgens" Magee" et" al." (2013)" maakt" een" bottom!up" benadering" het"
"
33"
mogelijk" om" initiatieven" direct" te" koppelen" aan" zorgen" en" problemen" van" gemeenschappen."Volgens"Seghers"and"Seghrouchni"(2013)"is"de"koppeling"van" de"projecten"aan"de"problemen"en"zorgen"die"op"sociaalmaatschappelijk"gebied" ervaren"worden"een"resultaat"van"het"verschil"in"belangen"die"de"initiatiefnemers" van" bottom!up" projecten" hebben" ten" opzichte" van" traditionele," institutionele" partijen." Gardner" (2012)" beschrijft" een" ander" voordeel" van" een" bottom!up" aanpak," namelijk" dat" de" initiatiefnemers" persoonlijke" interesse" hebben" in" de" projecten"en"ze"er"daarom"belang"bij"hebben"dat"het"project"‘werkt’,"ongeacht"of" er"een"extrinsieke"beloning"behaald"kan"worden." " Ondanks" de" voordelen" van" een" bottom!up" benadering" stelt" Rayner" (2010)" dat" top!down"doelen"essentieel"zijn"op"beleidsmaatregelen"te"genereren."Top!down" regelgeving" is" volgens" Wagenaar," onderzoeker" architectuur" en" stedenbouw" geschiedenis" aan" de" Technische" Universiteit" Delft," ontstaan" als" rampenbestrijding"voor"de"negatieve"gevolgen"van"bottom!up"ontwikkelingen"in" de" stad." Wagenaar" stelt" dat" de" ontwikkelingen" in" de" stad" tussen" 1850" en" het" begin" van" de" twintigste" eeuw" puur" bottom!up" waren" (Vermeulen" Windsant," 2012a)."Ook"Adri"Duivesteijn,"oud!wethouder"van"Almere,"stelt"in"een"uitzending" van" Tegenlicht" bij" de" VPRO" dat" bottom!up" geen" nieuw" fenomeen" is;" de" grachtengordel" in" Amsterdam" is" een" goed" voorbeeld" van" individueel" ondernemerschap" binnen" een" gemeentelijke" planning" (Oey," 2013)." Wat" volgens" De" Klerk" wel" een" nieuwe" aspect" is," is" de" zakelijke" vorm" van" bottom!up" ontwikkelingen" die" opzoek" is" naar" een" schaalvergroting" (Vermeulen" Windsant," 2012b)." "
2.2'Een'bottom:up'economie' Volgens" de" schrijvers" van" het" boek" Compendium! for! the! civic! economy" zijn" bottom!up" initiatieven" onderdeel" van" de" civic" economy," een" nieuw" economisch" systeem" gebaseerd" op" sociale" waarden" en" doelen" (Ahrensbach," Johar," &" Beunderman," 2012)." In" het" boek" worden" 25" voorbeelden" uit" heel" Europa" beschreven" en" geanalyseerd." De" projecten" lopen" uiteen" van" buurtuinen" tot" studiebegeleidingscentra" tot" buurtmarkten." Ahrensbach" et" al." (2012)" vat" de" analyse"van"deze"25"projecten"samen"in"acht"geleerde"lessen."Voor"dit"onderzoek" zijn"vooral"de"lessen"die"op"projectniveau"worden"getrokken"interessant:"" • Een"bottom!up"project"staat"op"de"passie"en"betrokkenheid"van"actoren;" • Het"project"nodigt"het"grote"publiek"uit"om"deel"te"nemen"aan"de" ontwikkeling;"" • Bottom!up"projecten"zijn"afhankelijk"van"een"toenemende"verscheidenheid" van"financieringsbronnen"en"de"investering"van"verschillende"middelen" (werkuren,"vertrouwen"en"sociaal"netwerk);" • In"veel"gevallen"komen"bottom!up"projecten"voort"uit"het"herkennen"en" opnieuw"combineren"van"verborgen"capaciteit"van"‘slapende’"of" ondergebruikte"fysieke"activa,"menselijke"capaciteiten"en"ambities."Dat"wil" bijvoorbeeld"zeggen"dat"leegstaande"gebouwen"vaak"een"plek"zijn"waar" bottom!up"initiatieven"tot"stand"komen"en"dat"bij"de"realisatie"van"bottom! up"projecten"vaak"gebruikte"materialen"worden"gebruikt;" • Tot"slot"stelt"Ahrensbach"et"al."(2012)"dat"een"bottom!up"initiatief"zich" focust"op"het"creëren"van"een"plek"dat"een"verhaal"vertelt.""
34" "
"
2.3'Voorbeelden'van'bottom:up'projecten' Bottom!up" projecten" komen" in" alle" vormen" en" maten" langs" op" het" internet." Websites" als" www.bottom!up!city.com," bottomuparcam.blogspot.nl" en" www.deenergiekestad.nl" zijn" voorbeelden" van" websites" die" verschillende" bottom!up" projecten" bij" elkaar" brengen." Ook" op" de" website" van" ArchiNed" (www.architned.nl)"worden"verschillende"voorbeelden"genoemd."Samen"worden" op"deze"websites"tientallen"bottom!up"projecten"genoemd."Een"kleine"greep"uit" deze"projecten:" • Studio"Hergebruik"in"Rotterdam;" • De"Machinist"in"Rotterdam;" • De"Noorderparkbar"in"Amsterdam;" • De"Hallen"in"Amsterdam;" • Het"Schieblock"in"Rotterdam;" • Villa"Augustus"in"Dordrecht;" • Freehouse"in"Rotterdam;" • De"Leeszaal"in"Rotterdam;" • Toren"Overhoeks"in"Amsterdam;" • Vechtclub"XL"in"Utrecht;" • De"Afbramerij"in"Amsterdam;" • Huis"van"Overvloed"in"Nijmegen;" • Slingedingen"in"Rotterdam." " In" deze" paragraaf" worden" zes" van" deze" voorbeelden" nader" verkend." De" verkenning" van" de" voorbeelden" heeft" twee" doelen:" het" begrip" bottom!up" toelichten" en" een" basis" vormen" voor" de" casusanalyses." De" zes" projecten" die" verkend"zullen"worden,"zijn:" 1. De"Hallen"in"Amsterdam;" 2. De"Noorderparkbar"in"Amsterdam;" 3. Vechtclub"XL"in"Utrecht;" 4. Schieblock"in"Rotterdam;" 5. De"Machinist"in"Rotterdam;" 6. De"Leeszaal"in"Rotterdam." " Bovengenoemde"projecten"worden"geanalyseerd"aan"de"hand"van"vier"thema’s:" 1. De"initiatiefnemer(s)."In"de"voorgaande"paragrafen"bleek"dat"bottom!up" projecten"niet"institutioneel"worden"bedacht"en"geïnitieerd"en"dat"de" burger"zelf"vaak"het"initiatief"neemt."Omdat"dit"onderzoek"gericht"is"op" architecten"die"een"bottom!up"project"initiëren,"wordt"er"gezocht"naar" projecten"waarbij"de"architect"zowel"burger"als"professional"is;""" 2. De"financiering."De"economische"crisis"heeft"de"banken"voorzichtig" gemaakt"als"het"gaat"om"het"investeren"in"bouwprojecten."Zoals"in"het" boek"Compendium!for!the!civic!economy!wordt"aangegeven"staan"bottom! up"projecten"op"een"toenemende"verscheidenheid"van" financieringsbronnen"en"de"investering"van"verschillende"middelen" (werkuren,"vertrouwen"en"sociaal"netwerk)."Door"deze"verscheidenheid" van"financieringsbronnen"is"het"interessant"om"te"vergelijken"hoe"de" bovenstaande"projecten"gefinancierd"zijn;"
"
35"
3. De"betrokkenheid"van"de"gebruiker."Eerder"is"gebleken"dat"projecten"met" een"bottom!up"benadering"mensen"in"staat"stelt"om"hun"eigen"kijk"op"de" ontwikkelstrategie"te"geven"en"zo"hun"problemen"waar"ze"tegenaan" lopen"op"te"lossen."Om"dit"voordeel"van"de"bottom!up"benadering"te" benutten,"is"het"van"belang"dat"de"gebruiker"in"een"vroeg"stadium" betrokken"wordt"bij"het"project;" 4. De"ruimtelijke"ingreep."Omdat"dit"onderzoek"zich"richt"op"bottom!up" initiatieven"van"architecten"wordt"gekeken"naar"de"ruimtelijke"ingreep."Is" de"rol"van"de"architect"essentieel"of"had"iedereen"dit"project"kunnen" initiëren?"Er"moet"iets"te"ontwerpen"zijn." " Aan" de" hand" van" deze" vier" thema’s" wordt" het" begrip" ‘bottom!up" project’" gedefinieerd"zoals"het"in"dit"onderzoek"gebruikt"zal"worden:" " Een"bottom!up"project"is"een"project,"met"een"ingrijpende' ruimtelijke' ingreep," dat" door" een" ontwerpende' professional," die" tevens" ook" (een" van" de)" eindgebruiker(s)" is," wordt" bedacht" en" geïnitieerd" met" als" doel" ‘inspelen' op' de' behoeften'en'wensen'van'de'eindgebruiker’." " "
36" "
' " " " " " " "
" " " "
De'Hallen'' Herontwikkeling"van"de"Tramremise"in" Amsterdam"West"
"
Initiatief' In" het" voorjaar" van" 2010" heeft" een" aantal" partijen" het" initiatief" genomen" tot" de" oprichting" van" de" TramRemise" OntwikkelingsMaatschappij" (TROM)," daaronder" buurtbewoners," toekomstige" gebruikers," de" architect" André" van" Stigt" en" andere" belanghebbenden."Het"initiatief"tot"de"oprichting"van"TROM"had"onder"andere"als" doel"om"de"realisatie"en"exploitatie"financieel"haalbaar"en"rendabel"te"maken""(Van" Vogelpoel,"De"Boer,"Van"Stigt,"Kuiper,"&"Van"den"Heuvel,"2012)."Het"bestuur"van" de"stichting"TROM"bestaat"uit"vijf"personen"(Van"Vogelpoel"et"al.,"2012):" 1. Lex"de"Boer"(ontwikkelaar);" 2. Eisse"Kalk"(bewonersparticipatie"en"herbestemmingsdeskundige);" 3. Haas"Kuijper"(onroerend"goed"deskundige);" 4. Casper"Schouten"(advocaat);" 5. André"van"Stigt"(architect)." Financiering' De"financiering"nam"veel"tijd"in"beslag,"omdat"de"private"investeerders"en"banken" waarmee" TROM" heeft" gesproken" het" project" te" risicovol" vonden." Doordat" de" (onder)aannemers,"en"het"architectenbureau"achtergestelde"leningen"verstrekten" en/of"deelnamen"in"de"Commanditaire"Vennootschap"(CV),"een"drietal"particuliere" financiers" bereid" waren" te" investeren" en" het" Nationaal" Restauratie" fonds" uiteindelijk" ook" een" lening" verstrekte" naast" de" onder" strikte" voorwaarden" eerder" verstrekte" lening" van" de" TRIODOS" bank" kwam" de" financiering" uiteindelijk" rond" (Van"Vogelpoel"et"al.,"2012)." Betrokkenheid'van'de'gebruiker' De"Hallen"kent"een"grote"diversiteit"aan"gebruikers;""van"bibliotheek"tot"tv!studio’s" tot" werkplaatsen." Vanaf" het" eerste" uur" zijn" de" meeste" gebruikers" betrokken" geweest"bij"het"initiatief"voor"de"ontwikkeling"(Hallen,"2012)." Ruimtelijke'ingreep' De"ruimtelijke"ingreep"van"dit"project"vraagt"om"een"professionele"aanpak."Bij"dit" project"is"de"betrokkenheid"van"een"architect"essentieel."
"
37"
" " " " " " " "
" " " "
De'Noorderparkbar'' Ontwikkeling"van"een"horecapaviljoen"in"het"Noorderpark"in" Amsterdam"Noord" Initiatief' De" Noorderparkbar" is" een" initiatief" van" Bureau" SLA" en" Overtreders" W." Het" idee" voor" de" Noorderparkbar" is" tot" stand" gekomen" tijdens" het" Noorderparkfestival" in" de" zomer" van" 2008."Tijdens"dat"festival"was"er"een"ontmoeting"tussen"Floor"Ziegler"(Noorderparkkamer)," Reinder" Bakker" en" Hester" van" Dijk" (Overtreders" W)" en" Peter" van" Assche" (Bureau" SLA)" (Parool,"2012)."De"Noorderparkbar"is"een"koffiepaviljoen"dat"is"bedacht"als"uitbreiding"op"de" Noorderparkkamer," een" culturele" ontmoetingsplek" in" het" Noorderpark" in" Amsterdam" (ArchiNed,"2012)." Financiering' De" financiering" van" dit" project" is" tot" stand" gekomen" door" donaties" van" verschillende" partijen." De" eerste" donatie" werd" gedaan" door" woningcorporatie" Ymere." Daarnaast" werd" door" Marktplaats" een" donatie" gedaan." Deze" donatie" was"echter" niet" in" de" vorm" van" geld," maar"in"de"vorm"van"manuren:"Marktplaats"heeft"al"haar"personeel"voor"een"dag"uitgeleend" om" te" helpen" bij" het" project." De" andere" donaties" werden" gedaan" via" de" website" voordekunst.nl."Dankzij"een"crowdfunding"actie"werd"veel"geld"opgehaald"om"het"project"te" kunnen"financieren"(Cremers,"2013;"OvertredersW,"z.j.!a)." Betrokkenheid'van'de'gebruiker' De" Noorderparkkamer" is" de" gebruiker" van" het" koffiepaviljoen." Floor" Ziegler" van" de" Noorderparkkamer" was" aanwezig" bij" de" ontmoeting" tijdens" het" festival" in" 2008." De" Noorderparkkamer"was"dus"vanaf"het"eerste"uur"betrokken"bij"het"project."" Ruimtelijke'ingreep' De" betrokkenheid" van" een" architect" was" voor" dit" project" essentieel," omdat" de" ruimtelijke" ingreep"zeer"groot"is."Doordat"het"paviljoen"een"nieuwbouwproject"is,"moest"een"volledig" ontwerp"gemaakt"worden."In"dit"proces"kon"een"architect"niet"ontbreken." "
38" "
"
" " " " " " " "
" " " " "
De'Vechtclub'XL'' Herontwikkeling"van"een"medicijnmagazijn"in"Utrecht""
"
Initiatief' Vechtclub"XL"is"een"herontwikkelingsproject"van"de"stichting"Stortplaats"van"dromen,"een" initiatief"van"afvalkunstenaars"Rijff"en"Paauw."Eind"2010"zijn"de"initiatiefnemers"begonnen" met" de" ontwikkeling"van"Vechtclub"XL,"een" leegstaand" medicijnmagazijn" herontwikkelen" tot" een" bedrijvencomplex." Vechtclub" XL" is" een" vervolg" op" de" Vechtclub" dat" een" groot" succes" bleek" en" de" vroeg" om" een" uitbreiding" (AsWeSpeak," 2013;" StortplaatVanDromen," 2013;"Vechtclub,"2013;"VechtclubXL,"z.j.!b). Financiering' Via" de" website" www.crowdaboutnow.nl/Stortplaats!van!Dromen" " haalden" de" initiatiefnemers" met" crowdfunding" genoeg" geld" binnen" om" het" leegstaande" magazijn" te" transformeren"in"een"bedrijfsverzamelgebouw"(VechtclubXL,"z.j.!b)" Betrokkenheid'van'de'gebruiker' De" huurders" zijn" niet" vanaf" het" eerste" uur" betrokken" geweest" bij" het" project." De" initiatiefnemers" hebben" de" een" inventarisatie" gemaakt" van" de" wensen" van" creatieve" ondernemers."Deze"inventarisatie"is"gebaseerd"op"creatieve"ondernemers"uit"het"netwerk" Stortplaats" van" dromen" en" de" Vechtclub," maar" ook" op" geïnteresseerden" die" zich" hadden" aangemeld"bij"Vechtclub"XL." Ruimtelijke'ingreep' De" ruimtelijke" ingreep" bij" Vechtclub" XL" was" ingrijpend." Het" oude" medicijn" magazijn" was" een" grote" hal." Enig" interieur" ontbrak," dus" een" professionele" ontwerper" met" kennis" over" interieur"was"essentieel"om"het"project"te"kunnen"realiseren."" "
"
39"
' " " " " " " "
" " " " "
Het'Schieblock'' Herontwikkeling"van"een"kantoorpand"in"Rotterdam"" Initiatief' Het" initiatief" van" de" het" Schieblock" ligt" in" handen" van" architectenbureau" ZUS" en" projectontwikkelaar" CODUM." In" eerste" instantie" werd" een" vijfjaren" plan" ontwikkeld" in" overleg" met" de" eigenaren" van" het" leegstaande" kantorenpand." Het" kantorenpand" werd" getransformeerd" naar" een" stadslaboratorium," waar" interdisciplinair" kan" worden" gewerkt" aan"nieuwe"manieren"om"de"stad"te"transformeren"(Schieblock,"z.j.)." Financiering' Het" Schieblock" is" financieel" mogelijk" gemaakt" door" de" investeringen" van" de" huidige" huurders."ZUS"en"CODUM"zijn"in"de"initiatieffase"al"op"zoek"gegaan"naar"huurders,"zodat"zij" financieel"konden"bijdrage"aan"de"ontwikkeling."Crowdfunding"heeft"ook"bij"gedragen"aan" de" financiering" van" het" project." Volgens" de" website" van" ZUS" is" er" in" de" beginfase" van" de" ontwikkeling"een"haalbare"business"case"opgesteld." Betrokkenheid'van'de'gebruiker' Doordat" ZUS" en" CODUM" in" de" beginfase" opzoek" zijn" gegaan" naar" huurders" is" de" betrokkenheid"van"de"gebruiker"bij"de"ontwikkeling"van"het"Schieblock"zeer"groot." Ruimtelijke'ingreep' De"betrokkenheid"van"een"professionele"ontwerper"was"voor"het"Schieblock"wel"wenselijk" maar" niet" essentieel," want" de" ruimtes" worden" veelal" onaf" verhuurd" aan" de" creatieve" ondernemers." Toch" bleven" genoeg" ruimtelijke" ingrepen" over" die" door" een" architect" ontworpen" moesten" worden." De" ingrepen" waren" niet" alleen" intern" zichtbaar" maar" ook" rondom"het"Schieblock."" "
40" "
"
" " " " " " " "
" " " "
De'Machinist' Herontwikkeling"van"het"Scheepvaart"en"Transport"" College"in"Rotterdam""
"
Initiatief' De"Machinist"is"een"herontwikkelingsproject"van"het"Scheepvaart"en"Transport"College"in" Rotterdam." Het" initiatief" ligt" in" handen" van" de" architect" Leendert" Steijger." Met" deze" herontwikkeling"tracht"Steijger"om"de"buurt"nieuw"leven"in"te"blazen."Het"gebouw"doet" dienst" als" kantoor" voor" creatieve" bedrijven" en" als" culturele" ontmoetingsplaats." De" Machinist"kent"een"brede"diversiteit"van"functies." Financiering' Hoe" de" herontwikkeling" volledig" gefinancierd" is," is" niet" helemaal" duidelijk." Wel" is" duidelijk" dat" het" Europees" Fonds" voor" Regionale" Ontwikkeling" van" de" Europese" Commissie"een"groot"aandeel"heeft"gehad"in"de"financiering"van"de"Machinist." Betrokkenheid'van'de'gebruiker' Het"is"onbekend"in"hoeverre"de"gebruiker"betrokken"is"geweest"bij"de"ontwikkeling"van" de"Machinist."Het"lijkt"aannemelijk"dat"de"gebruiker"enigszins"betrokken"is"geweest."De" gebruikers" van" de" kantoorruimten" kunnen" in" een" vroeg" stadium" benaderd" zijn" om" wensen" en" behoeften" te" bespreken." De" gebruikers" van" de" andere" functies" (filmtheater," kinderdagverblijf," zalenverhuur" e.a.)" zullen" nauwelijks" betrokken" zijn" geweest" bij" de" herontwikkeling." Ruimtelijke'ingreep' Bij"de"herontwikkeling"van"dit"project"waren"de"ruimtelijke"ingrepen"niet"erg"ingrijpend." Een"architect"was"wat"dat"betreft"niet"essentieel"in"dit"proces."Echter"is"het"wel"belangrijk" dat"iemand"kennis"heeft"over"het"creëren"van"een"culturele"ontmoetingsplaats."" ' "
"
41"
" " " " " " " "
" " " "
De'Leeszaal' Herontwikkeling"van"een"leegstaande"Hamam"in"Rotterdam"" " Initiatief' De"Leeszaal"is"een"initiatief"van"Maurice"Specht"en"Joke"van"der"Zwaard"die"met"dit"project" reageren"op"het"sluiten"van"15"van"de"21"bibliotheken"in"Rotterdam."In"de"beginfase"van"het" project" werden" twee" vragen" gesteld" aan" mensen" uit" de" omgeving:" Hoe" ziet" jouw" ideale" leeszaal"eruit?"En,"wat"ben"je"bereid"te"doen?"Naar"aanleiding"van"de"antwoorden"op"deze" vragen"is"er"een"festivalweek"georganiseerd"om"te"zien"of"het"zou"lukken"om"een"leeszaal"in" vijf"dagen"op"de"kaart"te"kunnen"zetten"met"vrijwilligers."Het"programma"lag"voor"70"a"80%" al"vast"voordat"een"locatie"gevonden"was."Woonstad"hoorde"van"het"initiatief"en"bood"een" van"hun"panden"aan"voor"de"festivalweek."Na"de"festivalweek"zijn"er"een"aantal"dagen"van" overleg" voorbij" gegaan." Er" werd" besloten" om" vijf" dagen" in" de" week" open" te" gaan." Voorafgaand" en" gedurende" het" festival" is" een" lijst" gemaakt" met" contactgegevens" van" mensen" die" bereid" waren" iets" te" doen" voor" het" project." Deze" lijst" bestond" uit" 100" tot" 150" personen," dus" werd" besloten" het" project" te" verlengen" met" alleen" hulp" van" vrijwilligers" (Alison,"2013)." Financiering' De" financiering" van" de" Leeszaal" is" tot" stand" gekomen" door" verschillende" fondsen" en" programma’s"(Alison,"2013):" 1. Vogelaar"fonds"voor"gemeenschapsprojecten"(E3.500,!);" 2. Cultuurscouts"(E300,!"of"E500,!);" 3. Rabobankprogramma"‘zet"je"in"voor"de"buurt’"(E1.000,!);" 4. Subsidie"van"Stichting"Doen"(E50.000,!)." Betrokkenheid'van'de'gebruiker' De"betrokkenheid"van"de"gebruiker"is"erg"groot"geweest"bij"dit"project."De"gebruiker"heeft" in" feite" zelf" de" uitvoering" gedaan." De" gebruiker" zijn" de" bezoekers" van" de" Leeszaal." Deze" mensen" konden" in" de" festivalweek" meedenken" en" bijdragen" aan" de" ontwikkeling" van" de" Leeszaal"(Alison,"2013)." Ruimtelijke'ingreep' Bij"dit"project"wordt"nauwelijks"een"ruimtelijke"ingreep"gedaan."De"betrokkenheid"van"een" architect"was"dus"ook"niet"essentieel." "
42" "
De" onderstaande" tabel" geeft" een" samenvattend" overzicht" van" de" zes" voorbeelden"van"bottom!up"projecten:" " !
Initiatiefnemer!
Financiering!
De!Hallen!in! Amsterdam! !
Buurtbewoners,, geïnteresseerde, huurders,en, architectenbureau, , Twee,architecten= bureaus,
Banken,en, private, financiers,
Donaties,(o.a., via, crowdfunding),
Enigszins,betrokken, Zeer,ingrijpend;, betrokkenheid, architect,essentieel,
Afvalkunstenaars,
Donaties,via, crowdfunding, , Investering,van, de,huurders,en, donaties,via, crowdfunding, Subsidies,
Enigszins,betrokken, Ingrijpend;, betrokkenheid, architect,essentieel, Grote, Enigszins,ingrijpend;, betrokkenheid, betrokkenheid, architect,wenselijk,
De! Noorderparkbar!in! Amsterdam! ! Vechtclub!XL!in! Utrecht! ! Het!Schieblock!in! Rotterdam! ! De!Machinist!in! Rotterdam! ! De!Leeszaal!in! Rotterdam!
Ontwikkelaar,en, architectenbureau,
Architect,
Onderzoekers,
Subsidies,en, fondsen,
Betrokkenheid!van! de!gebruiker! Zeer,grote, betrokkenheid,
Ruimtelijke!ingreep! Zeer,ingrijpend;, betrokkenheid, architect,essentieel,
Enigszins,betrokken, Weinig,ingrijpend;, betrokkenheid, architect,wenselijk, Grote, Nauwelijks;, betrokkenheid, betrokkenheid, architect,niet, essentieel,
Tabel'2.1':'Vergelijking'van'de'projecten'aan'de'hand'van'de'thema's.'
Wat"opvalt"bij"de"verkenning"van"de"voorbeelden"van"bottom!up"projecten"is"dat" het" bij" vijf" van" de" zes" projecten" gaat" om" herontwikkelingsinitiatieven" voor" leegstaande" gebouwen." Daarnaast" zijn" twee" van" de" zes" projecten" tijdelijke" initiatieven"en"tot"slot"valt"het"op"dat"vijf"van"de"zes"projecten"niet"gefinancierd" worden" door" institutionele" instellingen." Ook" staat" bij" de" helft" van" de" projecten" hergebruik"van"materialen"centraal.""
2.4'Case'selectie' De" thema’s" die" in" de" vorige" paragraaf" werden" gebruikt" om" de" projecten" met" elkaar" te" vergelijken," zijn" vertaald" naar" criteria" voor" de" case" selectie." De" selectiecriteria" voor" de" cases," die" opgesteld" zijn" naar" aanleiding" van" de" kenmerken"van"bottom!up"projecten,"zijn:" 1. Het"project"is"een"initiatief"van"de"architect;" 2. Het"project"heeft"geen"institutionele"financieringsbronnen;" 3. De"gebruiker"was"betrokken"in"het"proces;" 4. De"betrokkenheid"van"een"professionele"ontwerper"was"essentieel." De'architect'is'de'initiatiefnemer' Wanneer"er"naar"het"eerste"criterium"gekeken"wordt,"blijken"de"Machinist"en"de" Noorderparkbar" heeft" meest" geschikt" voor" een" verdiepende" analyse." Bij" de" Hallen" en" het" Schieblock" waren" de" architecten" één" van" de" initiatiefnemers" in" combinatie"met"andere"partijen,"vandaar"de"deze"projecten"met"eens"beoordeeld"
"
43"
zijn." De" initiatiefnemers" van" de" Vechtclub" XL" zijn" afvalkunstenaars," maar" ondanks"dat"het"geen"architecten"zijn,"is"het"project"op"dit"criterium"beoordeeld" met" niet! eens/niet! oneens." Dit" heeft" te" maken" met" het" gegeven" dat" afvalkunstenaars" een" soort" gelijke" positie" zouden" hebben" als" architecten" in" een" bouwproces." Beiden" hebben" ze" traditioneel" gezien" een" ontwerpende" taak" en" verleggen" met" een" bottom!up" projecten" hun" grenzen" wat" betreft" hun" ontwerpende"rol." Geen'institutionele'financieringsbronnen' Er" is" slechts" één" project" waarbij" een" institutionele" financieringsbron" gebruikt" is," namelijk" De" Hallen." Het" project" wordt" gefinancierd" door" banken" en" private" financiers." Echter" is" er" binnen" deze" financiering" wel" gezocht" naar" alternatieve" structuren."De"andere"projecten"worden"op"een"alternatievere"wijze"gefinancierd." De"Noorderparkbar,"het"Schieblock"en"Vechtclub"XL"zijn"mede"mogelijk"gemaakt" door" donaties" via" crowdfunding" en" de" Machinist" en" de" Leeszaal" zijn" mede" mogelijk" gemaakt" door" subsidies" van" verschillende" organisaties." Vanuit" dit" criterium" komen" de" Noorderparkbar" en" Vechtclub" XL" naar" voren" als" meest" geschikte"projecten"voor"de"caseanalyse."" Gebruiker'is'betrokken'in'het'proces' Het"derde"criterium"is"lastiger"te"beoordelen"bij"veel"projecten."Bij"de"Hallen,"het" Schieblock"en"de"Leeszaal"was"de"betrokkenheid"van"de"eindgebruiker"zeer"hoog." Bij" de" Hallen" zaten" een" aantal" eindgebruikers" in" de" stichting" die" uiteindelijk" het" initiatief" namen" om" het" project" uit" te" gaan" voeren" en" bij" de" Leeszaal" waren" de" eindgebruikers" in" feite" de" ‘bouwers’" van" het" project." Bij" het" Schieblock" werden" alle" huurders" in" een" vroeg" stadium" gevonden" en" betrokken" bij" het" project." Ondanks"dat"er"in"de"plint"mensen"zullen"komen"die"niet"betrokken"zijn"geweest" bij" het" project," is" het" grootste" deel" van" de" eindgebruiker" betrokken" geweest" vanaf" een" vroeg" stadium." Bij" de" Noorderparkbar" is" de" gebruiker," De" Noorderparkkamer," vanaf" het" eerste" uur" betrokken" geweest" bij" het" proces." Echter" is" het" project" een" bar," dus" iedereen" is" welkom;" een" ieder" kan" er" koffiedrinken"of"een"broodje"eten."Deze"bezoekers"zijn"niet"betrokken"geweest"in" proces" van" de" Noorderparkbar." Bij" De" Machinist" en" Vechtclub" XL" zijn" de" gebruikers" naar" alle" waarschijnlijkheid" nauwelijks" betrokken" geweest." De" Machinist" heeft" als" culturele" ontmoetingsplek" een" grote" diversiteit" van" gebruikers"en"deze"zijn"lang"niet"allemaal"betrokken"geweest"bij"de"ontwikkeling" van" het" project." Bij" de" Vechtclub" XL" zijn" de" directe" gebruikers" niet" betrokken" geweest." De" initiatiefnemers" hebben" weliswaar" hun" netwerk" geraadpleegd" om" aan" de" wensen" en" behoeften" van" de" uiteindelijke" gebruiker" te" kunnen" voldoen," maar"deze"gebruikers"zijn"in"de"meeste"gevallen"niet"zelf"betrokken"geweest." Betrokkenheid'van'een'professionele'ontwerper'was'essentieel' De" betrokkenheid" van" een" professionele" ontwerper" was" bij" zowel" De" Hallen" als" de" Noorderparkbar" als" Vechtclub" XL" essentieel." De" ruimtelijke" ingreep" bij" deze" projecten" was" ingrijpend" tot" zeer" ingrijpend." Bij" het" Schieblock" en" de" Machinist" was" een" professionele" ontwerper" wenselijk," omdat" de" ingrepen" niet" zeer" ingrijpend"waren"maar"er"wel"professionele"kennis"nodig"was"om"de"ingrepen"te" doen." Voor" de" Leeszaal" was" de" betrokkenheid" van" een" professionele" ontwerper" niet"essentieel,"omdat"er"nauwelijks"een"ruimtelijke"ingreep"nodig"was." "
44" "
In"de"onderstaande"tabel"is"in"een"overzicht"te"zien"hoe"de"projecten"beoordeeld" zijn"aan"de"hand"van"de"selectiecriteria." " '
C1'
C2'
C3'
C4'
'
'
'
De'Hallen'
+"
!"
++"
++"
"
"
"
De'Noorderparkbar'
++"
++"
+"
++"
"
!!"
voldoet"helemaal"niet"
Vechtclub'XL'
+"
++"
+"
++"
"
!"
voldoet"niet"
Het'Schieblock'
+"
++"
++"
+"
"
+/!"
voldoet/voldoet"niet"
De'Machinist'
++"
+/!"
+/!"
+/!"
"
+"
voldoet"
De'Leeszaal'
!"
+"
++"
!"
"
++"
voldoet"helemaal"
Tabel'2.2':'Beoordeling'van'de'projecten'aan'de'hand'van'de'vier'criteria.'
Naar"aanleiding"van"beoordelingen"aan"de"hand"van"de"selectiecriteria"zijn"er"drie" projecten"geselecteerd"voor"een"nadere"analyse:" 1. De"Noorderparkbar"in"Amsterdam;" 2. Het"Schieblock"in"Rotterdam;" 3. Vechtclub"XL." Deze"drie"bottom!up"projecten"voldoen"in"grote"mate"aan"de"selectiecriteria"en" zullen"verder"worden"onderzocht"in"dit"onderzoek"om"antwoorden"te"vinden"op" de"onderzoeksvragen."" "
2.5'Conclusie' Bottom!up"projecten"worden"door"verschillende"bronnen"om"een"andere"manier" gedefinieerd." In" deze" definities" komen" een" aantal" kenmerken" steeds" terug." Zo" wordt" nadrukkelijk" " gezegd" dat" de" gebruiker" centraal" staat" bij" bottom!up" initiatieven"en"dat"daardoor"oplossingen"kunnen"worden"gegeven"op"problemen" in" de" maatschappij." Een" ander" kenmerk" wat" door" verschillende" bronnen" wordt" genoemd" is" dat" een" bottom!up" project" gebruik" maakt" van" niet" institutionele" financieringsbronnen." Dit" blijkt" ook" uit" de" verkenning" van" de" zes" projecten;" slechts"een"van"de"zes"projecten"wordt"deels"gefinancierd"door"een"institutionele" organisatie."Een"derde"kenmerk"dat"door"verschillende"bronnen"wordt"bevestigd" is" dat" bottom!up" projecten" voortkomen" uit" het" herkennen" en" opnieuw" combineren" van" verborgen" capaciteit" van" ‘slapende’" of" ondergebruikte" fysieke" activa," menselijke" capaciteiten" en" ambities." In" de" verkenning" van" de" projecten" bleek" dat" vijf" van" de" zes" projecten" herontwikkelingsopgaven" zijn" voor" leegstaande" gebouwen." Daarnaast" staat" bij" de" helft" van" de" verkende" projecten" hergebruik" van" materialen" centraal." Tot" slot" worden" bottom!up" initiatieven" gedreven" door" het" enthousiasme" en" doorzettingsvermogen" van" de" initiatiefnemers."" " De"definitie"voor"‘bottom!up"project’"zoals"die"gebruikt"wordt"in"dit"onderzoek"is:" een" project," met" een" ingrijpende' ruimtelijke' ingreep," dat" door" een" ontwerpende' professional," die" tevens" ook" (een" van" de)" eindgebruiker(s)" is," wordt"bedacht"en"geïnitieerd"met"als"doel"‘inspelen'op'de'behoeften'en'wensen' van'de'eindgebruiker’." " De" cases" die" in" hoofdstuk" vier" geanalyseerd" zullen" worden" zijn:" de" Noorderparkbar"in"Amsterdam,"het"Schieblock"in"Rotterdam"en"Vechtclub"XL"in"
"
45"
Utrecht."De"genoemde"kenmerken"zijn"op"alle"drie"de"projecten"van"toepassing" en" de" projecten" voldoen" aan" de" definitie" die" is" opgesteld." Daarnaast" zijn" de" projecten" initiatieven" van" professionele" ontwerpers" en" was" de" rol" van" deze" ontwerpers"wenselijk"tot"essentieel."
46" "
3'Business'case'
" Hoe…"verantwoorden"architecten"bottom!up"projecten?" " In" dit" hoofdstuk" wordt" er" gekeken" naar" de" business" case" vanuit" de" literatuur." Vragen"die"aan"bod"zullen"komen"in"dit"hoofdstuk"zijn:"wat"is"een"business"case?" Hoe" ziet" de" structuur" van" een" business" case" eruit?" En," waarom" wordt" een" business"case"opgesteld?"" "
3.1'Introductie' Het"Project"Management"Institute"beschrijft"de"business"case"als"een"document" met" de" noodzakelijke" informatie" vanuit" een" zakelijk" oogpunt" om" te" bepalen" of" een"project"de"vereiste"investering"waard"is"(PMI,"2013)."Bentley"(2010)"stelt"dat" de" business" case" de" drijvende" kracht" van" een" project" is." Een" project" zou" niet" gerealiseerd" moeten" worden" zonder" valide" business" case" (Bentley," 2010)." Ook" volgens" Hedeman" et" al." (2009)" verstrekt" een" business" case" de" onmisbare" informatie"om"vast"te"kunnen"stellen"of"een"project"wenselijk,"levensvatbaar"en" realiseerbaar" is" en" blijft." Een" business" case" geeft" volgens" PRINCE2" and" OGC" (2009)"antwoord"op"de"vraag"waarom"het"project"het"waard"is"om"uitgevoerd"te" worden."PRINCE2"en"OGC"definiëren"een"business"case"als"volgt:" ! “De! rechtvaardiging! voor! een! organisatorische! activiteit! (project),! die! doorgaans! kosten,! baten,! risico’s! ! en! tijdschema’s! omvat,! en! waaraan! voortdurend! de! levensvatbaarheid!van!de!activiteit!wordt!getest.”!(PRINCE2!&!OGC,!2009,!p.!304)! ! Het" is" een" basis" voor" de" initiële" financiering" van" het" project," maar" de" business" case" moet" gedurende" het" project" aangepast" worden." Het" is" belangrijk" dat" de" actuele"kosten,"tijdsplanning,"risico’s"en"inschattingen"van"de"te"realiseren"baten" in"de"business"case"verwerkt"zijn"(Hedeman"et"al.,"2009)."Schmidt"(2002)"ziet"een" business" case" als" een" beslissingsondersteunend!" en" planningstool" dat" de" te" verwachten" financiële" uitkomsten" en" andere" zakelijke" gevolgen" van" een" actie" beschrijft." Volgens" de" PRINCE2" management" methode" is" voor" kleinschalige" projecten" geen" volledige" business" case" noodzakelijk," maar" dan" moet" wel" een" kosten!"en"batenanalyse"gedaan"worden"aan"de"hand"van"een"tijdslijn"(Bentley," 2010)." " Zowel"Hedeman"et"al."(2009)"als"Bentley"(2010)"stelt"dat"een"business"case"nauw" verbonden" is" met" het" type" project." Er" wordt" onderscheid" gemaakt" tussen" vier" type"projecten:" 1. Verplichte"projecten;" 2. Filantropische/not7for7profit"projecten;" 3. Investeringsprojecten;" 4. Multi!organisatieprojecten." Bij" investeringsprojecten" gaat" het" vaak" om" de" ‘return" on" investment’" op" het" geïnvesteerde" vermogen," terwijl" het" filantropische" projecten" juist" de" niet!
"
47"
financiële" baten" een" belangrijke" rol" spelen." Bij" verplichte" projecten" komen" vaak" wettelijke"bepaalde"besluiten"aan"de"orde"en"bij"de"multi!organisatieprojecten"is" het" belangrijk" dat" er" duidelijke" afspraken" worden" gemaakt" op" het" gebied" van" risicoverdeling" (Hedeman" et" al.," 2009)." Deze" type" projecten" hangen" ook" sterk" samen" met" het" type" bureau," zoals" eerder" beschreven," dat" een" project" uitvoert." Nu" vallen" bottom!up" projecten" vaak" onder" de" filantropische/not7for7profit" projecten," waarbij" vooral" de" niet!financiële" baten" een" grote" rol" spelen." In" deze" gevallen" hoeft" de" business" case" financieel" gezien" niet" sluitend" te" zijn." Om" bottom!up" projecten" een" toekomst" te" geven," zal" een" sluitende" business" case" vanuit"financieel"oogpunt"een"stap"in"de"goede"richting"zijn."" " Salzmann,"Ionescu!Somers,"and"Steger"(2005)"beschrijven"in"een"artikel"over"de" business"case"voor"duurzaam"ondernemen"dat"een"business"case"geen"generiek" argument"is"dat"een"strategie"voor"duurzaam"ondernemen"de"juiste"keuze"is"voor" elke"onderneming"in"elke"situatie."De"auteurs"stellen"dat"een"business"case"meer" een"document"is"dat"moet"worden"aangepast"naar"de"specifieke"omstandigheden" van"de"individuele"bedrijven"die"een"unieke"positie"hebben"binnen"verschillende" industrieën"(Salzmann"et"al.,"2005)."Dit"geldt"ook"voor"de"architectenbureaus."De" business" case" voor" bottom!up" projecten" zal" geen" generiek" document" zijn" wat" toepasbaar"is"op"elk"project"binnen"elk"architectenbureau." "
3.2'Structuur'van'een'business'case' Over" de" structuur" van" een" business" case" is" veel" geschreven." Er" zijn" veel" uiteenlopende"structuren"te"vinden."Zo"geeft"Schmidt"(2002)"in"The!Business!Case! Guide"de"volgende"structuur"voor"een"business"case:" " Introductie'
1. 2. 3.
Subject:"waar"gaat"de"case"over?" Doel:"waarom"bestaat"de"case"en"waarvoor"zal"het"worden" gebruikt?" Situatie"en"motivatie:"doelstellingen,"kansen,"bedreigingen," problemen,"beperkingen"en"randvoorwaarden."
" Methoden'en' aannames'
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
Zakelijke' gevolgen'
1. 2. 3. 4.
Sensitiviteit,' risico’s'en'''''''''''' onzekerheden'
1.
48" "
2.
Reikwijdte"en"afbakening;" Financiële"statistieken"en"andere"beslissingscriteria;" Belangrijke"veronderstellingen;" Scenario"ontwerp;" Case"structuur:"tussentijdse"versus"volledige"waarden"van"de" data;" Het"kosteneffect"model;" Het"bateneffect"model." " Kasstroom"projectie;" Het"dynamisch"financieel"model;" Ontwikkeling"van"de"financiële"maatstaven;" Beweegredenen"beschrijven"voor"het"opnemen"van"belangrijke" niet!financiële"gevolgen." " Gevoeligheidsanalyse:"welke"aannames"zijn"belangrijk"voor"het" bepalen"van"resultaten?" Risico"analyse:"hoe"waarschijnlijk"is"het"project"resultaat?"En" andere"resultaten?"Welke"factoren"moeten"nauwkeurig"
3.
Conclusies'en' aanbevelingen'
1. 2. 3.
bekeken"worden?" Onzekerheidsanalyse:"welke"factoren"moeten"gemanaged" worden?" " Resultaat"beweegredenen:"koppeling"van"case"resultaten"aan" het"subject"en"doel;" Keuze"van"scenario"voor"actie;" Strategie"en"tactiek"bepalen"voor"het"optimaliseren"van"de" resultaten."
" Schmidt"(2002)"richt"zich"met"deze"structuur"niet"alleen"op"de"financiële"situatie" van" een" project," maar" ook" op" de" vragen" waarom" het" project" bestaat," welke" alternatieven" er" voor" het" project" zijn," wat" de" situatie" is" waarin" het" project" tot" stand" komt" en" welke" risico’s" het" project" met" zich" mee" brengt." Ook" Maul" (2011)" beschrijft" in" een" stappenplan" voor" het" schrijven" van" een" business" case" dat" het" belangrijk"is"om"niet"alleen"de"financiële"situatie"van"een"project"te"beschrijven." Maul" stelt" dat" het" beschrijven" van" de" zakelijke" doelstellingen" op" organisatieniveau" die" het" voorstel" zullen" beïnvloeden" een" onderdeel" is" van" de" eerste" stap" voor" het" ontwikkelen" van" een" business" case." Maul" richt" zich" in" dit" stappenplan" voornamelijk" op" de" analyse" van" alternatieven" om" uiteindelijk" het" meest"passende"alternatief"te"identificeren."" De"zeven"stappen"die"Maul"(2011)"onderscheidt:" 1. Definieer'de'kansen"!"beschrijf"de"situatie"en"de"zakelijke"doelstellingen" die"het"voorstel"zullen"beïnvloeden;" 2. Identificeer'de'alternatieven"!"brainstorm"over"meerdere" benaderingen"en"kies"er"drie"of"vier"om"te"analyseren;" 3. Verzamel'data'en'geschatte'tijdsbestek"!"vergaar"informatie"over"elk" alternatief"en"schat"hoe"lang"elke"optie"zal"duren"om"te"implementeren;" 4. Analyseer'de'alternatieven"!"analyseer"hoe"de"alternatieven"de" zakelijke"doelstellingen"zullen"beïnvloeden;" 5. Maak'een'keuze'en'stel'de'risico’s'vast"!"doe"een"aanbeveling"op"basis" van"de"analyse"en"overweeg"hoe"de"risico’s"die"gepaard"gaan"met"de" aanbeveling"geminimaliseerd"kunnen"worden;" 6. Maak'een'plan'voor'de'implementatie'van'het'idee"!"identificeer"hoe" de"doelen"behaald"zullen"worden"en"wie"verantwoordelijk"is"voor"elke" mijlpaal."Omschrijf"op"welke"termijn"voordelen"worden"verwacht;" 7. Communiceer'de'case"!"maak"een"document"of"presentatie"om"de" aanbevelingen"te"presenteren"aan"de"mensen"die"de"beslissingen"zullen" maken.! Zowel"Maul"(2011)"als"Schmidt"(2002)"stellen"dat"een"business"case"niet"alleen"de" financiële" situatie" beschrijft." De" eerste" stap" die" Maul" beschrijft" komt" in" zekere" mate"overeen"met"het"eerste"gedeelte"van"de"structuur"van"Schmidt."In"de"eerste" stap" worden" volgens" Maul" de" kansen" gedefinieerd." In" deze" stap" worden" ook" de" doelstellingen"beschreven."Schmidt"schrijft"dat"in"de"introductie"van"een"business" case" zowel" de" kansen" als" de" doelstellingen" aan" bod" komen." Echter" wordt" in" de" structuur" van" Schmidt" ook" gekeken" naar" mogelijke" bedreigingen" en" randvoorwaarden,"terwijl"Maul"zich"slechts"richt"op"de"kansen"van"een"project."Na" deze" eerste" stap" lopen" de" twee" structuren" verder" uiteen." Het" lijkt" erop" dat" het" stappenplan" van" Maul" en" de" structuur" die" Schmidt" heeft" opgesteld" niet" in"
"
49"
dezelfde"fase"worden"uitgevoerd."Maul"is"nog"bezig"met"alternatieven,"terwijl"de" structuur"van"Schmidt"zich"meer"richt"op"de"uitwerking"van"een"project."" "
3.3'Project'charter' In"de"Project"Management"Body"of"Knowledge"(PMBOK)"management"methode" is"de"business"case"onderdeel"van"een"project"charter."Het"Project"Management" Institute"(PMI,"2013)"definieert"een"project"charter"als"een"document,"opgesteld" door" de" initiatiefnemer," dat" formeel" toestemming" geeft" voor" het" bestaan" van" een" project." Het" project" charter" documenteert" de" zakelijke" behoeften," veronderstellingen," limitatie," de" behoeften" en" hoge" eisen" van" de" klant," en" het" nieuwe"product,"dienst"of"resultaat"dat"bedoeld"is"om"te"voldoen"aan"de"vraag.""" " Bij" managementstrategieën" Six" Sigma" en" Lean" is" het" opstellen" van" een" project" charter" de" eerst" stap" in" het" proces" van" een" project." Volgens" deze" managementstrategieën" zorgt" een" goed" project" charter" voor" succes" door" het" definiëren" van" de" nodige" middelen," mensen" en" scope" van" het" project" (LeanSixSigma,"z.j.)."" " De" input" voor" een" project" charter" bestaat" volgens" het" Project" Management" Institute"naast"de"business"case"uit"vier"andere"documenten"(PMI,"2013):" 1. Project"Statement"of"Work;" 2. Afspraken;" 3. Externe"factoren;" 4. Organisatorische"procesmiddelen." Project'statement'of'work' De" project" statement" of" work" is" een" verhalende" beschrijving" van" producten," diensten"of"resultaten"die"door"het"project"worden"geleverd."Bij"interne"projecten" verzorgt" de" initiatiefnemer" de" project" statement" of" work" gebaseerd" op" de" zakelijke"behoeften,"het"product"of"de"dienst"voorschriften."Bij"externe"projecten" zal"de"project"statement"of"work"door"de"klant"worden"aangeboden"als"onderdeel" van" een" offerte" of" als" onderdeel" van" een" contract" (PMI," 2013)." De" project" statement"of"work"verwijst"naar"de"volgende"aspecten"(PMI,"2013):" 1. Zakelijke'behoeften."De"zakelijke"behoeften"van"een"organisatie"kunnen" gebaseerd"zijn"op"vraag"vanuit"de"markt,"technologische"voordelen," juridische"voorschriften,"overheidsbeleid"of"milieuoverwegingen;" 2. Beschrijving'van'de'projectomvang."Deze"beschrijving"documenteert"de" karakteristieken"van"het"product,"de"dienst"of"het"resultaat"dat"door"het" project"gecreëerd"wordt;" 3. Strategisch'plan."In"het"strategische"plan"worden"de"missie,"visie,"doelen" en"doelstellingen"van"de"organisatie"opgenomen."" " Wanneer"met"deze"informatie"naar"de"structuur"van"een"business"case,"opgesteld" door"Schmidt"(2002),"en"het"stappenplan"van"Maul"(2011)"wordt"gekeken,"wordt" duidelijk"dat"de"eerste"stappen"die"zij"opstellen"binnen"het"project"charter"worden" verwerkt" in" de" project" statement" of" work." In" dit" project" statement" of" work" worden" de" kansen" van" een" project" opgenomen" " en" wordt" gekeken" naar" de" zakelijke"doelstellingen"van"de"organisatie.""
50" "
Afspraken' Overeenkomsten"worden"opgesteld"om"de"initiële"bedoelingen"voor"een"project" te" definiëren." De" overeenkomsten" kunnen" worden" vastgelegd" is" de" vorm" van" contracten," intentieverklaringen," overeenkomsten" inzake" het" dienstverleningsniveau," mondelinge" afspraken," e!mail" of" andere" schriftelijke" overeenkomsten." Meestal" wordt" een" contract" gebruikt" wanneer" een" project" wordt"uitgevoerd"voor"een"externe"klant"(PMI,"2013)." " In" de" zesde" stap" van" het" stappenplan" voor" het" opstellen" van" een" business" case" zoals"Maul"(2011)""die"beschrijft,"wordt"aangegeven"dat"het"belangrijk"is"om"aan" te"geven"wie"verantwoordelijk"is"voor"welke"mijlpalen."In"het"project"charter"zoals" het"Project"Management"Institute"(2013)"dat"opstelt,"worden"deze"afspraken"over" verantwoordelijkheden" opgenomen" in" een" apart" document" en" niet" de" business" case."" Externe'factoren' Het" Project" Management" Institute" (2013)" definieert" externe" factoren" als" omstandigheden,"waar"het"projectteam"geen"controle"over"heeft,"die"het"project" beïnvloeden," beperkingen" opleggen" en/of" het" project" sturen." Externe" factoren" kunnen"het"project"zowel"negatief"als"positief"beïnvloeden,"vormen"de"input"voor" de"meeste"planningsprocessen"en"kunnen"het"project"management"verbeteren"of" juist"beperken."Het"Project"Management"Institute"geeft"een"aantal"voorbeelden" van"externe"factoren"(PMI,"2013):" • Geografische"distributie"van"faciliteiten"en"middelen;" • Infrastructuur;" • Aanwezige"personele"middelen;" • Markt"omstandigheden;" • Risicotolerantie"van"stakeholders;" • Politieke"situatie;" • Organisatiecultuur,"!structuur"en"!bestuur." " Deze"externe"factoren"worden"in"zowel"de"structuur"van"Schmidt"(2002)"als"in"het" stappenplan"van"Maul"(2011)"niet"expliciet"genoemd."In"de"structuur"die"Schmidt" heeft" beschreven," worden" in" het" eerste" gedeelte" wel" randvoorwaarden" opgesteld." Dit" zijn" randvoorwaarden" die" volgen" uit" zowel" interne!" als" externe" factoren." Maul" (2011)" en" Schmidt" (2002)" schrijven" beide" echter" wel" dat" het" belangrijk" is" om" de" risico’s" in" kaart" te" brengen." Sommige" externe" factoren" kunnen" risico’s" met" zich" mee" brengen" voor" een" project." Omdat" het" gaat" om" externe"risico’s"zullen"ze"ook"moeilijk"te"managen"zijn."" Organisatorisch'procesmiddelen' Organisatorische" procesmiddelen" zijn" de" zowel" formele" als" informele" plannen," processen," procedures," beleid" en" kennisbanken" die" gebruikt" worden" door" de" uitvoerende" organisatie." Deze" organisatorische" procesmiddelen" zijn" specifiek" voor" de" organisatie." De" artefacten," praktijken" of" kennis" van" enkele" of" alle" betrokken"organisaties"om"het"project"uit"te"voeren"of"te"sturen,"worden"verstaan" onder" organisatorische" procesmiddelen." Dit" document" kan" gedurende" het" project"worden"aangepast"wanneer"dat"nodig"is"(PMI,"2013)." "
"
51"
Deze"organisatorische"procesmiddelen"worden"ook"niet"expliciet"genoemd"in"de" structuur" van" Schmidt" (2002)." Maul" (2011)" daarentegen" stelt" in" de" zesde" stap" voor"het"opstellen"van"een"business"case"de"vraag"hoe"de"doelen"bereikt"kunnen" worden."Een"onderdeel"van"het"antwoord"op"deze"vraag"heeft"te"maken"met"de" middelen"die"ingezet"moeten"worden"om"de"doelen"te"bereiken."" "
3.4'Conclusie' De"interpretaties"over"de"inhoud"van"een"business"case"zijn"in"de"literatuur"zeer" uiteenlopend." Een" kosten!" en" batenanalyse," risicoanalyse," tijdsplanning" en" financieel" model" mogen" volgens" de" meeste" bronnen" niet" ontbreken" in" een" business"case."Volgens"een"aantal"bronnen"zijn"ook"de"doelstelling,"de"zakelijke" behoeften" van" de" organisatie" en" de" verdeling" van" verantwoordelijkheden" onderdeel" van" een" business" case." In" de" PMBOK" management" methode" worden" deze" elementen" echter" gescheiden" van" de" business" case." Volgens" deze" management"methode"is"de"business"case"onderdeel"van"een"project"charter,"een" document" dat" de" haalbaarheid" en" wenselijkheid" van" een" project" beschrijft." De" structuur"van"een"project"charter"bestaan"uit"vijf"documenten."Naast"de"business" case" worden" ook" een" project" statement" of" work," een" document" met" afspraken," een" document" met" externe" factoren" en" een" document" met" organisatorische" procesmiddelen"opgenomen"in"een"project"charter." " De" project" statement" of" work" is" een" verhalende" beschrijving" van" producten," diensten"of"resultaten"die"door"het"project"worden"geleverd.""In"deze"verhalende" beschrijving" komen" ook" de" zakelijke" behoeften" en" het" strategisch" plan" van" de" organisatie"aan"bod."In"de"business"case"gaat"het"voornamelijk"om"de"kosten!"en" batenanalyse," een" tijdsplanning," een" risicoanalyse" en" een" financieel" model." Volgens" de" PRINCE2" management" methode" is" een" volledige" business" case" niet" noodzakelijk"voor"kleinschalige"projecten,"maar"er"moet"minstens"een"kosten!"en" batenanalyse" gedaan" worden." In" het" document" met" afspraken" worden" overeenkomsten"vastgelegd."Deze"overeenkomsten"kunnen"in"elke"vorm"worden" opgenomen;" onder" andere" mondelinge" afspraken," afspraken" via" mailcontact" en" intentieverklaringen." Bij" de" externe" factoren" gaat" het" om" factoren" die" invloed" hebben" op" het" project," maar" waar" de" initiatiefnemers" geen" invloed" op" hebben." Tot" slot" worden" alle" middelen" die" nodig" zijn" om" het" project" te" realiseren" vastgelegd"in"het"document"met"de"organisatorische"procesmiddelen." "
52" "
4'Case'analyses'
' Hoe..."ziet"de"werkelijkheid"eruit?" " In"dit"hoofdstuk"wordt"het"empirische"gedeelte"van"dit"onderzoek"uitgebreid."Dit" deel"van"het"rapport"bevat"de"resultaten"van"de"drie"case"analyses."De"cases"zijn" geselecteerd" aan" de" hand" van" een" aantal" selectiecriteria" voor" bottom!up" projecten."Voor"de"case"analyses"zijn"verschillende"documentanalyses"gedaan"en" zijn" betrokken" personen" geïnterviewd." De" vragen" die" centraal" staan" in" deze" analyse"zijn:"in"hoeverre"is"er"gebruik"gemaakt"van"een"project"charter?"En,"wat" zijn" kritische" succesfactoren" van" de" projecten?" Aan" het" eind" van" het" hoofdstuk" worden"de"cases"met"elkaar"worden"vergeleken"in"een"cross!case"analyse."" " In" deze" case" analyses" wordt" gekeken" naar" de" aanwezigheid" van" de" vijf" documenten" van" het" project" charter:" project" statement" of" work," business" case," afspraken,"externe"factoren"en"organisatorische"procesmiddelen."In"de"interviews" met" de" initiatiefnemers" werd" gevraagd" in" hoeverre" vooraf" deze" documenten" aanwezig" waren." Wanneer" werd" aangegeven" tijdens" het" interview" dat" een" document" niet" aanwezig" was," is" onderzocht" of" dit" antwoord" werd" gegeven" omdat" de" geïnterviewde" de" term" niet" kent" of" omdat" het" document" ook" daadwerkelijk"niet"(deels)"aanwezig"was."Ook"werd"de"initiatiefnemers"gevraagd" of" het" project" naar" hun" idee" succesvol" is," waarom" en" voor" wie." In" deze" analyse" wordt" een" project" succesvol" genoemd" wanneer" de" ambities" en" doelen" gehaald" zijn."" "
4.1'De'Noorderparkbar' In"deze"casusanalyse"wordt"het"project"verdiepend"geanalyseerd"aan"de"hand"van" verschillende"informatiebronnen:" " Interviews' Mathijs"Cremers"(Bureau"SLA)" Websites' http://www.bureauals.nl/" http://www.overtreders!w.nl/" http://www.noorderparkbar.nl/" Bezoek' Eigen"waarnemingen" Project'beschrijving' Project'type' Initiatief'en'ontwerp' Locatie' Direct'betrokkenen' Ontwerp' Oplevering' Oppervlakte' Financiering'
"
Koffiepaviljoen" Bureau"SLA"en"Overtreders"W" Floraparkweg"1,"1032"BZ"Amsterdam" Noorderparkkamer"(gebruiker)" 2008!2012" Maart"2012" 36"m2"" Bijdrage"van"Ymere"(E28.000,!),"Marktplaats.nl"(leende"personeel" uit)"en"98"donateurs"van"voordekunst.nl"(E10.000,!)"
53"
" De" Noorderparkbar" in" het" Noorderpark" in" Amsterdam" Noord" is" een" typisch" voorbeeld"van"een"bottom!up"project."De"ontwerpers"en"architecten"van"Bureau" SLA" en" Overtreders"W"maakten"een" schetsontwerp" voor" een" koffiepaviljoen" als" uitbreiding"op"de"Noorderparkkamer,"een"culturele"ontmoetingsplek"in"de"buurt" waar" de" architecten" elkaar" ontmoette" (ArchiNed," 2012)." De" Noorderparkkamer" had" aangegeven" dat" ze" extra" ruimte" konden" gebruiken" en" toen" hebben" beide" architectenbureaus" een" eigen" plan" gemaakt." De" plannen" kwamen" uiteindelijk" samen" in" een" ontwerp" voor" de" Noorderparkbar" zoals" die" er" nu" staat" (Cremers," 2013)." Een" van" de" ideeën" die" vanaf" het" eerste" uur" aanwezig" was," is" dat" het" paviljoen" 100%" Marktplaats" zou" worden." Dit" houdt" in" dat" alle" materialen" via" Marktplaats"werden"aangeschaft"en"de"ontwerpers"heel"Nederland"doorkruisten" om" de" materialen" te" kopen" en" de" verhalen" te" horen" van" de" verkopers." Dit" idee" zorgde" er" voor" dat" het" ontwikkelproces" een" ingewikkeld" proces" werd" van" ontwerpen,"financieren,"materialen"kopen"en"bouwen"tegelijk"(ArchiNed,"2012)." Het'project'charter'van'de'Noorderparkbar' In"deze"paragraaf"wordt"gekeken"in"hoeverre"gebruik"(bewust"dan"wel"onbewust)" is" gemaakt" van" een" project" charter." De" analyse" is" gedaan" aan" de" hand" van" de" structuur" van" een" project" charter," dus" er" wordt" eerst" gekeken" naar" de" project" statement"of"work,"vervolgd"door"de"business"case,"afspraken,"externe"factoren" en"organisatorische"procesmiddelen." " Project'statement'of'work' De"project"statement"of"work"beschrijft"de"producten,"diensten"of"resultaten"van" een"project"gebaseerd"op"de"zakelijke"behoeften"van"de"organisatie"(PMI,"2013)." Tijdens"een"interview"met"Mathijs"Cremers,"destijds"architect"bij"Bureau"SLA"en" een" van" de" initiatiefnemers" van" de" Noorderparkbar," bleek" dat" Bureaus" SLA" waarschijnlijk"niks"op"papier"heeft"staan"met"betrekking"tot"zakelijke"behoeften." Naar" inschatting" van" Cremers" heeft" Peter" van" Assche," architect" en" directeur" Bureau"SLA,"de"missie"en"visie"van"de"organisatie"ook"niet"vastgelegd"(Cremers," 2013)." Op" de" website" van" zowel" Bureau" SLA" en" Overtreders" W" ontbreekt" het" inderdaad" aan" een" concrete" missie" en" visie" van" de" organisaties." De" beide" websites" geven" daarentegen" wel" aan" dat" de" integratie" tussen" project" en" omgeving"erg"belangrijk"is"en"de"wensen"van"de"gebruiker"centraal"staan"bij"elk" project" (BureauSLA," z.j.;" OvertredersW," z.j.!b)." Het" doel" van" de" twee" bureaus" is" ook" nergens" terug" te" vinden," maar" volgens" Cremers" is" het" doel" van" elke" organisatie" ‘geld" verdienen’." “Zeker" in" deze" crisistijd" is" dat" doel" alleen" maar" sterker" geworden." Maar" de" manier" waarop" geld" verdiend" wordt" is" wellicht" veranderd”,"aldus"Cremers"in"het"interview."Een"interessante"constatering"is"dat" het" doel" om" geld" te" verdienen" haaks" staat" op" wat" de" initiatiefnemers" hebben" bereikt" met" het" project." Met" het" project" probeerden" de" initiatiefnemers" " een" verhaal"te"vertellen."Alle"donateurs"en"verkopers"van"materialen"op"Marktplaats" werden"met"foto"en"verhaal"geplaatst"op"de"website"www.hetkomtaltijdgoed.nl." Uiteindelijk"werd"het"vertellen"van"deze"verhalen"een"doel"op"zich.""""""" " " "
54" "
" Figuur'4.2':'Sfeerimpressies'van'de'Noorderparkbar.'(OvertredersW,'z.j.:a)'
"
55"
Cremers"geeft"aan"dat"er,"ondanks"de"onzekerheden"die"‘100%"Marktplaats’"met" zich" meebracht," in" de" initiatieffase" een" zekere" projectomschrijving" is" gemaakt." Deze"projectomschrijving"werd"niet"op"papier"vastgelegd,"maar"kwam"tijdens"de" eerste" vergaderingen" mondeling" aan" bod." De" twee" plannen" moesten" op" een" manier" samengevoegd" worden" en" daarbij" is" een" conceptontwerp" gemaakt." Bij" het" maken" van" dit" conceptontwerp" waren" de" ziekenhuis" units," die" de" hoofdstructuur"vormen,"al"in"beeld." ' Business'case' In" het" interview" vertelt" Mathijs" Cremers" dat" de" Noorderparkbar" nooit" gebouwd" zou"worden"als"een"business"case"opgesteld"zou"zijn."“Iedereen"die"een"blik"zou" werpen"op"de"business"case"van"de"Noorderparkbar"zou"meteen"hebben"gezegd:" niet"doen!”,"aldus"Mathijs"Cremers."In"eerste"instantie"was"het"wel"de"bedoeling" dat" een" beknopte" versie" van" een" business" case" op" tafel" zou" komen." Woningcorporatie" Ymere" was" in" de" initiatieffase" betrokken" als" financier." Ymere" zou"E300.000,!"apart"gelegd"hebben"voor"de"Noorderparkbar,"maar"daar"stonden" wel" de" nodige" verwachtingen" tegenover:" een" risicoanalyse" en" tijdsplanning." Daarnaast" stond" Ymere" op" dat" een" aantal" managers" werden" aangenomen" om" het" project" te" leiden." Mathijs" Cremers" vertelt" dat" op" dat" moment" de" onderhandelingen"stagneerde,"omdat"de"initiatiefnemers"juist"de"vrijheid"wilden" hebben" voor" de" Noorderparkbar." Deze" onderhandelingen" speelden" zich" af" in" 2008"en"liepen"op"niks"uit"door"de"komst"van"de"economische"crisis."Alle"vrijheid" voor"de"initiatiefnemers,"maar"geen"geld"om"het"project"uit"te"voeren."" " Het"project"lag"in"die"periode"even"stil"totdat"Ymere"uiteindelijk"een"donatie"deed" van"E30.000,!."Met"deze"donatie"ging"de"uitvoering"van"start"zonder"te"kijken"of" het" project" met" deze" donatie" realiseerbaar" was." Zonder" begroting," kosten!" en" batenanalyse,"alternatieven"en"risicoanalyse"–"zonder"business"case"–"begonnen" de"initiatiefnemers"met"de"aankoop"van"materialen."Op"een"gegeven"moment"in" het"proces"bleek"dat"de"donatie"van"E30.000,!"van"Ymere"niet"genoeg"was"om"het" project"naar"alle"wensen"te"voltooien;"er"moest"meer"geïnvesteerd"worden."Door" middel" van" crowdfunding" en" een" donatie" van" Marktplaats," in" zowel" geld" als" mankracht,"kon"het"project"voltooid"worden."" ! Afspraken' Volgens" het" Project" Management" Institute" (2013)" worden" afspraken" vastgelegd" om" de" initiële" bedoelingen" van" een" project" te" definiëren." Cremers" vertelt" in" het" interview" dat" niets" officieel" is" vastgelegd." De" afspraken" die" werden" gemaakt," werden"mondeling"afgehandeld."Dit"resulteerde"in"mensen"die"zeiden"dat"ze"iets" zouden" doen," maar" die" belofte" niet" nakwamen." Dat" de" afspraken" slechts" mondeling" werden" afgehandeld" veroorzaakte" ook" de" nodige" verwarring" bij" verschillende" partijen." De" initiatiefnemers" gingen" ervanuit" dat" wanneer" de" Noorderparkbar"opgeleverd"werd"de"Noorderparkkamer"de"eigenaar"zou"zijn"van" het"paviljoen."Dit"is"echter"niet"het"geval;"volgens"Cremers"is"niemand"de"officiële" eigenaar"van"de"Noorderparkbar."De"Noorderparkkamer"is"de"gebruiker"van"het" paviljoen," maar" nooit" heeft" een" overdracht" plaats" gevonden." Ook" leverde" het" gebrek"aan"afspraken"verwarring"op"met"betrekking"tot"de"bouwvergunning."De" initiatiefnemers" dachten" geen" bouwvergunning" nodig" te" hebben," terwijl" dat" uiteindelijk"wel"nodig"bleek"te"zijn."De"bouwvergunning"moest"achteraf,"toen"het" paviljoen"al"in"het"Noorderpark"stond,"versneld"aangevraagd"worden."
56" "
" Externe'factoren' De"externe"factoren"sturen"het"project"zonder"dat"het"projectteam"daar"controle" over"heeft."De"economische"crisis"is"een"externe"factor"waar"de"initiatiefnemers" geen" controle" over" hadden" terwijl" de" crisis" zeer" bepalend" is" geweest" voor" het" project."Ymere"stapte"uit"het"project"met"de"komst"van"de"economische"crisis."Dit" gaf" de" initiatiefnemers" van" de" Noorderparkbar" de" ruimte" en" vrijheid" om" het" project"zonder"managers"uit"te"voeren,"maar"het"budget"om"het"plan"te"realiseren" werd"teruggeschroefd"van"E300.000,!"naar"E30.000,!."Ondanks"dat"de"crisis"een" grote" financiële" beperking" op" het" project" legde," zijn" de" initiatiefnemers" van" mening" dat" de" Noorderpark," zoals" het" er" nu" staat," niet" zou" hebben" gestaan" wanneer" ze" niet" de" vrijheid" zouden" hebben" gehad" die" ze" door" de" economische" crisis"wel"hadden.""" " Een" andere" belangrijke" externe" factor" was" de" aanwezigheid" van" materialen" op" Marktplaats." Met" de" ambitie" om" het" paviljoen" 100%" Marktplaats" te" laten" zijn," waren"de"bouwers"volledig"afhankelijk"van"het"aanbod"op"de"website."Van"deze" factor" waren" de" initiatiefnemers" zich" meer" dan" bewust." Niets" voor" niets" was" de" hoofdstructuur"al"in"beeld"toen"de"eerste"conceptontwerpen"werden"gemaakt."" " Organisatorische'procesmiddelen' In"het"proces"van"de"Noorderparkbar"hebben"de"praktijken"van"Marktplaats"een" grote" rol" gespeeld," omdat," zoals" eerder" al" vermeld," alle" materialen" via" Marktplaats"werden"aangeschaft.""" Succesfactoren'van'de'Noorderparkbar' Financieel"gezien"was"het"project"niet"direct"een"succes"voor"de"initiatiefnemers." De" enorme" (pers)" aandacht" zorgt" er" echter" voor" dat" de" initiatiefnemers" nog" steeds" baten" ontvangen" van" het" project." De" Noorderparkbar" is" in" de" loop" der" jaren"voor"veel"verschillende"architectuur"prijzen"geselecteerd."Het"project"heeft" tot" nu" toe" geen" prijs" gewonnen," maar" iedere" jury" wil" het" paviljoen" wel" in" de" selectie"hebben."Overtreders"W"en"Bureau"SLA"ronden"voor"de"Hogeschool"van" Amsterdam" nu" een" project" af" dat" ze" hebben" gekregen" naar" aanleiding" van" de" Noorderparkbar." Ook" Matthijs" Cremers," inmiddels" niet" meer" werkzaam" bij" Bureau" SLA," heeft" net" een" opdracht" binnen" gehaald" voor" een" project" van" een" connectie" via" de" Noorderparkbar" (Cremers," 2013)." Welke" factoren" hebben" een" belangrijke"rol"gespeeld"bij"het"succes"van"de"Noorderparkbar?" " Passie'en'ambitie'van'de'initiatiefnemers" Het" project" zou" nooit" geworden" zijn" wat" het" nu" is" als" de" initiatiefnemers" geen" passie"en"ambitie"voor"het"project"zouden"hebben."De"architecten"wilden"kosten" wat"het"kost"dat"de"Noorderparkbar"gerealiseerd"zou"worden"en"het"verhaal"zou" vertellen"van"de"ontwikkelingen"die"tot"de"realisatie"hebben"geleid."Doordat"aan" de" hand" van" de" ambities" van" de" initiatiefnemers" duidelijk" een" doel" was" geformuleerd,"wist"iedereen"waar"ze"naartoe"werkten"(Cremers,"2013)." " Financieringsvorm' Doordat"het"project"door"middel"van"donaties"en"crowdfundig"is"gefinancierd"was" de" ontwerpvrijheid" voor" de" initiatiefnemers" groot." Er" hoefde" geen" verantwoording"afgelegd"te"worden"bij"bijvoorbeeld"de"gemeente"in"ruil"voor"een"
"
57"
subsidie." Door" de" vrijheid" die" de" initiatiefnemers" hadden," is" een" uniek" paviljoen" tot"stand"gekomen."De"aandacht"die"de"Noorderparkbar"(nog"steeds)"krijgt"heeft" alles" te" maken" met" uniekheid" van" het" project;" de" Noorderparkbar" is" het" enige" gebouw""in"Nederland"dat"100%"Marktplaats"is"(Cremers,"2013)." Conclusie' Bij"de"ontwikkeling"van"de"Noorderparkbar"ontbreekt"elke"vorm"van"een"project" charter"of"soortgelijk"besluitvormingsdocument."Hier"hebben"de"initiatiefnemers" destijds" bewust" voor" gekozen," omdat" het" project" volgens" hen" anders" nooit" zou" worden"gerealiseerd." " Bij" het" succes" van" de" Noorderparkbar" hebben" twee" factoren" een" belangrijke" rol" gespeeld:"de"passie"en"ambitie"van"de"initiatiefnemers"en"het"financieringsmodel." De" eerste" factor" zorgt" in" een" beginfase" van" een" project" dat" alle" betrokken" partijen" samen" naar" een" doel" streven." De" tweede" factor" is" een" bewuste" keus" geweest" van" de" initiatiefnemers;" er" is" bewust" gekozen" voor" de" ontwerpvrijheid" door"het"project"te"financieren"door"donaties"en"crowdfunding." "
58" "
4.2'Het'Schieblock' In"deze"casusanalyse"wordt"het"project"verdiepend"geanalyseerd"aan"de"hand"van" verschillende"informatiebronnen:" " Boeken' Van" 't" Klooster," I." (2013)." Reactivate!! Vernieuwers! van! de! Nederlandse! architectuur." Haarlem/Amsterdam:" Transcity! Valiz." Artikelen' Gelinck,"S."(2012)."Toevalstreffers"of"nieuwe" ontwikkelmodellen?"""Retrieved"31"oktober"2013," from"kennisplatform"Renda" Haagsma," L." (2012)." ZUS:" Wij" maken" stad." Retrieved" 31" oktober"2013,"from"Metropolis"M" Luijten," A." (2012)." Kantoorpanden" transformeren" tot" levendige" werkgemeenschappen." Building! Business,! 14(9),"28"!"29." Van" Drimmelen," M.," Furer," P.," Gulchelaar," J.," Hollaar," F.," Kulter," M.," Rleff," J.," ." ." ." Zijp," R." (2012)." Kansen" voor" stadsontwikkeling."ZUS"slaat"brug"tussen"ambitie"en" tegenvallende" realiteit." Flynth! adviseurs! en! accountants,!1(2),"20"!"23." Websites' http://www.zus.cc/" http://www.schieblock.com/" http://www.codum.nl/"" Bezoek' Eigen"waarnemingen" Project'beschrijving' Project'type' Initiatief'' Locatie' Direct'betrokkenen' Ontwerp' Oplevering' Oppervlakte' Financiering'
Stadslaboratorium" met" studio’s" en" semi!publieke" ruimten" ZUS"en"CODUM" Schiekade"189,"3013"BR"Rotterdam" LSI"en"OBR"(pandeigenaar)" 2007!2009" Juni"2010" 12.000"m2"" Investeringen" van" de" aannemers," pandeigenaar" en" gemeente"(E400.000,!)"
" Architectenbureau"ZUS"en"projectontwikkelaars"CODUM"hadden"de"ambitie"een" levendig"stadslaboratorium"te"creëren"waarin"interdisciplinair"wordt"gewerkt"aan" nieuwe" manieren" om" de" stad" te" transformeren." Door" de" grote" hoeveelheid" kantorenleegstand" en" de" sluimerende" economische" crisis" is" het" de" twee" initiatiefnemers" gelukt" om" met" steun" van" de" eigenaar" LSI" en" OBR" een" vijfjaren" plan" te" ontwikkelen" voor" de" tijdelijke" transformatie" van" het" kantorenpand" (Schieblock,"z.j.)."" " Schieblock"is"een"testcase"in"het"fenomeen"‘de"tijdelijke"stad’."In"de"tijdelijke"stad" worden" bruggen" gebouwd" tussen" theorie" en" praktijk" door" het" testen" van" aannames," modellen" en" concepten" in" een" vroeg" stadium." Het" is" een" proces" van" trial7and7error" waarbij" kennis" en" ervaring" worden" opgedaan" op" locatie." De"
"
59"
bestaande" constructie" past" zich" geleidelijk" aan" nieuwe" toepassingen" aan" en" risicovolle"elementen"worden"geïntroduceerd"in"de"vorm"van"proefprojecten."Dit" proces"van"trial7and7error"biedt"nieuwe"inzichten"en"zorgt"voor"veranderingen."Op" deze" manier" kan" ‘tijdelijke" architectuur’" worden" getest," zodat" het" op" den" duur" kan"stollen"in"iets"meer"permanent"(ZUS,"z.j.!a)."Het"Schieblock"is"voor"ZUS"een" voorbeeld" van" hoe" een" architectenbureau" een" positie" inneemt" in" de" politiek." Volgens"Kristian"Koreman,"architect"bij"ZUS,"is"stad"maken"politiek."Dat"ZUS"in" deze" politiek" een" positie" inneemt" en" verantwoordelijk" is" voor" die" positie" heeft" ertoe"geleid"dat"ZUS"naast"traditionele"opdrachten"ook"zelf"is"gaan"ontwikkelen" (Van"'t"Klooster,"2013)." Het'project'charter'van'het'Schieblock' In"deze"paragraaf"wordt"gekeken"in"hoeverre"gebruik"(bewust"dan"wel"onbewust)" is" gemaakt" van" een" project" charter." De" analyse" is" gedaan" aan" de" hand" van" de" structuur" van" een" project" charter," dus" er" wordt" eerst" gekeken" naar" de" project" statement"of"work,"vervolgd"door"de"business"case,"afspraken,"externe"factoren" en"organisatorische"procesmiddelen." " Project'statement'of'work' De" initiatiefnemers" van" het" Schieblock," bureau" ZUS" en" CODUM," hebben" in" de" beginfase" van" het" project" een" bepaalde" mate" een" project" statement" of" work" opgesteld." De" missie" en" visie" van" de" beide" initiatiefnemers" spelen" hierin" een" grote" rol." ZUS" is" een" bureau" dat" onderzoek" doet" naar" en" ingrijpt" in" het" hedendaagse"stedelijke"landschap."De"producten"variëren"van"stedelijke"plannen" en" architectuur" tot" installaties" en" mode." Het" architectenbureau" gelooft" erin" dat" elke" plek" de" potentie" heeft" om" uniek" en" spannend" te" worden." Daarbij" hoort" volgens" ZUS" dat" elke" ruimtelijke" ingreep" geïnspireerd" is" door" de" specifieke" kwaliteiten" van" de" situatie" en" gedreven" door" enthousiasme" van" de" initiatiefnemers"(ZUS,"z.j.!b)."De"visie"van"CODUM"sluit"inhoudelijk"heel"sterk"aan" op" het" Schieblock." Op" de" website" van" de" projectontwikkelaar" is" te" lezen" dat" CODUM" ‘stad" maakt’" door" leegstaande" kantoorgebouwen" en" verwaarloosde" stukken" stad" een" nieuwe" invulling" te" geven." De" doelgroep" van" de" projectontwikkelaar" is" creatieve" en" gedreven" ondernemers." CODUM" huur" of" koopt"de"leegstaande"kantoorgebouwen"op"eigen"initiatief"waarbij"het"risico"ook" voor" hen" is." Het" doel" van" de" organisatie" is" om" een" zo" goed" mogelijke" programmering" en" voorzieningen" te" kunnen" bieden" die" nauw" aansluiten" bij" de" doelgroep"(CODUM,"z.j.)."Zowel"ZUS"en"CODUM"hebben"bij"het"initiëren"van"het" Schieblock"gekeken"in"hoeverre"het"project"aansluit"bij"de"opgestelde"missie"en" visie." Ondanks" dat" de" initiatiefnemers" wel" rekening" hebben" gehouden" met" de" mate"waarin"het"project"aansluit"bij"de"missie"en"visie,"zijn"de"zakelijke"behoeften" van"de"organisaties"buiten"beschouwing"gebleven."" " Ook" is" vooraf" een" soort" beschrijving" van" de" projectomvang" vastgelegd." De" initiatiefnemers" zijn" bij" het" Schieblock" begonnen" met" de" realiteit" achter" de" schermen." Dat" wil" zeggen" dat" ze" begonnen" zijn" met" de" aanvraag" van" bijvoorbeeld" vergunningen" en" het" werven" van" investeerders." Om" dit" te" kunnen" doen,"is"een"beschrijving"van"het"resultaat"noodzakelijk"(Haagsma,"2012)." " "
60" "
Figuur'4.3':'Sfeerimpressies'van'het'Schieblock.'(DuraVermeer,'2012;'Haaijk,'2012;'Optigroen,' z.j.;'ZUS'&'CODUM,'2010)'
"
61"
Business'case' Zoals" eerder" al" genoemd" zijn" de" initiatiefnemers" het" project" begonnen" met" de" realiteit" achter" de" schermen;" ze" zijn" begonnen" met" de" aanvraag" van" vergunningen" en" het" werven" van" investeerders" voordat" alles" vastgelegd" werd." Dat"wil"zeggen"dat"ZUS"en"CODUM"twee"jaar"als"makelaar"hebben"gewerkt"om" partijen"te"benaderen"die"betrokken"zijn"bij"stedelijke"ontwikkeling"om"ze"voor"te" stellen"om"zich"te"vestigen"in"het"Schieblock."Om"door"de"verschillende"partijen" serieus" genomen" te" worden," werd" een" versimpelde" business" case" opgesteld" (ZUS,"2009)."“We"zijn"gewoon"praktisch"begonnen"met"een"goede"Excel"sheet"en" hebben"doorgerekend"wat"het"allemaal"zou"gaan"kosten”,"aldus"Koreman"in"een" interview"voor"Flynth"(Van"Drimmelen"et"al.,"2012)."Na"een"aantal"maanden"was" er" een" groep" met" verschillende" geïnteresseerde" partijen." De" initiatiefnemers" kregen"de"aannemers"die"het"pand"gingen"verbouwen"zo"ver"om"te"investeren"in" het"project"en"de"jonge"ondernemers"in"termijnen"terug"te"laten"betalen."Op"het" moment" dat" de" aannemers" instemden" met" de" investeringen" hadden" de" initiatiefnemers" al" een" stapel" met" huurcontracten" van" jonge" ondernemers" (Gelinck,"2012;"Luijten,"2012)." " In" de" eerste" fase" hebben" de" initiatiefnemers" alleen" de" noodzakelijke" ingrepen" gedaan," zoals" de" bedrading" in" de" interne" infrastructuur." Deze" ingrepen" werden" gefinancierd" door" eigen" investering" en" investering" van" de" gemeente" en" pandeigenaar"LSI"(Van"Drimmelen"et"al.,"2012)."" " ZUS" en" CODUM" stellen" beiden" dat" een" business" case" is" opgesteld" voor" het" Schieblock." Wanneer" de" documentatie" van" het" Schieblock" wordt" vergeleken" lijken"alle"essentiële"elementen"van"een"business"case"aanwezig"te"zijn." " Afspraken' De" samenwerking" tussen" architectenbureau" ZUS" en" projectontwikkelaars" CODUM" is" een" besloten" vennootschap" waarin" ze" samen" verantwoordelijk" zijn" voor" het" gehele" concept." Binnen" deze" vennootschap" had" ZUS" de" verantwoordelijkheid"voor"het"ontwerp,"de"communicatie"en"de"programmering." CODUM"zorgden"voor"de"financiering,"de"exploitatie"en"de"realisatie"(Schieblock," z.j.)." Vanuit" deze" besloten" vennootschap" heeft" CODUM" huurcontracten" opgesteld" voor" de" huurder" in" het" Schieblock." Veel" van" deze" huurcontracten" werden" al" in" een" zeer" vroeg" stadium" opgesteld" (Luijten," 2012)." Daarnaast" heeft" de" besloten" vennootschap" afspraken" gemaakt" met" de" projectontwikkelaar" LSI," die"de"eigenaar"zijn"van"het"pan."In"is"in"2009"een"huurcontract"getekend"voor"vijf" jaar," maar" nu" wordt" gekeken" of" de" tijdelijkheid" van" het" Schieblock" kan" veranderen"tot"een"meer"permanente"situatie"(Haagsma,"2012)." " Externe'factoren' Doordat" de" initiatiefnemers" begonnen" zijn" met" de" realiteit" achter" de" schermen" werd" in" een" vroeg" stadium" al" aandacht" besteed" aan" de" achterliggende" complexiteit"van"het"project."De"aanvraag"voor"bepaalde"vergunningen"werden"in" die" periode" al" opgesteld" (Haagsma," 2012)." De" duur" van" de" procedure" voor" de" vergunningen"had"op"die"manier"nauwelijks"invloed"op"de"tijdsplanning." " De" marktsituatie" speelt" bij" het" Schieblock" een" grote" rol" als" externe" factor." Doordat" een" herontwikkeling" voor" de" pandeigenaar" niet" haalbaar" was," kregen"
62" "
ZUS"en"CODUM"de"kans"om"het"Schieblock"te"realiseren"(Gelinck,"2012)."De"crisis" is"mede"verantwoordelijk"dat"wordt"getwijfeld"aan"de"grootste"plannen"die"voor" het"gebied"rondom"het"Schieblock"klaar"lagen"in"2008."Dit"zou"betekenen"dat"het" Schieblock"wellicht"een"permanente"bestemming"heeft"(Haagsma,"2012)."" " Organisatorische'procesmiddelen' De"initiatiefnemers"van"het"Schieblock"hebben"voorafgaand"aan"het"project"geen" organisatorische"procesmiddelen"vastgelegd."De"middelen"die"nodige"waren"om" het"project"te"realiseren"werden"gedurende"het"project"zichtbaar."" Succesfactoren'van'het'Schieblock' “De! vastgoedwereld! is! in! razend! tempo! aan! het! veranderen.! Terwijl! traditionele! ontwikkelaars! zoeken! naar! nieuwe! verdienmodellen! en! markten,! lukt! het! de! initiatiefnemers! van! tijdelijke! projecten! soms! wel! om! gebouwen! vol! te! krijgen.”! (Gelinck,"2012)" " Het" Schieblock" is" zo’n" tijdelijk" project" dat" binnen" een" aantal" vol" zat" met" jonge" creatieve" ondernemers." Waarom" is" het" de" initiatiefnemers" van" het" Schieblock" wel" gelukt" om" het" gebouw" vol" te" krijgen" terwijl" het" veel" traditionele" ontwikkelaars" niet" lukt?" Welke" factoren" hebben" een" rol" gespeeld" bij" het" slagen" van" dit" project?" " Het" Schieblock" heeft" twee" belangrijke" succesfactoren" die" hieronder"beide"zullen"worden"toegelicht." " Mix'van'functies'en'disciplines" Volgens"de"initiatiefnemers"zelf"ligt"het"succes"van"het"Schieblock"voornamelijk" in" de" mix" van" functies" en" disciplines." De" jonge" ondernemers" stimuleren" en" inspireren" elkaar." In" een" interview" voor" Flynth" zeggen" de" initiatiefnemers" dat" waar"mogelijk"gebruik"wordt"gemaakt"van"de"expertise"van"‘medebewoners’"(Van" Drimmelen"et"al.,"2012)."" " Relatief'lage'huurprijs'voor'centrumlocatie" De" huurprijs" per" vierkante" meter" is" tweeëneenhalf" keer" zo" laag" als" voor" de" gebouwen" rondom" het" Schieblock." De" huurprijzen" zijn" op" basis" van" een" soort" casco!verhuur;"de"ruimtes"zijn"onaf"om"het"zo"te"zeggen."In"de"creatieve"industrie" is"dat"een"pre,"zodat"iedereen"zijn"werkplek"zelf"op"een"inspirerende"manier"kan" inrichten."De"initiatiefnemers"stimuleren"de"huurders"zich"ernaar"te"gedragen"dat" ze"waarschijnlijk"de"laatste"zijn"die"het"gebouw"gebruiken"(Gelinck,"2012)." Conclusie' Initiatiefnemers"ZUS"en"CODUM"hebben"geen"volledig"project"charter"opgesteld" voor" het" Schieblock." Echter" zijn" wel" een" aantal" aspecten" uit" het" project" charter" terug" te" vinden" in" het" proces." Zo" hebben" beide" partijen" bijvoorbeeld" duidelijk" gekeken"hoe"het"project"aansluit"bij"de"schriftelijk"vastgelegde"missie"en"visie"van" de"organisaties"en"is"vooraf"een"duidelijk"omschrijving"gegeven"van"het"resultaat" van"het"project."Het"project"statement"of"work"is"echter"niet"compleet,"want"de" zakelijke" behoeften" van" de" organisaties" zijn" niet" vastgelegd." De" business" case" lijkt" compleet" te" zijn" als" het" vergeleken" wordt" met" de" structuur" van" het" Project" Management" Institute" (2013)." Ook" afspraken" werden" in" een" vroeg" stadium" vastgelegd."ZUS"en"CODUM"richtten"een"besloten"vennootschap"op"waarbinnen" de" verantwoordelijkheden" werden" verdeeld." De" belangrijke" externe" factoren"
"
63"
werden"niet"vastgelegd"door"de"initiatiefnemers,"maar"ze"waren"zich"wel"bewust" van" de" factoren" die" een" rol" zouden" hebben" op" het" project." Doordat" begonnen" werd" met" de" complexiteit" achter" de" schermen" werden" de" externe" factoren" in" kaart" gebracht" in" de" initiatiefase." Tot" slot" waren" ook" de" organisatorische" procesmiddelen" niet" vooraf" vastgelegd." De" middelen" die" nodig" waren" om" het" project"te"realiseren"kwamen"gedurende"het"project"naar"voren." " Het" Schieblock" ken" twee" belangrijke" succesfactoren:" de" mix" van" functies" en" disciplines" en" de" relatief" lage" huurprijs" voor" de" locatie." Zowel" de" eerste" als" de" tweede" factor" zorgde" ervoor" dat" huurders" zich" graag" wilden" vestigen" in" het" Schieblock." De" mix" van" functies" en" disciplines" zorgt" voor" een" inspirerende" werkomgeving"waarin"‘medebewoners’"elkaar"te"hulp"schieten." "
64" "
4.3'Vechtclub'XL' In"deze"casusanalyse"wordt"het"project"verdiepend"geanalyseerd"aan"de"hand"van" verschillende"informatiebronnen:" " Interviews' Lotte"Walrave"(Vechtclub)" Artikelen' Seghers,"A."(2013)."Vechtclub"XL"Utrecht."de!Architect,!44(6)," 18"!"24." Websites' http://www.vechtclub.nl/xl/" http://www.stortplaatsvandromen.nl/" http://www.aswespeak.nl/utrecht/design/vechtclub!xl" http://nos.nl/artikel/267097!ik!hou!niet!van!het!aanvragen! van!subsidie.html' https://www.crowdaboutnow.nl/Stortplaats!van!Dromen' Bezoek' Eigen"waarnemingen" Project'beschrijving' Project'type' Initiatief'' Locatie' Direct'betrokkenen' Ontwerp' Oplevering' Oppervlakte' Financiering'
Creatief"bedrijfsverzamelgebouw" Stortplaats"van"Dromen" Europalaan"2B,"3526"KS"Utrecht" Gemeente"Utrecht"(pandeigenaar)" 2010!2012" April"2012"t/m"heden" 4.500"m2"(incl."parkeren)" Eigen"investering,"crowdfunding"(E65.000,!)"en" bedrijfslening"
" In"2006"huurden"Boudewijn"Rijff"en"Rikkert"Paauw"een"grote"loods"om"zich"daar" te" vestigen" met" hun" ontwerp!" en" bouwbedrijf" Stortplaats" van" Dromen." Deze" loods"in"Utrecht"Overvecht"was"groot"genoeg"om"nog"andere"ondernemers"in"te" vestigen," dus" vroegen" de" heren" van" Stortplaats" van" Dromen" aan" vrienden" die" werkzaam"zijn"in"de"creatieve"sector"of"ze"een"deel"van"de"loods"wilden"huren."Op" die"manier"ontstond"er"een"groep"met"creatieve"ondernemers;"de"Vechtclub."Met" het" oog" op" de" tijdelijkheid" van" de" Vechtclub" en" het" groeiende" animo" van" creatieve"ondernemers"om"zich"ook"te"vestigen"op"de"creatieve"broedplaats"ging" Stortplaats" van" Dromen" samen" met" drie" gemotiveerde" ondernemers" uit" de" Vechtclub" opzoek" naar" een" nieuwe" locatie." Deze" locatie" werd" gevonden" in" een" oude" medicijn" magazijn" aan" de" Europalaan" in" Utrecht;" Vechtclub" XL." (Seghers," 2013;"Walrave,"2014)" "
"
65"
" Figuur'4.4':'Sfeerimpressies'van'Vechtclub'XL.'(VechtclubXL,'z.j.:a) ' 66" "
Het'project'charter'van'Vechtclub'XL' In"deze"paragraaf"wordt"gekeken"in"hoeverre"gebruik"(bewust"dan"wel"onbewust)" is" gemaakt" van" een" project" charter." De" analyse" is" gedaan" aan" de" hand" van" de" structuur" van" een" project" charter," dus" er" wordt" eerst" gekeken" naar" de" project" statement"of"work,"vervolgd"door"de"business"case,"afspraken,"externe"factoren" en"organisatorische"procesmiddelen." " Project'statement'of'work' De"initiatiefnemers"van"Vechtclub"XL"hebben"geen"volledige"project"statement"of" work"opgesteld"voorafgaand"aan"het"project."Er"zijn"echter"wel"enkele"aspecten" uit" het" project" statement" of" work" vooraf" vastgelegd." Doordat" het" project" deels" door"crowdfunding"gefinancierd"moest"worden,"was"het"voor"de"initiatiefnemers" belangrijk" om" een" duidelijk" doel" te" formuleren," zodat" de" investeerders" wisten" waarin" ze" zouden" investeren." Op" de" website" van" Crowd" About" Now" is" het" volgende"doel"geformuleerd:" " “Een! 2500! m2! groot! creatief! bedrijvencomplex! ontwerpen,! bouwen! en! exploiteren! waar! ruimte! is! voor! zo’n! 125! 7! 175! creatieve! en! duurzame! ondernemers! en! ondersteunende!bedrijven.”"(StortplaatVanDromen,"2011)" " Dit" doel" geeft" ook" globaal" het" resultaat" weer" van" het" project," maar" doordat" de" initiatiefnemers" hebben" gekozen" voor" organische" ontwikkeling" was" het" niet" mogelijk"om"vooraf"een"complete"omschrijving"te"maken"van"het"resultaat."Met" een"organische"ontwikkeling"wilden"de"initiatiefnemers"inspelen"op"de"wensen"en" mogelijkheden" van" het" moment." Deze" aanpak" sluit" in" zekere" zin" aan" bij" de" doelstelling" van" de" organisatie" zelf;" Stortplaats" van" Dromen" streeft" ernaar" om" projecten" te" ontwikkelen" die" in" de" situatie" passen" en" die" voldoen" aan" de" behoeften" van" de" gebruiker" (StortplaatVanDromen," z.j.)." Op" de" website" van" Stortplaat" van" Dromen" is" te" lezen" dat" de" organisatie" waar" mogelijk" werkt" met" een" combinatie" van" gebruikte" en" natuurlijke" materialen." Dit" wordt" door" Stortplaats" van" Dromen" niet" geformuleerd" als" een" zakelijke" behoefte," maar" volgens"de"literatuur"kunnen"onder"andere"milieuoverwegingen"een"basis"vormen" voor" de" zakelijke" behoeften" van" een" organisatie." Naast" dat" de" overweging" om" gebruikte" en" natuurlijke" materialen" te" gebruiken" geformuleerd" zou" kunnen" worden" als" een" zakelijke" behoefte" voor" Stortplaats" van" Dromen" heeft" de" organisatie"geen"andere"elementen"vastgelegd"die"mogelijke"zakelijke"behoeften" beschrijven." In" het" interview" met" Lotte" Walrave" kwam" naar" voren" dat" de" initiatiefnemers"vooraf"niet"hebben"gekeken"in"hoeverre"het"project"voldoet"aan" de"zakelijke"behoeften"(Walrave,"2014)." " Uit"het"interview"bleek"ook"dat"er"geen"rekening"is"gehouden"met"een"strategisch" plan."Dat"is"ook"niet"mogelijk"momenteel,"want"Stortplaats"van"Dromen"heeft"als" organisatie" niet" schriftelijk" vastgelegd" wat" de" " missie" en" visie" zijn" van" de" organisatie"(Walrave,"2014)." " Business'case' Voor"dit"project"hebben"de"initiatiefnemers"tot"op"zekere"hoogte"een"kosten!"en" batenanalyse" gemaakt." Doordat" het" project" deels" door" crowdfunding" gefinancierd" is," " hebben" de" initiatiefnemers" in" een" vroeg" stadium" na" moeten" denken" over" het" bedrag" wat" ze" met" de" crowdfundingsactie" op" zouden" moeten"
"
67"
halen" om" de" plannen" te" kunnen" realiseren." Stortplaats" van" Dromen" is" door" middel"van"eigen"investering"begonnen"met"de"realisatie"van"de"eerste"ruimten"in" het" oude" medicijn" magazijn." Een" half" jaar" na" de" eerste" ontwikkelingen" werd" de" crowdfundingsactie" op" touw" gezet." Drie" maanden" later" hadden" de" initiatiefnemers"de"gewenste"E65.000,!"opgehaald,"waardoor"verder"gegaan"kon" worden"met"de"realisatie"van"de"plannen"(Seghers,"2013;"StortplaatVanDromen," 2011)."Stortplaats"van"Dromen"heeft"een"groot"risico"gelopen"door"eerst"zelf"een" investering"te"doen"en"pas"een"half"jaar"later"de"crowdfundingsactie"op"te"zetten." Wanneer"het"doel"van"E65.000,!"niet"gehaald"zou"worden,"werden"alle"tot"dus"ver" gemaakte" investeringen" teruggegeven" aan" de" investeerders" en" zou" Stortplaats" van"Dromen"zonder"investeerders"zitten."Lotte"Walrave"legt"in"het"interview"uit" dat" het" project" zonder" de" crowdfundingsactie" waarschijnlijk" ook" realiseerbaar" was"geweest,"maar"dat"het"voor"Stortplaats"van"Dromen"financieel"gezien"zwaar" zou" zijn" geweest." Daarnaast" was" er" een" wachtlijst" voor" creatieve" ondernemers" die" zich" wilden" vestigen" in" Vechtclub" XL," dus" de" initiatiefnemers" wisten" dat" de" gemaakt" investeringen" uiteindelijk" terugverdiend" zouden" worden" (Bekkering," 2011;"Schutijser,"2011;"Walrave,"2014)." " Doordat" Vechtclub" XL" een" organische" ontwikkelingsstrategie" hanteert," wordt" steeds" een" ruimte" opgeleverd," verhuurd" en" met" de" opbrengsten" van" de" huur" geïnvesteerd" in" de" realisatie" van" een" nieuwe" ruimte." Deze" manier" van" ontwikkelen"heeft"voordelen"en"nadelen."De"voordelen"hebben"vooral"te"maken" met"de"flexibiliteit"van"de"ontwikkelingen:"de"initiatiefnemers"kunnen"makkelijk" inspelen"op"de"wensen"van"de"gebruiker"van"een"bepaalde"ruimte"op"een"bepaald" moment." Daarnaast" gaat" op" deze" manier" de" ontwikkeling" samen" op" met" de" ontwikkelingen" in" de" flatgebouwen" op" Kanaleneiland." De" ontwikkeling" van" Vechtclub" XL" is" afhankelijk" van" de" ontwikkelingen" in" die" flatgebouwen," omdat" alle" wanden" in" de" creatieve" broedplaats" worden" gemaakt" van" oude" deuren" en" ramen"uit"de"flatgebouwen"(Walrave,"2014)." " Ondanks"dat"de"initiatiefnemers"geen"volledige"business"case"schriftelijk"hebben" vastgelegd" zijn" er" wel" een" aantal" aspecten" uit" de" business" case" terug" te" vinden" zoals" die" in" de" literatuur" wordt" beschreven." Zo" is" tot" op" zekere" hoogte" gebruik" gemaakt" van" een" kosten!" en" batenanalyse" en" is" er" enigszins" een" planning" gemaakt"voor"de"ontwikkeling"van"Vechtclub"XL." ! Afspraken' Voor"dit"project"hebben"de"initiatiefnemers"zowel"een"besloten"vennootschap"als" een"stichting"opgericht,"beide"genaamd"‘Vechtclub"XL’." De" organisaties" hebben" verschillende" doelen" en" verantwoordelijkheden." De" besloten" vennootschap" is" verantwoordelijk"voor"de"contracten"met"de"huurders"en"het"huurcontract"met"de" gemeente"(pandeigenaar)."De"besloten"vennootschap"is"al"in"de"initiatieffase"van" het"project"opgericht,"terwijl"de"stichting"pas"in"een"later"stadium"werd"opgericht." Stortplaats"van"Dromen"wilden"evenementen"organiseren"in"Vechtclub"XL,"maar" ze" konden" als" besloten" vennootschap" geen" subsidies" aanvragen" voor" de" organisatie" van" deze" evenementen." Als" stichting" is" dat" wel" mogelijk," dus" de" stichting" is" verantwoordelijk" voor" de" organisatie" van" evenementen" (Walrave," 2014)." " "
68" "
Externe'factoren' De" initiatiefnemers" hebben" belangrijke" externe" factoren" niet" vooraf" op" papier" vastgelegd," maar" waren" zich" wel" bewust" van" een" aantal" factoren" die" een" rol" zouden"spelen"in"de"ontwikkelingen"binnen"Vechtclub"XL."Doordat"oude"deuren" en" ramen" uit" flatgebouwen" van" Kanaleneiland" worden" gebruikt" voor" de" binnenwanden"van"het"gebouw"waren"de"initiatiefnemers"erg"afhankelijk"van"de" hoeveelheid"deuren"en"ramen"die"beschikbaar"kwamen"en"de"momenten"waarop" die"beschikbaar"werden."Deze"externe"factor"speelde"dus"een"belangrijke"rol"in"de" planning"van"Vechtclub"XL."De"initiatiefnemers"waren"zich"vooraf"bewust"van"het" feit"dat"ze"afhankelijke"waren"van"deze"materialen,"dus"ze"wisten"wel"waar"ze"aan" begonnen"(Walrave,"2014)." " Een" andere" externe" factor" waar" de" initiatiefnemers" zich" vooraf" wel" bewust" van" waren,"is"de"vergunningen"die"nodig"waren"voor"het"project."Ze"wisten"vooraf"dat" bepaalde" vergunningen" aangevraagd" zouden" moeten" worden." Ondanks" dat" de" initiatiefnemers"zich"bewust"waren"van"de"aanvraag"van"vergunningen,"ligt"daar" volgens" Lotte" Walrave" een" leerpunt:" eerder" beginnen" met" het" aanvragen" van" vergunningen," want" de" procedure" duurde" langer" dan" verwacht" en" gepland" (Walrave,"2014)."" " Naast"de"procedure"van"de"aanvraag"van"de"vergunningen"speelde"de"gemeente" ook"nog"een"andere"rol"als"externe"factor."Het"gebouw"waar"Vechtclub"XL"zich"in" heeft"gevestigd,"staat"op"een"terrein"waarvan"de"gemeente"de"hekken"om"19.00" uur"sluit"in"verband"met"de"tippelzone"op"de"Europalaan."Door"dit"beleid"van"de" gemeente" heeft" Vechtclub" XL" beperkte" openingstijden." Voor" de" gevestigde" ondernemers"en"de"verhuur"van"de"bar"brengt"dit"beperkingen"met"zich"mee."De" verhuur" van" de" bar" wordt" ook" beperkt" doordat" de" organisatie" geen" horecavergunning" heeft" en" dus" geen" alcohol" mag" schenken" aan" mensen" van" buitenaf." " Organisatorische'procesmiddelen' Voor" Vechtclub" XL" waren" geen" organisatorische" procesmiddelen" vastgelegd" vooraf."De"initiatiefnemers"waren"zich"echter"wel"bewust"van"de"middelen"die"ze" nodig"hadden"om"het"project"uit"te"voeren.' Succesfactoren'van'Vechtclub'XL' In" Nederland" is" veel" te" doen" over" leegstand" van" kantoorgebouwen;" eigenaren" krijgen" de" ruimten" niet" verhuurd" of" verkocht." Vechtclub" XL" is" een" bedrijfsverzamelgebouw" in" een" oud" magazijn." Waarom" lukt" het" de" initiatiefnemers" van" Vechtclub" XL" wel" om" alle" ruimten" te" verhuren?" Welke" factoren" spelen" een" belangrijke" rol" in" het" succes" van" dit" project?" Vechtclub" XL" kent"drie"kritische"succesfactoren."" " Organische'ontwikkelingsstrategie" De" organische" ontwikkelingsstrategie" (een" ruimte" wordt" opgeleverd" en" meteen" verhuurd."De"huur"van"die"ruimte"dient"als"investering"voor"de"ontwikkeling"van" de"volgende"ruimte)"die"de"initiatiefnemers"hebben"toegepast"brengt"een"aantal" voordelen" met" zich" mee" die" invloed" hebben" op" het" succes" van" het" project." Het" eerste" voordeel" van" deze" strategie" is" dat" resultaten" snel" zichtbaar" zijn." Doordat" Stortplaats" van" Dromen" zelf" ook" bouwen," kunnen" plannen" en" ideeën" snel"
"
69"
uitgevoerd" worden." Concrete" resultaten" inspireren" andere" ondernemers" in" het" gebouw" en" mensen" van" buitenaf." Het" voordeel" van" het" zelf" bouwen" door" Stortplaats" van" Dromen" is" dat" de" ruimte" gemaakt" wordt" door" iemand" die" het" gebouw"zelf"ook"gebruikt"en"dus"goed"weet"en"begrijpt"wat"de"huurders"willen." Een" ander" voordeel" van" de" stapsgewijze" ontwikkelingsstrategie" is" dat" de" benodigde"budgets"kleiner"zijn"dan"wanneer"het"gebouw"in"een"keer"ontwikkeld" zou" worden." Een" derde" voordeel" van" het" de" ontwikkelingsstrategie" van" Stortplaats" van" Dromen" is" de" verwerking" van" het" voortschrijdende" inzicht" dat" wordt"opgedaan"tijdens"het"project."Leerpunten"kunnen"direct"toegepast"worden" in" de" volgende" ontwikkelingsfase." Het" laatste" voordeel" van" de" stapsgewijze" ontwikkeling" is" de" mate" waarin" de" initiatiefnemers" kunnen" reageren" op" veranderende"situaties."“Het"gaat"heel"erg"over"wat"we"nu"nodig"hebben,”"aldus" Lotte"Walrave"(Seghers,"2013;"Walrave,"2014)." " Mix'van'functies'en'disciplines" Vechtclub"XL"heeft"een"strenge"huurderselectie:"ondernemers"moeten"voorloper" zijn" in" wat" ze" doen" en" ze" moeten" echte" makers" zijn." Dat" laatste" wil" zeggen" dat" tussenpartijen" zoals" distributeurs" en" vertegenwoordigers" niet" welkom" zijn" in" Vechtclub" XL." Daarnaast" streeft" Stortplaats" van" Dromen" naar" een" grote" diversiteit" in" functies" en" disciplines." Deze" diversiteit" zorgt" ervoor" dat" ze" elkaar" kunnen" helpen" en" inspireren." “Wanneer" wij" bijvoorbeeld" een" fotograaf" nodig" hebben,"kijken"we"eerst"of"er"een"fotograaf"gevestigd"is"in"Vechtclub"XL,”"vertelt" Lotte" Walrave" om" aan" te" geven" dat" er" intern" veel" samenwerkingsverbanden" ontstaan."Deze"samenwerkingen"probeert"Stortplaats"van"Dromen"te"stimuleren" door" ontmoetingsmomenten" te" organiseren" en" de" vorm" van" een" ontbijtclub" of" bierclub." Tijdens" dit" soort" evenementen" worden" lezingen" gehouden" en" wordt" huurders" de" mogelijkheid" geboden" om" met" elkaar" in" contact" te" komen" (Bekkering,"2011;"Hengeveld,"2013;"Schutijser,"2011;"Seghers,"2013;"VechtclubXL," z.j.!b;"Walrave,"2014)." " Betrokkenheid'van'de'initiatiefnemers' Het" doorzettingsvermogen," het" enthousiasme," de" betrokkenheid" en" de" ambitie" van"de"initiatiefnemers"hebben"ervoor"gezorgd"dat"Vechtclub"XL"is"geworden"tot" wat"het"nu"is"(Seghers,"2013;"Walrave,"2014)." Conclusie' De" initiatiefnemer" Stortplaats" van" Dromen" heeft" voorafgaand" aan" het" project" geen" project" charter" opgesteld." Er" zijn" echter" wel" een" aantal" aspecten" uit" het" project" charter" terug" te" vinden" in" het" proces" van" Vechtclub" XL." Zo" kreeg" het" project" een" duidelijk" doel" in" de" initiatiefase" en" werd" een" resultaat" dat" door" het" project"gecreëerd"moest"worden"vooraf"geformuleerd."Net"als"het"ontbreken"van" een"volledig"project"statement"of"work"ontbrak"ook"een"volledige"business"case." De" initiatiefnemers" hebben" tot" op" zekere" hoogte" wel" een" kosten!" en" batenanalyse"gemaakt,"maar"door"de"organische"ontwikkelingsstrategie"was"het" niet"mogelijk"om"deze"te"koppelen"aan"een"strakke"tijdsplanning."De"risico’s"van" het"project"werden"niet"vastgelegd"in"een"business"case,"maar"de"initiatiefnemers" waren"zich"wel"van"bewust."In"tegenstelling"tot"het"ontbreken"van"een"volledige" project" statement" of" work" en" business" case" werden" afspraken" duidelijk" vooraf" vastgelegd." De" organisatie" van" het" project" is" georganiseerd" in" een" besloten" vennootschap"en"een"stichting."Ook"zijn"er"vooraf"duidelijke"afspraken"gemaakt"
70" "
met"de"gemeente"over"het"verhuurtermijn"van"het"oude"medicijn"magazijn."Over" de"externe"factoren"hadden"de"initiatiefnemers"weer"niks"vastgelegd"vooraf."Ze" waren"zich"bewust"van"de"externe"factoren"die"een"rol"zouden"gaan"spelen"in"het" proces," maar" toch" werden" de" initiatiefnemers" door" een" aantal" factoren" verrast." Ook" over" de" organisatorische" procesmiddelen" was" in" de" initiatiefase" niks" vastgelegd," maar" ook" in" dit" geval" geldt" dat" de" initiatiefnemers" zich" wel" bewust" waren"van"de"middelen"die"ze"nodig"hadden"om"het"project"uit"te"kunnen"voeren." " Vechtclub" XL" kent" drie" kritische" succesfactoren:" de" organische" ontwikkelingsstrategie," de" mix" van" functies" en" disciplines" en" de" betrokkenheid" van" de" initiatiefnemers." De" stapsgewijze" ontwikkelingsstrategie" heeft" als" voordelen" dat" snel" concrete" resultaten" zichtbaar" zijn," kleinere" budgets" mogelijk" zijn," een" voortschrijden" inzicht" kan" worden" geïmplementeerd" en" dat" er" gereageerd" kan" worden" op" veranderende" situaties." De" mix" van" functies" en" disciplines"maakt"dat"het"voor"creatieve"ondernemers"aantrekkelijk"is"om"ook"een" plek"te"krijgen"in"Vechtclub"XL." "
4.4'Cross:case'analyse' In" de" cross!case"analyse"zullen"de"drie"cases"met"elkaar"vergeleken"worden"aan" de" hand" van" de" geanalyseerde" thema’s." In" eerste" instantie" worden" de" cases" vergeleken" op" de" mate" waarin" de" aspecten" uit" het" project" charter" aanwezig" waren." Daarna" zullen" de" succesfactoren" van" de" cases" met" elkaar" vergeleken" worden." De'aanwezigheid'van'de'aspecten'uit'het'project'charter' In" tabel" 4.1" worden" de" cases" en" de" eerder" verkregen" informatie" met" elkaar" vergeleken"aan"de"hand"van"de"aspecten"van"het"project"charter." "
"
71"
! Project!statement!of!work! • Zakelijke(behoeften;( • Beschrijving(van(de( projectomvang;( Strategisch(plan.! •
Business!case! • KostenB(en(batenanalyse;( • Risicoanalyse;( • Financieel(model;( • Tijdsplanning.( !
Afspraken! • Contracten;( • Overeenkomsten;( • Intentieverklaringen;( • Mondelinge(afspraken.! !
Externe!factoren! • Geografische(distributie(van( faciliteiten(en(middelen;( • Aanwezige(personele( middelen;( Marktomstandigheden;( Risicotolerantie(van(actoren;( Politieke(situatie;( Organisatiecultuur,(Bstructuur( en(Bbestuur.! • • • •
Organisatorische!procesmiddelen! • Plannen;( • Processen;( • Kennisbanken;( • Procedures;( • Beleid.! (
(
Voor(het(Schieblock(is(een(haalbare(business(case( Er(is(bij(dit(project(tot(op(zekere(hoogte(een( opgesteld(te(zijn(voorafgaand(aan(de(uitvoering( analyse(gemaakt(van(de(kosten(en(baten.(De( van(het(project.(Het(financieel(model(is(een(van(de( initiatiefnemers(hadden(wel(bedacht(hoeveel(geld( eerste(documenten(dat(werd(opgesteld(door(de( ze(wilden(ophalen(via(crowdfunding(om(de(eerste( initiatiefnemers.(( ontwikkelingen(uit(te(voeren.(Na(deze(eerste( uitvoeringsfase(hebben(de(initiatiefnemers(de( eerste(ruimten(verhuurd(en(met(die(huur(weer( nieuwe(ontwikkelingen(uitgevoerd(om(zo(steeds( meer(huurders(te(kunnen(plaatsen.(( De(twee(initiatiefnemers,(CODUM(en(ZUS,( De(initiatiefnemers(hebben(een(besloten( hebben(een(besloten(vennootschap(opgericht( vennootschap(en(stichting(opgericht(voor( waarin(hun(samenwerking(in(vastgelegd(is.(Hierin( Vechtclub(XL.(Zowel(de(bv(als(de(stichting(hebben( hebben(de(twee(partijen(ook(afspraken( eigen(verantwoordelijkheden.(De(bv(regelt(de( opgenomen(over(wie(welke(( contracten(met(de(huurders(en(de(stichting(is( verantwoordelijkheden(heeft.(Het(is(niet(bekend( uiteindelijk(opgericht(om(subsidies(aan(te(vragen( of(de(verdeling(van(de(verantwoordelijkheden(ook( voor(evenementen.(Met(de(gemeente( schriftelijk(is(vastgelegd(of(dat(deze(afspraken( (pandeigenaar)(is(ook(een(contract(getekend;( mondeling(zijn(gemaakt.(Voor(het(pand(is(een( Vechtclub(XL(huurt(het(gebouw(van(de(gemeente.(( contract(getekend(met(de(eigenaar(van(het(pand.(( Doordat(de(initiatiefnemers(begonnen(zijn(met(de( Belangrijke(externe(factoren(zijn(vooraf(niet(op( realiteit(achter(de(schermen(werden(de( papier(gezet.(De(initiatiefnemers(hadden(naar( vergunningen(in(een(vroeg(stadium(aangevraagd.( eigen(zeggen(eerder(moeten(beginnen(met( De(economische(crisis(is(voor(dit(project(een( vergunningen(aanvragen,(want(dat(proces(duurt( belangrijke(externe(factor.(In(eerste(instantie(zou( lang.(Ook(waren/zijn(de(initiatiefnemers( hebben(de(initiatiefnemers(een(huurcontract( afhankelijk(van(de(snelheid(van(renovatie(op(het( getekend(voor(vijf(jaar,(maar(afhankelijk(van(de( Kanaleneiland(voor(de(deuren(die(als( plannen(van(de(pandeigenaar(wordt(het(contract( binnenwanden(zijn/worden(gebruikt.(Daarnaast( wellicht(verlengd.(( was(het(gemeentelijk(beleid(over(sluitingstijden( was(achteraf(een(verrassing(voor(de( initiatiefnemers.! De(initiatiefnemers(van(het(Schieblock(hebben( Voor(Vechtclub(XL(waren(geen(organisatorische( voorafgaand(aan(het(project(geen( procesmiddelen(vastgelegd(vooraf.(De( organisatorische(procesmiddelen(vastgelegd.(( initiatiefnemers(waren(zich(echter(wel(bewust(van( de(middelen(die(ze(nodig(hadden(om(het(project( uit(te(voeren.((
Ondanks(dat(een(aantal(van(de(verkende( projecten(wel(afhankelijk(zijn(van(processen(en( procedures(van(verschillende(partijen,(worden( organisatorische(procesmiddelen(in(de(meeste( gevallen(niet(op(papier(gezet.(((
Bij(de(verkende(projecten(spelen(de( marktomstandigheden(vaak(een(interessante(rol,( omdat(de(projecten(juist(in(de(huidige( economische(situatie(tot(stand(komen.(Bij(een( aantal(projecten(kunnen(betrokkenen( meebouwen(aan(het(project.(In(deze(situatie(zijn( de(initiatiefnemers(afhankelijk(van(de(hoeveelheid( aanwezige(meeBbouwers.((
De!Noorderparkbar!in!Amsterdam! Het!Schieblock!in!Rotterdam! Vechtclub!XL!in!Utrecht! Overige!bronnen! Er(is(geen(project(statement(of(work(opgesteld( Voor(het(Schieblock(ontbreekt(een(project( De(initiatiefnemers(hebben(geen(project( De(term(project(statement(of(work(is(niet(terug(te( aan(het(begin(van(het(project.(De( statement(of(work.(De(initiatiefnemers(zijn(wel( statement(of(work(opgesteld(voor(dit(project.(Voor( vinden(in(combinatie(met(bottomBup(projecten.( initiatiefnemers(hebben(in(deze(fase(wel(heel( heel(duidelijk(in(hun(missie(en(visie(en(zoeken(naar( dit(project(was(het(wel(belangrijk(om(duidelijk(op( Het(probleem(is(juist(dat(er(geen(rekening(wordt( duidelijk(met(elkaar(besproken(wat(het(doel(van( projecten(die(aansluiten(bij(deze(missie(en(visie.(Er( te(schrijven(wat(het(doel(van(het(project(was,( gehouden(met(de(zakelijke(behoeften(van(de( dit(project(was(en(welke(ambities(er(waren(voor( is(dus(wel(gekeken(of(het(project(past(bij(de( omdat(de(investeerders(via(crowdaboutnow.nl(niet( organisatie.(In(de(lijst(met(succesfactoren( de(uitvoering(van(dit(project.(Deze(doelen(en( organisatie,(maar(daarbij(zijn(de(zakelijke( zouden(investeren(in(een(project(zonder(een( opgesteld(door(Conrad,(Dornieden,(Ebbertz,(and( ambities(zijn(echter(nooit(op(papier(vastgelegd.( behoeften(van(de(organisaties(buiten( duidelijk(doel.(Er(is(bij(dit(project(geen(rekening( Siebelink((2013)(wordt(als(eerste(genoemd(dat(het( Er(was(in(zekere(zin(sprake(van(een(beknopte( beschouwing(gebleven.(( gehouden(met(de(mate(waarin(het(project( belangrijk(is(om(een(heldere(doelstelling(te( mondelinge(projectomschrijving.(Bij(dit(project( bijdraagt(aan(de(zakelijke(behoeften(van(de( formuleren.(Wat(opvallend(is,(is(dat(bij(de( is(er(ook(geen(rekening(mee(gehouden(in( organisatie(of(ik(hoeverre(het(project(past(binnen( verkende(projecten(bijna(alle(initiatieven(ontstaan( hoeverre(het(project(aansluit(bij(de(zakelijke( de(bedrijfsstrategie.(( zijn(uit(persoonlijke(doelen(of(ambities.(Er(wordt( behoeften(van(de(organisaties(en(in(hoeverre( bij(deze(projecten(geen(rekening(gehouden(met( het(project(binnen(de(bedrijfsstrategie(past.(( zakelijke(behoeften.(( Voor(de(Noorderparkbar(is(geen(business(case( De(business(case(wordt(genoemd(als(een(van(de( opgesteld.(Een(van(de(initiatiefnemers(zei(in( belangrijkste(documenten(om(initiatief(of(idee( het(interview(dat(het(project(nooit(uitgevoerd( daadwerkelijk(tot(uitvoering(te(brengen.(In(de( zou(zijn(als(er(een(business(case(gemaakt(zou( literatuur(over(PRINCE2(wordt(wel(duidelijk( zijn.(De(initiatiefnemers(hebben(er(bewust(voor( aangegeven(dat(het(voor(kleine(projecten(niet( gekozen(om(geen(business(case(op(te(stellen.( noodzakelijk(is(om(volledige(business(case(op(te( stellen,(maar(dat(er(minstens(op(papier(moet( staan(hoe(de(kosten(zich(verhouden(tot(de(baten( aan(de(hand(van(een(tijdlijn.( Opvallend(aan(de(verkende(bottomBup(projecten( is,(is(dat(in(bijna(alle(gevallen(een(stichting(of( besloten(vennootschap(opgericht(is(om(het( project(uit(te(voeren.(Op(deze(manier(worden( afspraken(en(verantwoordelijkheden(officieel( vastgelegd.( Alle(afspraken(die(gemaakt(werden(tussen( partijen(zijn(mondeling(afgehandeld.(Hierdoor( ontstond(een(aantal(misverstanden,(zoals(wie( de(eigenaar(van(de(bar(zou(worden(en(welke( vergunningen(noodzakelijk(waren(om(de(bar(te( bouwen.((
De(initiatiefnemers(hebben(vooraf(niets( vastgelegd(over(externe(factoren,(maar(ze( waren(zich(wel(bewust(van(de(twee(grootste( externe(factoren((economische(crisis(en( Marktplaats).(
Voor(de(Noorderparkbar(is(niet(vooraf( vastgesteld(welke(organisatorische( procesmiddelen(invloed(zouden(hebben(op(het( project/proces.(De(initiatiefnemers(hebben( tijdens(het(proces(gebruik(gemaakt(van(de( menselijke(capaciteiten(en(betrokkenheid(van( meeBbouwers(en(Marktplaats.(
Tabel!4.1!K!Vergelijking!van!de!projecten!op!basis!van!de!aspecten!uit!het!project!charter.!
Wat$opvallend$is,$is$dat$in$geen$geval$een$volledige$project$charter$is$opgesteld.$ Echter,$worden$een$aantal$aspecten$uit$het$project$charter$wel$meegenomen$in$ de$initiatiefase$van$de$projecten.$$ $ Geen$van$de$projecten$heeft$voorafgaand$aan$de$uitvoering$van$het$project$een$ project$statement$of$work$opgesteld.$Maar$elk$project$heeft$daarentegen$wel$een$ duidelijke$ doelstelling$ opgesteld.$ Deze$ doelstellingen$ zijn$ weliswaar$ niet$ in$ alle$ gevallen$ schriftelijk$ vastgelegd,$ maar$ voor$ de$ betrokken$ actoren$ was$ het$ duidelijk$ wat$ het$ doel$ van$ het$ project$ was.$ Zowel$ uit$ de$ literatuur$ als$ uit$ de$ verkende$ en$ geanalyseerde$ projecten$ blijkt$ dat$ een$ heldere$ doelstelling$ kan$ leiden$ tot$ betrokkenheid$ van$ de$ partijen$ en$ het$ grote$ publiek;$ men$ weet$ waarvoor$het$project$gedaan$wordt.$Bij$bottomDup$projecten$wordt$het$doel$van$ een$ project$ vaak$ niet$ vanuit$ de$ zakelijke$ behoeften$ van$ de$ initiatiefnemende$ organisatie$ geformuleerd,$ maar$ vanuit$ een$ bepaalde$ ambitie$ en$ wens$ voor$ verandering$van$de$initiatiefnemer(s).$$ $ Een$aantal$aspecten$van$de$business$case$zijn$terug$te$vinden$bij$twee$van$de$drie$ cases.$De$initiatiefnemers$van$het$Schieblock$hebben$naar$eigen$zeggen$zelfs$een$ volledige$ en$ haalbare$ business$ case$ opgesteld.$ Voor$ Vechtclub$ XL$ is$ geen$ volledige$ business$ case$ opgesteld,$ maar$ er$ is$ wel$ een$ analyse$ gemaakt$ voor$ de$ hoogte$ van$ de$ investering$ via$ crowdfunding$ die$ nodig$ was$ om$ een$ begin$ te$ maken$ met$ de$ ontwikkeling$ van$ het$ project.$ Verder$ hebben$ de$ initiatiefnemers$ ook$ rekening$ gehouden$ met$ de$ kosten$ voor$ verdere$ ontwikkelingen$ bij$ het$ vaststellen$van$de$verhuurprijzen.$In$de$literatuur$wordt$aangegeven$dat$het$voor$ kleinschalige$projecten$niet$nodig$is$om$een$volledige$business$case$op$te$stellen,$ maar$ dat$ het$ wel$ belangrijk$ is$ om$ de$ kosten$ en$ baten$ langs$ een$ tijdlijn$ uit$ te$ zetten.$ $ Wanneer$ er$ gekeken$ wordt$ naar$ de$ afspraken$ die$ gemaakt$ worden$ bij$ de$ projecten$valt$het$op$dat$in$twee$van$de$drie$cases$een$besloten$vennootschap$is$ opgericht$ om$ verantwoordelijkheden$ officieel$ vast$ te$ leggen.$ Ook$ bij$ de$ andere$ drie$projecten$die$alleen$verkend$zijn,$viel$op$dat$er$in$veel$gevallen$een$officiële$ overeenkomst$is$aangegaan$voordat$het$project$werd$uitgevoerd.$Deze$officiële$ overeenkomst$ is$ in$ de$ vorm$ van$ een$ besloten$ vennootschap$ of$ in$ de$ vorm$ van$ een$stichting$geregeld.$$ $ In$ alle$ drie$ de$ cases$ is$ voorafgaand$ aan$ de$ uitvoering$ van$ het$ project$ niets$ vastgelegd$wat$betreft$externe$factoren.$Deze$factoren$zijn$moeilijk$vooraf$vast$ te$ leggen,$ omdat$ ze$ vaak$ niet$ te$ voorspellen$ zijn$ en$ de$ initiatiefnemers$ geen$ invloed$hebben$op$deze$factoren.$Met$flexibiliteit$in$de$het$proces,$in$de$vorm$van$ organische$ ontwikkeling,$ probeert$ Vechtclub$ XL$ wel$ in$ te$ spelen$ op$ een$ veranderende$vraag$vanuit$de$markt.$ $ Tot$ slot$ werden$ organisatorische$ procesmiddelen$ in$ geen$ van$ de$ cases$ vooraf$ vastgelegd.$ Kritische)succesfactoren) In$ de$ analyse$ van$ de$ drie$ cases$ komen$ een$ aantal$ kritische$ succesfactoren$ naar$ voren.$In$de$tabel$hieronder$zijn$de$succesfactoren$per$case$weergegeven.$ $
$ De)Noorderparkbar)in) Amsterdam) 1 Passie$en$ambitie$van$ de$initiatiefnemers;$ 2 Financieringsvorm.)
Het)Schieblock)in) Rotterdam) 1 Mix$van$functies$en$ disciplines;$ 2 Relatief$lage$huurprijs$ voor$de$locatie.$
Vechtclub)XL)in)Utrecht) 1 2 3
Mix$van$functies$en$ disciplines;$ Betrokkenheid$van$de$ initiatiefnemers;$ Organische$ ontwikkelingsD strategie.$
Tabel)4.2)C)Succesfactoren)per)case.)
De$mix$van$functies$en$disciplines$wordt$als$succesfactor$genoemd$bij$zowel$het$ Schieblock$als$bij$Vechtclub$XL.$Deze$succesfactor$heeft$vooral$te$maken$met$het$ duidelijk$ formuleren$ va$ de$ doelgroep$ en$ goed$ op$ de$ hoogte$ zijn$ van$ wat$ de$ doelgroep$mist$in$het$bestaande$aanbod.$Deze$succesfactor$zou$verwerkt$kunnen$ worden$in$het$project$statement$of$work$in$de$vorm$van$een$heldere$doel$van$het$ project.$$Zowel$bij$het$Schieblock$als$bij$Vechtclub$XL$wordt$in$de$doelstelling$van$ het$ project$ geschreven$ dat$ het$ gaat$ om$ het$ huisvesten$ van$ verschillende$ disciplines$ binnen$ de$ creatieve$ sector,$ zodat$ ze$ elkaar$ kunnen$ inspireren$ en$ enthousiasmeren.$ $ Twee$andere$succesfactoren$die$te$maken$hebben$met$het$helder$formuleren$van$ een$doelstelling$zijn:$passie$en$ambitie$van$de$initiatiefnemers$en$betrokkenheid$ van$ de$ initiatiefnemers.$ Wanneer$ de$ initiatiefnemers$ hun$ ambities$ kunnen$ vertalen$naar$een$helder$doel$zorgt$dit$ervoor$dat$iedereen$samen$naar$een$doel$ toe$ werkt.$ Bij$ de$ Noorderpark$ bar$ was$ het$ bijvoorbeeld$ een$ ambitie$ om$ met$ gebruikte$ materialen$ te$ werken.$ Deze$ ambitie$ werd$ vertaald$ in$ het$ doel$ om$ de$ bar$100%$Marktplaats$te$maken.$$ $ De$ overige$ succesfactoren$ kunnen$ worden$ verwerkt$ in$ de$ business$ case.$ De$ financieringsvorm,$ genoemd$ als$ succesfactor$ voor$ de$ Noorderparkbar,$ en$ de$ organische$ ontwikkelingsstrategie,$ genoemd$ als$ succesfactor$ bij$ Vechtclub$ XL,$ hebben$ te$ maken$ met$ het$ financieel$ model.$ De$ initiatiefnemers$ van$ de$ Noorderparkbar$hebben$bewust$gekozen$voor$donaties$en$crowdfunding$om$zo$ veel$ ontwerpvrijheid$ te$ hebben.$ Vechtclub$ XL$ heeft$ de$ organische$ ontwikkelingsstrategie$ onder$ andere$ toegepast$ zodat$ kleinere$ budgets$ nodig$ zijn.$De$relatief$lage$huurprijs$voor$een$locatie$zo$dicht$bij$het$centraal$station$in$ Rotterdam$is$vooral$het$gevolg$van$het$feit$dat$de$ruimtes$in$het$Schieblock$onaf$ zijn.$ De$ initiatiefnemers$ verhuren$ meer$ een$ casco$ dan$ een$ kantoorruimte.$ Voor$ dit$ project$ is$ dus$ bewust$ gekozen$ om$ niet$ te$ investeren$ in$ de$ inrichting$ van$ de$ ruimtes,$maar$alleen$te$investeren$in$de$noodzakelijke$ingrepen.$Op$deze$manier$ hoefden$de$initiatiefnemers$minder$kosten$te$maken$voor$de$herontwikkeling$en$ konden$dus$de$huurprijzen$omlaag.$ $ Hoewel$ in$ de$ case$ analyses$ verschillende$ succesfactoren$ naar$ voren$ komen,$ kunnen$ze$kort$worden$samengevat$in$twee$kritische$succesfactoren:$ 1. Helder$geformuleerde$doelen;$ 2. Een$weloverwogen$financieel$model.$
74$ $
5)Crowdfunding,)verdienmodel)en)besloten) vennootschap)versus)stichting))
$ In$ dit$ hoofdstuk$ wordt$ een$ aantal$ begrippen$ toegelicht$ die$ uit$ de$ crossDcase$ analyse$ naar$ voren$ zijn$ gekomen.$ Het$ gaat$ om$ de$ begrippen:$ crowdfunding$ en$ verdienmodel.$Daarnaast$wordt$in$dit$hoofdstuk$het$verschil$tussen$een$besloten$ vennootschap$ en$ een$ stichting$ beschreven.$ Dit$ hoofdstuk$ dient$ tussenstap$ tussen$ de$ crossDcase$ analyse$ in$ hoofdstuk$ 4$ en$ de$ ontworpen$ checklist$ voor$ bottomDup$projecten$in$hoofdstuk$6.$ $
5.1)Crowdfunding) Crowdfunding$is$een$van$de$meest$gebruikte$financieringsvormen$voor$bottomD up$projecten.$Deze$financieringsvorm$wordt$vaak$ingezet$op$het$moment$dat$de$ eigen$ investering$ niet$ toereikend$ is.$ Het$ idee$ van$ crowdfunding$ is$ dat$ de$ totale$ investering$van$het$project$verzorgd$wordt$door$veel$kleine$investeerders.$BALLE$ (z.j.)$ beschrijft$ crowdfunding$ als$ het$ proces$ waarin$ geld$ wordt$ opgehaald$ voor$ een$ idee$ via$ een$ groot$ aantal$ kleine$ investeringen$ van$ een$ grote$ groep$ individuen.$Volgens$Baeck$and$Collins$(2013)$ligt$het$verschil$tussen$traditionele$ financiering$ en$ crowdfunding$ in$ het$ aantal$ investeerders$ en$ de$ omvang$ van$ de$ investering:$ bij$ traditionele$ financiering$ worden$ grote$ bedragen$ geïnvesteerd$ door$ één$ of$ enkele$ investeerders,$ terwijl$ bij$ crowdfunding$ de$ financiering$ tot$ stand$komt$door$kleine$investeringen$van$een$grote$groep$investeerders.$Mishra$ and$Koren$(2011)$stellen$dat$er$sprake$is$van$crowdfunding$wanneer$er$sprake$is$ van:$ • Er$is$een$concreet$project$waar$financiële$middelen$voor$nodig$zijn$(het$ concept);$ • Een$groep$van$mensen$(de$‘crowd’)$is$bereid$om$te$investeren$in$het$idee$ (investeringsbereidheid).$ $ Deze$ financieringsvorm$ kent$ een$ aantal$ voordelen$ ten$ opzichte$ van$ andere$ vormen$ van$ financieren.$ De$ twee$ belangrijkste$ voordelen$ zijn$ (Van$ Liefland$ &$ Van$Stratum,$2013):$ • Marktonderzoek.$Alle$individuele$investeerders$die$in$het$project$investeren,$ geloven$in$het$project.$Indirect$wordt$een$soort$marktonderzoek$uitgevoerd.$$ • Beperking$risico’s.$De$risico’s$voor$de$initiatiefnemer(s)$zijn$beperkt$wanneer$ de$financiering$van$een$project$met$crowdfunding$wordt$gedaan.$$ Verschillende)modellen)voor)crowdfunding) Er$ zijn$ vier$ verschillende$ modellen$ voor$ crowdfunding,$ namelijk:$ donatie,$ sponsoring/support,$lening$en$investering.$$ $ Donatie)Het$donatie$model$is$een$middel$voor$goede$doelen$of$voor$hen$die$geld$ inzamelen$ voor$ sociale$ of$ charitieve$ projecten.$ Donateurs$ kiezen$ hun$ begunstigers$ en$ voelen$ zich$ goed$ over$ hun$ bijdrage$ aan$ het$ project.$ De$
$
75$
donateurs$ hebben$ een$ intrinsieke$ en$ sociale$ motivatie$ om$ in$ het$ project$ te$ investeren.$) $ Sponsoring/support$ Supporters$ dragen$ financieel$ bij$ in$ ruil$ voor$ een$ beloning$ (zowel$ materieel$ als$ immaterieel)$ in$ een$ nietDfinanciële$ vorm.$ Het$ model$ lijkt$ vaak$ filantropisch$ omdat$ de$ donatie$ de$ financiële$ waarde$ van$ de$ beloning$ overschrijdt.$ Het$ voordeel$ van$ dit$ model$ voor$ de$ initiatiefnemer$ is$ dat$ de$ beloning$relatief$weinig$kost,$terwijl$de$waarde$voor$de$donateur$significant$is.$De$ beloning$ voor$ de$ donateur$ kan$ in$ de$ vorm$ van$ een$ product,$ dienst$ of$ naamsvermelding$zijn.$$ $ Lening$Dit$model$faciliteert$initiatiefnemers$om$een$lening$aan$te$vragen$bij$de$ menigte$ (de$ ‘crowd’).$ Individuen$ uit$ de$ menigte$ nemen$ kleine$ stukjes$ van$ de$ totale$ lening$ voor$ hun$ rekening.$ De$ kredietverstrekkers$ zijn$ meestal$ aangetrokken$ tot$ dit$ model$ door$ het$ financieel$ rendement,$ maar$ soms$ worden$ ook$leningen$met$lage$rente$of$renteloze$leningen$aangeboden.$$ $ Investering$Individuen$investeren$in$ruil$voor$aandelen$of$winstD/omzetdeling$in$ bedrijven$ en$ projecten.$ Deze$ vorm$ van$ crowdfunding$ wordt$ relatief$ weinig$ gebruikt$omdat$er$nogal$wat$wettelijke$beperking$vastzitten$aan$dit$model.$ $ In$ tabel$ 5.1$ worden$ de$ verschillende$ modellen$ vergeleken$ op$ de$ vorm$ van$ tegenprestatie$en$de$motivatie$van$de$financier.$ $ Vorm)van)financiering) Donatie) Sponsoring/support)
Lening) Investering)
Vorm)van)tegenprestatie) Geen/immateriële$ tegenprestatie$ NietDfinanciële$materiele$en$ immateriële$tegenprestatie$
Motivatie)van)financier) Intrinsieke$en$sociale$ motivatie$ Combinatie$van$intrinsieke$ en$sociale$motivatie$en$ verlangen$naar$beloning$ Terugbetaling$van$de$lening$ Combinatie$van$intrinsieke$ met$of$zonder$rente$ en$sociale$motivatie$en$ financiële$motivatie$ Aandelen$in$het$bedrijf$of$ Combinatie$van$intrinsieke$ project$of$winstD en$sociale$motivatie$en$ /omzetdeling$ financiële$motivatie$
Tabel) 5.1) C) Verschillende) modellen) voor) crowdfunding.) (Baeck) &) Collins,) 2013;) BALLE,) z.j.;) Mishra)&)Koren,)2011))
Het)crowdfunding)proces) Het$proces$van$crowdfunding$wordt$door$een$aantal$stappen$verdeeld$(Baeck$&$ Collins,$2013;$Mishra$&$Koren,$2011):$ 1. Het$ proces$ begint$ met$ een$ idee$ waarvoor$ externe$ financiering$ nodig$ is.$ De$initiatiefnemer$presenteert$zijn$idee$bij$een$crowdfundig$platform;$ 2. Het$ platform$ screent$ het$ idee$ en$ bepaalt$ of$ het$ project$ op$ de$ website$ geplaatst$wordt;$ 3. Wanneer$ het$ project$ op$ het$ platform$ wordt$ geplaatst$ met$ het$ project$ idee,$ de$ financieringsdoelstelling,$ de$ financieringsdeadline$ en$ een$ omschrijving$ van$ de$ tegenprestatie$ voor$ de$ financier,$ start$ de$ initiatiefnemer$de$crowdfunding$campagne;$
76$ $
4. Na$ de$ vooraf$ vastgestelde$ looptijd$ van$ de$ crowdfunding$ actie$ wordt$ gekeken$ of$ de$ financieringsdoelstelling$ bereikt$ is.$ Wanneer$ dat$ niet$ het$ geval$is,$wordt$bij$het$all#or#nothing$model$het$geld$teruggegeven$aan$de$ financiers.$ Bij$ het$ keep#it#all$ model$ mag$ de$ initiatiefnemer$ het$ geïnvesteerde$geld$houden$ook$als$de$doelstelling$niet$bereikt$is;$ 5. Wanneer$ de$ financieringsdoelstelling$ wel$ bereikt$ is,$ wordt$ het$ project$ verder$ ontwikkeld.$ De$ initiatiefnemers$ gaat$ aan$ de$ slag$ met$ de$ investering$en$houdt$de$financiers$op$de$hoogte$van$de$ontwikkelingen;$ 6. Als$ gebruik$ is$ gemaakt$ van$ het$ sponsoring/supportD,$ leningsD$ of$ investeringsmodel$wordt$de$tegenprestatie$voor$de$financier$geleverd.$ $ In$ figuur$ 5.1$ wordt$ het$ proces$ afgebeeld$ zoals$ Baeck$ and$ Collins$ (2013)$ dat$ beschrijft.$ $
Figuur)5.1)C)Het)proces)van)crowdfunding.)(Baeck)&)Collins,)2013))
$
$
$
77$
5.2)Verdienmodel) In$ de$ analyse$ van$ de$ verschillende$ cases$ blijkt$ dat$ in$ een$ aantal$ gevallen$ een$ verdienmodel$ontbreekt.$In$deze$paragraaf$wordt$beschreven$wat$wordt$verstaan$ onder$ een$ verdienmodel$ en$ wordt$ een$ aantal$ voorbeelden$ gegeven$ van$ verdienmodellen.$Een$verdienmodel$is$de$manier$waarop$een$organisatie$omzet$ maakt$ (DeDInnovator,$ z.j.).$ Osterwalder$ and$ Pigneur$ (2010)$ noemen$ in$ hun$ Business$ Model$ Canvas$ het$ verdienmodel$ een$ inkomstenstroom.$ Een$ inkomstenstroom$ wordt$ door$ de$ auteurs$ gedefinieerd$ als$ ‘het$ resultaat$ van$ waardeDproposities$die$met$succes$aan$klanten$worden$aangeboden’.$Het$model$ geeft$ antwoord$ op$ de$ vraag$ (Smeulders$ &$ Kwakman,$ 2013):$ hoe$ zorg$ je$ ervoor$ dat$de$gecreëerde$waarde$zich$ook$financieel$laat$vertalen$in$omzet$en$winst?$DeD Innovator$(z.j.)$stelt$dat$ieder$verdienmodel$z’n$eigen,$unieke$kansen$biedt$en$dat$ het$belangrijk$is$om$een$verdienmodel$continu$te$innoveren,$omdat$de$markt$ook$ continue$verandert.$Het$verdienmodel$kan$allerlei$vormen$aannemen,$maar$er$is$ een$aantal$voorbeelden$van$basis$verdienmodellen$die$voor$bottomDup$projecten$ gebruikt$kunnen$worden:$ 1. Goederenverkoop.$Bij$dit$model$worden$inkomsten$gegenereerd$door$de$ verkoop$van$goederen.$Deze$bekendste$inkomstenstroom$zou$toegepast$ kunnen$ worden$ bij$ bottomDup$ projecten$ wanneer$ het$ project$ wordt$ verkocht$als$het$is$opgeleverd.$Maar$het$is$ook$mogelijk$om$bijvoorbeeld$ inkomsten$ te$ genereren$ wanneer$ na$ oplevering$ goederen$ verkocht$ worden.$ De$ Noorderparkbar$ in$ Amsterdam$ zou$ inkomsten$ kunnen$ genereren$ door$ de$ verkoop$ van$ koffie,$ broodjes$ en$ andere$ goederen$ in$ het$koffiepaviljoen.$$ 2. Lenen,$huren$en$leasen.$De$verhuur$van$ruimten$is$voor$veel$bottomDup$ projecten$de$belangrijkste$inkomstenstroom.$Dit$kan$kantoorruimte$zijn,$ maar$ ook$ horecaruimte$ of$ hobbyruimte.$ Bij$ deze$ inkomstenstroom$ wordt$ een$ contract$ getekend$ voor$ een$ bepaalde$ periode.$ Voor$ de$ eigenaar$ van$ het$ goed$ is$ het$ voordeel$ de$ zekerheid$ van$ de$ inkomsten$ voor$ de$ periode$ van$ de$ contractduur.$ Het$ voordeel$ voor$ de$ huurders$ is$ daarentegen$ weer$ dat$ ze$ slechts$ voor$ een$ beperkte$ periode$ kosten$ hebben.$ Van$ dit$ verdienmodel$ zijn$ veel$ voorbeelden$ in$ de$ praktijk$ te$ vinden.$ Het$ Schieblock$ in$ Rotterdam,$ Vechtclub$ XL$ in$ Utrecht$ en$ De$ Machinist$in$Rotterdam$zijn$goede$voorbeelden$van$hoe$dit$verdienmodel$ wordt$toegepast$bij$bottomDup$projecten.$$ 3. Marktinformatie.$Dit$model$gaat$om$het$verkopen$van$kennis$en$data.$De$ kennis$ en$ data$ kunnen$ worden$ verkocht$ als$ product,$ maar$ het$ kan$ ook$ gekoppeld$worden$aan$advieswerk.$De$kennis$over$bottomDup$projecten$ zoals$ gedefinieerd$ in$ dit$ onderzoek$ is$ (nog)$ beperkt$ in$ de$ bouwsector,$ dus$hier$ligt$een$kans$voor$de$initiatiefnemers$van$bestaande$bottomDup$ projecten.$ Waarschijnlijk$ zullen$ de$ inkomsten$ die$ gegenereerd$ worden$ door$ dit$ verdienmodel$ niet$ voldoende$ opleveren$ om$ alle$ kosten$ te$ dekken$van$een$project.$ 4. Brokerage$ fees.$ Het$ idee$ achter$ dit$ model$ is$ dat$ de$ eigenaar$ van$ een$ goed$ inkomsten$ genereerd$ door$ de$ omzet$ die$ wordt$ gedraaid$ door$ een$ externe$ partij.$ Een$ goed$ voorbeeld$ van$ dit$ verdienmodel$ zijn$ creditcardaanbieders.$ Ze$ ontvangen$ een$ bepaald$ percentage$ van$ de$ waarde$ van$ de$ transactiekosten$ die$ worden$ gemaakt$ tussen$ klanten$ en$ winkeliers.$ Bij$ bottomDup$ projecten$ wordt$ dit$ verdienmodel$ nauwelijks$
78$ $
toegepast,$ maar$ er$ liggen$ wel$ kansen$ voor$ initiatiefnemers.$ Zo$ kan$ dit$ model$toegepast$worden$wanneer$een$horecapaviljoen$wordt$opgeleverd$ en$ een$ exploitant$ wordt$ gezocht.$ De$ initiatiefnemers$ kunnen$ een$ percentage$vragen$van$de$inkomsten$van$de$exploitant.$ $ Deze$vier$modellen$zijn$gebaseerd$op$de$verdienmodellen$en$inkomstenstromen$ die$worden$genoemd$door$DeDInnovator$(z.j.)$en$Osterwalder$and$Pigneur$(2010).$$ In$ bijlage$ I$ worden$ alle$ verdienmodellen$ en$ inkomstenstromen$ genoemd.$Beide$ auteurs$ geven$ ook$ duidelijk$ aan$ dat$ elke$ mogelijke$ manier$ op$ inkomsten$ te$ genereren$ gezien$ kan$ worden$ als$ een$ verdienmodel.$ Het$ is$ belangrijk$ dat$ de$ initiatiefnemers$ zichzelf$ de$ vraag$ stellen:$ hoe$ gaan$ wij$ geld$ verdienen$ aan$ het$ project?$ $
5.3)Besloten)vennootschap)versus)stichting) In$ de$ crossDcase$ analyse$ bleek$ dat$ bij$ veel$ projecten$ de$ initiatiefnemers$ hun$ samenwerking$ vastleggen$ in$ een$ stichting$ en/of$ een$ besloten$ vennootschap.$ Zowel$ de$ besloten$ vennootschap$ als$ de$ stichting$ is$ een$ rechtspersoon.$ Dat$ betekent$dat$de$bestuurders$niet$persoonlijk$aansprakelijk$zijn$voor$de$schulden$ die$ de$ besloten$ vennootschap$ of$ stichting$ heeft$ (KvK,$ 2014).$ Het$ grootste$ verschil$tussen$de$twee$rechtsvormen$is$dat$een$besloten$vennootschap$als$doel$ heeft$ ‘winst$ maken’$ en$ dat$ een$ stichting$ een$ sociaal$ of$ ideëel$ doel$ heeft$ (KvK,$ 2014;$ Ondernemen&Internet,$ z.j.).$ In$ de$ tabel$ hieronder$ zijn$ de$ kenmerken$ van$ de$twee$rechtsvormen$beschreven.$ $ ) Besloten)vennootschap) Stichting) Oprichtingshandeling) Notariële$akte$ Notariële$akte$ Oprichtingskosten) Tussen$de$E300,D$en$ Geen$ E3000,D$$ Inbreng)oprichters) Storting$op$aandelen$ Geen$ Verplichtingen) Jaarstukken$ Jaarrekening$(indien$ sprake$is$van$een$ onderneming$en$ bepaalde$netto$omzet)$ Aansprakelijkheid)) Bestuur$ Bestuur$ Belasting) Vennootschapsbelasting,$ Eventueel$ inkomstenbelasting$over$ vennootschapsbelasting$ salaris$directie$en$over$ dividend$ Bestuur) Directie$ Bestuur$ Andere)organen) Aandeelhouders$en$ Geen$ eventueel$een$Raad$van$ Commissarissen$ Tabel)5.2)C)Kenmerken)van)besloten)vennootschap)en)stichting.)(De)Corte,)2011;)KvK,)2014))
$ De$ Corte$ (2011)$ heeft$ onderzocht$ welke$ rechtsvorm$ het$ meest$ geschikt$ is$ voor$ culturele$ondernemingen.$In$tabel$5.3$worden$de$twee$rechtsvormen$beoordeeld$ aan$ de$ hand$ van$ een$ aantal$ kenmerken,$ die$ De$ Corte$ als$ kenmerk$ noemt$ voor$ een$ culturele$ onderneming.$ In$ de$ tabel$ worden$ de$ rechtsvormen$ wel$ of$ niet$
$
79$
geschikt$gevonden$voor$een$onderneming$wanneer$de$onderneming$veel$waarde$ hecht$ aan$ het$ genoemde$ kenmerk.$ Wanneer$ de$ onderneming$ bijvoorbeeld$ veel$ inspraak$ wil$ hebben$ binnen$ de$ rechtsvorm$ blijkt$ een$ besloten$ vennootschap$ minder$geschikt,$omdat$die$rechtsvorm$samen$gaat$met$aandeelhouders$die$een$ grote$ inspraak$ hebben$ (De$ Corte,$ 2011;$ KvK,$ 2014).$ In$ bijlage$ II$ worden$ meer$ rechtsvormen$beoordeeld$aan$de$hand$van$de$kenmerken.$ $ ) Besloten)vennootschap) Stichting) Artistieke)componenten) V$ V$ Maatschappelijk)doel) X$ V$ Afhankelijkheid)van)subsidies)en/of) X$ V$ publieke)fondsen) Weinig)eigen)inkomsten) X$ V$ Cultureel)ondernemerschap) V$ X$ Vrijwilligers) X$ V$ Belastingen) X$ V$ Inspraak)binnen)rechtsvorm) X$ V$ Tabel)5.3)C)Rechtsvormen)beoordeeld)op)kenmerken)van)culturele)ondernemingen.)(De)Corte,) 2011))
Uit$ het$ onderzoek$ van$ (De$ Corte,$ 2011)$ kan$ de$ conclusie$ worden$ getrokken$ dat$ een$ besloten$ vennootschap$ geen$ geschikte$ rechtsvorm$ is$ voor$ een$ culturele$ onderneming.$ Toch$ blijkt$ in$ de$ praktijk$ dat$ een$ aantal$ architectenbureaus$ een$ besloten$vennootschap$oprichten$bij$het$initiëren$van$een$bottomDup$project.$Het$ zou$ interessant$ zijn$ om$ in$ vervolg$ onderzoek$ aandacht$ te$ besteden$ aan$ de$ verschillende$ rechtsvormen$ voor$ het$ initiëren$ van$ bottomDup$ projecten$ en$ de$ overwegingen$ van$ de$ initiatiefnemers$ om$ te$ kiezen$ voor$ die$ bepaalde$ rechtsvorm.$$ $
80$ $
6)Het)bottomCup)project)charter))
$ In$ dit$ hoofdstuk$ wordt$ een$ checklist$ aangereikt$ voor$ het$ opstellen$ van$ een$ project$ charter$ voor$ bottomDup$ initiatieven.$ De$ resultaten$ van$ het$ onderzoek$ worden$ in$ deze$ checklist$ verwerkt.$ De$ checklist$ is$ opgebouwd$ aan$ de$ hand$ van$ de$structuur$van$het$project$charter$zoals$in$hoofdstuk$3$is$beschreven.$$ $
6.1)Project)statement)of)work)
O
Ambities)zijn)vertaald)naar)concrete)doelen) Bij$veel$bottomDup$projecten$blijken$ambities$de$drijfveer$te$zijn$achter$het$ initiatief.$ Deze$ ambities$ moeten$ worden$ vertaalt$ naar$ concrete$ doelen,$ zodat$ alle$ betrokken$ partijen$ eenzelfde$ doel$ voor$ ogen$ kunnen$ nemen.$ Daarnaast$ is$ een$ concreet$ geformuleerd$ doel$ te$ communiceren$ naar$ eventuele$financiers.$ $ Bij$ het$ vertalen$ van$ een$ ambitie$ naar$ een$ concreet$ doel$ kan$ het$ SMARTD principe$gebruikt$worden:$ • Specifiek:$is$de$doelstelling$eenduidig?$ • Meetbaar:$wanneer$is$de$doelstelling$behaald?$ • Aanvaardbaar:$is$de$doelstelling$aanvaardbaar$voor$de$doelgroep?$ • Realistisch:$is$de$doelstelling$haalbaar?$ • Tijdgebonden:$binnen$welk$tijdsbestek$moet$de$doelstelling$behaald$ zijn?$ $ Als$ toelichting$ wordt$ De$ Noorderparkbar$ gebruikt$ als$ voorbeeld.$ De$ initiatiefnemers$ hadden$ als$ ambitie$ om$ een$ duurzaam$ koffiepaviljoen$ te$ ontwerpen$ en$ bouwen.$ Deze$ ambitie$ hebben$ ze$ vertaalt$ in$ het$ doel$ om$ de$ koffiebar$100%$Marktplaats$te$maken.$Deze$doelstelling$voldoet$aan$de$vijf$ elementen$van$het$SMARTDprincipe.$ $
6.2 Business)case)
O
De)financieringsvorm)past)bij)het)project$ Er$ zijn$ verschillende$ manieren$ om$ een$ project$ te$ financieren.$ De$ verschillende$ financieringsbronnen$ hebben$ allen$ hun$ eigen$ voorD$ en$ nadelen.$Vaak$is$de$financieringsstructuur$een$combinatie$van$verschillende$ financieringsvormen.$De$vier$meest$voorkomende$vormen$zijn:$ 1. Crowdfunding;$ 2. Subsidies$en$fondsen;$ 3. Eigen$middelen;$ 4. Enkele$investeerders.$
$ Veel$ bottomDup$ projecten$ worden$ in$ eerste$ instantie$ met$ eigen$ middelen$ gefinancierd$ en$ wanneer$ blijkt$ dat$ de$ eigen$ financiering$ niet$ toereikend$ is,$
$
81$
wordt$een$crowdfundingsactie$opgezet.$In$hoofdstuk$5$kan$meer$informatie$ worden$ gevonden$ over$ het$ opzetten$ van$ een$ crowdfundingsactie$ en$ de$ verschillende$modellen$die$mogelijk$zijn$binnen$deze$financieringsvorm.$$ $ Als$toelichting$voor$dit$punt$wordt$Vechtclub$XL$als$voorbeeld$gebruikt.$De$ initiatiefnemers$ zijn$ begonnen$ met$ een$ eigen$ investering.$ Om$ het$ tweede$ gedeelte$ van$ de$ ontwikkeling$ te$ kunnen$ realiseren,$ zetten$ ze$ een$ crowdfundingsactie$ op.$ Er$ is$ bewust$ voor$ deze$ twee$ financieringsvormen$ gekozen,$ omdat$ deze$ vormen$ een$ grote$ ontwerpvrijheid$ gaven$ aan$ de$ initiatiefnemers.$ $
O
Een)verdienmodel)is)geformuleerd$ Doordat$veel$bottomDup$projecten$vaak$worden$gedreven$door$ambitie$van$ de$initiatiefnemers$wordt$het$formuleren$van$een$verdienmodel$vaak$ vergeten.$Wanneer$vooraf$nagedacht$wordt$over$hoe$inkomsten$ gegenereerd$worden,$kan$de$financiële$haalbaarheid$vergroot$worden.$ $ Een$verdienmodel$kan$elke$vorm$aannemen,$maar$voor$bottomDup$ projecten$zijn$er$vier$vaak$voorkomende$verdienmodellen:$ 1. Goederenverkoop;$ 2. Lenen,$huren$en$leasen;$ 3. Marktinformatie;$ 4. Brokerage$fees.$ Voor$ een$ toelichting$ op$ de$ vier$ verdienmodellen$ wordt$ verwezen$ naar$ hoofdstuk$5$waarin$deze$vier$modellen$worden$beschreven.$ $ Het$Schieblock$en$Vechtclub$XL$worden$als$voorbeeld$gebruikt$voor$dit$punt$ in$ de$ checklist.$ Beide$ projecten$ verhuren$ kantoorruimte$ aan$ creatieve$ ondernemers.$ In$ zowel$ Het$ Schieblock$ als$ in$ Vechtclub$ XL$ kunnen$ ook$ vergaderD$en/of$borrelruimtes$gehuurd$worden$door$externe$partijen.$ $
6.3)Afspraken)
O
82$ $
Verantwoordelijkheden)zijn)vastgelegd$ Wanneer$ meer$ partijen$ betrokken$ zijn$ bij$ het$ initiatief$ voor$ een$ bottomDup$ project$ moeten$ afspraken$ en$ verantwoordelijkheden$ worden$ vastgelegd.$ Afhankelijk$ van$ de$ omvang$ van$ het$ project$ moeten$ afspraken$ formeel$ worden$vastgelegd$in$een$rechtsvorm.$Voor$kleine$projecten$waarbij$slechts$ een$ aantal$ partijen$ betrokken$ zijn,$ voldoen$ mondelinge$ afspraken$ of$ afspraken$gemaakt$via$eDmail$vaak$al.$ $ Bij$bottomDup$projecten$worden$afspraken$in$veel$gevallen$vastgelegd$in$een$ besloten$ vennootschap$ of$ stichting.$ Afhankelijk$ van$ de$ doelen$ en$ kenmerken$van$het$project$kan$besloten$worden$welke$rechtsvorm$geschikt$ is$ voor$ het$ projecten.$ In$ hoofdstuk$ 5$ worden$ de$ verschillen$ tussen$ een$ besloten$vennootschap$en$een$stichting$beschreven.$ $
Als$ voorbeeld$ wordt$ Het$ Schieblock$ gebruikt.$ De$ samenwerking$ tussen$ de$ twee$ initiatiefnemers,$ ZUS$ en$ CODUM,$ is$ vastgelegd$ in$ een$ besloten$ vennootschap.$ $
6.4)Externe)factoren)
O
Externe)factoren)zijn)benoemd$ Externe$ factoren$ kunnen$ een$ project$ sturen$ zonder$ dat$ de$ initiatiefnemers$ daar$ invloed$ op$ hebben.$ Deze$ factoren$ moeten$ vooraf$ geïdentificeerd$ en$ benoemd$worden,$zodat$in$het$proces$rekening$gehouden$kan$worden$met$ deze$factoren.$$ $ Externe$factoren$die$een$rol$kunnen$spelen$bij$projecten$zijn:$ • Geografische$distributie$van$faciliteiten$en$middelen;$ • Infrastructuur;$ • Aanwezig$personele$middelen;$ • Marktomstandigheden;$ • Risicotolerantie$van$actoren;$ • Politieke$situatie;$ • Organisatiecultuur,$Dstructuur$en$Dbestuur.$ $ Marktomstandigheden$ is$ een$ interessante$ externe$ factor,$ omdat$ deze$ factor$ veel$ invloed$ heeft$ op$ de$ financieringsvorm.$ De$ externe$ ‘factor$ aanwezige$ personele$ middelen’$ kan$ een$ belangrijke$ rol$ spelen$ bij$ bottomD up$ projecten$ waar$ meeDbouwers$ worden$ ingezet.$ MeeDbouwers$ zijn$ vaak$ vrijwilligers$die$helpen$bij$het$project,$maar$die$het$project$kunnen$verlaten$ wanneer$zij$willen.$Als$initiatiefnemer$is$het$belangrijk$om$voorbereid$te$zijn$ op$dat$soort$gebeurtenissen.$ $
6.5)Organisatorische)procesmiddelen)
O
Organisatorische)procesmiddelen)zijn)benoemd$ De$organisatorische$procesmiddelen$zijn$alle$middelen$die$nodig$zijn$om$de$ doelstellingen$van$het$project$te$halen.$Het$gaat$hierbij$onder$andere$om$ artefacten,$praktijken$of$kennis$van$bepaalde$partijen.$$ $ Voorbeelden$van$organisatorische$procesmiddelen$die$een$rol$kunnen$ spelen$bij$bottomDup$projecten$zijn:$ • Wanneer$een$crowdfundingsactie$wordt$opgezet,$zijn$de$ initiatiefnemers$afhankelijk$van$de$praktijken$van$het$platform$waarbij$ ze$hun$actie$hebben$uitgezet;$ • De$procedure$voor$de$aanvraag$van$vergunningen$is$ook$een$voorbeeld$ van$een$organisatorisch$procesmiddel$waar$rekening$mee$moet$worden$ gehouden.$ $ Doordat$de$Noorderparkbar$de$doelstelling$had$om$het$koffiepaviljoen$100%$ Marktplaats$ te$ maken,$ waren$ de$ initiatiefnemers$ afhankelijk$ van$ de$ processen$en$procedures$van$Marktplaats.$$
$
83$
84$ $
7)Discussie)
$ In$dit$hoofdstuk$wordt$een$reflectie$gegeven$op$de$methodologische$aanpak$van$ dit$onderzoek.$In$eerste$instantie$wordt$gekeken$naar$de$beschikbaarheid$en$de$ betrouwbaarheid$ van$ de$ gegevens.$ Daarna$ worden$ enkele$ beperkingen$ besproken$die$samenhangen$met$gemaakte$keuzes.$$$ $
7.1)Beschikbaarheid)en)betrouwbaarheid)van)gegevens) De$ beschikbaarheid$ van$ gegevens$ verschilt$ per$ onderdeel$ van$ het$ onderzoek.$ Gedurende$ het$ proces$ is$ gebleken$ dat$ weinig$ wetenschappelijke$ literatuur$ beschikbaar$ is$ op$ het$ gebied$ van$ een$ bottomDup$ benadering$ binnen$ de$ bouwsector.$De$literatuur$over$bottomDup$benaderingen$gaat$voornamelijk$over$ verandermanagement$ binnen$ organisaties.$ Ondanks$ deze$ beperking$ is$ de$ betrouwbaarheid$ van$ de$ aanwezige$ gegevens$ over$ bottomDup$ benaderingen$ groot.$ Doordat$ de$ gegevens$ vooral$ afkomstig$ zijn$ uit$ het$ empirische$ gedeelte$ van$ het$ onderzoek$ en$ onderbouwd$ worden$ door$ ervaringsdeskundigen$ op$ het$ gebied$ van$ bottomDup$ projecten$ zijn$ de$ verkregen$ gegevens$ direct$ te$ koppelen$ aan$de$praktijk.$$ $ Daarentegen$ bleek$ over$ de$ business$ case$ veel$ geschreven$ te$ zijn$ in$ de$ wetenschappelijke$ literatuur.$ Deze$ literatuur$ is$ vooral$ gericht$ op$ twee$ management$ methoden$ en$ twee$ management$ strategieën.$ De$ management$ methoden,$ PMBOK$ en$ PRINCE2,$ zijn$ twee$ veel$ gebruikte$ methoden$ op$ het$ gebied$van$projectmanagement$in$de$bouwsector.$De$betrouwbaarheid$van$deze$ gegevens$ zijn$ om$ die$ reden$ zeer$ betrouwbaar.$ Ook$ de$ twee$ management$ strategieën,$ LEAN$ en$ SixSigma,$ zijn$ in$ de$ wetenschappelijke$ literatuur$ betrouwbaar$ te$ noemen.$ Door$ deze$ grote$ beschikbaarheid$ van$ gegevens$ is$ gekozen$om$de$business$case$vanuit$een$van$de$twee$management$methoden$te$ benaderen,$namelijk$vanuit$PMBOK.$ $ In$ de$ business$ case$ benadering$ vanuit$ PMBOK$ (business$ case$ als$ onderdeel$ van$ een$project$charter)$bleek$dat$de$gegevens$over$de$geanalyseerde$cases$beperkt$ was.$De$gegevens$over$het$project$charter$van$de$projecten$die$in$de$case$studie$ behandeld$ zijn,$ komen$ voornamelijk$ uit$ de$ interviews.$ De$ betrouwbaarheid$ van$ deze$gegevens$is$beperkt,$omdat$de$geïnterviewde$partijen$slechts$tot$op$zekere$ hoogte$ de$ bevindingen$ konden$ bevestigen$ en$ veel$ aspecten$ uit$ het$ project$ charter$ mondeling$ behandeld$ zijn$ en$ niet$ schriftelijk$ vastgelegd.$ Doordat$ bij$ de$ case$analyse$van$het$Schieblock$een$interview$ontbreekt,$is$de$betrouwbaarheid$ van$ de$ conclusies$ uit$ deze$ case$ het$ meest$ onbetrouwbaar.$ Bij$ de$ andere$ twee$ cases$hebben$de$geïnterviewde$personen$kunnen$reageren$op$de$conclusies.$$ $
7.2)Beperking)als)gevolg)van)gemaakte)keuzes) Gedurende$het$onderzoek$zijn$een$aantal$keuzes$gemaakt$die$beperkingen$met$ zich$meebrengen.$$
$
85$
$ Doordat$gekozen$is$om$het$begrip$business$case$te$benaderen$vanuit$de$PMBOK$ management$strategie,$is$de$generaliseerbaarheid$van$de$resultaten$beperkt.$Het$ stappenplan$ is$ gestructureerd$ vanuit$ het$ project$ charter,$ terwijl$ bij$ de$ PRINCE2$ management$methode$geen$gebruik$wordt$gemaakt$van$een$project$charter.$ $ De$ methodologische$ keuze$ om$ drie$ cases$ te$ analyseren$ brengt$ ook$ een$ beperking$ met$ zich$ mee.$ Conclusies$ zijn$ getrokken$ op$ basis$ van$ drie$ case$ analyses,$ waardoor$ de$ wetenschappelijkheid$ en$ generaliseerbaarheid$ van$ de$ conclusies$beperkt$is.$$
86$ $
8)Conclusies)en)aanbevelingen)
$ In$ dit$ hoofdstuk$ worden$ de$ conclusies$ en$ aanbevelingen$ geformuleerd.$ De$ conclusies$ worden$ gestructureerd$ aan$ de$ hand$ van$ de$ onderzoeksvragen$ zoals$ die$geformuleerd$zijn$in$hoofdstuk$1.$De$wetenschappelijke$aanbevelingen$geven$ mogelijke$richtingen$voor$verder$onderzoek.$ $
8.1)Conclusies) De$ conclusies$ worden$ gestructureerd$ aan$ de$ hand$ van$ de$ onderzoeksvragen$ zoals$die$geformuleerd$zijn$in$hoofdstuk$1.$Eerst$wordt$antwoord$gegeven$op$de$ deelvragen$en$daarna$wordt$het$antwoord$op$de$hoofdvraag$gegeven$in$de$vorm$ van$een$slotconclusie.$ Deelconclusies)over)bottomCup) Wat)kenmerkt)bottomCup)project?$ Een$ bottomDup$ projecten$ wordt$ gekenmerkt$ door$ vier$ belangrijke$ elementen.$ Het$eerste$kenmerk$is$dat$de$gebruiker$centraal$staat$bij$bottomDup$initiatieven$ en$ dat$ daardoor$ oplossingen$ kunnen$ worden$ gegeven$ op$ problemen$ in$ de$ maatschappij.$ Een$ ander$ kenmerk$ wat$ door$ verschillende$ bronnen$ wordt$ genoemd$ is$ dat$ een$ bottomDup$ project$ gebruik$ maakt$ van$ niet$ institutionele$ financieringsbronnen.$Een$derde$kenmerk$dat$door$verschillende$bronnen$wordt$ bevestigd$is$dat$bottomDup$projecten$voortkomen$uit$het$herkennen$en$opnieuw$ combineren$ van$ verborgen$ capaciteit$ van$ ‘slapende’$ of$ ondergebruikte$ fysieke$ activa,$ menselijke$ capaciteiten$ en$ ambities.$ Tot$ slot$ worden$ bottomDup$ initiatieven$ gedreven$ door$ het$ enthousiasme$ en$ doorzettingsvermogen$ van$ de$ initiatiefnemers.$$ $ Op)basis)van)welke)overwegingen)komen)bottomCup)initiatieven)tot)stand?) BottomDup$ initiatieven$ komen$ voornamelijk$ tot$ stand$ doordat$ de$ initiatiefnemers$ een$ bepaalde$ ambitie$ en$ wens$ voor$ verandering$ hebben.$ Daarnaast$ is$ de$ eigen$ behoeften$ van$ de$ initiatiefnemers$ een$ belangrijke$ overweging.$ Veel$ bottomDup$ projecten$ komen$ tot$ stand$ omdat$ de$ initiatiefnemers$iets$mist$in$de$omgeving.$Vechtclub$XL$is$bijvoorbeeld$ontstaan$ doordat$de$initiatiefnemers$zelf$een$werkplek$zochten.$ $ Wat)zijn)succesfactoren)van)bottomCup)projecten?) In$de$case$analyses$komt$een$drietal$succesfactoren$naar$voren:$ 1. De$mix$van$functies$en$disciplines;$ 2. De$betrokkenheid$en$ambitie$van$de$initiatiefnemers;$ 3. Een$weloverwogen$financieringsvorm.$ Deelconclusies)over)business)case) Wat)is)een)business)case?)
$
87$
Een$ business$ case$ is$ een$ document$ dat$ de$ haalbaarheid,$ levensvatbaarheid$ en$ wenselijkheid$van$een$project$beschrijft.$Het$document$kijkt$of$het$project$de$te$ investeren$investering$waard$is.$$ $ Waarom)wordt)een)business)case)opgesteld?) Het$ antwoord$ op$ deze$ vraag$ is$ in$ feite$ al$ gegeven$ bij$ de$ vorige$ deelvraag.$ De$ business$case$wordt$opgesteld$om$in$een$vroeg$stadium$te$kunnen$analyseren$of$ het$project$wenselijk$is.$ $ Hoe)vindt)besluitvorming)plaats)aan)de)hand)van)een)business)case?) In$de$literatuurstudie$naar$de$business$case$is$gebleken$dat$de$business$case$als$ alleenstaand$ document$ niet$ alle$ benodigde$ informatie$ bevat$ om$ een$ weloverwogen$ beslissing$ te$ kunnen$ maken.$ Daarom$ is$ het$ project$ charter$ als$ besluitvormingsdocument$in$de$PMBOK$management$methode$toegevoegd.$De$ business$ case$ is$ een$ van$ de$ vijf$ aspecten$ van$ het$ project$ charter.$ Naast$ de$ business$ case$ worden$ ook$ een$ project$ statement$ of$ work,$ een$ document$ met$ afspraken,$ een$ document$ met$ externe$ factoren$ en$ een$ document$ met$ organisatorische$ procesmiddelen$ opgenomen$ in$ een$ project$ charter.$ De$ project$ statement$ of$ work$ is$ een$ verhalende$ beschrijving$ van$ producten,$ diensten$ of$ resultaten$die$door$het$project$worden$geleverd.$$In$deze$verhalende$beschrijving$ komen$ook$de$zakelijke$behoeften$en$het$strategisch$plan$van$de$organisatie$aan$ bod.$In$de$business$case$gaat$het$voornamelijk$om$de$kostenD$en$batenanalyse,$ een$ tijdsplanning,$ een$ risicoanalyse$ en$ een$ financieel$ model.$ Volgens$ de$ PRINCE2$management$methode$is$een$volledige$business$case$niet$noodzakelijk$ voor$ kleinschalige$ projecten,$ maar$ er$ moet$ minstens$ een$ kostenD$ en$ batenanalyse$ gedaan$ worden.$ In$ het$ document$ met$ afspraken$ worden$ overeenkomsten$vastgelegd.$Deze$overeenkomsten$kunnen$in$elke$vorm$worden$ opgenomen;$ onder$ andere$ mondelinge$ afspraken,$ afspraken$ via$ mailcontact$ en$ intentieverklaringen.$ Bij$ de$ externe$ factoren$ gaat$ het$ om$ factoren$ die$ invloed$ hebben$ op$ het$ project,$ maar$ waar$ de$ initiatiefnemers$ geen$ invloed$ op$ hebben.$ Tot$ slot$ worden$ alle$ middelen$ die$ nodig$ zijn$ om$ het$ project$ te$ realiseren$ vastgelegd$in$het$document$met$de$organisatorische$procesmiddelen.$ $ Het$ project$ charter$ dwingt$ initiatiefnemers$ vooraf$ na$ te$ denken$ over$ alle$ aspecten$ van$ een$ project.$ Wanneer$ deze$ aspecten$ in$ kaart$ zijn$ gebracht,$ kan$ onderzocht$ worden$ of$ het$ initiatief$ haalbaar$ en$ realiseerbaar$ is$ binnen$ alle$ randvoorwaarden.$ Deelconclusies)combinatie)bottomCup)en)business)case) Hoe)kunnen)succesfactoren)van)bottomCup)initiatieven)verwerkt)worden)in)de) structuur)van)de)business)case?) Doordat$in$het$onderzoek$het$besluitvormingsdocument$van$de$business$case$is$ uitgebreid$ naar$ het$ project$ charter$ is$ de$ vraag$ aangepast$ naar:$ hoe$ kunnen$ succesfactoren$ van$ bottomDup$ initiatieven$ verwerkt$ worden$ in$ de$ structuur$ van$ de$business$case?$ $ De$succesfactoren$die$in$het$onderzoek$naar$voren$zijn$gekomen,$zijn:$ 1. De$mix$van$functies$en$disciplines;$ 2. De$betrokkenheid$en$ambitie$van$de$initiatiefnemers;$ 3. Een$weloverwogen$financieringsvorm.$
88$ $
De$eerste$twee$succesfactoren$kunnen$verwerkt$worden$in$de$project$statement$ of$ work.$ Beide$ factoren$ kunnen$ vertaald$ worden$ in$ concrete$ doelen$ voor$ het$ project,$maar$kunnen$ook$worden$verwerkt$in$de$omschrijving$voor$het$resultaat$ van$het$project.$$ $ De$derde$succesfactor$kan$verwerkt$worden$in$de$business$case$van$het$project$ charter.$De$financieringsvorm$wordt$zowel$gebruikt$om$een$financieel$model$te$ ontwerpen$al$om$een$kostenD$en$batenanalyse$op$te$stellen.$$ $ Hoe)ziet)een)business)case)voor)bottomCup)initiatieven)eruit?) Ook$deze$deelvraag$is$aangepast$door$de$toevoeging$van$het$project$charter.$Het$ project$ charter$ voor$ een$ bottomDup$ initiatief$ is$ minder$ complex$ dan$ het$ project$ charter$zoals$dat$in$de$PMBOK$management$methode$wordt$beschreven.$$ $ Wat$ betreft$ de$ project$ statement$ of$ work$ worden$ voor$ bottomDup$ projecten$ heldere$doelen$en$een$concreet$resultaat$opgesteld.$Voor$de$business$case$is$het$ vooral$belangrijk$dat$het$financieel$model$weloverwogen$is$opgesteld$en$dat$een$ kostenD$ en$ batenanalyse$ wordt$ gemaakt$ langs$ een$ tijdlijn.$ Voor$ het$ vastleggen$ van$afspraken$moet$een$beslissing$worden$gemaakt$of$dat$officieel$gedaan$wordt$ in$de$vorm$van$een$besloten$vennootschap,$stichting$of$in$de$vorm$van$een$ander$ contract.$ Voor$ zowel$ de$ externe$ factoren$ als$ voor$ de$ organisatorische$ procesmiddelen$ is$ bewustwording$ voor$ de$ initiatiefnemers$ van$ bottomDup$ projecten$ voldoende.$ De$ externe$ factoren$ en$ organisatorische$ procesmiddelen$ hoeven$ niet$ schriftelijk$ vastgelegd$ te$ worden,$ zolang$ alle$ partijen$ maar$ op$ de$ hoogte$zijn$van$hoe$deze$aspecten$invloed$hebben$op$het$project.$$$ Slotconclusie) In$ deze$ slotconclusie$ wordt$ antwoord$ gegeven$ of$ de$ hoofdvraag$ van$ het$ onderzoek.$De$onderzoeksvraag$zoals$die$in$hoofdstuk$1$geformuleerd$is,$is:$ $ In) hoeverre) wordt) gebruik) gemaakt) van) een) business) case) bij) bottomCup) initiatieven)van)architectenbureaus)en)hoe)kan)een)business)case)de)kans)op) succes)ondersteunen?$ $ De$vraag$bestaat$in$feit$uit$twee$vragen:$in$hoeverre$wordt$gebruik$gemaakt$van$ een$ business$ case$ bij$ bottomDup$ projecten?$ En,$ hoe$ kan$ een$ business$ case$ de$ kans$op$succes$ondersteunen?$Ook$voor$deze$vraag$geldt$dat$de$business$case$als$ besluitvormingsdocument$ naar$ aanleiding$ van$ de$ literatuurstudie$ is$ uitgebreid$ naar$het$project$charter.$ $ In) hoeverre) wordt) gebruik) gemaakt) van) een) project) charter) bij) bottomCup) projecten?) Uit$ de$ case$ analyses$ is$ gebleken$ dat$ bij$ geen$ van$ de$ projecten$ een$ volledige$ project$charter$is$opgesteld.$Echter,$worden$een$aantal$aspecten$uit$het$project$ charter$wel$meegenomen$in$de$initiatiefase$van$de$projecten.$$ $ Geen$van$de$projecten$heeft$voorafgaand$aan$de$uitvoering$van$het$project$een$ project$statement$of$work$opgesteld.$Maar$elk$project$heeft$daarentegen$wel$een$ duidelijke$ doelstelling$ opgesteld.$ Deze$ doelstellingen$ zijn$ weliswaar$ niet$ in$ alle$ gevallen$ schriftelijk$ vastgelegd,$ maar$ voor$ de$ betrokken$ actoren$ was$ het$
$
89$
duidelijk$ wat$ het$ doel$ van$ het$ project$ was.$ Zowel$ uit$ de$ literatuur$ als$ uit$ de$ verkende$ en$ geanalyseerde$ projecten$ blijkt$ dat$ een$ heldere$ doelstelling$ kan$ leiden$ tot$ betrokkenheid$ van$ de$ partijen$ en$ het$ grote$ publiek;$ men$ weet$ waarvoor$het$project$gedaan$wordt.$Bij$bottomDup$projecten$wordt$het$doel$van$ een$ project$ vaak$ niet$ vanuit$ de$ zakelijke$ behoeften$ van$ de$ initiatiefnemende$ organisatie$ geformuleerd,$ maar$ vanuit$ een$ bepaalde$ ambitie$ en$ wens$ voor$ verandering$van$de$initiatiefnemer(s).$Een$aantal$aspecten$van$de$business$case$ zijn$ terug$ te$ vinden$ bij$ twee$ van$ de$ drie$ cases.$ De$ initiatiefnemers$ van$ het$ Schieblock$ hebben$ naar$ eigen$ zeggen$ zelfs$ een$ volledige$ en$ haalbare$ business$ case$ opgesteld.$ Voor$ Vechtclub$ XL$ is$ geen$ volledige$ business$ case$ opgesteld,$ maar$ er$ is$ wel$ een$ analyse$ gemaakt$ voor$ de$ hoogte$ van$ de$ investering$ via$ crowdfunding$die$nodig$was$om$een$begin$te$maken$met$de$ontwikkeling$van$het$ project.$ Verder$ hebben$ de$ initiatiefnemers$ ook$ rekening$ gehouden$ met$ de$ kosten$voor$verdere$ontwikkelingen$bij$het$vaststellen$van$de$verhuurprijzen.$In$ de$literatuur$wordt$aangegeven$dat$het$voor$kleinschalige$projecten$niet$nodig$is$ om$een$volledige$business$case$op$te$stellen,$maar$dat$het$wel$belangrijk$is$om$de$ kosten$en$baten$langs$een$tijdlijn$uit$te$zetten.$ $ Wanneer$ er$ gekeken$ wordt$ naar$ de$ afspraken$ die$ gemaakt$ worden$ bij$ de$ projecten$valt$het$op$dat$in$twee$van$de$drie$cases$een$besloten$vennootschap$is$ opgericht$om$verantwoordelijkheden$officieel$vast$te$leggen.$Ook$bij$de$andere$ drie$projecten$die$alleen$verkend$zijn,$viel$op$dat$er$in$veel$gevallen$een$officiële$ overeenkomst$is$aangegaan$voordat$het$project$werd$uitgevoerd.$Deze$officiële$ overeenkomst$ is$ in$ de$ vorm$ van$ een$ besloten$ vennootschap$ of$ in$ de$ vorm$ van$ een$stichting$geregeld.$$ $ In$ alle$ drie$ de$ cases$ is$ voorafgaand$ aan$ de$ uitvoering$ van$ het$ project$ niets$ vastgelegd$wat$betreft$externe$factoren.$Deze$factoren$zijn$moeilijk$vooraf$vast$ te$ leggen,$ omdat$ ze$ vaak$ niet$ te$ voorspellen$ zijn$ en$ de$ initiatiefnemers$ geen$ invloed$hebben$op$deze$factoren.$Met$flexibiliteit$in$de$het$proces,$in$de$vorm$van$ organische$ ontwikkeling,$ probeert$ Vechtclub$ XL$ wel$ in$ te$ spelen$ op$ een$ veranderende$vraag$vanuit$de$markt.$ $ Tot$ slot$ werden$ organisatorische$ procesmiddelen$ in$ geen$ van$ de$ cases$ vooraf$ vastgelegd.$$ $ Hoe)kan)een)project)charter)de)kans)op)succes)ondersteunen?$ Allereerst$ doordat$ succesfactoren$ van$ bottomDup$ projecten$ verwerkt$ kunnen$ worden$in$de$structuur$van$het$project$charter,$maar$belangrijker$is$dat$door$een$ helder$project$charter$in$de$initiatiefase$duidelijk$maakt$of$het$project$wenselijk$ en$ haalbaar$ is.$ Wanneer$ na$ het$ opstellen$ van$ het$ project$ charter$ blijkt$ dat$ het$ project$ niet$ haalbaar$ en/of$ wenselijk$ is,$ kunnen$ aspecten$ aangepast$ worden.$ Is$ het$ project$ in$ eerste$ $ instantie$ bijvoorbeeld$ financieel$ niet$ haalbaar$ kan$ in$ de$ initiatiefase$nog$gezocht$worden$naar$een$ander$financieel$model.$ $
8.2)Aanbevelingen)voor)vervolgonderzoek) Naar$ aanleiding$ van$ dit$ onderzoek$ kan$ een$ tweetal$ aanbevelingen$ gedaan$ worden$voor$vervolgonderzoek.$$ $
90$ $
Allereerst$zou$het$interessant$zijn$om$te$onderzoeken$of$het$opstellen$van$een$$ project$ charter$ in$ de$ praktijk$ ook$ echt$ de$ kans$ op$ succes$ ondersteunt.$ In$ dit$ onderzoek$ is$ gekeken$ in$ hoeverre$ een$ project$ charter$ aanwezig$ was$ en$ in$ geen$ van$de$cases$was$een$volledig$project$charter$aanwezig.$Het$zou$interessant$zijn$ om$ een$ case$ te$ analyseren$ dat$ zich$ nog$ in$ de$ initiatiefase$ bevindt.$ Dan$ kan$ onderzocht$worden$of$de$aanwezigheid$van$een$project$charter$daadwerkelijk$de$ kans$op$succes$ondersteunt.$ $ In$ dit$ onderzoek$ is$ de$ aanname$ gedaan$ dat$ het$ project$ charter$ een$ geschikt$ en$ bekend$ besluitvormingsdocument$ is.$ In$ verder$ onderzoek$ zou$ onderzocht$ kunnen$worden$wat$het$beste$besluitvormingsmodel$is$voor$de$besluitvorming$in$ de$ initiatiefase$ van$ een$ bottomDup$ project.$ Bij$ de$ verkenning$ over$ het$ begrip$ business$ case$ kwamen$ verschillende$ andere$ besluitvormingsmodellen$ langs.$ In$ de$ PRINCE2$ management$ methode$ is$ de$ business$ case$ bijvoorbeeld$ onderdeel$ van$het$project$initiatie$document.$Daarin$worden$weer$andere$aspecten$van$de$ business$ case$ belicht.$ Ook$ het$ business$ model$ canvas$ is$ een$ interessant$ model$ voor$architecten,$omdat$het$business$model$gevisualiseerd$wordt$in$de$vorm$van$ een$poster$met$icoontjes.$ $
8.3)Aanbevelingen)voor)de)praktijk) Dit$onderzoek$heeft$eigenlijk$slechts$één$aanbeveling$voor$de$praktijk:$gebruik$de$ voorgestelde$ checklist$ voor$ het$ opstellen$ van$ een$ project$ charter$ voor$ een$ bottomDup$initiatief.$De$checklist$moet$er$vooral$voor$zorgen$dat$initiatiefnemers$ bewuste$keuzes$maken$in$de$initiatiefase$van$een$bottomDup$project.$ $ $ $ $
$
91$
92$ $
9)Reflectie)
$ In$ dit$ hoofdstuk$ wordt$ terug$ gekeken$ op$ het$ afstudeertraject.$ Er$ zal$ eerst$ een$ reflectie$ worden$ gegeven$ op$ het$ proces$ en$ vervolgens$ wordt$ een$ inhoudelijke$ reflectie$gegeven$op$het$onderzoek.$In$deze$inhoudelijke$reflectie$worden$onder$ andere$ de$ wetenschappelijke$ en$ maatschappelijke$ relevantie$ van$ dit$ onderzoek$ geëvalueerd.$ $
9.1)Reflectie)op)het)proces) Het$afstudeertraject$heeft$bij$de$faculteit$bouwkunde$vijf$peilingen$die$structuur$ geven$ aan$ het$ proces.$ De$ reflectie$ op$ het$ proces$ zal$ aan$ de$ hand$ van$ deze$ vijf$ peilingen$gestructureerd$worden.$ $ In$de$aanloop$naar$de$eerste$peiling$heb$ik$voornamelijk$gezocht$naar$het$juiste$ onderwerp.$ In$ eerste$ instantie$ begon$ ik$ met$ een$ innovation/ champion$ op$ het$ gebied$ van$ duurzaamheid.$ Als$ snel$ kwam$ ik$ bij$ Alijd$ van$ Doorn,$ mijn$ huidige$ eerste$ mentor,$ terecht.$ Naar$ aanleiding$ van$ een$ aantal$ gesprekken$ veranderde$ het$ onderwerp$ naar$ bottomDup$ initiatieven.$ Dit$ varieerde$ van$ een$ bottomDup$ aanpak$als$duurzaam$ontwerpproces$tot$collectief$particulier$ondernemerschap.$ Uiteindelijk$gaf$De$Noorderparkbar$als$voorbeeld$van$een$professioneel$bottomD up$initiatief$waarbij$een$zakelijke$kant$ontbreekt$de$doorslag$om$verder$te$gaan$ op$dit$gebied.$In$deze$periode$werd$ik$ontzettend$heen$en$weer$geslingerd$tussen$ het$ enthousiasme$ van$ Alijd$ en$ intussen$ mijn$ eigen$ enthousiasme$ en$ de$ traditionele$ houding$ van$ de$ twee$ lab$ coördinatoren.$ Wanneer$ ik$ niet$ direct$ in$ gesprek$ was$ gegaan$ met$ Alijd$ had$ dit$ onderzoek$ er$ waarschijnlijk$ niet$ gelegen.$ Het$heeft$me$heel$erg$geholpen$dat$zij$in$een$vroeg$stadium$betrokken$raakte$en$ de$relevantie$van$dit$onderzoek$zag.$$ $ Tussen$ de$ eerste$ en$ de$ tweede$ peiling$ ben$ ik$ vooral$ op$ zoek$ gegaan$ naar$ het$ probleem$van$dit$onderzoek.$Om$dat$probleem$helder$in$beeld$te$krijgen,$ben$ik$ me$ eerst$ gaan$ verdiepen$ in$ het$ onderwerp$ aan$ de$ hand$ van$ literatuur.$ Al$ snel$ bleek$dat$nauwelijks$wetenschappelijke$literatuur$beschikbaar$is$als$het$gaat$om$ bottomDup$initiatieven$door$architectenbureaus.$Uiteindelijk$ben$ik$aan$de$hand$ van$voorbeelden$van$projecten$een$stap$verder$gekomen$met$het$beantwoorden$ van$ de$ vraag$ wat$ bottomDup$ projecten$ kenmerkt.$ Het$ gebrek$ aan$ wetenschappelijk$literatuur$heeft$mij$in$deze$fase$enigszins$belemmerd$met$het$ goed$ onderbouwen$ van$ een$ onderzoeksvoorstel.$ Het$ was$ moeilijk$ om$ een$ beoogd$ resultaat$ te$ formuleren$ wanneer$ niet$ duidelijk$ was$ wat$ nu$ precies$ het$ probleem$ was$ en$ de$ onderzoeksvragen$ waren$ daardoor$ ook$ nog$ niet$ helder$ geformuleerd.$Het$heeft$heel$lang$geduurd$vanuit$welk$oogpunt$ik$deze$bottomD up$initiatieven$ging$bekijken.$Theo$van$der$Voordt,$mijn$huidige$tweede$mentor,$ heb$ik$daardoor$ook$pas$laat$betrokken$bij$het$onderzoek.$Deze$belemmeringen$ resulteerden$in$een$retake$van$de$tweede$peiling.$Op$dat$moment$was$dat$voor$ mij$ teleurstelling,$ maar$ wel$ een$ begrijpelijke$ beslissing.$ Het$ onderzoeksvoorstel$ wat$ tijdens$ de$ tweede$ peiling$ werd$ gepresenteerd$ was$ eigenlijk$ nog$ een$
$
93$
conceptversie.$ De$ retake/ is$ na$ de$ feedback$ tijdens$ de$ tweede$ peiling$ succesvol$ afgelopen.$$ $ De$periode$tussen$de$tweede$en$de$derde$peiling$viel$mij$zwaar.$Na$de$studiereis$ van$ BOSS$ in$ Brazilië$ vond$ ik$ het$ lastig$ om$ het$ onderzoek$ weer$ helemaal$ op$ te$ pakken.$ Ik$ liep$ wederom$ vast$ op$ het$ gebrek$ aan$ wetenschappelijke$ literatuur.$ Om$het$enthousiasme$voor$de$bottomDup$projecten$terug$te$vinden,$ben$ik$twee$ dagen$ op$ excursie$ geweest.$ In$ die$ twee$ dagen$ heb$ ik$ verschillende$ bottomDup$ projecten$ bezocht.$ Naar$ aanleiding$ van$ die$ excursie$ heb$ ik$ de$ eerste$ cases$ geselecteerd$voor$de$case$analyses.$$ $ In$deze$periode$bleek$dat$ik$het$lastig$vind$om$conclusies$te$schrijven.$Wanneer$ iets$ op$ papier$ staat,$ is$ dat$ definitief.$ Het$ voelt$ alsof$ je$ er$ niks$ meer$ aan$ kan$ veranderen.$ Dat$ is$ natuurlijk$ niet$ het$ geval,$ maar$ dat$ resulteerde$ bij$ mij$ in$ heel$ veel$informatie$in$mijn$hoofd$en$heel$weinig$concrete$informatie$op$papier.$Het$ combineren$ van$ verschillende$ informatie$ vond$ ik$ ook$ lastig.$ Ik$ moest$ kritisch$ reflecteren$ op$ wat$ er$ door$ anderen$ werd$ gezegd.$ Wie$ ben$ ik$ om$ een$ kritische$ reflectie$te$geven$op$wat$iemand$schrijft$die$waarschijnlijk$meer$kennis$heeft$over$ het$ onderwerp$ dan$ ik?$ Deze$ onzekerheid$ belemmerde$ mij$ in$ het$ schrijven$ van$ relevante$ stukken.$ Voor$ mijn$ begeleiders$ was$ het$ soms$ lastig$ om$ te$ begrijpen$ hoe$ver$ik$nu$eigenlijk$was;$wat$ik$vertelde$tijdens$de$begeleidingen$was$anders$ dan$ wat$ ik$ op$ papier$ had$ staan.$ Samen$ met$ Theo$ en$ Alijd$ heb$ ik$ toen$ afgesproken$ dat$ we$ om$ de$ week$ een$ uurtje$ bij$ elkaar$ gingen$ zitten$ om$ de$ voorderingen$ te$ bespreken.$ Op$ die$ manier$ had$ ik$ elke$ twee$ weken$ een$ soort$ deadline,$wat$mij$weer$hielp$om$dingen$toch$op$papier$te$zetten.$ $ Vlak$ voor$ de$ derde$ peiling$ voelde$ ik$ de$ stress.$ Het$ onderzoek$ voorderede$ langzaam$ en$ de$ afhankelijkheid$ van$ betrokken$ partijen$ van$ de$ cases$ irriteerde$ me.$ Na$ een$ ontzettend$ enthousiast$ eerste$ interview$ volgden$ geen$ reacties$ van$ de$ partijen$ van$ de$ andere$ cases.$ Mailen,$ bellen$ en$ iedere$ keer$ werd$ ik$ doorverwezen.$ Uiteindelijk$ werd$ mij$ beloofd$ dat$ mijn$ vragen$ via$ de$ mail$ beantwoord$ zouden$ worden.$ Ook$ daar$ moest$ ik$ weer$ achteraan$ en$ zou$ het$ allemaal$lukken.$Tot$ik$uiteindelijk,$na$drie$maanden$contact$te$hebben$met$deze$ partij,$ een$ mail$ kreeg$ dat$ ze$ toch$ echt$ geen$ tijd$ hebben$ om$ de$ vragenlijst$ te$ beantwoorden.$Deze$afhankelijkheid$van$anderen$frustreert$me$erg.$Een$logisch$$ leerpunt$lijkt$te$zijn$dat$ik$eerder$contact$had$moeten$zoeken$met$deze$mensen,$ maar$mijn$eerste$contact$was$al$op$20$september$2013.$Wat$hier$wel$van$leer$is$ dat$ het$ wellicht$ slim$ zou$ zijn$ geweest$ om$ me$ niet$ te$ beperken$ tot$ drie$ cases.$ Wanneer$ bij$ een$ van$ de$ zes$ cases$ wat$ informatie$ ontbreekt$ is$ dat$ minder$ beperkend$ bij$ het$ trekken$ van$ (wetenschappelijke)$ conclusies$ dan$ wanneer$ een$ van$de$drie$cases$bepaalde$informatie$mist.$$ $ In$aanloop$naar$de$vierde$peiling$werd$het$ineens$een$stuk$serieuzer.$Wat$helpt,$is$ om$ af$ en$ toe$ even$ vanuit$ een$ helikopter$ naar$ het$ onderzoek$ te$ kijken.$ Soms$ vergat$ik$welke$informatie$ik$al$had$en$welke$inzichten$ik$al$was$tegengekomen.$ Ik$ moest$ in$ deze$ periode$ ook$ blijven$ denken$ aan$ de$ initiële$ gedachten$ van$ het$ onderzoek.$Het$resultaat$moet$een$logisch$gevolg$zijn$op$de$probleemstelling$en$ aansluiten$ bij$ het$ doel$ van$ het$ onderzoek.$ Doordat$ afstuderen$ een$ iteratief$ proces$ is,$ is$ het$ nodig$ om$ af$ en$ toe$ weer$ terug$ te$ gaan$ naar$ het$ begin$ van$ het$
94$ $
onderzoek.$ Waarom$ wordt$ dit$ onderzoek$ gedaan?$ En,$ wat$ moet$ er$ dus$ als$ model/resultaat$uitkomen?$$ $ Naast$ de$ leerpunten$ over$ het$ afstudeertraject$ heb$ ik$ ook$ veel$ geleerd$ in$ het$ algemeen.$ Ik$ blijk$ het$ moeilijk$ te$ vinden$ om$ de$ hele$ dag$ alleen$ achter$ mijn$ computer$te$zitten.$Ik$wil$graag$overleggen$met$anderen.$De$discipline$die$nodig$ is$ om$ elke$ dag$ van$ 09.00$ uur$ tot$ 18.00$ uur$ een$ jaar$ lang$ bezig$ te$ zijn$ met$ hetzelfde$ onderwerp$ is$ groot.$ Soms$ ontbrak$ bij$ mij$ die$ discipline$ en$ had$ ik$ een$ spijbelDdag$nodig.$Ik$blijk$ook$niet$zo$stressbestendig$te$zijn$als$ik$altijd$dacht.$Ik$ heb$ dagen$ gehad$ dat$ de$ stress$ voor$ migraineaanvallen$ zorgde$ en$ ik$ mezelf$ daardoor$volledig$blokkeerde.$In$de$avonden$probeerde$ik$vooral$even$niet$bezig$ te$zijn$met$mijn$onderzoek,$zodat$ik$niet$in$bed$nog$een$uur$lag$te$piekeren$over$ het$onderzoek.$$ $ Kortom$denk$ik$dat$afgelopen$jaar$heel$leerzaam$is$geweest$voor$mij.$Ik$heb$niet$ alleen$ veel$ kennis$ op$ gedaan$ over$ bottomDup$ projecten,$ ik$ heb$ vooral$ veel$ geleerd$over$mezelf$en$hoe$ik$met$dit$soort$projecten$omga.$$ $
9.2)Reflectie)op)het)product) Het$uiteindelijke$product$van$dit$afstudeeronderzoek$is$een$stappenplan$voor$het$ opstellen$ van$ een$ project$ charter$ bij$ bottomDup$ initiatieven.$ Het$ is$ een$ kort$ en$ bondig$stappenplan$wat$voor$initiatiefnemers$goed$bruikbaar$is$in$de$initiatiefase$ van$ een$ bottomDup$ project,$ omdat$ het$ stappenplan$ belangrijke$ aspecten$ langsloopt$en$initiatiefnemers$bewust$laat$nadenken$over$de$keuzes$die$worden$ gemaakt.$ De$ wetenschappelijke$ onderbouwing$ van$ het$ product$ is$ beperkt,$ omdat$ de$ informatie$ voornamelijk$ afkomstig$ is$ uit$ de$ case$ gerelateerde$ interviews.$ De$ generaliseerbaarheid$ van$ het$ stappenplan$ is$ ook$ beperkt,$ omdat$ het$ stappenplan$ is$ opgebouwd$ aan$ de$ hand$ van$ informatie$ uit$ slechts$ drie$ case$ analyses.$ De$ generaliseerbaarheid$ zou$ groter$ zijn$ geweest$ wanneer$ meer$ cases$ geanalyseerd$zouden$zijn.$ $
$
95$
96$ $
Bibliografie) $ Ahrensbach,$ T.,$ Johar,$ I.,$ &$ Beunderman,$ J.$ (2012).$ Compendium/ for/ the/ civic/ economy./What/our/cities,/towns/and/neighbourhoods/should/learn/form/25/ trailblazers.$Haarlem:$Trancity$x$Valiz.$ Alison.$(2013).$Financial$models$for$temp$use$D$casestudy,$Leeszaal.$$$Retrieved$11$ januari$ 2014,$ from$ http://www.killingarchitects.com/financialDmodelsD forDtempDuseDcasestudyDleeszaal/$ ArchiNed.$ (2012).$ De$ Noorderparkbar.$ $ $ Retrieved$ 17$ juni$ 2013,$ from$ http://www.archined.nl/nieuws/2012/april/deDnoorderparkbar/$ AsWeSpeak.$ (2013).$ Vechtclub$ XL.$ $ $ Retrieved$ 17$ juni$ 2013,$ from$ http://www.aswespeak.nl/utrecht/design/vechtclubDxl$ Baeck,$P.,$&$Collins,$L.$(2013).$Working$the$crowd.$A$short$guide$to$crowdfunding$ and$how$it$can$work$for$you.$Londen:$Nesta.$ BALLE.$ (z.j.).$ Three$ models$ of$ crowdfunding.$ $ $ Retrieved$ 17$ januari$ 2014,$ from$ http://bealocalist.org/sites/default/files/BALLE_crowdfunding_infographi c.pdf$ Bekkering,$ P.$ (2011).$ Creatief$ bedrijvencomplex$ Vechclub$ XL.$ $ $ Retrieved$ 5$ februari$ 2014,$ from$ http://www.stedebouwarchitectuur.nl/nieuws/nieuws/creatiefD bedrijvencomplexDvechtclubDxl.94573.lynkx$ Bentley,$ C.$ (2010).$ PRINCE2;/ A/ Practical/ Handbook.$ Oxford:$ ButterworthD Heinemann.$ Buitelaar,$E.,$Feenstra,$S.,$Galle,$M.,$Lekkerkerker,$J.,$Sorel,$N.,$&$Tennekens,$J.$ (2012).$ Vormgeven$ aan$ de$ spontane$ stad:$ belemmeringen$ en$ kansen$ voor$ organische$ stedelijke$ herontwikkeling.$ Den$ Haag,$ Amsterdam:$ Planbureau$voor$de$Leefomgeving$&$Urhahn$Urban$Design.$ BureauSLA.$ (z.j.).$ Wij$ zijn$ architecten.$ $ $ Retrieved$ 12$ januari$ 2014,$ from$ http://www.bureausla.nl/whoDweDare/$D$/project/people$ Burggraaff.$ (2012).$ Met/ nieuwe/ media/ het/ ontwikkelproces/ in./ Samen/ wonen;/ een/ online/ platform/ om/ communicatie/ te/ stimuleren.,$ Technische$ Universiteit$ Delft,$Delft.$$$$ CODUM.$ (z.j.).$ Onze$ visie.$ $ $ Retrieved$ 30$ oktober$ 2013,$ from$ http://www.codum.nl$ Conrad,$P.,$Dornieden,$H.,$Ebbertz,$J.,$&$Siebelink,$M.$(2013).$ Het/succesverhaal/ van/ het/ Huis/ van/ Overvloed.$ Hogeschool$ van$ Arnhem$ en$ Nijmegen,$ Nijmegen.$$$$ Cremers,$ M.$ (2013,$ 9$ oktober).$ [Interview$ met$ Mathijs$ Cremers$ over$ de$ Noorderparkbar].$ De$Boer,$W.T.$(Ed.)$(1996).$Utrecht/Antwerpen:$Koenen$Woordenboeken.$ De$ Corte,$ T.$ (2011).$ Rechtsvormen/ in/ de/ culturele/ sector./ De/ meest/ geschikte/ rechtsvormen/ voor/ cultureel/ ondernemende/ organisaties.,$ Erasmus$ Universiteit$Rotterdam,$Rotterdam.$$$$ DeDInnovator.$(z.j.).$Voorbeeld$verdienmodel.$$$Retrieved$16$oktober$2013,$from$ http://www.deDinnovator.nl/diensten/verdienmodel/voorbeeldD verdienmodel/$
$
97$
Diepenmaat,$ H.,$ Van$ Hal,$ A.,$ &$ Van$ Ettenhoven,$ J.$ (2011).$ Samenwerkingsvormen$ gericht$ op$ de$ ontwikkeling$ van$ duurzame$ innovaties.$Building/Business,/13(7),$48$D$51.$$ DuraVermeer.$ (2012).$ Nominaties$ Job$ Dura$ Prijs$ 2012.$ $ $ Retrieved$ 17$ juni$ 2013,$ from$ http://www.duravermeer.nl/nieuws/artikel/1005/nominatiesDjobD duraDprijsD2012$D$.Ub9ezWROpHo$ El$ Asmar,$ J.,$ Obas$ Ebohon,$ J.,$ &$ Taki,$ A.$ (2012).$ BottomDup$ approach$ to$ sustainable$ urban$ development$ in$ Lebanon:$ The$ case$ of$ Zouk$ Mosbeh.$ Sustainable/Cities/and/Society,/2(1),$37$D$44.$$ Gardner,$J.$(2012).$Why$bottomDup$innovation$matters.$$$Retrieved$9$april$2013,$ from$ http://innovatorinside.com/2012/11/20/whyDbottomDupDinnovationD matters/$ Gelinck,$ S.$ (2012).$ Toevalstreffers$ of$ nieuwe$ ontwikkelmodellen?$ $ $ Retrieved$ 31$ oktober$ 2013,$ from$ http://www.renda.nl/Toevalstreffers_of_nieuwe_ontwikkelmodellen?fav orite=added$ Groat,$L.N.,$&$Wang,$D.$(2002).$Architectural/Research/Methods.$New$York:$John$ Wiley$&$Sons,$Inc.$ Haagsma,$ L.$ (2012).$ ZUS:$ Wij$ maken$ stad.$ $ $ Retrieved$ 31$ oktober$ 2013,$ from$ http://metropolism.com/magazine/2012Dno6/zus/$ Haaijk,$ R.$ (2012).$ Schieblock/Delftsehof.$ $ $ Retrieved$ 17$ juni$ 2013,$ from$ http://haaijk.prosite.com/44862/521848/fotografieD architectuur/schieblockdelftsehof$ Hallen,$ De.$ (2012).$ De$ gebruikers.$ $ $ Retrieved$ 11$ januari$ 2014,$ from$ http://www.tramremisedehallen.nl/deDgebruikers.aspx$ Hedeman,$ B.,$ Van$ Heemst,$ G.V.,$ &$ Fredriksz,$ H.$ (2009).$ Projectmanagement/ op/ basis/van/PRINCE2.$Zaltbommel:$Van$Haren$Publishing.$ Hengeveld,$M.$(2013).$Creatieve$broedplaats$Vechtclub$XL.$$$Retrieved$5$februari$ 2014,$ from$ http://meermerwede.nl/mensenDenD ondernemingen/creatieveDbroedplaatsDvechtclubDxl/$ Ibelings,$ H.,$ &$ Powerhouse,$ Company.$ (2012).$ Shifts:/ Architecture/ after/ the/ 20th/ century.$Amsterdam/Montreal:$The$Architecture$Observer.$ InfoNu.$ (2009).$ De$ economische$ crisis.$ $ $ Retrieved$ 3$ januari$ 2014,$ from$ http://mensDenDsamenleving.infonu.nl/politiek/34006DdeDeconomischeD crisis.html$D$5$ Kleiman,$ G.,$ &$ De$ Graaf,$ K.$ (2012).$ BottomDup$ aan$ de$ macht!$ Slotcongres$ Creative$ City$ Challenge.$ $ $ Retrieved$ 11$ december$ 2013,$ from$ http://www.gebiedsontwikkeling.nu/artikel/542DbottomDupDaanDdeD macht$ Kumar,$ R.$ (2011).$ Research/ Methodology;/ a/ step#by#step/ guide/ for/ beginners.$ Los$ Angeles/Londen/New$ Delhi/Singapore/Washington$ DC:$ SAGE$ Publications$Inc.$ KvK.$ (2014).$ Rechtsvormen.$ Kiezen$ voor$ de$ juiste$ rechtsvorm.$ from$ Kamer$ van$ Koophandel$ http://www.kvk.nl/download/Rechtsvormen_tcm109D 365627.pdf$ LeanSixSigma.$ (z.j.).$ Vakjargon$ en$ Lean$ en$ Six$ Sigma$ termen.$ $ $ Retrieved$ 7$ juli$ 2013,$from$http://www.sixsigma.nl/glossary/projectDcharter$ Luijten,$A.$(2011).$Empathie$en$betrokkenheid$gevraagd.$Building/Business,/13(7),$ 52$D$55.$$
98$ $
Luijten,$ A.$ (2012).$ Kantoorpanden$ transformeren$ tot$ levendige$ werkgemeenschappen.$Building/Business,/14(9),$28$D$29.$$ Magee,$L.,$Scerri,$A.,$James,$P.,$Thom,$J.A.,$Padgham,$L.,$Hickmott,$S.,$.$.$.$Cahill,$ F.$ (2013).$ Reframing$ social$ sustainability$ reporting:$ towards$ an$ engaged$ approach.$Environment,/Development/and/Sustainability,/15(1),$225$D$243.$$ Maul,$ J.P.$ (2011).$ Developing/ a/ Business/ Case;/ Expert/ Solutions/ to/ Everyday/ Challenges.$Boston:$Harvard$Business$School$Publishing.$ Mishra,$ A.,$ &$ Koren,$ G.$ (2011).$ Crowdfunding:/ het/ nieuwe/ investeren/ $ $ Retrieved$ from$ http://www.crowdfundingboek.nl/crowdfundinghetnieuweinvesteren.pdf$$ Oey,$ A.$ (Writer)$ &$ H.$ Hagen$ &$ F.$ Wiering$ (Directors).$ (2013).$ Bouw$ 't$ zelf,$ Tegenlicht.$Hilversum:$VPRO.$ Ondernemen&Internet.$ (z.j.).$ Ondernemingsvormen.$ $ $ Retrieved$ 3$ april$ 2014,$ from$http://www.ondernemeneninternet.nl/ondernemingsvormen.html$ Optigroen.$ (z.j.).$ De$ specialist$ voor$ een$ dakmoestuin.$ $ $ Retrieved$ 17$ juni$ 2013,$ from$http://www.duurzaamdakadvies.nl/$ Osterwalder,$A.,$&$Pigneur,$Y.$(2010).$Business/Model/Generation.$Hoboken,$New$ Jersey:$John$Wiley$&$Sons,$Inc.$ OvertredersW.$ (z.j.Da).$ Noorderparkbar$ D$ 100%$ Marktplaats.$ $ $ Retrieved$ 17$ juni$ 2013,$ from$ http://www.overtredersD w.nl/index.php?sb1=project&sb2=project&sb3=npbar$ OvertredersW.$(z.j.Db).$Overtreders$W$maakt$ruimte.$$$Retrieved$12$januari$2014,$ from$http://www.overtredersDw.nl/index.php?sb1=about$ Parool,$ Het.$ (2012).$ Stadsgezichten:$ Noorderparkbar.$ $ $ Retrieved$ 11$ december$ 2013,$ from$ http://www.parool.nl/parool/nl/1424/STADSGEZICHTEN/article/detail/32 39609/2012/04/12/StadsgezichtenDNoorderparkbar.dhtml$ PMI.$ (2013).$ A/ Guide/ to/ the/ Project/ Management/ Body/ Of/ Knowledge/ (PMBOK/ Guide).$Pennsylvania:$Project$Management$Institute,$Inc.$ PRINCE2,$ &$ OGC.$ (2009).$ Managing/ succesful/ projects/ with/ PRINCE2.$ Londen:$ TSO.$ Rayner,$ S.$ (2010).$ How$ to$ eat$ an$ elephant:$ a$ bottomDup$ approach$ to$ climate$ policy.$Climate/Policy,/10(6),$615D621.$$ Salzmann,$ O.,$ IonescuDSomers,$ A.,$ &$ Steger,$ U.$ (2005).$ The$ Business$ Case$ for$ Corporate$ Sustainability:$ Literature$ Review$ and$ Research$ Options.$ European/Management/Journal,/23(1),$27D36.$$ Schelp,$ L.$ (1988).$ The$ role$ of$ organizations$ in$ community$ participation$ D$ Prevention$ of$ accidental$ injuries$ in$ a$ rural$ Swedisch$ municipality.$ Social/ Science/&/Medicine,/26(11),$1087D1093.$$ Schieblock.$ (z.j.).$ Over$ het$ Schieblock.$ $ $ Retrieved$ 17$ juni$ 2013,$ from$ http://www.schieblock.com/index.php?pageID=5$ Schmidt,$M.J.$(2002).$The/Business/Case/Guide.$Boston:$Solution$Matrix$Ltd.$ Schutijser,$ J.$ (2011).$ "Ik$ hou$ niet$ van$ het$ aanvragen$ van$ subsidie".$ $ $ Retrieved$ 5$ februari$ 2014,$ from$ http://nos.nl/artikel/267097DikDhouDnietDvanDhetD aanvragenDvanDsubsidie.html$ Seghers,$A.$(2013).$Vechtclub$XL$Utrecht.$de/Architect,/44(6),$18$D$24.$$ Seghers,$ A.,$ &$ Seghrouchni,$ Z.$ (2013).$ Een$ dansuitvoering$ tussen$ topDdown$ en$ bottomDup.$ $ $ Retrieved$ 13$ december$ 2013,$ from$ http://www.tussentijdinontwikkeling.nl/blog/eenDdansuitvoeringDtussenD topDdownDenDbottomDupD872$
$
99$
Smeulders,$ R.,$ &$ Kwakman,$ F.$ (2013).$ Groot$ innovatie$ modellenboek.$ Breda/Bloemendaal.$ StortplaatVanDromen.$ (2011).$ Stortplaats$ van$ Dromen.$ $ $ Retrieved$ 3$ februari$ 2014,$ from$ https://http://www.crowdaboutnow.nl/StortplaatsDvanD Dromen$ StortplaatVanDromen.$ (2013).$ Vechtclub$ XL.$ $ $ Retrieved$ 17$ juni$ 2013,$ from$ http://www.stortplaatsvandromen.nl/2012/06/05/vechtclubDxlD3/$ StortplaatVanDromen.$ (z.j.).$ Wat$ doen$ we.$ $ $ Retrieved$ 3$ februari$ 2014,$ from$ http://www.stortplaatsvandromen.nl/over/watDweDdoen/$ Ten$Bruggencate,$K.$(Ed.)$(1990).$Utrecht/Antwerpen:$Wolters'$Woordenboeken.$ Van$'t$Klooster,$I.$(2013).$Reactivate!/Vernieuwers/van/de/Nederlandse/architectuur.$ Haarlem/Amsterdam:$TranscityDValiz.$ Van$ der$ Molen,$ M.$ (2013).$ Waarom/ doen/ we/ dit/ eigenlijk?/ De/ business/ case/ als/ succesfactor/voor/projecten.$Culemborg:$Van$Duuren$Management.$ Van$Drimmelen,$M.,$Furer,$P.,$Gulchelaar,$J.,$Hollaar,$F.,$Kulter,$M.,$Rleff,$J.,$.$.$.$ Zijp,$ R.$ (2012).$ Kansen$ voor$ stadsontwikkeling.$ ZUS$ slaat$ brug$ tussen$ ambitie$en$tegenvallende$realiteit.$Flynth/adviseurs/en/accountants,/1(2),$ 20$D$23.$$ Van$ Liefland,$ S.,$ &$ Van$ Stratum,$ R.$ (2013).$ Aan$ de$ slag$ met$ crowdfunding.$$$ Retrieved$ 17$ januari$ 2014,$ from$ http://www.slimmefinanciering.nl/wpD content/uploads/2013/01/crowdfundingDnieuwDkopie.pdf$ Van$ Vogelpoel,$ P.,$ De$ Boer,$ L.,$ Van$ Stigt,$ A.,$ Kuiper,$ H.,$ &$ Van$ den$ Heuvel,$ J.$ (2012).$ De$ Hallen:$ algemene$ informatie.$ In$ TROM$ (Ed.).$ Amsterdam:$ Flyeralarm.$ Vechtclub.$ (2013).$ Vechtclub.$ $ $ Retrieved$ 17$ juni$ 2013,$ from$ http://www.vechtclub.nl/?page_id=8$ VechtclubXL.$ (z.j.Da).$ Nieuws.$ $ $ Retrieved$ 17$ juni$ 2013,$ from$ http://www.vechtclub.nl/xl/$ VechtclubXL.$ (z.j.Db).$ Over$ de$ Vechtclub.$ $ $ Retrieved$ 17$ juni$ 2013,$ from$ http://www.vechtclub.nl/xl/?page_id=7$ Vermeend,$ W.$ (2009).$ De/ kredietkrisis/ 2009./ En/ hoe/ we/ er/ sterker/ uit/ kunnen/ komen.$Amsterdam:$Lebowski.$ Vermeulen$Windsant,$X.$(2012a).$BottomDup$in$Arcam:$het$debat.$$$Retrieved$11$ december$ 2013,$ from$ http://www.archined.nl/nieuws/2012/mei/bottomD upDinDarcamDhetDdebat/$ Vermeulen$Windsant,$X.$(2012b).$BottomDup$in$Arcam:$zes$projecten.$$$Retrieved$ 11$ december$ 2013,$ from$ http://www.archined.nl/nieuws/2012/mei/bottomDupDinDarcamDzesD projecten/$ Walrave,$L.$(2014,$27$januari).$[Interview$met$Lotte$Walrave$over$Vechtclub$XL].$ ZUS.$(2009).$Schieblock.$In$the$temporary$city.$$$Retrieved$31$oktober$2013,$from$ http://www.zus.cc/work/urban_politics/162_Schieblock.php?1=y$ ZUS.$ (z.j.Da).$ De$ Dependance;$ Schieblock.$ $ $ Retrieved$ 14$ juni$ 2013,$ from$ http://www.zus.cc/work/urban_politics/162_Schieblock.php?1=y$ ZUS.$ (z.j.Db).$ Mission$ statement.$ $ $ Retrieved$ 30$ oktober$ 2013,$ from$ http://www.zus.cc/zus/Mission_Statement.php?1=y$ ZUS,$ &$ CODUM.$ (2010).$ Wat$ is$ het$ Schieblock?$ $ $ Retrieved$ 17$ juni$ 2013,$ from$ http://www.schieblock.com/index.php?pageID=4&messageID=2$ $ $
100$$
Bijlage)I)Verdienmodellen)en)inkomstenstromen) $ Deze$ bijlage$ is$ een$ uitbreiding$ om$ de$ paragraaf$ over$ verdienmodellen$ in$ hoofdstuk$ 5.$ Eerst$ zullen$ de$ twaalf$ voorbeelden$ van$ verdienmodellen$ genoemd$ worden$ die$ door$ DeDInnovator$ (z.j.)$ worden$ beschreven$ in$ een$ brochure$ over$ verdienmodellen.$Daarna$zullen$de$zeven$inkomstenstromen$zoals$die$genoemd$ worden$ door$ Osterwalder$ and$ Pigneur$ (2010)$ in$ het$ boek$ ‘Business$ Model$ Generation’.$ Verdienmodellen) DeDInnovator$(z.j.)$geeft$wel$twaalf$voorbeelden$van$verdienmodellen:$ 1. Goederenverkoop.$Met$dit$model$is$een$makkelijke$en$snelle$manier$om$ geld$te$verdienen.$Het$gaat$om$het$verkopen$van$goederen$in$een$winkel,$ op$de$markt,$in$een$webDshop,$etc.$Bij$dit$model$is$er$sprake$van$een$ directe$betaling.$$ 2. Abonnement.$Met$dit$model$wordt$de$toegang$tot$een$product$of$dienst$ verkocht$aan$de$klant.$Het$voordeel$van$dit$model$is$dat$er$een$continue$ stroom$van$geld$is$en$dat$er$bekend$is$hoeveel$omzet$er$wordt$gedraaid.$$ 3. Verbruiksmodel.$Het$geleverde$product$of$dienst,$vertaalt$zich$direct$in$ omzet.$Het$voordeel$is$ook$dat$wanneer$de$klant$meer$verbruikt$de$ omzet$direct$stijgt.$$ 4. Lokaasmodel.$De$gedachte$achter$het$lokaasmodel$is$een$goedkoop$ basisproduct$waarvoor$de$klant$dure$onderdelen$voor$nodig$heeft.$De$ winst$in$dit$model$wordt$gemaakt$op$de$dure$onderdelen$die$de$klant$ nodig$heeft$bij$het$basisproduct.$$ 5. Instapmodel.$In$dit$model$wordt$een$gratis$dienst$aangeboden$om$op$die$ manier$snel$en$veel$klanten$te$binden.$De$winst$in$dit$model$wordt$ gemaakt$op$de$uitbreiding$of$upgrade/van$de$dienst.$$ 6. Koppelverkoop.$Dit$model$biedt$de$mogelijkheid$om$producten$waar$de$ klant$uit$zichzelf$niet$om$had$gevraag$te$verkopen.$Het$idee$is$een$ bekend$en$aantrekkelijk$product$in$de$verkoop$doen$en$dan$voor$een$ meerprijs$een$wat$onbekender$product$meeleveren.$$ 7. Servicemodel.$De$essentie$van$het$servicemodel$is$het$verkopen$van$een$ product$of$dienst$met$een$lage$marge$en$vervolgens$maakt$u$winst$op$het$ langdurige$onderhoud$dat$aan$het$product$of$dienst$gekoppeld$is.$$ 8. Reclamemodel.$Dit$model$is$gebaseerd$op$een$inkomstenstroom$die$ wordt$gecreëerd$door$andere$partijen$reclame$te$laten$maken.$Wanneer$ het$product$of$dienst$gratis$wordt$aangeboden,$krijgt$het$product$of$ diens$een$groter$bereik$en$wordt$de$advertentieruimte$meer$waard.$ 9. Makelaarsmodel.$Het$idee$achter$het$makelaarsmodel$is$het$verdienen$ van$geld$door$de$toegevoegde$waarde$die$wordt$gecreëerd$voor$andere$ partijen.$Er$wordt$alleen$winstgemaakt$wanneer$er$een$succesvolle$deal$ tot$stand$wordt$gebracht.$ 10. Marktinformatiemodel.$Dit$model$gaat$om$het$verkopen$van$kennis$en$ data.$De$kennis$en$data$kunnen$worden$verkocht$als$product,$maar$het$ kan$ook$gekoppeld$worden$aan$advieswerk.$$ 11. Lenen$en$leasen.$Met$dit$model$wordt$er$een$inkomstenstroom$ gecreëerd$door$producten$te$laten$leasen$of$te$verhuren.$Het$grote$
$
101$
voordeel$van$dit$model$is$dat$het$product$eigendom$blijft$van$de$ organisatie.$$ 12. Licentiemodel.$Dit$model$is$gebaseerd$op$één$product$of$dienst$waarvoor$ een$licentie$nodig$is.$Er$wordt$geld$ontvangen$wanneer$iemand$gebruik$ maakt$van$die$ene$uitvinding.$$ Inkomstenstromen) Er$zijn$verschillende$manieren$om$inkomstenstromen$te$genereren$(Osterwalder$ &$Pigneur,$2010):$ 1. Goederenverkoop.$De$bekendste$inkomstenstroom$ontstaat$door$de$ verkoop$van$eigendomsrechten$van$een$fysiek$product.$Amazon.com$ verkoopt$boeken,$muziek,$consumentenelektronica$en$meer$online.$Fiat$ verkoopt$auto’s,$waar$kopers$naar$believen$in$kunnen$rijden,$maar$die$ze$ ook$kunnen$doorverkopen$of$zelfs$vernietigen.$ 2. Gebruikersfee.$Deze$inkomstenstroom$wordt$gegenereerd$door$het$ gebruiken$van$een$bepaalde$dienst.$Hoe$meer$een$dienst$wordt$gebruikt,$ hoe$meer$de$klant$betaalt.$Een$telecombedrijf$kan$klanten$laten$betalen$ voor$het$aantal$minuten$dat$ze$bellen.$Een$hotel$laat$klanten$betalen$voor$ het$aantal$nachten$dat$ze$een$kamer$gebruiken.$Een$pakketdienst$laat$ klanten$betalen$voor$de$aflevering$van$een$pakket,$van$de$ene$naar$de$ andere$locatie.$ 3. Abonnementsgelden.$Deze$inkomstenstroom$wordt$gegenereerd$door$ continu$toegang$tot$een$dienst$te$verkopen.$Een$sportschool$verkoopt$ zijn$leden$maandD$of$jaarabonnementen$in$ruil$voor$toegang$tot$de$ sportfaciliteiten.$World$of$Warcraft$Online,$een$wabbased$computerspel,$ biedt$gebruikers$de$mogelijkheid$zijn$onlineDgame$te$spelen$in$ruil$voor$ een$maandelijks$abonnementstarief.$Nokia’s$Comes$with$MusicDservice$ biedt$gebruikers$toegang$tot$een$muziekbibliotheek$tegen$een$ abonnementstarief.$ 4. Uitlenen/huren/leasen.$Deze$inkomstenstroom$wordt$gecreëerd$door$ iemand$tijdelijk$het$exclusieve$recht$te$geven$een$bepaald$goed$te$ gebruiken$voor$een$vaste$periode,$in$ruil$voor$een$fee.$Voor$de$uitlener$ biedt$dit$het$voordeel$van$terugkerende$inkomsten.$Huurders$of$mensen$ die$leasen$hebben$daartegenover$het$voordeel$dat$ze$slechts$voor$een$ beperkte$periode$uitgaven$hebben,$in$plaats$van$de$volle$kosten$te$ moeten$dragen$van$eigendom.$Zipcar.com$is$een$goed$voorbeeld.$ Klanten$van$het$bedrijf$kunnen$per$uur$een$auto$huren$in$NoordD Amerikaanse$steden.$De$dienstverlening$van$Zipcar.com$heeft$veel$ mensen$doen$besluiten$een$auto$te$huren,$in$plaats$van$er$een$te$kopen.$ 5. Licentieverlening.$Deze$inkomstenstroom$wordt$gegenereerd$door$ klanten$toestemming$te$geven$om$beschermde$intellectuele$eigendom$ te$gebruiken$in$ruil$voor$een$licentiefee.$Door$licentieverlening$kunnen$ rechthebbenden$inkomsten$genereren$uit$hun$eigendom,$zonder$dat$ze$ een$product$hoeven$te$produceren$of$een$dienst$moeten$ commercialiseren.$Licentieverlening$is$gangbaar$in$de$mediabranche,$ waar$contenteigenaren$het$auteursrecht$behouden,$terwijl$ze$ gebruikerslicenties$verkopen$aan$derden.$Zo$ook$verlenen$patenthouders$ in$de$technologiesector$het$recht$aan$andere$bedrijven$om$de$ gepatenteerde$technologie$te$gebruiken,$in$ruil$voor$een$ licentievergoeding.$
102$$
6. Brokerage$fees.$Deze$inkomstenstroom$vloeit$voort$uit$ intermediairsdiensten,$die$worden$uitgevoerd$namens$twee$of$meer$ partijen.$Creditcardaanbieders$bijvoorbeeld,$verdienen$inkomsten$door$ een$percentage$van$de$waarde$te$nemen$van$elke$verkooptransactie$die$ wordt$uitgevoerd$tussen$creditcardwinkeliers$en$klanten.$Brokers$en$ makelaars$verdienen$elke$keer$dat$ze$een$succesvolle$match$tot$stand$ brengen$tussen$een$koper$en$een$verkoper$een$commissie.$ 7. Reclame.$Deze$inkomstenstroom$vloeit$voort$uit$fees$voor$reclame$voor$ een$bepaald$product,$dienst$of$merk.$Van$oudsher$leunden$de$ mediabranche$en$evenementenorganisatiebureaus$zwaar$op$inkomsten$ uit$reclame.$De$laatste$jaren$zijn$ook$andere$sectoren,$waaronder$ software$en$dienstverlening,$steeds$zwaarder$gaan$leunen$op$reclameD inkomsten.$
$
103$
104$$
Bijlage)II)Rechtsvormen) $ In$ deze$ bijlage$ worden$ de$ verschillende$ rechtsvormen$ beoordeeld$ aan$ de$ hand$ van$ de$ kenmerken$ die$ De$ Corte$ (2011)$ beschrijft$ als$ kenmerken$ voor$ een$ culturele$onderneming.$De$tabel$is$op$de$volgende$pagina$te$vinden.$ $ $
$
105$
!
Artistieke! componenten! Maatschappelijk! doel! Afhankelijkheid! van!subsidies! en/of!publieke! fondsen! Weinig!eigen! inkomsten! Cultureel! ondernemerschap! Vrijwilligers! Belastingen! Inspraak!binnen! rechtsvorm! V"
X"
X"
X"
V"
Besloten! vennootschap!
V" V" V"
X"
V"
V"
V"
V"
Stichting!
X" V" V"
V"
X"
X"
X"
V"
Eenmanszaak!
X" V" V"
V"
X"
X"
X"
V"
Openbare! vennootschap!
X" V" V"
V"
X"
X"
X"
V"
Stille! vennootschap!
X" V" V"
V"
X"
X"
X"
V"
Commanditaire! vennootschap!
X" X" X"
V"
X"
X"
X"
V"
Naamloze! vennootschap!
V" V" X"
X"
V"
X"
V"
V" V" X"
X"
X"
X"
V"
X" X" V"
V"
X"
X"
X"
X" X" X"
V"
X"
X"
X"
Vereniging!met! Vereniging!met! Corporatie!en! Europees!economisch! volledige! beperkte! onderlinge! samenwerkingsverband! rechtsbevoegdheid! rechtsbevoegdheid! waarborgmaatschappij! V" V" V" V"
X" X" X"
Tabel!1!G!Rechtsvormen!beoordeeld!aan!de!hand!van!kenmerken!van!culturele!ondernemingen.!(De!Corte,!2011)!
" "
