DE STEENWORP. Materiaalsuggesties bij het bouwen van een jeugdlokaal

DE STEENWORP Materiaalsuggesties bij het bouwen van een jeugdlokaal

Maart 2002

Deze uitgave is een initiatief van de stuurgroep van locomotief onder regie van de Katholieke Jeugdraad en het Steunpunt Jeugd.

Redactie De materialenploeg van Locomotief: Barend Bes, Bianca Tomasetig, Jan Torfs, Katleen Geeraerts, Martine Peeters, Pat Rooseleers, Raf Michiels.

Hoofdredactie Pat Rooseleers

Eindredactie Rik Gadeyne

Illustraties Matthias Moreau

maart 2002 Locomotief Arenbergstraat 1 D 1000 Brussel Tel. (02) 551 13 79 Fax (02) 551 13 85 E-mail: [email protected] Website: www.locomotief.be 1

Inhoudstafel materialenbrochure INLEIDING......................................................................................................................................................... 3

DEEL 1: RUWBOUW VLOERCONSTRUCTIE..................................................................................................................................... 9 WANDEN......................................................................................................................................................... 11 DAK.................................................................................................................................................................. 13 1. dakbedekking ............................................................................................................................................................. 13 2. onderdak .................................................................................................................................................................... 16 3. daktimmer................................................................................................................................................................... 16 4. regenwaterafvoer ....................................................................................................................................................... 17

BUITENSCHRIJNWERK ................................................................................................................................. 19 TRAPPEN........................................................................................................................................................ 21 ISOLATIE......................................................................................................................................................... 23 algemeen........................................................................................................................................................................ 23 een gedetailleerd overzicht per familie ........................................................................................................................... 24

TERREINAFSLUITING.................................................................................................................................... 29 TERREINAFWERKING ................................................................................................................................... 31

DEEL 2: TECHNIEKEN SANITAIR ........................................................................................................................................................ 35 aanvoerleiding ................................................................................................................................................................ 35 toestellen ........................................................................................................................................................................ 35 afvoerleidingen ............................................................................................................................................................... 36 regenwaterinstallatie ...................................................................................................................................................... 36 zonneboilerinstallatie voor de productie van warm water ............................................................................................... 37

ELEKTRICITEIT .............................................................................................................................................. 38 reglementering ............................................................................................................................................................... 38 richtlijnen ........................................................................................................................................................................ 38

VERWARMING EN VENTILATIE.................................................................................................................... 41 verwarming..................................................................................................................................................................... 41 energiebronnen .............................................................................................................................................................. 41 ventilatie ......................................................................................................................................................................... 42

DEEL 3: AFWERKING GEVELBEKLEDINGEN ................................................................................................................................... 45 1. muurbepleisteringen ................................................................................................................................................... 45 2. beplating – beplanking ............................................................................................................................................... 46 3. schilderwerken ........................................................................................................................................................... 47

BEPLEISTERINGEN ....................................................................................................................................... 49 buitenpleister .................................................................................................................................................................. 49 binnenpleister ................................................................................................................................................................. 50

VLOERAFWERKING....................................................................................................................................... 51 WAND- EN PLAFONDSYSTEMEN................................................................................................................. 53 frame .............................................................................................................................................................................. 53 beplating......................................................................................................................................................................... 53

BINNENSCHRIJNWERK................................................................................................................................. 56 1. deuren ........................................................................................................................................................................ 56 2. plaatmaterialen........................................................................................................................................................... 57

WANDAFWERKING ........................................................................................................................................ 59 LOCOMOTIEF BROCHURES......................................................................................................................... 59 PARTNERS LOCOMOTIEF ............................................................................................................................ 62

2

INLEIDING Eindelijk is het zover. Je gaat bouwen of verbouwen. Je hebt een grond of een bestaand gebouw, een budget, goesting en kriebels. Wellicht neem je een architect onder de arm. Maar daarmee is de kous niet af. Als 'bouwheer' moet en kan je een aantal keuzes maken. Hoe groot wordt je nieuwe onderkomen, hoeveel aparte ruimtes worden er voorzien, enz. Ook over de materiaalkeuze kan je een woordje meespreken. Het is immers niet om het even. Verschillende vragen dienen zich aan: • Welke ramen nemen we: hout, pvc of aluminium? • Welke vloer is het meest geschikt voor een jeugdlokaal? • Wat is het handigste en goedkoopste verwarmingssysteem? • … Met deze brochure willen we je hierbij wat op weg helpen. Niet om je het enige echte goede antwoord te geven, wel om je een eerste idee te geven van de afwegingen die je kan maken en aan te geven wat bepalend kan zijn om voor dit of dat te kiezen. Ook niet om je architect of plaatselijke deskundigen tegen te spreken, maar wel om je iets beter te wapenen als je met hen aan tafel zit om beslissingen te nemen. We overlopen het volledige gebouw, van de ruwbouw, over technieken tot de afwerking, zonder ons te verliezen in het kleinste detail. Binnen elk van deze 3 delen worden er aparte toepassingsgebieden belicht (bv. vloeren, dak, wanden, verwarming,…). Het volledig overzicht hiervan kan je lezen in de inhoudstafel. Per toepassingsgebied geven we een aantal 'mogelijk te gebruiken materialen' aan. Die toetsen we vervolgens aan een aantal criteria die we belangrijk vinden: • de kostprijs, • de hanteerbaarheid, • de onderhoudsvriendelijkheid en slijtagebestendigheid, • de milieuvriendelijkheid, • het comfort en de functionaliteit voor de specifieke toepassing van jeugdlokaal. We gaan er immers van uit dat de uiteindelijke materiaalkeuze een verstandshuwelijk is tussen een aantal voor- en nadelen m.b.t. deze criteria. We hebben geprobeerd om het geheel weer te geven in een zo eenduidig mogelijke structuur. Per concreet toepassingsgebied vind je meestal: • Een korte beschrijving van wat we bedoelen met het toepassingsgebied (= de titel). • 1 of meerdere tabellen waarin de respectieve materialen een beoordeling krijgen op basis van de eerder geschetste criteria. Deze beoordeling is weergegeven op een waardeschaal die gaat van 3 minnetjes (zeer slecht) naar 3 plusjes (zeer goed). De middelste quotering (±) is dus de meest neutrale. Voor elk materiaal kan men soms nog onderlinge kwaliteitskeuzes maken. We zijn echter in de waardering uitgegaan van een gemiddelde kwaliteit. Wanneer een criterium voor een bepaalde rubriek niet relevant is vermelden we ‘n.v.t.’ (= niet van toepassing). • Een korte woorduitleg bij de gebruikte termen en benamingen in de tabel. • Een woordje uitleg bij de waardering die uitgesproken wordt in de tabel. Dit kan uiteenlopend van aard zijn: een verklarende of verduidelijkende uitleg, een aanvullende opmerking, een nuancering of relativering, enz. • Enkele bijkomende tips: suggesties, aanraders, doorverwijzingen,… 3

DE CRITERIA Criterium 1: goedkope materialen Dit behoeft het minste uitleg. Jeugdlokalen bouwen of verbouwen is uit financieel oogpunt geen evidente zaak. Vaak is het een moeizame zoektocht naar voldoende middelen om zoveel mogelijk van de wenselijke ruimte te kunnen creëren en in te richten. Kiezen voor goedkopere oplossingen heeft dus zeker een aantal voordelen. Toch is het ook oppassen geblazen. De goedkoopste keuze kan immers een aantal andere consequenties hebben (bv. naar onderhoud, slijtage, energiekost,...). Soms dient er zich een opportuniteit met tweedehandsmateriaal (of een schenking van materiaal) aan. Die kan je natuurlijk zoveel mogelijk meepikken, echter niet zonder af te wegen of het past binnen het totale concept van je bouwproject (in combinatie met andere materiaalkeuzes).

Criterium 2: makkelijk hanteerbare materialen Het gebruik van gemakkelijk hanteerbare materialen verhoogt de kansen om een en ander zelf recht te zetten, te plaatsen of af te werken. Dit vereist natuurlijk wel dat deze materialen te gebruiken zijn door een ‘doorsnee-handige Harry’ of door een vrijwilliger kunnen geplaatst worden mits een goede handleiding, degelijke uitleg of toonmoment. De meeste werkingen hebben binnen of net buiten de schoot van hun vereniging wel een handjevol vrijwilligers, enthousiastelingen, manusjes van alles. Door zelf een aantal werken uit te voeren, kan de kostprijs gedrukt worden, is het rond te krijgen budget realistischer en kan misschien meer ingevuld worden van de ruimtelijke wens. Het samen bouwen aan lokalen heeft ook een educatieve meerwaarde. Het kan groepsbevorderend werken en de medewerkers bekomen doorgaans een groter respect voor de nieuwe, afgewerkte infrastructuur.

Criterium 3: onderhoudsvriendelijke en slijtagebestendige materialen Een jeugdlokaal wordt voor heel wat gebruikt: spel, knutselen, eten, drinken. Er wordt in bewogen, er wordt al eens iets vuil gemaakt, men loopt gemakkelijk binnen en buiten. Het meubilair wordt al eens aan de kant geschoven, er vliegt al eens een deur toe. Dit beïnvloedt de materiaalkeuze. Het moet immers allemaal tegen een stootje kunnen en er niet al te snel smerig uitzien. Bovendien zijn jeugdwerkers zelden goede huisvrouwen. Er wordt niet elke week afgestoft, geboend en gekuist. Dat hoeft ook niet, maar het sluit misschien het gebruik van bepaalde materialen uit. Het is ook niet zo eenvoudig om jaarlijkse onderhoudsbeurten (verven, producten, herstellingen,…) te voorzien. Als begeleiders van kinderen en jongeren hebben we immers in de eerste plaats een animatie- of pedagogische opdracht. Dus vermijden we best om voor materiaal te kiezen dat geregeld z’n likje of andere vertroeteling nodig heeft.

4

Criterium 4: milieuvriendelijke materialen Zorg voor het milieu is een bekommernis die de meeste jeugdbewegingen en jeugdwerkingen opnemen in hun algemene visie. Het is eenieders verantwoordelijkheid om waar mogelijk bij te dragen aan een 'propere leefomgeving'. Organisaties die door en voor jongeren en kinderen gerund worden hebben op dit vlak een voorbeeldrol op te nemen. Bij het realiseren van een bouwproject heb je de mogelijkheid om een stuk van deze visie in de praktijk om te zetten. Niet ten koste van elke prijs, maar voor bepaalde toepassingen kan een betaalbaar alternatief (materiaal of installatie) werkelijk een verschil maken op een (of meerdere) van de volgende terreinen: • het beperken van het energieverbruik, • het beperken van milieubelastend afval, • het bewerkstelligen van milieuvriendelijke productieprocessen en het beperken van de milieulast via transport, • het vermijden van gezondheidsrisico’s voor de gebruikers.

Criterium 5: gebruikscomfort Dit criterium verwijst naar de specifieke context van een jeugdlokaal. Een jeugdlokaal is in een aantal opzichten niet te vergelijken met traditionele woningbouw die voornamelijk op de verblijfs- en leeffunctie georiënteerd is. Specifiek voor jeugdlokalen is dat ze slechts 1 of hoogstens enkele keren per week gebruikt worden en dat de voornaamste functies ontmoeting en beweging zijn. Een jeugdlokaal moet aangenaam zijn om in te vertoeven. Bovendien moet het praktisch en nuttig ingericht zijn, aangepast aan de functie die het moet vervullen. Deze realiteit heeft een aantal consequenties naar de ideale materiaalkeuze. Dit uit zich onder meer op de volgende terreinen: • aangenaam en nuttig in gebruik m.b.t. warmte (opwarmbaarheid, warme of koude materialen,…), • aangenaam in gebruik m.b.t. geluid (akoestiek, weergalm, storing,…), • gezelligheid (aanvoelen, jeugdvriendelijk,…), • voorkomen van kleine ongevallen (vloeroppervlak, muurbekleding,…), • wisselend aanpasbaar aan de smaak van de gebruikers (participatie gebruikers, jeugdcultuur,…), Dit criterium is niet voor alle onderverdelingen van toepassing. In dat geval lees je in de tabel de vermelding ‘n.v.t.’.

Bijkomend aandachtspunt: veiligheid Hier en daar loert nog een belangrijk aandachtspunt om het hoekje: veiligheid. Een goede keuze voor een bepaald materiaal op basis van de 5 hoofdcriteria kan soms bezwarend zijn voor de veiligheid van onze leden en de infrastructuur zelf (brandveiligheid, inbraak, vandalisme). Veiligheid werd niet als een standaard criterium opgenomen, omdat het lang niet op alle aspecten van toepassing is. Daar waar het wel een belangrijke rol speelt, zal je een verwijzing, tip of opmerking m.b.t. deze veiligheidsaspecten aantreffen.

5

Naast de criteria die wij belichten, zijn er nog andere elementen die de concrete keuze van het lokalenconcept en de materialen mee bepalen: • De middelen en de mogelijkheden waarover jullie beschikken om een en ander te realiseren. • De frequentie waarmee de lokalen gebruikt worden (wekelijks, ook tijdens de week,…). • Eventuele andere functies die aan het lokaal toegewezen worden (verhuur, overnachtingen, speelpleinwerking, samengebruik,…). Daar kunnen wij van op afstand en in een algemene brochure echter geen ‘panklare’ antwoorden voor aanreiken. Deze brochure splitst de bouwactiviteit op in verschillende deelaspecten. In praktijk maken die verschillende elementen natuurlijk deel uit van een volledig bouwconcept. Dat betekent dat de onderlinge materiaalkeuzes ook moeten passen in dit algemene bouwconcept. Dit kunnen we eveneens niet in kaart brengen binnen deze brochure. Het is natuurlijk in de eerste plaats aan jullie architect om deze oefening te maken. Hou er ook rekening mee dat deze brochure een momentopname is; ze werd samengesteld in de tweede helft van het jaar 2001. Recentere ontwikkelingen en materialen zijn hier dus niet in opgenomen. Ook de prijzen die hier en daar weergegeven worden dateren uit dezelfde periode.

Ten slotte, met deze brochure kunnen we jullie geen concreet werk uit handen nemen. We hopen echter dat we jullie wat kunnen bijstaan in een aantal keuzes die kunnen of moeten genomen worden. En vanzelfsprekend wensen we jullie daarbij het allerbeste toe.

6

7

Deel 1

RUWBOUW In dit onderdeel: ✔ vloerconstructie (grond-, verdiepings-, balkon- en galerijvloeren) ✔ wanden (woningscheidend, spouwblad, massieve binnenwand) ✔ dak (dakvorm, dakbedekking, waterafvoer) ✔ buitenschrijnwerk (ook ramen en deuren, glas) ✔ trappen (& balustrades) ✔ isolatie ✔ terreinafsluiting (hekken, hagen, poorten) ✔ terreinafwerking

8

VLOERCONSTRUCTIE Dit deel behandelt de vloerconstructie zonder de afwerklagen. We bespreken enkel het deel van de vloer dat instaat voor de draagkracht van de vloer. Voor vloerafwerking zie pagina 51.

Materiaal

prijs

hanteerbaarheid

onderhoud & slijtage

milieuvriendelijkheid

gebruikscomfort

houten roostering

++

++

-

++

+

staal

--

--

+

--

-

betonplaat

-

-

++

-

-

welfsels

±

+

++

-

-

potten en balken

±

++

++

-

-

breedvloerplaten

±

±

++

-

-

⌦ Het gebruikscomfort is bepaald op de niet afgewerkte vloer.

Terminologie: houten roostering? Vloer opgebouwd uit houten balken die evenwijdig op ± 40 cm van elkaar geplaatst worden. De balken worden toegedekt met houten planken of platen. stalen vloeren? Vloer opgebouwd uit stalen profielen (dit zijn stalen balken met een I, U, L of O - vormige doorsnede) die meestal volgens een roosterpatroon met bouten of klinknagels aan elkaar verbonden worden of vastgelast worden. De profielen worden toegedekt met stalen platen of stalen roosters. welfsels? Vloer opgebouwd uit betonnen balken (trapeziumvormige doorsnede met enkele cirkelvormige uitsparingen). De balken worden naast elkaar geplaatst en de onderlinge voegen worden opgevuld met vers beton. Eventueel stort men nog enkele centimeters extra beton op deze vloer. potten en balken? Is een systeem waarbij de vloer opgebouwd is uit gewapende betonbalkjes met daartussen holle blokken. Na plaatsing giet men hierover een verse betonlaag. Zeer eenvoudige plaatsing. breedvloerplaten? Of ook predallen geheten zijn dunne betonplaten die na plaatsing overgoten worden met een laag beton en zo één geheel vormen.

Woordje uitleg Er zijn een drietal vloersystemen mogelijk. Op de volgende pagina vind je hier meer uitleg over. Bekijk dit eens alvorens je materiaal te kiezen. Als de vloer geïsoleerd moet worden, kan men opteren voor een stijve isolatielaag onder de chape of een isolerende dekvloer als het gaat over betonplaten, welfsels, potten en balken of breedvloerplaten. Bij een houten roostering isoleert men tussen de houten balken. Stalen vloeren gebruik je best niet indien je wil isoleren. Trouwens een vloer in een lokaal dat slechts enkele malen per week verwarmd wordt, hoeft niet al te veel isolatie. Wat betreft de brandveiligheid, zijn alle betonvloeren (betonplaat, welfsels, potten en balken, breedvloerplaten) geschikt om te gebruiken gezien hun hoge brandweerstand. Stalen vloeren zijn totaal ongeschikt in deze situatie.

9

Houten vloeren zijn wel zeer brandbaar, maar hebben toch een zekere brandweerstand (geen onmiddellijk instortingsgevaar bij brand). Potten en balken kunnen gedeeltelijk ook gemaakt worden in gebakken klei i.p.v. in beton. Is dit het geval, dan verdient de score van milieuvriendelijkheid een plus.

Tips Eventueel kan men het beton van de betonplaat bij een vloer op volle grond vervangen door recuperatiebeton (dit is beton waarbij de stenen deels vervangen worden door gerecycleerd, gebroken beton).

Vloersystemen We bespreken hier kort de drie mogelijke vloersystemen. 1. Vloeren op volle grond: De vloer kan aangebracht worden op de ondergrond bij voldoende draagkrachtige grondlagen of als de grond vervangen wordt door een stabilisélaag (= zandcementmengsel). Dit kan men uitvoeren door een betonvloer rechtstreeks op de ondergrond te storten waarbij: − de isolatielaag op de betonvloer kan aangebracht worden; − de isolatielaag onder de betonvloer kan aangebracht worden. In dit geval gebruikt men waterbestendige isolatie; − de isolatielaag op de betonvloer kan aangebracht worden onder de vorm van een isolerende dekvloer of chape; − de betonvloer ook isolerend kan gemaakt worden door toevoeging van isolerende korrels in het beton (bv. argexkorrels). Bij een andere eenvoudige methode vervangt men de betonplaat door een dikke laag losgetrokken argexkorrels die bovenaan afgestreken wordt met een cementpap (= isolatie & drainage). 2. Vloeren boven een kruipruimte: De vloer wordt aangebracht op de funderingsmuren en overspant de kruipruimte (lage ondergrondse ruimte). De materialen die hier van toepassing zijn, zijn de welfsels of de houten roostering. Betonplaat, potten en balken of breedvloerplaten zijn hier niet bruikbaar omdat ze gestut moeten worden bij uitvoering en stutten zijn niet te plaatsen in de lage kruipruimten. • Welfsels met een ruwe onderzijde zijn hier aan te raden omdat de kruipruimte een onbelangrijke ruimte is. Vloerisolatie bij welfsels: − door een stijve isolatielaag te voorzien onder de chape; − door reeds geïsoleerde welfsels te plaatsen (in de handel te verkrijgen); − door een isolerende dekvloer of chape aan te brengen. • De houten roostering is een goedkope oplossing omdat er geen verdere afwerkingslagen op komen. Maar men moet wel zorgen dat de kruipruimte zeer goed geventileerd wordt en dat er geen vocht mag opstijgen vanuit de ondergrond. De houten vloer isoleert men tussen de houten balken. 3. Verdiepings-, balkon- en galerijvloeren en vloeren boven kelders: Deze vloeren overspannen leefruimten, kelders, galerijen of vormen een balkon. De bruikbare materialen zijn vermeld in de tabel op de vorige pagina. • Een betonplaat vereist bij uitvoering een bekisting waardoor deze uitvoering erg arbeidsintensief wordt. • Stalen vloeren worden eerder toegepast in industriële gebouwen. • Een houten roostering is goedkoop maar heeft slechte geluidsisolerende eigenschappen. • Welfsels kan je verkrijgen met zowel een ruwe onderzijde of gladde onderzijde. Gladde welfsels behoeven geen afwerking, ruwe welfsels wel, maar deze zijn goedkoper. • Potten en balken plaatsen is zeer eenvoudig. Ze zijn licht en gemakkelijk zelf te manoeuvreren. • Breedvloerplaten dienen bij plaatsing zeer goed gestut te worden want ze buigen makkelijk door.

10

WANDEN Wanden of muren zijn verticale constructie-elementen die een ruimte afsluiten van de buitenomgeving of van andere aangrenzende woonruimten. Indien de wand aan de buitenomgeving grenst, zal deze wand voorzien worden van een isolerende laag. In dit hoofdstuk is niet enkel de materiaalkeuze van belang. Die is immers ondergeschikt aan het soort wand dat je wil plaatsen. Daarom vind je in dit onderdeel ook een woordje uitleg over de verschillende wandsystemen. Per type wand worden de materialen vermeld die van toepassing zijn. Een afweging van de verschillende materialen gebeurt zoals gewoonlijk in onderstaande tabel.

Materiaal

prijs

hanteerbaarheid



gebruikscomfort

baksteen

±

±

++

+

±

snelbouw

++

+

++

+

-

isolerende snelbouw

+

+

++

++

±

kalkzandsteen

+

+

++

+

±

cellenbetonblokken

+

++

±

±

--

betonblokken

+

+

++

-

--

houten wanden

+

++

±

+++

++

lemen wanden

++

++

-

+++

+++

⌦ Het gebruikscomfort is beoordeeld zonder een eventuele afwerklaag (bv. een bepleistering).

Woordje uitleg Een uitgebreide uitleg over de verschillende wandsystemen en hun meest geschikte materiaalkeuze vind je op de volgende pagina.

Tips Het is een probleem om in een muur opgebouwd uit cellenbetonblokken, bevestigingsmaterialen te plaatsen, bijvoorbeeld schroeven en pluggen. Voor dit soort wanden dient men dus speciale en duurdere bevestigingsmaterialen te gebruiken. We hebben ook het gebruik van lemen wanden aangegeven. Het is wel experimenteel maar wel gemakkelijk zelf te plaatsen met enthousiaste medewerkers. Als je het laat plaatsen, wordt het wel een dure aangelegenheid. Mooi metselwerk hoeft niet bepleisterd te worden.

11

Wandsystemen 1. de spouwmuur: Deze wand is vrij populair voor een buitenmuur omwille van zijn goede vochtisolerende eigenschappen. Deze wand is van buiten naar binnen als volgt opgebouwd: buitenspouwblad, luchtspouw (geheel of gedeeltelijk gevuld met isolatie), binnenspouwblad. Als buitenspouwblad kan je volgende materialen hanteren: • Er is een ruime keuze aan bakstenen mogelijk. • Ook snelbouw kan gebruikt worden,eventueel met een sierpleister of gevelbekleding. Let wel: deze steen is weinig vorstbestendig wanneer hij blootgesteld is aan de omgeving. Dit is af te raden. • Kalkzandsteen: meestal gespleten silicaatsteen, waarop een waterafstotende laag moet aangebracht worden. • Betonblokken: er zijn verschillende kleuren mogelijk. Het binnenspouwblad is het dragende deel van de spouwmuur; hiervoor zijn volgende materialen bruikbaar. • Baksteen is ideaal voor siermetselwerk binnen. • Snelbouw is het meest voorkomend, al dan niet afgewerkt met pleister of andere muurafwerking. • Isolerende snelbouw kan je vergelijken met een snelbouwsteen maar heeft betere isolerende eigenschappen. • Cellenbetonblokken zijn van een groot formaat, maar de steen weegt niet veel. Ze worden meestal gelijmd wat een vlugge uitvoering garandeert. • Ook kalkzandsteen is groot van formaat, ze zijn zwaar en goed geluidsisolerend. De stenen worden gemetseld of gelijmd. • Betonblokken, al dan niet afgewerkt met pleister of andere muurafwerking. • Houten wanden zijn vlug gemonteerd: een houten skelet bestaande uit stijlen, balken en plaatmaterialen of volle massieve balkenmuren. 2. de volle buitenmuur: De volle buitenmuur bestaat uit 1 voldoende dikke laag zodat vocht en wind niet kunnen binnendringen. Maar is toch wel af te raden omwille van eventuele vochtproblemen. Te maken in volgende materialen: • Baksteen was vroeger een veel voorkomende buitenwand, maar heeft slechte warmte- en vochtisolerende eigenschappen. Mits een isolatielaag aan deze buitenzijde en daarop een waterdichte bepleistering of gevelafwerking kan deze wand voldoen aan de hedendaagse eisen. • Cellenbetonblokken. Hiervoor dient men wel voldoende dikke blokken gebruiken, deze zijn voldoende isolerend en worden vaak bepleisterd. • Kalkzandsteen: idem als de voorgaande. • Betonblokken. Gebruik een goed isolerende betonblok (zoals een Argexblok) afgewerkt met een waterdichte bepleistering. • Houten wanden: afwerking in houten planken. 3. de massieve binnenwand: De massieve binnenwand is een al dan niet dragende muur die de verschillende ruimten van het gebouw scheidt. Materialen: • Baksteen: best als siermetselwerk binnen. • Snelbouw is het meest voorkomend, al dan niet afgewerkt met pleister of andere muurafwerking. • Cellenbetonblokken: groot van formaat, worden meestal gelijmd, vlugge en eenvoudige uitvoering. • Kalkzandsteen: groot formaat, worden gemetseld of gelijmd. • Betonblokken: al dan niet afgewerkt met pleister of andere muurafwerking. 4. woningscheidende wanden: De woningscheidende wand is een wand tussen je gebouw en dat van je buur. Als materialen kan je dezelfde hanteren als onder 3. Zorg ervoor dat je de wand zeer goed geluidsisolerend uitvoert. Let dus goed op dat de wanden volledig los van elkaar gebouwd worden (geen spouwhaken gebruiken, geen mortelresten,…). Laat je goed inlichten i.v.m. de akoestiek want de overheid stelt zijn eisen omtrent geluidsoverlast (bv. Vlarem 2).

12

DAK De keuze voor een dakbedekkingsmateriaal is sterk afhankelijk van de dakvorm. Daarom worden deze verschillende soorten dakvormen apart behandeld. Vervolgens vind je ook nog een woordje uitleg over het timmerwerk en de regenwaterafvoer.

1. DAKBEDEKKING PLAT DAK

Materiaal

prijs

hanteerbaarheid



gebruikscomfort

roofing plastomeer-bitumen

++

+

---

---

n.v.t.

+

+

-

--

n.v.t.

---

---

+

--

n.v.t.

---

---

+

+

n.v.t.

---

---

+

+

n.v.t.

(bv. derbygum, de boer)

PVC-folie (bv. sica, trocal)

EPDM-rubber (bv. uvb, resitrix)

BITUL-rubber (bv. repanol)

⌦ Het gebruikscomfort werd niet gequoteerd omdat dit voor een dak niet van toepassing is

Terminologie: roofing? Bestaat uit een draagstructuur van papier die in een bad van warme, vloeibare pek, gewonnen uit steenkool wordt gedompeld. Andere dragers zijn ook mogelijk. Roofing wordt met verloop van tijd bros; daarom kan een oud roofing dak niet belopen worden. plastomeer-bitumen? Omdat pek, gewonnen uit steenkool, de neiging heeft om snel hard en bros (= breekbaar) te worden, wordt tegenwoordig meer en meer overgestapt naar pek gewonnen uit aardolie die plastomeerbitumen genoemd wordt. PVC-folie? PVC staat voor Poly-Vinyl-Chloride: het is een kunststof op basis van aardolie en chloor, dat vooral vanwege de chloor een kwalijke reputatie naar milieu toe heeft. EPDM-rubber? Nog een kunststof op basis van aardolie, echter zonder chloorverbinding: behoudt heel lang zijn soepelheid en is daarom uitermate geschikt voor daken.

Woordje uitleg Er zijn drie types van platte daken: het kouddak, het warmdak en het omkeerdak. Het kouddak heeft zijn isolatie onder de dragende constructie: er is een ruimte tussen de isolatie en dakhuid met als gevolg dat de dragende constructie onderhevig is aan grote temperatuurschommelingen en kan gaan scheuren: enkel geschikt voor bergplaatsen, stallen.

13

Het warmdak heeft zijn isolatie boven de dragende constructie; van belang is hierbij dat een degelijk dampscherm aangebracht wordt onder de isolatie zodat opstijgende warme lucht niet condenseert in de isolatie met als mogelijke gevolgen: kleinere isolatiewaarde, rotten van de dragende houtconstructie, schimmels,… Bij een omkeerdak ligt de isolatie boven op de dakafdichting: uiteraard zijn hiervoor enkel waterdichte, geslotencellige materialen mogelijk die geballast moeten worden door kiezel: geëxtrudeerd polystyreen, polyurethaan (PUR), schuimglas (foamglas). Indien mogelijk moet men bij het ontwerp van de lokalen een plat dak proberen te vermijden; een plat dak is in alle opzichten duur. Het moet immers door een vakman geplaatst worden. De meest duurzame dakbedekking (en daardoor ook de meest milieuvriendelijke) in EPDM-rubber is tevens ook de duurste; het vraagt regelmatig onderhoud (tappen mogen niet verstoppen) en heeft een kortere levensduur dan een hellend dak. Bij beschadiging is niet altijd direct te achterhalen waar de oorzaak zit. Om het plat dak tegen de rechtstreekse weersinvloeden (vooral UV-straling) te beschermen en om de levensduur te verlengen, kan men het plat dak met kiezel bedekken. Dit biedt tevens een hoger warmte-accumulerend vermogen; de kiezelmassa vlakt de temperatuurspieken af. De volgende stap is het grasdak dat naast warmtebuffer ook als waterbuffer kan dienen. Voorzie een constructie die zwaar genoeg is.

LICHT HELLEND DAK

Materiaal geprofileerde staalplaat geprofileerde aluminiumplaat koper zink vezelcementplaat (eternit)

sandwichpaneel

prijs

hanteerbaarheid



gebruikscomfort

++

++

+

--

n.v.t.

+

++

++

---

n.v.t.

---

---

++

--

n.v.t.

--

---

+

---

n.v.t.

++

+++

+

-

n.v.t.

-

+

+

---

n.v.t.

⌦ Het gebruikscomfort werd niet gequoteerd omdat dit voor een dak niet van toepassing is.

Terminologie: geprofileerde staalplaat? Een stalen, gelakte of verzinkte plaat van meestal 0,7 mm dikte die doorheen een wals wordt getrokken zodanig dat de plaat een profiel krijgt; dit kan in allerlei vormen. De meest bekende vorm is waarschijnlijk de golfvorm (golfplaat). geprofileerde aluminiumplaat? Een aluminiumplaat vanaf 1 mm dikte, al dan niet gelakt, kan ook geprofileerd worden. vezelcementplaat? Beter bekend als de ‘eternit’-plaat: een plaat die tot voor kort bestond uit asbestvezels die door middel van cement bij elkaar werden gehouden. De asbestvezels worden tegenwoordig vervangen door andere, minder schadelijke vezels. sandwichpaneel? Een sandwichpaneel bestaat uit een isolatieplaat (dikwijls piepschuim) waarop aan de onderkant een vlakke plaat gelijmd wordt en aan de bovenkant een geprofileerde plaat.

14

Woordje uitleg Dakbedekking in metaal is niet erg milieuvriendelijk omdat de productie van metalen enorm veel energie opslorpt en omdat de corrosiewerende zinklaag langzaamaan oplost en in het milieu terechtkomt. Bovendien zijn ze erg gevoelig voor condensvorming. Voor ruimtes waar veel mensen bijeenkomen en waar dus veel vocht wordt geproduceerd, zijn ze zeker niet aan te bevelen. Een oplossing hiervoor kan het sandwichpaneel zijn. Bedenk dat zo’n dak het ‘caravaneffect’ in de hand werkt: op warme dagen is er geen koude bufferende steenmassa voorhanden en wordt het zeer snel verstikkend heet binnen. Golfplaten in vezelcement kunnen dikwijls voor een prikje tweedehands op de kop getikt worden. Zij zijn minder gevoelig voor condensvorming en voor het ‘caravaneffect’. Bedenk dat golfplaten van voor 1990 kankerverwekkend asbest bevatten dat door breken, slijpen en ook door verwering van de platen in de atmosfeer terecht komt. Afbreken en storten van zulke daken wordt hoe langer hoe meer een werk voor gespecialiseerde (dure) firma’s. Niet aan te raden dus.

HELLENDE DAKEN (vanaf 25°)

Materiaal dakpannen in gebakken klei dakpannen in cement (bv. sneldek)

prijs

hanteerbaarheid



gebruikscomfort

++

+++

+++

+

n.v.t.

+++

+++

+

-

n.v.t.

geglazuurde dakpannen natuurleien

+

++

+++

-

n.v.t.

--

---

++

++

n.v.t.

kunstleien

+

--

+

--

n.v.t.

riet en stro

---

---

--

+++

n.v.t.

bitumenleien

+

+

-

---

n.v.t.

houten leien

---

-

-

+++

n.v.t.

⌦ Het gebruikscomfort werd niet gequoteerd omdat dit voor een dak niet van toepassing is.

Terminologie: natuurleien? Plaatjes van ca 1 cm dikte die uit leisteen gekapt worden. kunstleien? Een imitatie van natuurleien op basis van vezelcement. bitumenleien? Lapjes roofing die overlappend met elkaar op een houten beplanking genageld worden.

Woordje uitleg Via de koopjeskrant of bij de handelaar in oude bouwmaterialen kun je voor ca 5 €/m² tweedehandse pannen kopen.

15

Oerdegelijke klassiekers zijn de grote en kleine muldenpan van TTR (of TUCA, JML,…) en de pottelbergpan of stormpan (al dan niet met dubbele sluiting). Boomse pannen zijn minder wind- en waterdicht. Let bij aankoop erop dat de pannen geen haarscheurtjes vertonen of afschilferen. Spreek een dakwerker aan; soms krijg je de pannen in ruil voor het geleverde afbraakwerk. De meest gebruikelijke dakhelling bedraagt ca 40°, minimum dakhelling is ca 25°.

2. ONDERDAK

Materiaal vezelcement (unalite) geperforeerde PEfolie houtvezelplaten (celit4d, gutex)

prijs

hanteerbaarheid



gebruikscomfort

+

+

+

+

n.v.t.

+++

+++

-

-

n.v.t.

--

+

+

+++

n.v.t.

⌦ Het gebruikscomfort werd niet gequoteerd omdat dit niet van toepassing is voor een dak.

Terminologie: vezelcement? Minerale vezels (vroeger asbestvezels) die gebonden worden door cement en die tot basisstof voor de productie van allerlei platen kunnen dienen; golfplaten, onderdakplaten, leien. geperforeerde PE-folie? Plastiek met gaatjes erin.

Woordje uitleg Voor een betere bescherming tegen stuifsneeuw, regen en wind is een onderdak noodzakelijk. Pannen, met hoeveel sluitingen dan ook, kunnen dit niet alleen. Ondanks zijn hoge prijs is een onderdak in houtvezelplaten het overwegen waard. Houtvezelplaten zijn dampdoorlaatbaar. Ze leveren tevens een extra isolatie-dikte. Door het tand-groefsysteem sluiten ze het dak volledig winddicht af.

3. DAKTIMMER De klassieke daktimmer bestaat uit spanten, gordingen, kepers, tengellatten en panlatten. Klassieke A-vormige spanten worden ongeveer om de 4 meter geplaatst; tegenwoordig werkt men ook veel met lichte, uit planken samengestelde spantjes die om de halve meter geplaatst worden en waarop rechtstreeks onderdak, tengellatten en panlatten komen. Een besparing in hout ten koste van beschikbare plaats op zolder.

16

Een sandwichpaneel dat een éénmalige plaatsing van kepers, isolatie, gipsplaten, onderdakplaten en tengellatten inhoudt, betekent een enorme besparing in werkuren. Voor de zelfbouwer is het minder interessant omdat de panelen betrekkelijk duur zijn; als isolatie wordt meestal het minder milieuvriendelijke PS of PUR genomen. Verschillende houtsoorten lenen zich als daktimmerhout: epicea, canadahout, rood noors grenen, grenen, douglas en eik (van goedkoop naar heel duur). Eik en douglas vragen geen verduurzaming d.m.v. koperzouten en zijn als zodanig milieuvriendelijker. Een alternatief voor drenking in koperzouten is een behandeling met boorzouten.

4. REGENWATERAFVOER De regenwaterafvoer bestaat uit goten en afvoerbuizen, verkrijgbaar in allerlei vormen en materialen. Klassiek is de uitgetimmerde goot met boenselplank (een plank, dikwijls voorzien van een moulure aan de buitenkant van de goot) aan de binnenkant bekleed met zink of roofing. Ze kan zelfs in beton gegoten zijn. Voor een jeugdlokaal is een met gootbeugels opgehangen hanggoot echter meer voor de hand liggend, vooral naar prijs toe. Ga voor de dimensionering van de doormeter van de afvoerpijp ervan uit dat je per vierkante meter dakoppervlak je ongeveer 1 vierkante centimeter afvoerpijp nodig hebt (zie ook pagina 36 voor regenwaterinstallatie).

prijs

hanteerbaarheid



gebruikscomfort

zink

+

-

+

+

n.v.t.

koper

-

-

++

+

n.v.t.

polyester

++

+

-

-

n.v.t.

PVC

+++

+

--

--

n.v.t.

aluminium

-

--

++

-

n.v.t.

verzinkte staalplaat

+

+

-

+

n.v.t.

Materiaal

Woordje uitleg PVC-goten en -buizen zijn af te raden: PVC is niet vorstbestendig, scheurt of breekt bij lage temperaturen bij mechanische belasting. Beter zijn metalen goten en buizen. Zink vraagt het minste energie bij productie, het lost echter langzaam op en belandt zo in het milieu. Koper vraagt meer energie bij productie, maar heeft ook een langere levensduur.

17

18

BUITENSCHRIJNWERK In dit hoofdstuk worden enkel de drie meest voorkomende materialen besproken, staal wordt hier buiten beschouwing gelaten. Buitenschrijnwerk bestaat niet uit de omlijsting alleen, maar vormt een afgewerkt geheel met de beglazing. Deze laatste wordt op de volgende pagina kort besproken.

prijs

hanteerbaarheid



gebruikscomfort

hout

+

n.v.t.

-

+++

++

pvc

+

n.v.t.

+

---

±

aluminium

-

n.v.t.

++

-

±

Materiaal

⌦ De kolom ‘hanteerbaarheid’ is niet van toepassing omdat dit meestal door een vakman geproduceerd en geplaatst wordt.

Woordje uitleg Indien het hout afkomstig is uit een verantwoord bosbeheer, is deze grondstof onuitputtelijk. Enkel FSC-gelabeld (zie tips) en niet synthetisch behandeld scoort heel goed wat betreft milieuvriendelijkheid. Hout scoort minder goed bij onderhoud omdat het een behandeling nodig heeft (schilderen, beitsen, lakken) en dit moet regelmatig onderhouden worden. De belangrijkheid hiervan is afhankelijk van de duurzaamheidsklasse van de houtsoort : − Duurzaamheidsklasse I en II = zeer duurzaam hout, dat vooral om esthetische redenen wordt behandeld. Voorbeelden: tropische houtsoorten zoals afzelia (I); europese houtsoorten zoals kastanje (II), robinia (I-II). − Duurzaamheidsklasse III en hoger = behandeling en onderhoud is noodzakelijk voor de levensduur van het hout. Voorbeelden: oregon (III), meranti (III-IV). Raamhout wordt tegenwoordig ook vaak gelamelleerd (in 3 lagen op elkaar verlijmd) en gevingerlast (korte stukken aan elkaar gezet d.m.v. een vingerlassing) aangeboden, waardoor het hout stabieler en steviger is; het kan minder leven (bijvoorbeeld kastanjehout is zo verkrijgbaar). PVC is vlugger aan vervanging toe en is niet zo kleurvast. De productie van aluminium vereist enorm veel energie en kunnen we dus bezwaarlijk milieuvriendelijk noemen. Gebruikscomfort: hout voelt warmer aan, je kan erin spijkeren (duimspijkers),…

Tips Indien je zekerheid wil over de milieuvriendelijkheid van het houten buitenschrijnwerk, vraag je naar het hout met een ‘FSC’-label (Forest Stewardship Council), dit is hout afkomstig uit een verantwoord bosbeheer. De lijsten van leveranciers hiervan in België kan je bekomen bij het WWF. Je kan de lijst ook bekijken op hun website: www.wwf.be.

19

Glas Meestal zal een dubbele beglazing (='isolerende’ beglazing) toegepast worden. Warmte-isolatie van de beglazing wordt uitgedrukt in de k-waarde (meer uitleg over het begrip kwaarde zie hoofdstuk isolatie pagina 24) van de beglazing: standaard is k-normaal ± 3 W/m²K. Hoe lager de k-waarde hoe beter: bv. superpolyglas met k ± 1,3 W/m²K (meerprijs ± 7%). Veiligheidsglas moet toegepast worden op risicoplaatsen. Hier hangt een meerkost aan vast van 15% t.o.v. gewoon isolerend glas, d.i. ofwel − gewapend glas (met de 'ruitjes') of gelaagd glas (meest gebruikt) (= dubbel glas waarvan 1 van beide kanten bestaat uit 2 glasplaten met een folie tussen): breekt niet bij breuk, zeker te gebruiken bij koepels (blijft kleven aan de folie); − gehard glas: valt in kleine stukjes uiteen (cfr. autoruit). Akoestische beglazing: eventueel toe te passen bij specifieke situaties.

20

TRAPPEN Enkel de trapconstructie wordt hier beschouwd. Traptreden kunnen in alle mogelijke 'vloerbekledingsmaterialen' uitgevoerd worden, hiervoor verwijzen we dan ook naar het desbetreffende hoofdstuk op pagina 51.

prijs

hanteerbaarheid



gebruikscomfort

staal

±

±

±

-

n.v.t.

hout

+

±

±

++

n.v.t.

beton

-

-

+

-

n.v.t.

Materiaal

⌦ Gebruikscomfort is hier niet van toepassing gezien dit grotendeels afhankelijk is van traptype en trapbekleding. Er bestaan verschillende types van trappen: een rechte steektrap blijft het meest comfortabel, een spiltrap het minste. Deze laatste is minder veilig.

Woordje uitleg Prijzen zijn moeilijk te vergelijken omdat het sterk afhankelijk is van de uitvoering (draaitrap, steektrap, aantal treden,…). Hier wordt de vergelijking gemaakt voor een rechte steektrap, dit is tevens de goedkoopste trapvorm. Afhankelijk van de trapopbouw kan een trap – opgebouwd uit staal of beton – wel herbruikt worden (demontage), wat de score van milieuvriendelijkheid in de tabel relativeert. Hou ook het veiligheidsaspect in de gaten. Zo is de trapbreedte o.m. afhankelijk van het aantal gebruikers, de brandweernormen en het politiereglement van je gemeente (de minimumbreedte is alvast 80 cm). Heb aandacht voor de traphelling; deze mag niet te stijl zijn, neem voldoende brede (diepe) treden. Een antislip afwerking is aan te bevelen.

Tips Bij de hanteerbaarheid van hout en beton, toch nog enkele tips: − hout: hiervan bestaan een aantal doe-het-zelf systemen, zodat een eenvoudige plaatsing wel mogelijk is, let wel op de kwaliteit ervan. − beton: de eenvoudigste trapconstructie is het trapsgewijs metselen van 2 muurtjes en hierop omgekeerde welfsels leggen.

21

Balustrades Er bestaan specifieke richtlijnen voor balustrades: • Best verticale spijlen gebruiken, met max. tussenafstand van 11cm. • Hoogte trapleuning min 90 cm, hoogte borstwering min 100 cm. • Beter geen horizontale spijlen, indien toch: max. tussenafstand van 18 cm (wordt snel als 'klimrek' gebruikt). Voor de horizontale openingen gesitueerd in de zone onder 45 cm hoogte, is de opening max. 5 cm. • Onderaan mag er een zone open blijven, dit is echter af te raden zodat geen voorwerpen naar beneden vallen. • Zorg voor een stevige bevestiging van de balustrade aan de trap!

22

ISOLATIE Het besef tot noodzaak van het isoleren van woningen is pas doorgedrongen bij de eerste oliecrisis in het begin van de jaren zeventig. Ondertussen is er op het gebied van isolatie een ruime keuzemogelijkheid. In eerste instantie vind je een tabel waarin de verschillende families van isolatiematerialen onderling vergeleken worden. Vervolgens wordt er per ‘familie’ ingezoomd op de verschillende concrete materialen en hun technische eigenschappen. Dit laatste is enkel bedoeld voor diegenen die zich hierin verder willen verdiepen.

ALGEMEEN Isoleren is gemakkelijk zelf te doen. Let op volgende punten: • Isolatie moet altijd goed tegen elkaar aansluiten; vermijd spleten; werk daarom liever met 2 platen van 5 cm die je overlappend legt, dan met 1 plaat van 10 cm. • Breng op de juiste plaats een dampscherm aan: dit is aan de binnenzijde van de constructie: vocht wordt binnen in huis geproduceerd door koken, lichaamsvocht, douches, etc. • Zorg bij de isolatie voor een goed winddicht onderdak dat tegelijk ook dampopen is. Vergelijk het met de plastieken regenjas die je aantrekt over je wollen trui als het te fel waait. Best is dat zo’n regenjas ook dampopen is (van goretex-kwaliteit), zodat je zweet erdoor kan verdampen.

I Materiaal 1. kunststof 2. minerale vezels 3. geëxpandeerde kleikorrels 4. cellulosevlokken 5. houtwolcementplaten 6. natuurlijke grondstoffen

prijs

hanteerbaarheid


milieuvriende- isolatiewaarde lijkheid

+

+

+

---

+++

+++

++

+

+

++

+

++

+

+

+

++

--

+

+++

++

--

+

+

++

++

---

-

+

+++

++

⌦ In de kolom ‘onderhoud & slijtage’ is de quotering overal hetzelfde daar elk isolatiesysteem een lang leven heeft zolang het degelijk en op de juiste plaatst gebruikt wordt. In de laatste kolom wordt bekeken hoe goed een materiaalsoort isoleert.

Woordje uitleg Isolatiematerialen op basis van kunststof zijn om ecologische redenen niet aan te bevelen. Ze komen uit een procesketen die schadelijk is voor het milieu en bevatten veel primaire energie: dit is de energie nodig voor de productie. Vanuit ecologisch standpunt zijn minerale vezels minder aangewezen. De productie vraagt nog behoorlijk wat energie en bij de verwerking komen kleine vezeltjes vrij waarvan nog niet bewezen is dat ze ongevaarlijk zijn. 23

Tips Over milieuvriendelijk isoleren is het laatste woord nog niet gezegd. Omdat bij het bouwen van een jeugdlokaal vooral de portemonnee een rol speelt, is het gebruik van glaswol en rotswol het meest aanbevelenswaardig. Draag een stofmasker bij de verwerking van rotswol en glaswol, zorg indien mogelijk voor voldoende ventilatie en werk indien mogelijk met beklede matten (bv. aluminiumfolie of liever nog papier). Aarzel niet om dikker te isoleren dan wat algemeen gangbaar is; bij lokalen die regelmatig verwarmd worden verdien je deze materiaalkost op korte termijn terug.

EEN GEDETAILLEERD OVERZICHT PER FAMILIE Enkele begrippen: De lambda-waarde (λ): dit is de warmtegeleidingscoëfficiënt (W/mK). Hij komt overeen met de warmtestroom die door 1 m dik materiaal heentrekt bij een temperatuurverschil van 1°Kelvin. Hoe lager deze waarde, hoe beter dus. De R-waarde: dit is de warmteweerstand (mK/W; R=dikte/λ). Hij geeft aan welk temperatuurverschil er nodig is om per seconde 1 eenheid warmte verloren te laten gaan door 1 m² van het produkt. Hoe groter deze waarde, des te beter. De k-waarde: dit is de warmtedoorgangscoëfficiënt (W/m²K). Deze geeft aan welke hoeveelheid warmte gedurende een bepaalde tijdseenheid door een wand trekt die de scheiding vormt tussen twee lokalen met een temperatuurverschil van 1° Kelvin. De berekening van de k-waarde gebeurt op basis van de verschillende samenstellende delen in de opbouw van wand of dak waarbij tevens rekening wordt gehouden met de overgangsoppervlakken. Deze berekening gebeurt door de architect of het studiebureau. Momenteel gaat men ervan uit dat een maximale waarde van 0,55 W/m²K een aanvaardbare waarde is. Het K-peil van een woning is een soort gewogen gemiddelde van alle k-waardes van alle bouwdelen in je woning en geeft aan hoe goed je woning geïsoleerd is. Het Vlaamse gewest legt een minimum K-peil van 55 op voor nieuwbouw. Ook geeft het voor de verschillende bouwelementen maximale k-waarden aan. Zo werd er voor nieuwe daken een maximale k-waarde van k = 0,6 vastgelegd terwijl voor verbouwingen een strengere waarde geld van k < 0,4. Het is aan te raden deze waarde ook in nieuwbouw voor daken na te streven.

1.

OP BASIS VAN KUNSSTOF λ-waarde

Materiaal geëxpandeerd polystyreen (of piepschuim) geëxtrudeerd polystyreen

primair energiegehalte

benodigde dikte voor k=0,4 in dakopbouw

richtprijs per m² voor deze dikte in 2001

0,035

450 KWh/m³

8,1 cm

€ 9,40

0,035

850 KWh/m³

8,1 cm

€ 10,76

Polyurethaan

0,025

1200 KWh/m³

5,8 cm

€ 10,54

Polyestermat

0,035

600 KWh/m³

8,1 cm

-

(blauwe of gele plaat)

24

Terminologie: geëxpandeerd en geëxtrudeerd polystyreen? Geëxpandeerd polystyreen kennen we beter als piepschuim; geëxtrudeerd polystyreen wordt met een drijfgas door een sproeikop geplastificeerd en heeft een gesloten, stoomdichte celstructuur met een hogere drukvastheid dan piepschuim. polyurethaan? Polyurethaanplaten worden onder toevoeging van katalysatoren en drijfgassen uit isocyanaten geproduceerd. Er ontstaan harde schuimstoffen met gesloten cellen. Cyanaten komen voort uit een gecompliceerd productieproces in de chloorchemie en vormen in de lucht gevaarlijke aminen. Verder worden vlamdempers toegevoegd, die tot toxische brandgassen leiden. polyestermat? Is een mat bestaande uit polyestervezels. Polyester is een zuiver aardolieproduct dat niet brandbaar is en geschikt voor recycling mits toevoeging van nieuwe grondstoffen.

Woordje uitleg Het meest milieuvriendelijk van deze groep zijn de polyestermatten. Polyester is een materiaal dat geen allergische reacties oproept. Voordeel van kunststofisolatie is dat het geen vocht opneemt en geschikt is voor bijna elke toepassing. Bij brand komen echter giftige dampen vrij. Noteer ook dat piepschuim kan aangevreten worden door de muizen.

2.

OP BASIS VAN MINERALE VEZELS λ-waarde




Materiaal glaswol

0,04

250 KWh/m³

8,1 cm

€ 2,80

rotswol

0,04

150 KWh/m³

8,1 cm

€ 3,52

Terminologie: glaswol? Glaswolvezels ontstaan door kwartszand bij circa 1500°C te smelten en aansluitend te centrifugeren, uiteen te blazen of door een sproeier te halen. rotswol? Rotswolvezels worden op dezelfde manier geproduceerd. Hier is het uitgangsmateriaal basalt- of diabaasgesteente.

Woordje uitleg Over de invloed van minerale vezels op de gezondheid bestaat nog geen uitsluitsel. De vezels die loskomen tijdens de plaatsing kunnen ingeademd worden. Bij plaatsing is het dragen van een stofmasker een noodzaak. Bijkomend nadeel is dat ze vocht kunnen opnemen en het isolerend vermogen hierdoor sterk wordt verminderd. Glaswol scoort slechter dan rotswol: het wordt niet gerecupereerd en is brandbaar. 25

3.

ANDERE MINERALE ISOLATIEMATERIALEN λ-waarde




Materiaal vermiculliet

0,05

230 KWh/m³

11,6 cm

€ 14,38

perliet

0,05

230 KWh/m³

11,6 cm

€ 13,56

argex

0,1

300 KWh/m³

23,4 cm

€ 9,62

schuimglas

0,04

1600 KWh/m³

6,2 cm

€ 21,10

Terminologie: vermiculliet en perliet? Isolatiematerialen van perliet en vermiculliet worden door verhitting van het basismateriaal (vulkanisch perlietgesteente, resp. glimmerlei) geproduceerd. Ze worden vooral als vloerisolatie, spouwmuurvulling en isolatie van platte daken gebruikt. argex? Bestaat uit kleikorrels die op hoge temperatuur gebracht worden en daardoor expanderen (zo een beetje als popcorn). Het eindresultaat zijn kleine lichte zwarte bolletjes die door de ingesloten lucht een zekere isolatiewaarde hebben. Gebonden door cementpap worden argexbolletjes toegepast als vloerisolatie. schuimglas? Schuimglas (‘foamglas’) wordt van oud glas of kwartszand en veldspaat gemaakt op hoge temperatuur. Het is bijzonder geschikt voor de isolatie van de buitenkant van kelders en voor platte daken. Ecologische minpunten zijn het hoge energiegehalte en het feit dat de verkleving door middel van bitumen gebeurt. Het is een drukvast materiaal dat veel gebruikt wordt om koudebruggen te vermijden.

4.

OP BASIS VAN CELLULOSE

Isolatiematerialen van cellulose worden in de regel van oud papier, vooral oude kranten, vervaardigd. Het papier wordt gemalen of in heel fijne snippers gesneden en met boorzuur en boorzouten als brandremmers en met middelen tegen insecten en schimmels gemengd. λ-waarde Materiaal losse vlokken ‘Isofloc’ plaatvorm ‘Homatherm’




0,04

50 KWh/m³

9,3 cm

€ 6,05

0,04

50 KWh/m³

9,3 cm

€ 10,59

Woordje uitleg De ‘Isofloc’-vlokken worden in droge holle ruimtes geblazen, waar ze zich in willekeurige dikte tot een dicht vlies in mekaar strengelen (bv. de ruimte tussen de kepers die bekleed zijn met gyproc in een dak). Machines om de vlokken te spuiten kunnen gehuurd worden. Naast een goed isolerend vermogen bezitten deze vlokken een zeker warmteaccumulerend vermogen: ze houden de warmte van overdag vast en geven die ’s avonds geleidelijk terug af.

26

Homatherm is de merknaam voor papiervlokken in plaatvorm. Deze platen bieden het voordeel dat ze minder hard stuiven en gemakkelijk te plaatsen zijn.

5.

OP BASIS VAN HOUT λ-waarde

Materiaal zachtboardplaten (‘Celit4D, gutex, pavatex) houtwolcementplaten ‘Heraklith’




0,045

1400 KWh/m³

10,5 cm

€ 35,47

0,09

1200 KWh/m³

21 cm

€ 34,26

Terminologie: Heraklith? Heraklith-platen bestaan uit houtwol en houtkrullen van resthout en afvalstoffen, die met magnesiumcarbonaat of portlandcement worden gebonden.

Woordje uitleg Zachtboardplaten worden geproduceerd zonder bindmiddelen door de in het hout aanwezige harsen te activeren. Ze kunnen gebruikt worden als thermische isolatie, contactisolatie en geluiddemping. Met een behandeling in bitumen, paraffine of latex kan men zachtboardplaten als afdekplaten onder de pannen gebruiken (‘Celit4d’, ‘Gutex’). Heraklith-platen worden vaak voor de bouw van een akoestisch plafond gebruikt.

6.

OP BASIS VAN INHEEMSE NAGROEIBARE GRONDSTOFFEN λ-waarde




Materiaal vlasvezelmatten

0,040

30 KWh/m³

9,3 cm

€ 12.24

hennepvezelmatten

0,040

30 KWh/m³

9,3 cm

€ 10.50

schapenwolmatten

0,040

55 KWh/m³

9,3 cm

€ 13.76

kurk

0,045

45 KWh/m³

10,5 cm

€ 27,22

Woordje uitleg Isolerende matten van vlasvezels kunnen gebruikt worden als isolatie tussen de kepers en bij lichte bouwconstructies. De vlasplant stelt weinig eisen en vraagt geen bemesting of pesticide. Hij kan op gronden worden verbouwd die voor de landbouw worden braak gelegd. Ook hennep leent zich tot het maken van matten maar zijn teelt is, met het oog op de drugswetgeving, niet overal in Europa toegestaan. Schapenwol is als isolatie in België wel goed verkrijgbaar. Er is mondiaal gezien een woloverschot. Wol is goed isolerend, van nature uit branddempend en het is goed dampdoorlaatbaar en

27

kan tot 40% van zijn eigen gewicht aan vocht opnemen. Het moet wel tegen motten beschermd worden en vaak wordt het verstevigd door polyestersteunvezels om het stijver te maken. De grondstof voor kurk, de bast van de kurkeik, is overwegend afkomstig uit Portugal, Spanje en Noord-Afrika, waar meestal ook de verdere verwerking plaatsvindt. De lange aanvoerweg vormt een negatieve post in de energiebalans. Het kan gebruikt worden als spouwmuurvulling in plaatvorm of in korrelvorm als vloerisolatie of als toeslagstof bij leemproducten.

28

TERREINAFSLUITING Met dit onderdeel wordt er de haag, poort of omheining van je buitenruimte bedoeld. Vooraleer je zomaar een afsluiting begint te bouwen is het goed om er toch eens goed over na te denken. Moet je de kinderen tijdens het spelen extra beschermen tegen onveilige verkeerssituaties? Beschik je over slechts beperkte vrije ruimte? En willen jullie vrij zicht hebben? Een afsluiting heb je normaliter samen met je buren. Vergeet niet na te gaan hoe zij hier tegenover staan.

Materiaal gracht / greppel houtwal in streekeigen planten haag hak- en snoeiafval tuinafsluiting in gekloven kastanjehout schermen in onverduurzaamd naaldhout tuinschermen in verduurzaamd naaldhout draadafsluiting betonplaten gemetste muur metalen hekwerk

prijs

hanteerbaarheid



gebruikscomfort

+

++

+

+++

+

+++

+++

+++

+++

+

+++

+++

+

+++

+

+++

++

-

+++

+

-

++

++

++

+

+

+

-

++

--

+

+

+

-

--

-

+

+++

-

+

-

-

+++

-

+

---

--

+++

-

+

--

+

+++

---

-

Terminologie: hak- en snoeiafval? Je kan bijvoorbeeld hak- en snoeiafval tussen lange rijen paaltjes stapelen. Of je verzamelt (rechte stukken) afvalhout met een diameter van 10 cm en een (eventueel wisselende) lengte van 1 m à 1,5 m en stopt deze op afstanden van 30 cm van elkaar verticaal in de grond. (on)verduurzaamd? Verduurzamen is een chemische behandeling waardoor de samenstellende delen van hout tot in de kern worden gewijzigd en giftig zijn. Onverduurzaamd naaldhout kan na gebruik gecomposteerd worden, verduurzaamd hout (vergaat) niet. Om aantasting van onverduurzaamd hout tegen te gaan, bestaan er verschillende voorzorgsmaatregelen; de delen die je in de grond stopt kan je: − ‘carboniseren’ (in het vuur zwart stoken); − omringen door kiezelstenen; − omringen door een betonnen voet, die iets boven de grond uitsteekt. Een duurdere optie is het hout te laten steunen op een verzinkte of gegalvaniseerde metalen voet.

29

Woordje uitleg Bij gebruikscomfort willen we je aandacht vestigen op het plezier en / of de eventuele meerwaarde die de afsluiting voor je jeugdbewegingsactiviteiten kan betekenen. − Een betonnen afsluiting wordt kouder en killer ervaren dan een groene begroeiing. Een muur biedt dan weer wat spelmogelijkheden (schilderen, met een bal botsen,…). − Een ondiepe gracht of greppel kan leiden tot onvergetelijke moddergevechten. Bij de aanleg van een ondiepe gracht of greppel moet je wel even uitzoeken of je deze aansluit op een beek of niet. Het is niet echt nodig gezien het water vanzelf zal infiltreren in de bodem. Vergeet ook niet je beide oevers te versterken tegen wegspoelen. Wij raden aan naast deze taluds nog een haag te planten voor de veiligheid. − Streekeigen plantgoed moet zelden gesnoeid worden en geeft tegelijk gelegenheid tot verstoppertje spelen. − Sommige afsluitingen zijn doorzichtig, licht doorzichtig of ondoorzichtig. Sommige zijn onopvallend. Ook dit kan je keuze beïnvloeden.

! Er bestaat niet zoiets als de ‘beste’ afsluiting: voor elke behoefte is er een andere oplossing.

Tips Tracht de bestaande afsluiting te (her)benutten. Meestal bestaan er gemeentelijke reglementeringen omtrent afsluitingen (bouwvergunning nodig?). Informeer je bij de dienst Ruimtelijke Ordening van je gemeente. In de meeste gemeenten zijn doorzichtige afsluitingen toegestaan. Soms is er ook onderscheid in toegestane hoogten. Tuinschermen: je kan ze ook zelf maken (genageld / gevlochten), waarbij naaldhout goedkoper, maar niet zo duurzaam is. We raden aan inlandse lork, kastanje, acacia, wilg,… te gebruiken. Hetzelfde geldt trouwens voor speeltoestellen. Voor een houtwal in streekeigen planten, kan je best informeren bij de plaatselijke intercommunale of bij het provinciebestuur. Wij verwijzen hiervoor naar het voorbeeld van de plantactie ‘behaag de Kempen’.

30

TERREINAFWERKING In deze rubriek worden er verschillende mogelijkheden opgesomd waarop een terrein, horend bij een jeugdlokaal, kan worden aangelegd. Het onderscheid en de keuze tussen onderstaande materialen hangen sterk samen met het toekomstig gebruik ervan. Zal het terrein bijvoorbeeld toegankelijk moeten zijn voor wagens of is het enkel bedoeld als speelterrein? Kies je voor een grasveld? Met wandelpaadjes kriskras erdoorheen? Of een verhard plein? Of wil je een petanque-baan? Welk zijn de aandachtspunten hierbij?

Materiaal

prijs

hanteerbaarheid



gebruikscomfort

zand

+++

+++

±

+++

++

houtsnippers

+++

+++

-

+++

±

gras gerecycleerde betontegel of straatklinker grind / kiezel

++

++

--

+++

+++

++

+

++

±

+

+

++

+

+

-

dolomiet grastegel en grindgazon kasseien

+

++

+

+

+

±

+

±

+

-

±

±

+++

+

-

beton

±

+

++

-

+

betontegel

±

+

++

-

+

asfalt betonklinker keramische klinker

±

-

++

--

+

-

+

++

-

+

⌦ Wat betreft de milieuvriendelijkheid is belang gehecht aan waterdoorlaatbaarheid en aan fabricatieenergie. Waterdoorlaatbaarheid vermindert de hoeveelheid regenwater die onze riolering moet slikken bij enorme regenbuien (dit beperkt het gevaar op overstromingen).

Terminologie: grastegels? Dit zijn tegels met grote uitsparingen zodat er gras tussen kan groeien. grindgazon? Hiermee bedoelen we grind met daaronder een gestabiliseerde zandlaag; er kan gras op groeien en des te dikker de gestabiliseerde laag, des te beter bestand voor zwaar (occasioneel) vervoer (zoals brandweerwagen). dolomiet? Dolomiet heeft meestal geelachtige kleur; gekend van petanque-banen (indien het wordt gemengd met cement komt er veel minder onderhoud/onkruid bij te pas).

31

Woordje uitleg Een verharding met betonklinkers, tegels, asfalt, kasseien of een grindgazon vraagt een ondervulling (gestabiliseerde zandlaag) die de kostprijs gevoelig opdrijft. Dergelijke opbouw is eerder geschikt voor een oprijlaan. Het gebruikscomfort van een terreinafwerking wordt mede beïnvloed door de speelmogelijkheden achteraf (op asfalt kan je rolschaatsen, op gras tuimelen, op verharding basketbal spelen,…) en de voorspelbaarheid van valpartijen bij hevig spel (beloopbaarheid, struikelgevaar, zachte landingen,…)

Tips Kies voor een oplossing die je zelf kan uitvoeren (60% besparing!). Houtsnippers moeten om de 4 jaar vernieuwd worden. Informeer je op het containerpark van de gemeente of ze gratis ter beschikking zijn. Kasseien zijn onverslijtbaar. Misschien kan je ze tweedehands bekomen? Zand, dolomiet, grind en kiezel worden best op een plastiek gelegd om wegsijpelen en/of onkruid te vermijden. Gebruik hiervoor liefst waterdoorlatend plastiek. Hou rekening met de grond die je uitgraaft voor fundering of verharding. Vaak moet je betalen om er vanaf te komen. Je kan deze grond ook gebruiken om je terrein af te werken. Is er al een terreinafwerking? Is er een helling (al of niet natuurlijk)? Kan je ze (deels) behouden of recupereren? Door 2 kleuren tegels af te wisselen, bekom je een reuze dambord. Of waarom zou je geen waterbestendig hinkelpark (of slingers) op het asfalt schilderen? Of een zonnewijzer uitwerken met gebruik van schaduw? Wedden dat je zo spelen uitlokt? Tracht je terrein zo verscheiden mogelijk aan te leggen, zodat er allerhande activiteiten kunnen plaatsvinden (voor groot en klein).

32

33

Deel 2

TECHNIEKEN In dit onderdeel: ✔ sanitair (toestellen, leidingen, regenwaterafvoer, zonneboiler) ✔ elektriciteit (reglementeringen, richtlijnen) ✔ verwarming en ventilatie

34

SANITAIR De sanitaire installatie van een jeugdlokaal beperkt zich meestal tot een aantal WC’s, enkele lavabo’s en een uitgietbak in keuken of bergplaats. Lokalen die ook als bivakplaats verhuurd worden, kunnen eveneens voorzien zijn van douches. Eigenlijk bestaat een sanitaire installatie uit niet meer dan: - aanvoerleiding(en), al dan niet onderbroken door een verwarmingstoestel; - het toestel zelf (badkuip, WC, lavabo,…); - afvoerleidingen. Het is aan te raden alle sanitair zoveel mogelijk te centraliseren door bijvoorbeeld de keuken naast de doucheruimte te plaatsen; aanen afvoerleidingen worden korter, de warmteverliezen worden kleiner en ook de kans dat bepaalde delen stukvriezen is kleiner. Deze drie items zullen we dus in dit hoofdstuk behandelen, verder bekijken we ook de regenwaterinstallatie en het gebruik van een zonneboiler.

AANVOERLEIDING De aanvoerleiding vertrekt vanaf de meter, geplaatst door de maatschappij in een vorstvrije ruimte (niet evident in een jeugdlokaal). Na de meter volgt een aflaatkraan en een terugslagklep die verhindert dat eventueel verontreinigd water terugvloeit in het waterleidingsnet. Volgende keuzes in materiaal zijn mogelijk:

prijs

hanteerbaarheid



gebruikscomfort

koper

+

-

+

-

n.v.t.

polyethyleen (Geberit) PE + aluminium (Hen-

+

+

++

±

n.v.t.

+

++

++

-

n.v.t.

-

--

+

--

n.v.t.

Materiaal

co, Alupex)

gegalvaniseerde stalen buis

Koperen buizen zijn per lopende meter duurder dan PE of PE-Alu-buis. De koperen soldeerstukjes zijn echter een stuk goedkoper dan de knelverbindingen voor deze moderne materialen. Zwarte PE-buizen (Socarex) worden gebruikt voor aanvoerleidingen die buiten liggen. Als je loden aanvoerleidingen aantreft moet je ze zo snel mogelijk vervangen. Het lood wordt namelijk opgenomen in het drinkwater. Stilletjesaan bouw je zo een loodvergiftiging op.

TOESTELLEN Badkuipen van staalemail en wasbakken en toiletpotten van keramiek zijn en blijven het beste houdbaar en zijn daarom uit ecologisch standpunt aanbevelenswaardige alternatieven. Vaak zijn ze voor een prikje te koop bij handelaars in oude bouwmaterialen, koopjeskrant of kringloopwinkel. Kuipen en bakken in acryl zijn leverbaar in allerlei kleuren en vormen, maar ze lopen sneller krassen op en worden ruw. 35

Mengkranen met 1 hendel (ééngreepskranen) en thermostaatkranen zijn, hoewel ze iets duurder zijn aan te bevelen omdat ze door snelle temperatuursregelingen water helpen besparen en kindvriendelijk in gebruik zijn. Waterbesparende douchekoppen beperken het waterdebiet en zo de waterrekening evenals WC-bakken met spaartoets. Vermijd het herbruiken van oude kranen; meestal lekken ze en beantwoorden ze niet aan de moderne comforteisen.

AFVOERLEIDINGEN Douchekuip, lavabo’s en wasmachine vragen een minimum doormeter van 40 mm, voor een badkuip en gootsteen heb je minstens 50 mm nodig en een WC vraagt 90 mm voor de verticale leidingen. Horizontale leidingen voorzie je best allemaal in 110 mm om kans op verstopping te vermijden. Vermijd bochten en T-stukken van 90°, beter is twee maal 45° te gebruiken en stukken in Y-vorm. Voorzie op een aantal punten toezichtstoppen (in kruipkelder of in verticale leidingen). Mogelijke materialen zijn de volgende:

Materiaal

prijs

hanteerbaarheid



gebruikscomfort

PVC

++

+++

-

-

n.v.t.

polyetheleen (Geberit)

-

+

+++

±

n.v.t.

polypropyleen

-

+++

+++

±

n.v.t.

--

-

+

++

n.v.t.

-

-

+

---

n.v.t.

gresbuizen vezelcement

Terminologie: Gresbuizen? Gresbuizen zijn gemaakt op basis van gebakken, geglazuurd aardewerk; de verbindingen zijn van rubber.

Afvoerbuizen in zwart polyethyleen worden in tegenstelling tot PVC niet breekbaarder met verloop van de tijd; ze vormen een milieuvriendelijker alternatief. De verbinding ervan gebeurt door spiegellassen of door electromoffen: dit vraagt speciaal gereedschap. Doordat PE sterker uitzet en sneller gaat doorhangen, moeten aangepaste uitzetmoffen en genoeg beugels voorzien worden. Polypropyleen valt wel binnen het bereik van de doe-het-zelver: de verbindingen gebeuren door moffen voorzien van rubberen ringen (cfr. PVC-buizen); het is echter minder courant verkrijgbaar.

REGENWATERINSTALLATIE Het via het dak opgevangen regenwater kan gestockeerd worden in een regenwaterput (liefst in beton, dat neutraliseert het zure regenwater) en aangewend worden voor spoeling van de WC’s, 36

wassen van kledij, begieten van planten, waterspelletjes en de vaatwas. De goede regenwaterinstallatie bestaat uit: - een opvangreservoir (afmetingen zijn afhankelijk van het dak en van het gewenste gebruik); - een filter; - een navulset : zorgt ervoor dat het reservoir bij uitputting (bij weinig regen) gevuld wordt door leidingwater; - een pomp voorzien van droogzuigbeveiliging; - een aanzuigleiding met terugslagklep en aanzuigkorf. Een volledige regenwaterinstallatie kost geleverd en geplaatst snel 2.500 euro. Sommige gemeentes en de provincie geven subsidies. Informeer op voorhand bij de gemeente hoeveel kubieke meter opslagvat je per vierkante meter dakoppervlak moet voorzien. Als je weet dat 1 m³ leidingwater ca 1,25 euro kost anno 2001, kun je nagaan of het de moeite loont om er een te installeren. Indien er te weinig centen zijn, kan je in ieder geval al een apart leidingcircuit voorzien dat later kan worden aangesloten.

Tips Een regenton onder de afvoerpijp is ook al een regenwaterinstallatie; het water kan gebruikt worden voor waterspelletjes en voor het kuisen van de lokalen.

ZONNEBOILERINSTALLATIE VOOR DE PRODUCTIE VAN WARM WATER Een zonneboiler verwarmt koud water met de energie van de zon. In de zonnecollector, die gewoonlijk in het dak ingebouwd wordt, lopen koperen buizen die de warmte opvangen en via een warmtewisselaar wordt die in een boiler opgeslagen. Als de zonneboiler onvoldoende warm water produceert, wordt er automatisch door een klassiek warmwatertoestel bijverwarmd. Zo kan je in het Belgische klimaat met een zonneboiler ca 55% van je warm water maken. Voor bivakplaatsen die enkel ’s zomers bezet zijn, kan dit veel hoger oplopen. Zonneboilers worden gedimensioneerd op de dagelijkse hoeveelheid warm water. Gemiddeld is dat 25 liter water aan 60°C per persoon. Voor een bivakplaats van ca 40 personen voldoet 12,5 m² collector met een boilerinhoud van 500 liter. Kostprijs hiervan bedraagt ca 7.500 euro. Electrabel neemt hiervan een deel voor zijn rekening indien de naverwarming met gas of elektriciteit gebeurt, en sommige gemeentes geven ook subsidies. Meer informatie is beschikbaar bij BELSIA (Belgian Solar Industry Association vzw, tel. 014/55 83 19).

37

ELEKTRICITEIT We maken hier geen gebruik van een materialentabel, omdat de keuzes beperkt zijn en omdat het ons interessanter lijkt om meer algemene informatie te geven betreffende veiligheid en reglementering. Hieronder vind je dus allerhande richtlijnen als achtergrondinformatie, zodat je met je leidingsploeg mee kan opvolgen of er met deze dingen rekening gehouden is.

REGLEMENTERING KEURING • Elke nieuwe elektriciteitsinstallatie of ingrijpende vernieuwing aan bestaande installaties moet gekeurd worden door een erkend controleorganisme (vraag een lijst aan bij je elektriciteitsmaatschappij). Dit noemt men ook een gelijkvormigheidsonderzoek. • Om de 5 jaar raden we aan om gans de installatie grondig te laten controleren door een vakman. Stel defecten en reparaties niet onnodig uit! DOSSIER / SCHEMA • Wettelijk verplichte paperassen: situatieschema + één-draad-schema: opgesteld door de persoon die de installatie heeft uitgevoerd + proces-verbaal van de overeenkomst van de elektrische installateur. • Noodzakelijke vermeldingen: naam + adres van de installatie + datum + handtekening van de uitvoerder, van de eigenaar en van het erkende controleorganisme. • Op te maken in drievoud (voor elke partij 1 exemplaar).

RICHTLIJNEN • • • •

AARDING Dit is verplicht. Bij een nieuwbouw voorziet men een aardingslus onder de fundering. Bij renovatie worden aardingspinnen gebruikt. Opgelet: de geïsoleerde aardingsleidingen zijn geel/groen gekleurd, deze mogen dus NIET als actieve leidingen gebruikt worden.

VERLIESSTROOMSCHAKELAAR = DIFFERENTIEELSCHAKELAAR (springt uit bij stroomverlies) • Minstens 1 aan het begin van de installatie (300 mA). • Extra schakelaar, die gevoeliger is, in vochtige ruimtes (o.a. wasruimten, vochtige toestellen, buitenverlichting) (30 mA). • Regelmatig testen met testknop. • •

ZEKERINGEN Je neemt best automaten in plaats van smeltzekeringen. Toestellen die veel stroom verbruiken, zet je best op een apart circuit, bijvoorbeeld elektrisch fornuis of verwarmingstoestel.

SCHAKELAARS • Gebruik dubbelpolige schakelaars in vochtige ruimtes voor extra veiligheid, zodat de stroom zeker onderbroken wordt.

38

STOPCONTACTEN Steeds stopcontacten kiezen met keurmerk CEBEC + van het kindvriendelijke type + voorzien van aarding. • In omgeving van water (keuken, sanitair, buiten) kies je voor de voorziene stopcontacten (spatwaterdicht). • Zorg dat de stopcontacten altijd goed vastzitten. • Plaats ze op de juiste hoogte, als veiligheid voor kleine kinderen en ook voor het praktische gebruik indien er mindervaliden de ruimte zullen benutten. •

OPBOUW OF INBOUW? Opbouw is sneller geplaatst en dus goedkoper in werkuren, maar meer onderhevig aan slijtage (waar wordt er niet met een bal ‘gesjot’ binnen?). Alles hoeft niet persé op voorhand uitgedokterd te zijn, er kunnen nog tot op het laatste moment wijzigingen gebeuren, zoals de plaats van stopcontacten en lampen. Maar zorg er dan voor dat de leidingen zoveel mogelijk buiten handbereik, op een veilige plaats/hoogte geïnstalleerd worden. • Zorg dat je zeker weet waar je leidingen lopen. Volg hiervoor de wettelijk bepaalde plaatsingswijzen; deze kun je opvragen bij je elektriciteitsmaatschappij of bij een erkend keuringsorganisme (minimumafstanden in natte cellen zoals douches, keukens,...). Zo weten ook de leidingsploegen na jou nog waar ze zonder problemen een gat kunnen boren. •

39

• • • • • •

VERLICHTING Zorg er in eerste instantie voor dat je voldoende ramen voorziet in ruimten waar veel licht nodig is. Kies voor lampkappen die het licht reflecteren en richten naar een specifieke plaats die moet verlicht worden. Het is aan te raden om noodverlichting te voorzien (dit wordt meestal opgelegd door de brandweer). Buitenverlichting op bewegingssensoren vermijden het langdurig branden van de verlichting tijdens de avondvergaderingen; gebruik daarom ook in gangen en traphallen een drukknop met een tijdschakelaar. Zorg dat er geen water kan ophopen in de buitenverlichting. Soorten: TL-lampen, spaarlampen, halogeenlampen, gloeilampen, kaarslicht.

soorten

prijs

hanteerbaarheid



gebruikscomfort

TL-Lamp spaarlamp halogeenlamp gloeilamp kaarslicht

± -+ ++

+ ++ ± + +++

+++ +++ ± -n.v.t.

+ + ± ++++

n.v.t. n.v.t. n.v.t. n.v.t. n.v.t.

Woordje uitleg TL-lampen bevatten giftig fluorescentiepoeder. Er bestaan 2 soorten TL-lampen, nl. de gewone welgekende TL-lampen met een starter en hoogfrequente TL-lampen met een elektronische ontsteking. Deze laatste geven beter licht, flikkeren niet, verbruiken minder, maar ze zijn wel duurder. Bescherm TL-lampen ook steeds met een beschermkap/armatuur (denk aan rondvliegende ballen!). Spaarlampen zijn niet geschikt voor kortstondig gebruik, maar meer voor ruimten waar het licht lang moet branden. Als ze vaak aanen uitgeschakeld worden gaan ze vlugger stuk. Halogeenlampen (lage spanning) zijn slechts schijnbaar zuinig; de omspanning (transformator) vraagt veel energie. Gloeilamp: als je deze keuze maakt, kies dan voor matte of reflectorspots, die verblinden minder dan de heldere gloeilampen en ze bundelen het licht ook meer naar één plaats. Kaarsen kunnen gezelligheid bieden, maar hou het veilig en laat nooit een brandende kaars alleen achter.

40

VERWARMING EN VENTILATIE Verwarming, isolatie en ventilatie gaan samen. Een degelijk verwarmingssysteem heeft geen zin zonder een grondige isolatie en doordachte ventilatie. Een totaalconcept – een globale visie is nodig. Het hogere rendement van een meer zuinige (en duurdere) ketel, kan bijvoorbeeld teniet worden gedaan door de grotere stookkost in geval van matige of slechte isolatie van het lokaal. Vermits er heel veel verschillende systemen bestaan, die specifiek gekozen moeten worden in functie van een aantal parameters (gebruikspatroon, gebruiksdoel, volumeverdeling, prijs,…), is dit niet overzichtelijk in een tabel te vergelijken. Daarom hebben wij hier voornamelijk aanbevelingen vermeld.

VERWARMING Vermits jeugdlokalen meestal slechts 1 of 2 keer in de week gebruikt worden en dan dikwijls nog gedeeltelijk of op verschillende tijdstippen raden we aan een snel, direct en plaatselijk verwarmingsysteem te gebruiken; dus geen vloerverwarming of tegelkachels (grote opwarmtijd, latere en langere warmteafgifte) maar wel (gas)convectoren opgesteld per lokaal (directe opwarming en afgifte). Men kan het beste kiezen voor een gesloten systeem: dit is een verwarmingssysteem dat in geval van verbranding zijn zuurstof niet uit de ruimte betrekt, maar van buiten aanzuigt. Dit voorkomt zuurstoftekort in de ruimte of over-ventilatie om dat zuurstoftekort op te vangen (overventilatie betekent dat er meer verse lucht moet aangevoerd worden wat een groter warmteverlies en dus hogere stookkost met zich meebrengt). Het is eveneens van belang een goede (luchtdichte) afvoer voor de rookgassen te organiseren tot buiten het gebouw/lokaal om CO-vergiftiging te voorkomen. Een centraal verwarmingssysteem is voor lokalen af te raden omdat de centrale ketel telkens moet opstaan zelfs indien er maar één lokaal gebruikt zou worden. Om dezelfde redenen raden we aan te kiezen voor doorstroomtoestellen voor de voorziening van sanitair warm water. Het aftappen van warm water gebeurt meestal maar 1 of 2 keer in de week. Een warm watervat op temperatuur houden gedurende de week is verloren energie. Een systeem met zonnecollectoren voor de voorziening van sanitair warm water heeft gemiddeld over het hele jaar een dekking van zo’n 50 % en heeft dus steeds een naverwarmingssysteem nodig (een zonneboiler zorgt voor de opwarming, een bijkomende ketel zorgt eventueel voor de naverwarming). Vermits de zonneboiler zijn hoogste rendement haalt in de zomerperiode, kan in een lokaal dat verhuurd wordt als kampplaats deze investering zeker overwogen worden (zie ook deel sanitair op pagina 37). Om de opwarmingstijd van een gebouw zo klein mogelijk te houden, probeer je langs de binnenzijde te isoleren en/of gebruik je zoveel mogelijk warme materialen (hout) als afwerking. Om warmteverliezen te voorkomen is isolatie van de leidingen aan te raden. Bevriezing is te voorkomen door de installatie op een minimumregime te laten draaien, door een vriesbeveiliging op de thermosstatische kranen of door een verwarmingsspiraal rond de buizen te voorzien. Het aflaten van de leidingen is nog steeds de efficiëntste voorzorgsmaatregel. Vanuit veiligheidsstandpunt raden we aan tweedehands verwarmingstoestellen, die in jeugdlokalen veelal voorkomen, te laten nakijken door een erkend installateur of zelfs nieuwe toestellen door hem te laten plaatsen. 41

Voor de voorziening van sanitair warm water bevelen we naar veiligheid toe doorstroomtoestellen met elektronische ontsteking aan.

ENERGIEBRONNEN Vermits er op de markt veel verschillende systemen bestaan en de keuze van het systeem sterk afhankelijk is van het vooropgestelde verwarmingsconcept, hebben we ons in onderstaande tabel beperkt tot het vergelijken van de verschillende energie-grondstoffen voor verwarming.

grondstoffen

prijs

gas

-

hout (steenkool)

+

elektriciteit stookolie zon

---+++

hanteerbaarheid

telkens aanen afvoer opslagruimte nodig telkens stopcontact telkens aanen afvoer naverwarming nodig



gebruikscomfort

n.v.t.

+

-

n.v.t.

±

n.v.t.

--

n.v.t.

--

n.v.t.

+++

+ (gezellig)

+++ --(stinkt)

+++

⌦ De kolom ‘onderhoud & slijtage’ is hier natuurlijk niet van toepassing daar we in deze tabel verbruiksgoederen (grondstoffen) vergelijken.

Woordje uitleg Elektriciteit scoort relatief laag op gebied van prijs en milieuvriendelijkheid: de omzetting van warmte-energie naar elektrische energie (bv. in een gasgestookte elektriciteitscentrale) betekent al een verlies van 60% aan energie. Eventuele opslag van brandstof (mazouttank, gasflessen,…) is in Vlaanderen gereglementeerd door de VLAREM II BIS wetgeving. We verwijzen hiervoor naar de literatuur en wetgeving terzake. Aansluiting op het openbare gasnet geniet nog steeds een voorkeur daar hierbij geen opslag ter plaatse – en bijhorende veiligheidsmaatregelen – moet gebeuren.

VENTILATIE Om een ongezonde situatie te voorkomen, mogen we niet alles tochtvrij afsluiten – zeker in jeugdlokalen waar veel mensen op een kleine ruimte actief bezig zijn. Het is nodig om voldoende ventilatie en zuurstofaanvoer te hebben. Het aanvoeren van verse buitenlucht brengt een warmteverlies en dus hogere stookkost met zich mee. Ventilatie en verwarming moeten dus op elkaar afgestemd en in balans zijn. In de meeste gevallen kan een natuurlijke ventilatie volstaan. Dit kan door het plaatsen van verluchtingsbuizen door dak of muur, (verstelbare) verluchtingsroosters in de ramen, roosters in of kieren onder de deuren,… Het is belangrijk dat er twee openingen voorzien worden (één voor aanvoer en één voor afvoer), indien mogelijk diagonaal ten opzichte van elkaar geplaatst, voor het organiseren van een luchtcirculatie en -verversing. In ruimtes waar door een hogere bezetting, sterkere rook-, geur- of dampontwikkeling (wc, badkamers, keuken, ruimtes waar gastoestellen staan opgesteld, rooklokalen,…) een natuurlijke ventilatie niet volstaat, kan op mechanische wijze verlucht worden door het plaatsen van ventilatoren of afzuigunits. Hierbij geldt een luchtverversingsdebiet van 25 m³/h voor wc’s, van 50 m³/h voor bad42

kamers en van 75 m³/h voor keukens. In deze gevallen moet er eveneens rekening gehouden worden met luchtaanvoer en -afvoer. Het kan soms nuttig zijn de ventilator aan te sluiten op de lichtschakelaar van de desbetreffende ruimte. De ventilator schakelt dan aan van zodra het licht in die ruimte wordt aangedaan. Als blijkt dat door de luchtverversing een groot warmteverlies ontstaat, kan dit opgevangen worden door verfijnde systemen waarbij een warmtewisselaar geplaatst worden tussen de inkomende en uitgaande lucht om zo warmte te recupereren. Deze systemen vergen wel een studie, zijn zeer specifiek en relatief duur.

43

Deel 3

AFWERKING In dit onderdeel: ✔ gevelbekleding (bepleistering, beplating, beplanking, schilderwerken) ✔ bepleistering (buitenpleister, binnenpleister) ✔ vloerafwerking ✔ wanden plafondsystemen ✔ binnenschrijnwerk (deuren, plaatmateriaal) ✔ wandafwerking (schilderen behangwerk, tegels, verven)

44

GEVELBEKLEDINGEN Naast de traditionele spouwmuurconstructie met een buitenmuur in gevelsteen, kunnen nog andere gevelbekledingen gebruikt worden. Deze kunnen aangebracht worden op een massieve of snelbouwmuur van 14 of 18 cm. Ze kunnen – zeker bij verbouwingen – alle aanpassingen (bv. nieuw of dichtgemetseld raam) proper wegwerken en de bouwtechnische eigenschappen van wanden verbeteren (waterdichting, thermische isolatie). Hierbij dienen wel een aantal aspecten bekeken te worden, los van de criteria van de vergelijkingstabellen. Stedenbouwkundig: In vele gevallen zijn de gevelmaterialen bepaald in stedenbouwkundige voorschriften. Alvorens je keuze te maken informeer je best bij de gemeentelijke bouwdienst wat mag. Bouwtechnisch: Een buitenmuur moet op bouwtechnisch vlak zorgen zowel voor een waterdichting als voor een thermische isolatie (om condensatie vorming te voorkomen). Voor de thermische isolatie dient meestal nog een onderconstructie aangebracht te worden, hetzij het aanbrengen van een stijve isolatieplaat (bij bepleisteringen), hetzij een houten onderconstructie waartussen geïsoleerd wordt. In de vergelijkingstabellen is enkel rekening gehouden met de buitenafwerking. Esthetisch: Overweeg wat de impact zal zijn van het gekozen gevelmateriaal op de functie van het gebouw en de omgeving (bv. een kindvriendelijke speelruimte in een groene omgeving zal eerder een houten gevelbekleding dan een industriële gevelafwerking kunnen verdragen). Functioneel: Grenst de muur aan een speelplaats? Kan deze als spelelement dienst doen? Een duurzame, harde afwerking (bv. cementering) kan gebruikt worden als kaatsmuur, een broze afwerking (bv. leien) kan men best niet aanbrengen naast een voetbalveld.

1. MUURBEPLEISTERINGEN Voor buitenbepleisteringen kan verwezen worden naar het onderdeel bepleisteringen (pagina 49) waar de verschillende types zijn opgesomd, uitgelegd en vergeleken. Pleisters op basis van gips zijn niet geschikt voor buitengebruik.

Woordje uitleg De buitenbepleistering zorgt voor een waterdichting van de muren. We raden aan te kiezen voor een dampopen pleister om scheuren en barsten te voorkomen. Om een bouwtechnisch optimale muur met een degelijke thermische isolatiewaarde (k-waarde minimum 0,6 W/m²k) – uitgaande dat we vertrekken van een enkele muur – te bekomen, kan men het best een stijve isolatieplaat (± 4 cm) tegen de muur bevestigen alvorens de pleister op een licht wapeningsnet aan te brengen. PS (polystreen), PU (polyurethaan) en stijve rotswolachtige isolatieplaten komen in aanmerking.

! Een kwalitatieve en duurzame uitvoering van pleisterwerk op isolatie kan het best gebeuren door een gespecialiseerde firma.

Tips Onderaan de gevel is het aan te raden een plint (bv. in blauwe hardsteen of metselwerk) te voorzien, om te voorkomen dat opspattend vocht de sierpleister zou besmeuren.

45

2. BEPLATING – BEPLANKING Bij onderstaande beplating/beplanking dient een houten of metalen regelwerk aangebracht te worden waartussen – in voorkomend geval – geïsoleerd wordt. Het aanbrengen van een waterdichte dampopen-folie en het vrijlaten van een ventilatie zone tussen isolatie en gevelbeplating / beplanking is aan te raden. ‘Waterdicht’ houdt in dat (regen)water tegengehouden wordt; ‘dampopen’ wil zeggen dat de waterdamp in de lucht op microscopisch niveau wel doorgelaten wordt en condensatie (neerslag van waterdamp tot water op koude(re) oppervlakte) voorkomen wordt.

prijs

hanteerbaarheid



gebruikscomfort

behandelde platen

--

-

++

--

n.v.t.

golfplaten

+

+

++

-

n.v.t.

leien vezelcement planchetten geprofileerde staalplaten houten shingles

±

±

+

±

n.v.t.

-

++

+++

--

n.v.t.

+

±

++

---

n.v.t.

---

--

+

++

n.v.t.

houten planken

--

++

+

++

n.v.t.

gevelbegroening

+++

+++

--

+++

n.v.t.

Materiaal

Terminologie: behandelde plaat? Een behandelde plaat is een geperste plaat waarop een vochtwerende kunststoflaag werd aangebracht (bv. multiboard,…). shingles? Dak en gevelbekleding bestaande uit smalle rechthoekige (gekliefde) houten plankjes die in overlapping moeten worden aangebracht (qua principe vergelijkbaar met leien). gevelbegroening? Een eenvoudig lattenwerk als leidraad kan volstaan voor een muurbegroeiing (klimop, wilde wingerd, blauwe regen…). Wel zal het de nodige tijd vergen alvorens de gevel afgewerkt is. Een groenscherm heeft tevens een vochtregulerend effect. Hou er rekening mee dat niet alle begroeiingen wintergroen zijn en je – afhankelijk van je keuze – mogelijk ’s winters met een kale muur komt te zitten. Afhankelijk van de gekozen planten, is snoeien en verzorging nodig. Let wel, sommige soorten kunnen metselwerk beschadigen.

Woordje uitleg In de handel worden kant en klare geschaafde planken voor gevelbekledingen aangeboden. De houten planken dienen geschikt te zijn voor buitentoepassingen Afhankelijk van de keuze is onderhoud nodig : houtsoorten uit duurzaamheidsklasse I en II (zeer duurzaam hout bv. tropische houtsoorten zoals afzelia (I); europese houtsoorten zoals kastanje (II), robinia (I-II)) vragen geen onderhoud maar zullen mogelijk na verloop van tijd verkleuren, bij houtsoorten uit duurzaamheidsklasse III en hoger (voorbeelden: oregon (III), meranti (III-IV) is behandeling en onderhoud noodzakelijk voor de levensduur van het hout). Zie ook onder het hoofdstuk buitenschrijnwerk op pagina 19.

46

Houtsoorten afkomstig uit ecologisch bosbeheer (uitgestippeld kap- en aanplantingsbeleid) zijn voorzien van een FSC-label en verdienen aanbeveling; bijvoorbeeld lariks, ceder, louro gamela. Kastanje is geschikt voor buitentoepassingen en afkomstig uit verantwoord bosbeheer, doch beschikt nog niet over een FSC-label (zie ook onder het hoofdstuk buitenschrijnwerk op pagina 19).

3. SCHILDERWERKEN Voor gevelbekleding met schilderwerk wordt verwezen naar het onderdeel verfsoorten in het hoofdstuk wandafwerking op pagina 59.

Woordje uitleg Over het algemeen zal schilderen de goedkoopste oplossing zijn. Het vraagt echter wel een regelmatiger onderhoud en kan geen thermische verbetering van de muur opleveren. Een gezonde dosis creativiteit kan een esthetisch en speels resultaat opleveren.

47

Zoek de 5 verschillen.

48

BEPLEISTERINGEN Bij pleister maakt men onderscheid tussen binnen- en buitenpleister. Terwijl buitenpleister in wezen uit kalk of cement, zand en andere stoffen bestaat, is binnen het gevoeligere gips het bindmiddel bij uitstek.

BUITENPLEISTER

Materiaal pleister op basis van cement pleister op basis van kunstharsen kalkcementpleister traskalkpleister

prijs

hanteerbaarheid



gebruikscomfort

+++

±

-

+

n.v.t.

--

-

+

--

n.v.t.

-

-

+

++

n.v.t.

+

±

+

+++

n.v.t.

⌦ Het gebruikscomfort werd niet gequoteerd omdat dit niet van toepassing is op een bepleistering.

Woordje uitleg Buitenpleister op basis van een hoog cementgehalte dicht de muren goed af tegen spatwater, maar verhindert dat waterdamp erdoor gaat. Hierdoor blijft er water achter de bepleistering zitten, bevriest en duwt de bepleistering van de muur af. Het is vrij hard en gevoelig voor scheuren die ook weer water kunnen opnemen. Kunstharspleister kan door gebruik van siliconen harsen dampopen zijn en heeft dit nadeel dus niet, maar de gebruikte kunstharsen zoals epoxyharsen, polyesterhars, methylmethacryl en polyurethaan zijn uit weinig milieuvriendelijke productieprocessen afkomstig. Voor een buitenpleister zou de voorkeur moeten uitgaan naar een klassiek mengsel van kalk en zand (cfr. gevelbezettingen van herenhuizen van begin deze eeuw) dat ook een modernere uitvoering kent: de kalkcementpleister. Een traskalkbepleistering ziet eruit als een cementbepleistering en heeft ongeveer dezelfde mechanische eigenschappen. Daarnaast is ze wel dampopen en ongevoelig voor hoge zoutconcentraties in metselwerk. Traskalk heeft een veel lager energiegehalte dan cement en is daardoor milieuvriendelijker.

49

BINNENPLEISTER Bij je keuze voor een geschikt bindmiddel dien je rekening te houden met het feit of je een droge of een vochtige ruimte wenst te bepleisteren. De eerste drie materialen in de tabel zijn geschikt voor droge ruimtes, de laatste drie voor vochtige.

Materiaal

prijs

hanteerbaarheid



gebruikscomfort

gewone gips (knauf)

++

-

+

-

n.v.t.

natuurgipspleister

++

-

+

+

n.v.t.

leem

--

+++

-

++

n.v.t.

+++

+

+++

+

n.v.t.

+

+

++

+++

n.v.t.

+

++

++

+

n.v.t.

cement traskalk schuurpleister op basis van kalk (bv. up 210)

⌦ Het gebruikscomfort werd niet gequoteerd omdat dit niet van toepassing is op een binnenbepleistering.

Woordje uitleg droge ruimtes Binnenbepleistering bevat meestal gips dat goed hecht op diverse ondergronden. Klassiek is ‘knauf’ dat gewonnen wordt uit fosforgips, een afvalproduct uit de fosforzuurbereiding dat de kwalijke eigenschap heeft lichtjes radioactief te zijn. Voor dezelfde prijs is er natuurgips (Val S. Lambert, Gyproc) afkomstig uit groeven en rookontzwavelingsgips dat als afvalproduct van rookfilters overblijft (zie ook pagina 53). Het plaatsen van een gipsbepleistering moet zeker door een vakman uitgevoerd worden. Kleine reparaties aan een gipspleister kunnen zelf uitgevoerd worden; het komt erop aan het juiste moment af te wachten wanneer de gips ‘gesponst’ en ‘gepolierd’ kan worden. Enkel gips dat niet ouder is dan 3 maanden geeft goede resultaten. (Gips in kleine verpakkingen in doe-het-zelf-zaken is meestal ouder dan 3 maanden!) Wel geschikt voor de handigere harry’s is de leempleister die uit een mengsel van leem, grof zand en gemalen stro bestaat. Deze pleister is echter minder stevig en daardoor niet geschikt voor wanden die tegen een stootje moeten kunnen. Kleine beschadigingen zijn wel gemakkelijk bij te werken. Zowel een gladde afwerking als een ruwere structuur zijn mogelijk. vochtige ruimtes Voor vochtige ruimtes zoals douches, badkamers en kelders is een gipsbezetting niet geschikt. Een cementering, eventueel op basis van traskalk is de goedkoopste en beste oplossing. Voor ruimtes die betegeld worden is er speciale schuurpleister op de markt op basis van kalk met een nog betere verwerkbaarheid. Tot 2 dagen na het aanbrengen kan de pleister met een lat worden afgeschraapt en rechtgetrokken.

50

VLOERAFWERKING Hier behandelen we de materialen waarmee we het definitieve uitzicht van de vloer bekomen.

prijs

hanteerbaarheid

onderhoud

slijtage


gebruikscomfort

tapijt natuurlijk

±

++

±

-

+

±

tapijt kunststof

+

++

±

-

-

±

parket

±

+

+

±

++

++

laminaat

+

+

+

-

-

±

OSB-platen

++

++

+

±

±

++

korrelvloer keramische tegels kurk

±

--

+

+

-

±

±

±

±

+

±

±

+

+

+

±

++

++

vinyl

++

++

+

-

-

+

linoleum

+

±

+

+

++

+

rubber

+

+

+

±

-

+

natuursteen gepolierde beton

--

-

±

+

+

-

+++

±

+

+

+

-

Materiaal

⌦ De kolom ‘onderhoud & slijtage’ werd hier opgesplitst in zijn twee deelfacetten.

Terminologie: tapijt? Tapijten bestaan in verschillende maten en soorten. Elk met zijn eigen specifieke eigenschappen. Je hebt natuurlijke tapijten in wol, katoen, kokos, sisal en tapijten gemaakt met kunststofvezels. parket? Parket is een hardhouten vloer in plankenformaat of in mozaïek. laminaat? Dit is een vloerbedekking die bestaat uit planken die in elkaar gelijmd worden. Deze planken bestaan uit lagen papier of houtvezels die in elkaar geperst worden en de bovenkant heeft meestal een houtdesign. OSB (Oriented Strand Board)? Is een plaatmateriaal waarbij langwerpige houtspanen in één richting gestrooid en verlijmd worden. natuursteen? Bepaalde gesteenten die uit de aarde opgedolven worden zijn geschikt als vloerafwerking. Dankzij hun samenstelling en gunstige eigenschappen behoeven ze slechts een bepaalde bewerking om dienst te doen als vloerafwerking. Er zijn verschillende soorten natuursteen: hardsteen, marmer, graniet, travertijn. korrelvloer? Een korrelvloer is een vloerafwerking waarbij men kleine grindkorrels mengt met een kunsthars en uitstrijkt over het vloeroppervlak. keramische vloertegels? Dit zijn gebakken kleiprodukten en deze treft men aan in verschillende maten en soorten. We maken toch het onderscheid tussen de volkeramische tegels en de geglazuurde tegels.

51

- Volkeramisch: de tegel is volledig in hetzelfde kleimateriaal gebakken m.a.w. bij beschadiging van de tegel zal men dit vanop afstand niet gauw bemerken. - Geglazuurd: de tegel is gebakken in rode klei en afgewerkt met een glazuurlaag. Bij beschadiging is dit onmiddellijk zichtbaar. De kwaliteit van de vloertegels is opgedeeld in drie keuzen: 1° 2° 3°

geen fouten in de afmetingen en het uitzicht; vlak; 20 à 25 % duurder dan de andere. geringe afwijking op de eerste keuze is toegestaan. overige tegels, mits nog bruikbaar.

kurk? Kurk is een natuurproduct en is verkrijgbaar in een onbehandelde en voorbehandelde versie. linoleum? Ook linoleum is een natuurproduct, het is duurzaam, glad, sterk en redelijk bestand tegen chemische stoffen. Het is makkelijk te reinigen. vinyl? Is een kunststof, het is glad en goed te reinigen, maar is minder sterk. rubber? Rubber is eveneens een kunststof: het is elastisch, geluiddempend, stroef, slijtvast en goed te reinigen. Het oppervlak is steeds geprofileerd. gepolierde beton? De betonvloer die dienst doet als vloerconstructie, kan tevens mooi vlak en egaal afgewerkt worden (= polieren ). Eventueel moet dan nog een gekleurd beschermlaagje erop aangebracht worden. Dit is een vrij goedkope oplossing als vloerafwerking en zeer degelijk. Maar je moet wel tijdens de ruwbouwfase beslissen of je de betonvloer al dan niet wil polieren.

Woordje uitleg De positieve quotering van kurk bij milieuvriendelijkheid betreft enkel natuurlijk onbehandeld kurk. De milieuvriendelijkheid zal dalen bij gebruik van chemische oppervlaktebehandelingen. De vloerafwerkingen parket, OSB-platen en kurk hebben meestal een oppervlaktebehandeling nodig in de vorm van oliën, vernissen en lakken. De milieuvriendelijkheid is hier afhankelijk van de keuze van oppervlaktebehandeling.

Tips Een aanrader is kastanjehout: goedkoop (± 20 €/m²) en kwalitatief in orde.

52

WAND- EN PLAFONDSYSTEMEN Deze rubriek behandelt systemen van wanden en plafonds die geen essentieel deel uitmaken van de draagconstructie van het gebouw. De wanden en plafonds worden zogezegd op dragende vloeren geplaatst of aan stabiele elementen opgehangen. Bijgevolg kunnen ze naderhand zeer gemakkelijk weggenomen worden, zonder consequenties voor de rest van het gebouw. De bestaande systemen bestaan uit een frame waaraan een beplating wordt bevestigd.

FRAME Woordje uitleg Een frame is verkrijgbaar in twee varianten: inlands hout of gegalvaniseerd staal. Qua prijs, onderhoud en slijtage is er nagenoeg geen verschil. Voor de hanteerbaarheid kan er opnieuw besloten worden dat er nagenoeg geen verschil is: dit blijkt vooral een kwestie van gewoonte te zijn (voor een beginneling is hout makkelijker te leren). Een stalen frame weegt minder; een houten frame is steviger en met een aangepast patroon kan je er gemakkelijk iets zwaars, zoals een keukenkast, tegenaan bevestigen. Hout is een vernieuwbaar materiaal en levert in de afvalfase geen problemen op omdat het goed afbreekbaar is. Hout is dus milieuvriendelijker dan gegalvaniseerd staal, want de winning en de productie hiervan is erg milieubelastend.

BEPLATING

Materiaal

prijs

hanteerbaarheid



gebruikscomfort

gipsplaat

+

±

±

++

brandweerstand

houtwolplaat

+

+

++

+

akoestisch

minerale wol plaat

+

+

+

-

isolerend

OSB

+

++

+++

++

eindafwerking

! Minerale wolplaten, houtwolcement- en houtwolmagnesietplaten zijn niet geschikt voor wandafwerking.

Terminologie: gips? Er zijn verschillende soorten gips: rogips – natuurgips – fosforgips. − Rookgasontzwavelingsgips (= rogips) is een restproduct, afkomstig van kolengestookte elektriciteitscentrales. Rogipsplaten zijn ca. 10 % duurder dan natuurgipsplaten. − Natuurgips wordt gewonnen in open groeven. De prijzen van natuurgips worden momenteel echter hoger door strengere winningseisen in Duitsland.

53

−

Fosforgips is af te raden. Het is net als rookgasontzwavelingsgips een restproduct, afkomstig uit de kunstmestindustrie. Het gehalte aan radioactieve stoffen is echter dusdanig hoog dat het binnen gebruiken van fosforgips een onaanvaardbaar risico oplevert. gipsplaten? Bij gipsplaten is een onderscheid aan te brengen in enerzijds gipskarton- en anderzijds gipsvezelplaten. Gipskartonplaten bestaan uit gips, aan weerszijden afgedekt met een kartonlaag ter versteviging. Gipsvezelplaten bestaan uit gips vermengd met houtwol- of cellulosevezels ter versteviging. houtwolplaten? Wat betreft de houtwolplaten bestaan er twee soorten: magnesietgebonden platen en cementgebonden platen (de zogenaamde houtwolmagnesiet- en houtwolcementplaten). Deze plaatsoorten worden grotendeels van vernieuwbare grondstoffen gemaakt. De bindmiddelen zijn respectievelijk magnesiet en mergel.

Woordje uitleg De afbreekbaarheid van minerale wol is in het afvalstadium slecht wat de milieuvriendelijkheid natuurlijk niet ten goede komt. Gelukkig worden er pogingen gedaan om gebruikte minerale wolplaten met hoge densiteit in te zamelen om ze als grondstof te gebruiken bij de productie van nieuwe minerale wol platen. Zo worden ze in theorie 100% recupereerbaar. De vezels van het materiaal kunnen bij het aanbrengen aanleiding geven tot irritatie van de huid en slijmvliezen. Je gebruikt best een stofmasker. Wat de milieuvriendelijkheid betreft; willen we toch weer wijzen op hout afkomstig uit een verantwoord bosbeheer (FSC-label). Er zijn OSB-platen (Oriented Strand Board) te koop van hout met dit FSC-label. De lijsten van leveranciers hiervan in België kan je bekomen bij het WWF. Gipsvezelplaten zijn beter dan gipskartonplaten bestand tegen mechanische krachten en hebben een grotere brandweerstand. Als dit van belang wordt geacht, wordt de voorkeur aan dit type platen gegeven. Als akoestische eisen worden gesteld zijn houtwolmagnesiet- of houtwolcementplaten voor plafondafwerking een goede keuze. Een minerale wolplaat heeft tevens een thermisch isolerende werking (zie hoofdstuk isolatie op pagina 24). OSB-platen ogen zeer eigentijds en zijn mits behandeling met een beschermende olielaag direct geschikt als eindafwerking voor wanden en plafonds. Omwille van het tand- en groefsysteem kunnen twee platen in elkaar geschoven worden en wordt een bijkomende naadafwerking overbodig.

Tips Bij de plafondsystemen heeft een frame met beplating het voordeel dat er tussen de beplating en het plafond een geluidsisolerende opvulling aangebracht kan worden. Andere mogelijke voordelen zijn een verbetering van de akoestiek en het uit het zicht nemen van slechte, reeds aanwezige plafonds (bij renovaties). Het gebruik van dergelijke wandsystemen (gips of OSB) maakt een flexibel gebruik van de ruimten mogelijk in de toekomst: door eenvoudig verplaatsen van enkele wanden kan een lokaal worden vergroot of verkleind (op voorwaarde dat er niet teveel leidingen doorheen lopen). Door hun beperkt gewicht is het zelfs mogelijk via een railsysteem continu verschuifbare wanden te voorzien, zodat meerdere leefgroeplokalen samen kunnen worden omgevormd tot één grote zaal. Wij raden aan hout te nemen als frame van wanden plafondsystemen. Op plaatsen waar er weinig kans is op beschadiging, gebruik je best gipskartonplaten.

54

Als de platen tegen een stootje moeten kunnen, kies dan voor OSB- of gipsvezelplaten. Een andere optie is een dubbele beplating met gipskarton (2 x 12 mm); de vraag is of deze dubbele materiaalkost opweegt.

Merknamen Gezien een aantal van de opgesomde plaatmaterialen beter gekend zijn met hun merknamen, geven we er hier een aantal voor je op een rijtje (deze lijst is niet limitatief): - Rogipsplaten = Fermacellplaten - Natuurgipskartonplaten = Gyprocplaten - Fosforgipsplaten = Belgische Knaufplaten (de Duitse Knauf zijn gek genoeg wèl natuurgipsplaten!)

- Houtwolcementplaten = Heraclithplaten - Framewerk uit gegalvaniseerd staal = Metalstud ! Minder bekende merken zijn vaak goedkoper.

55

BINNENSCHRIJNWERK Dit deel is opgesplitst in 2 delen: enerzijds binnendeuren, anderzijds plaatmaterialen. Bij het hoofdstuk binnendeuren zijn de deuromlijstingen buiten beschouwing gelaten, deze zijn ofwel uit hout (zie plaatmaterialen), uit staal (slijtvast) of eventueel uit aluminium (duur).

1. DEUREN

Materiaal massief hout niet-massief: - honingraat - hardboard

prijs

hanteerbaarheid



gebruikscomfort

±

+

+

++

+

+++ ++

+ +

---

+ +

±

Terminologie: binnendeuren uit niet-massief hout? Binnendeuren uit niet-massief hout kunnen afgewerkt zijn als een 'schilderdeur' (voorgeplamuurd buitenblad, nog te lakken) ofwel afgewerkt met een fineerlaag (melamine of iets dergelijks). We kunnen deze binnendeuren opsplitsen in 2 types: − honingraat deur: deze deur is samengesteld uit een kartonnen 'vulling' en aan de buitenzijden een dunne plaat (is minder stevig). − hardboard deur: dit is een volkerndeur bestaande uit een houten of stalen kader; aan de buitenzijden heb je een houten plaat (spaanplaat, MDF,…), en binnenin op elkaar gelijmde spaanplaten (steviger). Een tubespaandeur is een soortgelijke hardboarddeur waar in de geperste houtspaanderplaten holtes gemaakt zijn, om de akoestische kwaliteit van de deur te verhogen.

Woordje uitleg De prijs van massief houten deuren is sterk afhankelijk van houtsoort en type/detaillering deur. De score voor milieuvriendelijkheid is gebaseerd op gebruik van inheemse houtsoorten (geen tropisch hout) waarin geen lijmen verwerkt zijn. Standaard zijn echter veel deuren in tropisch hout beschikbaar in de groothandel. Een deur van massief hout voelt warmer aan en is steviger bij het sluiten.

Tips Hou er rekening mee dat de wetgeving in een aantal gevallen een branddeur vereist. De weerstand van zo’n deur wordt in tijd uitgedrukt; een deur met bijvoorbeeld de waarde Rf ½h, kan bij brand minstens een half uur weerstand bieden. Deze deuren mogen enkel door erkende installateurs geplaatst worden, zij overhandigen na plaatsing een attest (informeer je bij de bevoegde brandweercommandant). Indien akoestiek/geluidsisolatie belangrijk is, zijn specifieke maatregelen te nemen (bv. tubespaandeur) om geluidsoverlast tussen lokalen onderling te vermijden.

56

Het voorkomen van 'spleten', door plaatsing van rubbers e.d. voorkomt al veel ongemakken en verhoogt het gebruikscomfort!

2. PLAATMATERIALEN Voor o.a. raamtabletten, gordijnkasten, schabben, inbouwkasten,… Hieronder een opsomming van de meest gangbare materialen. Deze bestaan in verschillende diktes, kwaliteiten en soorten van afwerking...

Materiaal

prijs

hanteerbaarheid



gebruikscomfort

massief hout

---

+

++

+++

n.v.t.

MDF

±

++

±

±

n.v.t.

multiplex spaanplaat / vezelplaat OSB

±

+

+

±

n.v.t.

+++

±

-

±

n.v.t.

+

+

±

±

n.v.t.

Terminologie: MDF (Medium Density Fiberboard)? Dit is een in de massa geperste houtvezelplaat op basis van heel fijne houtvezels (egale gladde plaat). multiplex? Bestaat uit fineerlagen die loodrecht op elkaar verlijmd zijn en waarbij de houtstructuur nog duidelijk herkenbaar is. Multiplex is verkrijgbaar in verschillende afwerkingen (bv. beuk, eik, …) spaanplaten? Bestaan uit geperste spanen, deze zijn meer zichtbaar en niet gestructureerd. Spaanplaten bestaan ook met standaardafwerking: gemelamineerd, een kunststoflaagje erop gekleefd (kan losscheuren…) of gestratifieerd, laag erop gespoten (degelijker) en deze platen zijn wel steviger (bv. keukenwerkbladen, schabben voor planken,...) of met een laagje fineer (bv. beuk, eik, …). Deze afwerkingsmethoden kunnen ook gebruikt worden voor bijvoorbeeld MDF of multiplex. OSB (Oriented Strand Board)? Houten plaatmateriaal met grote spanen (‘strands’) die 'georiënteerd' zijn. Hierdoor heeft OSB een grotere sterkte dan de klassiek spaanplaat. Opmerking: OSB wordt ook voor veel binnentoepassingen gebruikt, maar is hier niet specifiek voor gemaakt (zie hoofdstuk onderdak op pagina 16).

! De verschillende platen kun je herkennen op basis van hun structuur: dit gaat van heel fijne vezels (MDF) over grove spanen naar duidelijk grotere houtspanen (OSB); Multiplex herkent men aan zijn gelaagdheid.

Woordje uitleg Onderhoud/slijtage: − MDF is minder goed bestand tegen vocht tenzij de plaat van een afwerkingslaag werd voorzien. Dan bekom je een gladde plaat met een mooier uitzicht; de plaat is dan ook eenvoudig te schilderen. − Beschadigingen zijn bij MDF en massief hout gemakkelijk weg te schuren, bij andere materialen is dit niet zo eenvoudig. − Spaanplaat heeft een minder goede stevigheid (wel afhankelijk van de gebruikte dikte) en een slechte vochtweerstand. Nooit gebruiken op plaatsen waar ze nat kan worden!

57

−

OSB heeft een ruwer oppervlak dan de andere platen, de 'houtspanen' kunnen bij slecht onderhoud loskomen.

Het is moeilijk om de materialen op milieuvriendelijkheid te quoteren daar dit sterk afhankelijk is van het type plaat en de behandeling hiervan. − Hoe lager de formaldehyde-emissie, hoe beter (E1 = lage formaldehyde-uitstoot). Deze chemische stof zit in de lijmen die gebruikt worden om de platen te persen. − Groene platen die geïmpregneerd zijn om een vochtbescherming te krijgen zijn milieuonvriendelijk. Ook massief hout is niet altijd onschadelijk indien het voorbehandeld of ‘geïmpregneerd’ werd… − Let erop dat je massief hout/platen met FSC-label koopt: dit is hout afkomstig uit een verantwoord bosbeheer. De lijst van leveranciers hiervan kan je aanvragen bij het WWF.

Tips Gebruikte dikte in relatie tot het gebruikte doel is belangrijk! (i.v.m. doorbuiging, stevigheid,…) Buiten of in lokalen waar veel water gebruikt wordt, gebruik je best een aangepast plaatmateriaal. Zo vormen bv. bekistingplaten (betonplex of multiplex met bruinzwarte beschermingslaag aan weerszijden) een goedkoop alternatief voor de duurdere ‘trespa’-plaat. Indien je OSB gebruikt als plaatmateriaal kan je aan je leverancier een tweezijdig geschuurde plaat vragen, deze is minder ruw en makkelijker te behandelen; In functie van herbruikbaarheid is ineenschroeven makkelijker demonteerbaar dan verlijmen!

58

WANDAFWERKING In dit hoofdstuk worden de verschillende afwerkmogelijkheden van binnenwanden overlopen. Het is belangrijk er rekening mee te houden dat de graad van afwerking van de ondergrond verschilt van toepassing tot toepassing: sommige afwerkingen vereisen een gladde ondergrond (nl. bepleistering, plaatmateriaal), andere afwerkingen zijn dan weer eenvoudig toepasbaar op de ruwe constructie.

prijs

hanteerbaarheid


Milieuvriendelijkheid

gebruikscomfort

planchet – hout

±

+

+

++

++

planchet – PVC

+

+

-

--

-

tegels

-

-

++

±

±

kurk

-

±

±

++

behangpapier

+

±

-

glasvezelbehang

±

+

±

+++

+++

±

++ afhankelijk v/d soort afhankelijk v/d soort

Materiaal

verf

+ ± +++

⌦ De prijs is relatief en sterk afhankelijk van de kwaliteit van het materiaal. In het onderdeel kostprijs wordt enkel de kostprijs van het materiaal op zich vergeleken, niet de hele wandopbouw. ⌦ Hanteerbaarheid: bepaalde wandafwerkingen zoals tegels, kurk, behangpapier glasvezelbehang en verf vereisen een gladde ondergrond (= meestal bepleistering). Dit aspect wordt hier buiten beschouwing gelaten.

Woordje uitleg Tegels worden voornamelijk gebruikt voor wandafwerking van keukens, toiletten en wasplaatsen. In deze ruimtes worden ze toegepast omdat ze hygiënisch, waterbestendig en gemakkelijk te reinigen zijn. Wandtegels zijn doorgaans vervaardigd uit gebakken klei en zijn vrijwel altijd geglazuurd om ze waterdicht te maken. Een milieuvriendelijk alternatief voor glasvezelbehang is cellullosebehang - verkrijgbaar in de speciaalzaak. Het onderhoud van PVC-planchetten is eenvoudig; wat de slijtage betreft kun je wel problemen krijgen met de stevigheid. Deze planchetten zijn namelijk makkelijk kapot te 'sjotten'. De milieuvriendelijkheid van kurk daalt naargelang het soort van verlijming en of er al dan niet een voorbehandeling gebeurt. Gebruikscomfort: verf nodigt uit tot creativiteit en kleurgebruik en kan op een eenvoudige manier regelmatig veranderd worden.

59

Tips Wandtegels zijn bijna altijd dunner dan vloertegels. Ook hebben ze o.a. andere sterkteeigenschappen: let erop dat je nooit wandtegels als vloerbekleding gebruikt! Andersom kan meestal wel. Wandtegels worden meestal eerst geplaatst, voordat de vloer komt. Legt men eerst de vloer dan kunnen de nodige beschadigingen ten gevolge van de uitvoering optreden. Indien je toch opteert voor een synthetische verf, let er dan op dat je goed verlucht en ramen en deuren openzet.

Verfsoorten Voor het schilderen van muren, plafonds, maar ook voor het behandelen van binnen-en buitenschrijnwerk bestaan specifieke producten (plafond- en muurverf / lakverf / beits / grondverf). Het is goed om weten dat er ook zoiets bestaat als hittebestendige verven (op radiatoren), speciale betonverven en metaalverven. Hierbij wordt een kort overzicht gegeven van een aantal verschillende soorten verven met hun belangrijkste kenmerken. • Natuurverven: − op lijnoliebasis of op waterbasis; − heel milieuvriendelijk én een belangrijk pluspunt: niet schadelijk voor de gezondheid van de schilder; − qua kostprijs zijn ze vergelijkbaar met de kwalitatieve traditionele verven; − voor muren zijn kalkverf en caseïneverf leuke, goedkope alternatieven. • Synthetische verven: er zijn 2 soorten: watergedragen verven en solventhoudende verven. − Watergedragen verven (bv. acrylaatverf), zijn minder schadelijk voor mens en milieu dan verven met solventen als oplosmiddel. Deze verven bevatten echter meestal nog schadelijke stoffen die de houdbaarheid verlengen. Het is dus zeker geen ‘milieuvriendelijk’ product zoals dikwijls verkeerdelijk wordt verkondigd, ze worden nog steeds op een synthetische basis aangemaakt. − Solventhoudende verven bevatten solventen die verdampen tijdens het verwerken en het drogen die schadelijk zijn voor de gezondheid (talrijke typische ‘schildersziekten’). Deze verven zijn trouwens in vele landen reeds verboden!

60

NOG ENKELE LOCOMOTIEF-BROCHURES Den Deal Een overzicht van ‘infrastructuur’-overeenkomsten.

€ 2.50

Een contract ondertekenen doe je niet zo maar. Het is een verbintenis die gevolgen kan hebben. In deze brochure krijg je een overzicht van verschillende overeenkomsten: koopcontract, huurovereenkomst, convenant, gebruiksovereenkomst, recht van opstal, recht van erfpacht, vruchtgebruik,...

De Geldslag Financiële mogelijkheden bij het (ver)bouwen van een jeugdlokaal.

€ 1.00

Jullie zijn van plan om te bouwen of verbouwen en dit kost geld. Dat kunnen we je niet geven. Er zijn geen 2002 manieren om aan geld te geraken, maar Locomotief reikt jullie toch handen vol ideeën aan uit verschillende hoeken: - ondersteuningsmogelijkheden vanuit de overheid, - eigen acties en opbrengsten, - steun uit de onmiddellijke groepsomgeving, - samenwerking met instanties en organisaties, - commerciële en financiële overeenkomsten.

Het Schietlood

€ 0.85

Dit is een meetinstrument voor jeugdhuisinfrastructuur; een handig boekje waarmee je zo objectief mogelijk kan vaststellen of jouw jeugdhuisgebouw voldoet aan de locomotief-normen.

De Waterpas

€ 0.85

Ook deze brochure is een meetinstrument, maar dan voor lokalen van jeugd- en jongerenbewegingen; met behulp van een puntensysteem kan je de verschillende aspecten quoteren.

Het Spoor

€ 0.70

Dit is een leidraad voor het onderdeel jeugdlokalen in het gemeentelijk jeugdruimteplan. Er wordt bondig weergegeven welke verschillend stappen er moeten gezet worden om tot een degelijk en effectief jeugdlokalenbeleid te komen.

Het Seinhuisje

€ 0.60

Deze publicatie kijkt kort en bondig terug op het onderzoeksrapport "De Fundering". Op basis van de vaststellingen en pijnpunten worden er vervolgens tips en aanbevelingen geformuleerd voor meer en beter gemeentelijk jeugdlokalenbeleid.

De Fundering

€ 1.50

Dit onderzoeksrapport bekijkt twee aspecten van de gemeentelijke ondersteuning voor particuliere jeugdwerkinfrastructuur: enerzijds wordt de spreiding van de diverse ondersteuningsvormen in de Vlaamse gemeenten bekeken, en anderzijds wordt de kwaliteit en effectiviteit van de gemeentelijke subsidiereglementen voor infrastructuurwerken onder de loep genomen. Deze brochures kun je bestellen bij locomotief ([email protected]); alle hoger vermelde prijzen zijn exclusief verzendkosten.

61

PARTNERS LOCOMOTIEF

IS EEN SAMENWERKINGSVERBAND VAN VOLGENDE ORGANISATIES: Chirojeugd Vlaanderen Kipdorp 30 2000 Antwerpen Tel. 03/231.07.95 Fax 03/232.51.62 E-mail : [email protected] Website : www.chiro.be

Kristelijke ArbeidersJongeren Paleizenstraat 90 1030 Brussel Tel. 02/216.64.32 Fax 02/247.07.99 E-mail: [email protected] Website : www.kaj.be

Federatie voor Open Scoutisme Kortrijksesteenweg 639 9000 Gent Tel. 09/245.45.86 Fax 09/245.45.88 E-mail : [email protected] Website : www.fos.be

KSJ-KSA-VKSJ Vooruitgangstraat 225 1030 Brussel Tel. 02/201.15.10 Fax 02/201.04.74 E-mail : [email protected] Website : www.ksj.org

JeF Missiestraat 11, 9255 Buggenhout Tel. 052/33.57.01

Vlaamse Federatie van Jeugdhuizen en Jongerencentra Ommeganckstraat 85 2018 Antwerpen Tel. 03/226.40.83 Fax 03/226.40.85 E-mail : [email protected] Website : www.vfj.be

E-mail : [email protected] Website : www.jef.webb.be Jongerengemeenschappen Kipdorp 30 2000 Antwerpen Tel. 03/231.90.17 Fax 03/232.51.62 E-mail : [email protected] Website : www.jgm.be

Vereniging Vlaamse Jeugddiensten en Jeugdconsulenten Vijverlaan 53 2610 Wilrijk Tel. 03/821.06.06 Fax 03/821.06.09 E-mail : [email protected]

Katholieke Landelijke Jeugd Waversebaan 99 3050 Oud-Heverlee Tel. 016/47.99.99 Fax 016/47.99.95 E-mail : [email protected] Website : www.klj.be

VVKSM scouts en gidsen Lange Kievitstraat 74 2018 Antwerpen Tel. 03/231.16.20 Fax 03/232.63.92 E-mail : [email protected] Website : www.vvksm.be

Steunpunt Jeugd Arenbergstraat 1 D 1000 Brussel Tel. 02/551.13.50 Fax 02/551.13.85 E-mail : [email protected] Website : www.steunpuntjeugd.be

Met de steun van de Vlaamse Gemeenschap

62

Locomotief p/a Steunpunt Jeugd Arenbergstraat 1 D 1000 Brussel Tel. 02/551 13 79 Fax 02/551 13 85 E-mail: [email protected] Website: www.locomotief.be 63

DE STEENWORP. Materiaalsuggesties bij het bouwen van een jeugdlokaal

Recommend Documents