De schok te boven komen
Slachtofferhulp
H
E
na
een
L
P
misdrijf
T of
een verkeersongeluk
Slachtofferhulp N
e
d
e
r
l
a
n
d
Bureau Slachtofferhulp Bureau Slachtofferhulp zit in heel
1 Het overkomt je plotseling
3
Een misdrijf of een verkeersongeluk
3
Gevoelens na de schok
4
Gevolgen
4
Nederland. Samen vormen zij Slachtofferhulp Nederland.
2 Een natuurlijke reactie Je leven weer in eigen hand nemen
6 7
Slachtofferhulp Nederland streeft ernaar de materiële en immateriële
3 Verwerken is hard werken
8
schade waarmee slachtoffers worden
De eerste reacties
8
geconfronteerd zo veel mogelijk te
Verwerken is terugkomen
9
verhelpen, beperken en voorkomen.
Herbeleven en ontkennen
9
Problemen in het dagelijks leven
10
De hulp is in handen van vrijwilligers.
Positieve gevoelens
12
Een team van betaalde medewerkers
Een betekenis zoeken
12
zorgt voor ondersteuning en begelei-
Herstel en integratie
13
ding van de vrijwilligers.
Hoe ga je verder?
14
4 De omgeving kan helpen
Deze brochure is een uitgave van
15
Slachtofferhulp Nederland,
Partner en gezin
15
herdruk, januari 2002
Tips voor slachtoffers
16
Tips voor vrienden en kennissen
17
Slachtofferhulp Nederland
Als het hele gezin getroffen is
17
Maliesingel 38, 3581 BK Utrecht
Vrienden en kennissen
18
Postbus 14208, 3508 SH Utrecht
De werkgever en collega’s
18
T 030 234 01 16
Politie en justitie
19
F 030 231 76 55
5 Er is altijd hulp
E-mail
[email protected] www.slachtofferhulp.nl
20
De verwerking stagneert
20
Gespecialiseerde hulp nodig?
21
vormgeving en opmaak C A R TA , Utrecht druk drukkerij Stolwijk, Amsterdam
Bureau Slachtofferhulp
22
© Slachtofferhulp Nederland
Fonds Slachtofferhulp
23
Deze brochure wordt mede mogelijk gemaakt door het Fonds Slachtofferhulp
Fonds Slachtofferhulp N
e
d
e
r
l
a
n
d
2
1 Het overkomt je plotseling
Honderdduizenden mensen worden jaarlijks getroffen door een misdrijf of ver-
“Ik was alleen in de zaak en stond op het
keersongeluk: een overval op straat, een
punt te gaan afsluiten. Hij stond opeens
inbraak in huis, een verkrachting, een
voor me met zijn bivakmuts over het
kop-staart botsing. Ook raken vele men-
hoofd en een pistool onder zijn jas. Hij
sen erbij betrokken omdat hun partner,
riep maar: ‘De kassa! De kassa!’ Eerst
hun kind of kennis iets overkomt.
stond ik perplex en deed nog mijn handen boven mijn hoofd. Toen pas reali-
Hoe erg de schok aankomt, of hoe erg je
seerde ik me dat ik iets moest doen. Hij
je slachtoffer voelt van de situatie, is
begon steeds dreigender te bewegen en
voor iedereen verschillend. De meeste
te schreeuwen. Ik heb toen gauw de
mensen slagen er na verloop van tijd in
kassa geopend en meteen greep hij er
om de draad weer op te pakken. Soms op
met zijn handen in. De omzet van de
eigen kracht, vaak met steun van familie
hele dag was snel verdwenen in zijn
en vrienden en mogelijk ook met hulp
plastic zak.”
van Bureau Slachtofferhulp. Soms duurt
“Ik had de week ervoor nog nagedacht
het herstel langer.
over de beveiliging, maar toch ga je er stiekem van uit dat het jou niet treft. Je
In deze brochure kun je lezen hoe men-
hoort het zo vaak bij anderen, maar als
sen de schok te boven komen en het
het nog niet gebeurd is ......”
‘normale leven’ weer hervatten.
Een misdrijf of verkeersongeluk Een misdrijf of verkeersongeluk overvalt je. Het komt plotseling van buitenaf, is van korte duur en kan een overweldigende indruk achterlaten. Voor slachtoffers is het vaak heel pijnlijk, het kan verwarring en angst veroorzaken. Je leven kan ineens op zijn kop staan. Er kan sprake zijn van lichamelijk letsel en sterke angstgevoelens, het gevoel geen greep meer te hebben op je leven. Veel mensen ervaren opeens dat ze kwetsbaar zijn. Dat niets meer voorspelbaar is. Dat maakt hen onzeker. Bij een gewapende overval bijvoorbeeld kan je je als een ding behandeld voelen. Anderen beschikken op dat moment over jouw leven. Je voelt je machteloos, alsof je geen controle meer hebt over je eigen leven.
3
Na een verkeersongeval waarbij ernstig gewonden zijn gevallen, voelen veel slachtoffers zich nietig. Hun leven hing aan een zijden draadje.
Gevoelens na de schok De gevoelens over de gebeurtenis komen meestal na verloop van enkele uren of dagen in alle hevigheid naar boven. Tijdens en kort na de gebeurtenis kun je als slachtoffer in een roes verkeren waardoor gevoelens niet tot je doordringen. Vaak ben je vlak na de gebeurtenis heel alert en reageer je zoals van je verwacht wordt. Later als je wat tot rust komt, wordt duidelijk wat er gebeurd is en komen de gevoelens los. Dan besef je pas wat de gebeurtenis heeft ‘aangericht’.
Gevolgen “Ik deed mijn ogen open en zag hem
Na een verkeersongeluk, een inbraak of een
staan. Een lange tengere gestalte. Ik
roofoverval staat de zichtbare schade vaak
dacht eerst nog dat het een flauw grap-
centraal. Bij het doen van aangifte en in
je van mijn vrouw was, maar toen ik
gesprekken met familie en kennissen komen
haar naast mij in bed zag liggen, drong
de toedracht en de schade uitgebreid aan
de waarheid tot me door. Ik was boos en
bod. Je bent gedwongen je vanaf het eerste
beledigd, maar ik was niet bang. Ook
moment bezig te houden met de materiële
niet toen hij me dwong om naakt de
schade, bijvoorbeeld de schade aan het huis,
woonkamer in te gaan. `Geld! Geld!’ was
de zorg voor een snelle reparatie, de kosten
het enige dat de overvaller riep. Hij
van beveiliging of bewaking van het huis. Bij
wilde niet geloven dat er geen geld in
een verkeersongeluk waarbij sprake is van
huis was.”
lichamelijk letsel, moet iemand voor behan-
“Ik praatte tegen hem zoals een boze
deling of verpleging naar het ziekenhuis. Het
vader praat tegen een ondeugend kind.
is belangrijk voor de verwerking dat de
Ik wist één ding zeker toen ik dat mes
materiële kant snel en goed geregeld wordt.
op mijn keel kreeg: ik mocht vooral niet
Maar vaak is daar geen sprake van.
in paniek raken. Pas toen hij gevlucht
Na een verkrachting zijn er meestal niet
was en alles achter de rug was, stond ik
direct zichtbare gevolgen, maar moet toch
mezelf toe om even bang te zijn.”
de toedracht bij de politie worden gelegd. Voor veel vrouwen is dit een heel bedreigende ervaring, zeker als er geen vrouwelijke agent beschikbaar is.
4
In deze brochure wordt vooral stilgestaan bij de minder zichtbare gevolgen. Dat zijn de gevoelens, reacties op de gebeurtenis en de gevolgen voor het zelfvertrouwen en de manier van leven. Angstgevoelens, gevoelens van machteloosheid en onzekerheid bij het slachtoffer zijn niet de enige gevolgen. Ook je partner, kinderen, familie en kennissen kunnen emotioneel betrokken zijn bij het voorval. Ze schrikken van het eerste bericht en maken zich zorgen. Zo’n bericht over een ongeval of een overval bereikt je altijd onverwacht tijdens je dagelijkse bezigheden. De minder zichtbare gevolgen betreffen ook de nasleep en het emotioneel verwerken van de gebeurtenis. Door de veranderingen in je leven ben je met weinig anders bezig dan met jezelf en wat er gebeurd is. Dat kan op de lange termijn wel eens moeilijk zijn voor de mensen in je omgeving. Partner, familie, vrienden en kennissen willen in sommige
Een man wordt door de politie op zijn
gevallen na verloop van tijd niet alsmaar
werk gebeld, dat zijn zoon een verkeers-
opnieuw het verhaal horen, of horen hoe
ongeluk heeft gehad. De schrik en angst
slecht de hele afwikkeling verloopt. Terwijl je
zijn groot. “Wat kan ik doen? Ik moet er
als slachtoffer daar dan juist veel behoefte
heen!” Hij roept gauw nog wat naar de
aan kan hebben.
secretaresse en holt weg naar zijn fiets. Thuisgekomen zit de zoon rustig op de
Een misdrijf of verkeersongeluk laat sporen
bank t.v. te kijken. “Pfff, wat was ik
na bij alle betrokkenen. De vaak heel sterke
geschrokken!” Zoonlief begrijpt de
emoties moeten worden verwerkt. Mensen
opwinding niet zo goed. Het viel toch
proberen zelf en samen met hun omgeving
allemaal wel mee? Pa was in de schrik
de kracht te vinden om de draad van hun
van het ergste uit gegaan en had niet
leven weer op te pakken. Het is een strijd
meer alles gehoord wat de agente aan
tegen de onrechtvaardigheid en de woede
de telefoon had gezegd.....
die je voelt. Het is ook een kans om je leven anders in te richten, er iets positiefs mee te doen.
5
2 Een natuurlijke reactie
Na een schokkende gebeurtenis heb je als slachtoffer het gevoel dat er van alles “Ik sta voor mijn huisdeur en steek de
gebeurt wat je volkomen verrast. Vaak zijn
sleutel in het slot. Op dat moment voel
slachtoffers angstig, snel geïrriteerd en neer-
ik een ruk aan mijn tas. Een man grijpt
slachtig. Er kunnen verschillende reacties
me van achteren beet en drukt een mes
optreden, zoals
in mijn hals. ‘Ik ga je vermoorden’,
- lichamelijke ongemakken (sufheid,
fluistert hij hees. Ik draai me om en geef
gespannenheid, slapeloosheid);
hem een schop en even later rollen we
- emotionele uitbarstingen (over de gebeurtenis, nare dromen, schrikreacties);
allebei over straat. Hij heeft het mes laten vallen en ik grijp het. Ik kan me
- afwezigheid (je niet kunnen concen-
niet precies herinneren wat ik gedaan
treren, geheugenproblemen, steeds
heb. Ik herinner me wel dat ik de trap
herinneringen aan wat er gebeurd is).
van mijn huis op rende en ik zag bloed
De omgeving, zoals de partner, kinderen,
aan mijn suède jack......”
vrienden, collega’s, vindt dat je veranderd
Inmiddels is het een jaar later. “Ik maak
bent en anders reageert dan voorheen.
boze schilderijen. Na die brutale overval voor mijn deur zijn mijn schilderijen er
Toch zijn deze reacties een teken dat het ver-
niet rustiger op geworden. Het is al
werken van de gebeurtenis op gang komt.
meer dan een jaar geleden, maar soms
Het zijn normale reacties op een abnormale
moet ik toch nog huilen. Het is nog
gebeurtenis. Je kunt ze als een signaal zien.
altijd een nachtmerrie voor me. Ik ben
Het is ook goed om te weten dat die reacties
uit pure angst verhuisd.”
‘normaal’ zijn en noodzakelijk om de schok te kunnen verwerken. Het is een ‘gezond’ proces. Het helpt je de bedreigende gevoelens achter je te laten, je aan te passen aan
de gewijzigde omstandigheden en het leven weer inhoud en betekenis te geven. Het is niet te voorspellen hoe dit proces voor jou verloopt en hoe lang het duurt. Het kan enkele weken duren of enkele maanden. Soms duurt het ook langer.
6
Je leven weer in eigen hand nemen De verwerking van een schokkende gebeurtenis is erop gericht weer orde in je leven te brengen. Je hebt ervaren dat er plotseling ernstige inbreuk op je leven kan worden gepleegd. Je weet nu ook dat dit weer kan gebeuren. Toch is het belangrijk dat je weer controle krijgt over de dingen om je heen. Daarvoor is het noodzakelijk de gevoelens over de gebeurtenis te verwerken, zodat ze niet meer je hele leven beheersen. Je kunt het gebeurde niet terugdraaien, maar wel een plaats en betekenis in je leven geven. Dit proces verloopt geleidelijk. Je hebt er
Hard werken. Dat is voor Kees Beijleveld
geduld voor nodig en veel aandacht van de
van
mensen in je omgeving. Zij moeten begrip
Glasbaars de enige manier om de klap te
en geduld opbrengen om steeds weer je
verwerken, die hem heeft getroffen. Een
verhaal aan te horen. Ze moeten jouw
actie van een pyromaan legde zijn win-
worsteling met de gebeurtenis leren herken-
kel volledig in de as. Tientallen dieren
nen. De schuldgevoelens over wat je wel of
verloren daarbij het leven.
niet gedaan hebt, of misschien wel had
“Hard werken is nodig om de zaak snel
kunnen doen.
opnieuw te openen, maar ook om mijn
de
Haagse
dierenwinkel
De
gedachten te verzetten. Als ik niets om
Controle over je leven krijgen, gaat met val-
handen zou hebben, zou ik gek worden.
len en opstaan. Je moet de kracht vinden om
Ik houd van dieren en om dan zo’n
de draad van je leven weer op te nemen en
drama mee te maken ... Ik vergeet het
niet langer overspoeld te worden door de
nooit meer.”
gebeurtenis. Daar is geen kant-en-klaar recept voor. Je moet zelf ontdekken hoe dat moet.
7
3 Verwerken is hard werken
Het verwerken van een schokkende gebeurEen alleenwonende bejaarde vrouw gaat
tenis neemt mensen heel erg in beslag. Als
‘s avonds na het eten even op bed liggen
het je overkomt, weet je eerst niet wat er
om wat te rusten. Ze valt in slaap. Als ze
met je gebeurt en kan je het gevoel hebben
om half tien wakker wordt, staat ze in
dat je in een film terecht gekomen bent.
de gang oog in oog met een jonge jongen. Ze schrikt enorm. Ze kijkt de jongen
De eerste reacties
recht aan en vraagt wat hij bij haar in de
Op het moment van de gebeurtenis ben je
gang moet. “Geld, ik heb geld nodig”,
ontzet en verbijsterd. Je beseft nauwelijks wat
zegt hij met een verwilderde blik in zijn
er gaande is. Je gelooft je eigen ogen niet, of
ogen.
je denkt dat het niet waar is. Je bent in de
Zo beheerst mogelijk vraagt ze hoeveel
war, voelt je hulpeloos en angstig. Het is zo
hij dan wel nodig heeft. “Minstens vijf-
onvoorstelbaar en onrechtvaardig! Als je van
honderd gulden!” Dat bedrag heeft ze
alles moet regelen, gaat dit op de automati-
niet in huis, maar ze kan morgen wel
sche piloot. De angst en hulpeloosheid wor-
geld voor hem van de bank halen, ver-
den even opzij gezet. Gevoelens worden dan
telt ze hem.
naar de achtergrond gedrukt. Verstandelijk
Ondanks de enorme spanning begint ze
en lichamelijk wordt gedaan wat nodig is.
een gesprek. Ze blijft vragen stellen en
De angstgevoelens die tijdelijk opzij gezet
krijgt antwoord. Ondanks haar angst
zijn, kunnen later terugkeren. Er zijn slacht-
voelt de vrouw een beetje sympathie
offers die na enkele uren of dagen helemaal
voor de jongen, nu ze zijn verhaal
verdwaasd raken en niets meer kunnen
gehoord heeft. Wanneer ze merkt dat
doen. Ze worden apathisch en lijken buiten
het gesprek blijft steken, stapt ze langs
de dagelijkse realiteit te staan. Ze hebben dit
hem heen, opent de voordeur en ver-
nodig om niet overweldigd te worden door
zoekt hem het huis te verlaten......
de bedreigende gevoelens. Anderen gaan zich juist heel actief richten op andere zaken en ‘voelen’ het gebeurde niet.
Bij hen komen de gevoelens over de gebeurtenis vaak ‘s nachts in dromen en nachtmerries terug, of bij dingen die hen aan de gebeurtenis herinneren. Ze gaan dan bepaalde straten
8
mijden of worden opeens heel erg geraakt door een bericht in de krant. Deze reacties zijn zinvol om de eerste schrik te boven te komen en langzaam de werkelijkheid onder ogen te kunnen zien.
Verwerken is terugkomen Het verwerken van een ingrijpende gebeurte-
Als
nis is nodig om niet tot in lengte van jaren
Slachtofferhulp weet Marieke dat pra-
achtervolgd te worden door angstdromen en
ten belangrijk kan zijn voor slachtoffers.
vage lichamelijke klachten. De kans is name-
“Ze hebben zoveel behoefte om het ver-
lijk groot, dat onverwerkte herinneringen
haal
later toch tot problemen leiden. Sommige
gebeurtenis en toch steeds weer anders.
mensen krijgen aanhoudende hoofdpijn-
Het is een soort herkauwen om het te
klachten of maagklachten als gevolg van
kunnen verwerken.”
spanningen. Anderen houden slaapproble-
“Voor de partner en vrienden valt dat
men.
niet mee na drie keer het verhaal
vrijwilliger
te
van
vertellen,
het
steeds
Bureau
dezelfde
gehoord te hebben. Toch is het belang-
Verwerken is vooral proberen weer controle
rijk om geduld te hebben en te luiste-
over je leven te krijgen. Wat kan ik doen om
ren. Praten èn luisteren helpen het
te zorgen dat zoiets niet weer gebeurt? Het
slachtoffer de schok te verwerken en
gevoel dat je greep hebt op de dingen om je
een plaats te geven.”
heen geeft zelfvertrouwen. Dat zelfvertrouwen is door de gebeurtenis beschadigd, met als gevolg dat je je angstiger voelt. Je probeert een manier te vinden om met de realiteit van kwetsbaarheid om te gaan.
Herbeleven en ontkennen De periode waarin je het voorval steeds opnieuw beleeft en het soms nog steeds niet gelooft, is heel moeilijk. Als slachtoffer ervaar je allerlei pijnlijke emoties, zoals angsten, boosheid, schuld en verdriet. Je bent veel met de gebeurtenis bezig. Steeds weer opnieuw zie je het stukje bij beetje en in allerlei varianten voor je. Je kunt de machteloosheid, schuldgevoelens en boosheid heel sterk ervaren. Veel slachtoffers proberen deze gevoelens uit de weg te gaan. De pijn zou wel eens te erg kunnen worden. Ze gaan zich dan heel actief met andere zaken bezighouden, of proberen het normale werk weer voort te zetten. Voor de buitenwereld lijkt het dan alsof de gebeurtenis al verwerkt is. Maar het kan voorkomen dat
9
een slachtoffer enkele maanden later alsnog instort. Herbeleven en het uit de weg gaan van gevoelens wisselen elkaar af in de eerste weken. Je hebt vaak de onstuitbare behoefte om de gebeurtenis steeds weer te vertellen. En steeds komen ook de emoties weer boven. Je merkt dat je iedere keer je herinneringen nagaat om te beoordelen waar het fout is gegaan en wat voorkomen had kunnen worden. Je probeert de gebeurtenis te reconstrueren. Langzaamaan kan het allemaal reëler en minder emotioneel beladen worden.
“Ik heb dromen, angstdromen gekregen
Problemen in het dagelijks leven
van die schopperij. Ik denk omdat ik het
Veel slachtoffers hebben in die beginperiode
niet wilde geloven: waarom zou iemand
een aantal lichamelijke klachten, zoals hoofd-
mij nou in elkaar willen slaan? Ik kan me
pijn, hartkloppingen, rugpijn, misselijkheid
niet voorstellen dat iemand dat wil
en duizeligheid. Slaapproblemen komen voor
doen!”
in de vorm van moeite met inslapen of
Ed is 45 jaar en is rond middernacht in
‘s nachts wakker worden en niet weer kun-
een Amsterdams park in elkaar gesla-
nen inslapen. Slaapproblemen gaan vaak
gen. “Op een gegeven moment zijn die
samen met nare dromen en piekeren tijdens
angstdromen overgegaan in wensdro-
het wakker liggen.
men. Ik liep in dat park en dan kwamen er van die kerels op me af, die ik dan in
Veel slachtoffers reageren nogal eens geprik-
elkaar sloeg. Ik was echt beresterk. De
keld op de mensen in hun omgeving, zelfs
politie was er ook bij, want daar ben ik
met woede-uitbarstingen. Woede en wraak-
ook bang voor. Maar als je dan wakker
gevoelens zijn normale gevoelens als je je zo
wordt .......”
machteloos en vernederd hebt gevoeld. Er is
“Dat ging een hele tijd door, totdat ik
je iets aangedaan dat je onrechtvaardig vindt
een advertentie in de krant las van een
en niet hebt kunnen verhinderen. Dromen
zelfverdedigingsgroep voor homoseksu-
waarin mensen wraak nemen komen veel
ele mannen en lesbische vrouwen. Dat
voor, maar de woede kan zich ook keren
leek me een manier om die wensdromen
tegen de mensen in je eigen omgeving zoals
werkelijkheid te laten worden. Dat ik
je partner en kinderen. De woede-uitbarstin-
me sterk kan voelen en niet meer bang
gen zijn een teken dat je nog steeds bezig
ben om in elkaar geslagen te kunnen
bent met de vraag waarom het niet anders
worden. Maar daar moet je wel wat voor
gelopen is. Je hebt nog niet geaccepteerd
doen.”
dat de gebeurtenis werkelijk heeft plaatsgevonden.
10
Problemen met intimiteit en seksualiteit komen voor, vooral doordat het vertrouwen in mensen is geschaad. Vanwege de angst voor verlies kan er een terughoudendheid ontstaan in nauwe banden met anderen. Je kunt ook last hebben van schuldgevoel. Je vraagt je af of je niet iets had kunnen doen of anders had kunnen reageren. Neerslachtigheid is ook een gevolg van de machteloosheid, het gevoel geen greep te hebben op het leven. Anderen kunnen met jou doen wat ze willen. Sommige van deze gevoelens en problemen hangen heel duidelijk samen met de gebeur-
Alice werkt als vrijwilliger bij het Bureau
tenis. Je durft niet meer de straat op na een
Slachtofferhulp in Den Haag. Ze heeft in
ongeval, of niet meer alleen thuis te zijn na
de vier jaar dat zij bij het Bureau werkt
een inbraak. Andere gevoelens zoals prikkel-
al veel gesprekken gevoerd met vrou-
baarheid en schuldgevoelens, zijn voor de
wen die het slachtoffer van een misdrijf
omgeving veel moeilijker te begrijpen. Deze
zijn geworden. Een telkens terugkeren-
gevoelens komen voort uit de worsteling van
de ervaring is, dat deze vrouwen over-
het slachtoffer met de gebeurtenis.
weldigd worden door schuldgevoelens.
Het kan voorkomen dat slachtoffers medicij-
Ze zijn geneigd de schuld niet bij de
nen gaan gebruiken, bijvoorbeeld om in
dader te leggen, maar bij zichzelf.
slaap te komen of door te slapen.
Ellen, secretaresse en slachtoffer van een overval, beaamt dat ze dat ook gehad
Er kunnen problemen op het werk ontstaan.
heeft. “Op de avond na de overval vroeg
Veel slachtoffers worden achtervolgd door
ik me van alles af. Misschien had de
herinneringen en kunnen zich niet goed con-
dader mij wel achtervolgd omdat ik er
centreren op hun dagelijkse werkzaamheden.
graag goed en modieus gekleed bij loop.
De prestaties lopen terug, er worden fouten
Misschien zie ik er uit als een vrouw met
gemaakt en er ontstaat onenigheid met col-
geld. Ik kan toch niet in mijn spijker-
lega’s. Slachtoffers van ongevallen op het
broek naar mijn werk gaan! Opeens
werk of overvallen, zoals bijvoorbeeld bank-
werd ik woedend en betrapte mezelf
employés, pomphouders en treinmachi-
erop dat ik boeken uit de kast haalde en
nisten, voelen zich vaak onveilig en gespan-
ze één voor één door de kamer smeet.”
nen. Wanneer dit lang aanhoudt, kunnen deze gevoelens leiden tot overspannenheid of tot het besluit ander werk te gaan zoeken.
11
Positieve gevoelens “Door deze schokkende gebeurtenis ben
Positieve gevoelens kunnen er ook zijn.
ik me meer bewust geworden van de
Slachtoffers die het gevoel hebben dat ze
mensen om mij heen. Ze zijn belang-
gedaan hebben wat ze konden, zijn daar
rijker geworden. We doen nu meer
zeer opgelucht over. Mensen die een ernstig
samen en genieten er heel erg van.”
ongeval overleefd hebben, zijn blij dat ze het er zo goed van afgebracht hebben. Ook hebben veel mensen het gevoel dat ze
sinds het gebeurde ‘anders in het leven staan’. Ze hebben de dood onder ogen gezien en kunnen daardoor een aantal zaken beter relativeren (“Ik geniet van elke dag die mij gegeven is”). Ook beleven zij relaties, met de partner of de kinderen, vaak veel intenser dan voorheen.
Een betekenis zoeken Rogier herinnert het zich nog als de dag
Voor ieder slachtoffer is het noodzakelijk om
van gisteren. ”Ik wilde zo snel mogelijk
het gebeurde een plaats te geven in zijn
op het werk zijn. Jakkeren in de mist,
leven. Veel mensen zoeken naar verklaringen
inhalen, afremmen, tussenvoegen. Ik
waarom iets gebeurd is. Soms neemt een
wist dat het gevaarlijk was, maar toch.
slachtoffer daarom de schuld op zich, terecht
De klap kwam dan ook hard aan, toen ik
of niet terecht. Maar het kan wel helpen! Het
hoorde dat mijn knie verbrijzeld was. Ik
vermindert de angst voor herhaling en geeft
zou de rest van mijn leven stijf en scheef
een gevoel van controle.
lopen en het allerergste: nooit meer
Anderen gaan andere dingen belangrijker
hardlopen!”
vinden als gevolg van de gebeurtenis. Ze trekken bijvoorbeeld meer tijd uit voor hun
”Ik ben lang kwaad op mezelf geweest.
partner en kinderen.
Ik had het kunnen voorkomen. Mijn vriendin had me al vaker gewaar-
Nog een manier om greep krijgen op de
schuwd, dat ik nogal roekeloos reed.
gebeurtenis is het vergelijken met anderen.
Maar één ding weet ik nu zeker: wat heb
Je vergelijkt je eigen situatie met die van
ik nog geluk gehad. Ik heb een fantasti-
andere slachtoffers van dezelfde gebeurtenis,
sche vriendin en ze is inmiddels 5 maan-
die het er slechter van afgebracht hebben.
den zwanger. Ik ben nu veel voorzichti-
Dit kan bijvoorbeeld bij een groot verkeers-
ger in het verkeer.“
ongeval. Het kan blijken dat de eigen ‘schade’ nog meevalt en dat je er ‘nog niet zo
12
slecht van af gekomen bent.’ De vergelijking met de situatie van anderen geeft een realistische kijk op het leven. Het is een middel om je gevoel van eigenwaarde terug te krijgen.
Herstel en integratie Na enige tijd, enkele weken of maanden, komt de verwerking in een wat rustiger vaarwater. Het is meestal gelukt om de ervaring een plaats te geven. Je weet dat het heeft plaatsgevonden, je hebt er nog pijn of verdriet van, maar hebt het als een feit geaccepteerd. Je bent er niet meer zoveel mee bezig. Het gevoel van kwetsbaarheid is minder geworden. Je hebt weer zelfvertrouwen. De meeste klachten uit de beginperiode, zoals lichamelijke klachten en slaapproblemen, zijn waarschijnlijk flink afgenomen. Bij de meeste slachtoffers blijven het gevoel van onveiligheid en angst het langst bestaan. In deze periode wordt het gebeurde tot een deel van je levensgeschiedenis. Je weet dat er een ernstige gebeurtenis heeft plaatsgevonden. Je kunt je alles nog herinneren, van voor naar achter en van achter naar voor. Je hebt ook een aannemelijke verklaring of betekenis voor het geheel gevonden, voor wat eraan vooraf ging en erop volgde. Je hebt de greep op jezelf en de werkelijkheid om je heen weer terug. Je bent slachtoffer geworden, maar hebt het overleefd. Je hebt de status van vernederd, afhankelijk en zielig slachtoffer achter je gelaten. Je verwacht minder kwetsbaar te zijn geworden. Je kunt dus als slachtoffer gesterkt uit dit verwerkingsproces komen. Je hebt de ervaring emotioneel verwerkt en concrete maatregelen genomen, zodat de kans op herhaling kleiner geworden is. Hetgeen je is overkomen blijft nog wel verdriet oproepen, maar geeft niet langer acute angst of wanhoop. De gebeurtenis wordt niet vergeten, maar overschaduwt niet langer je hele leven.
13
Hoe ga je verder? Je hebt veiligheidsmaatregelen genomen in je winkel. Je hebt je rijstijl aangepast. Je deelt je agenda beter in en neemt meer vrije tijd. Je hebt betere sloten op de deuren en hebt dievenklauwen geplaatst. Je gaat ‘s avonds samen met je vriend naar fitness. Je volgt een cursus zelfverdediging. Je hebt het gevoel een nieuw ritme gevonden te hebben. Je weet dat het leven soms onrechtvaardig is en je hebt dat geaccepteerd. Je hebt een besluit genomen om aan iets nieuws te beginnen.
14
4 De omgeving kan helpen
Voor de mensen in de omgeving van het slachtoffer is de periode van herbeleven en ontkennen ook heel moeilijk. Zij worden plotsklaps geconfronteerd met een partner, huisgenoot of vriend die helemaal van slag is en heel ander gedrag vertoont dan ‘normaal’. Veel mensen vinden dat slachtoffers veranderen door de ervaring die ze meemaken. Zeker in de eerste weken en maanden heb je als slachtoffer allerlei lichamelijke en psychische klachten. Je hebt veel aandacht nodig om je verhaal te kunnen vertellen. De omgeving kan het verwerkingsproces niet echt beïnvloeden of overnemen. Door begrip te tonen, aandacht te geven en te luisteren,
“Mijn man kwam thuis aan het begin
helpen ze het slachtoffer het beste. Het is de
van de middag. Ik was verbaasd want hij
enige manier om het slachtoffer te steunen,
had dienst tot zes uur. Ik zag opeens dat
maar dat is inspannend en moeilijk. De emo-
hij lijkbleek was en dat er nog een colle-
tionele uitbarstingen en nachtmerries zijn
ga bij was. Mijn man was flink toe-
niet gemakkelijk voor de omgeving.
getakeld. Schrammen, schaafwonden en zelfs een verband om zijn hand. Hij was alweer in zijn taxi bedreigd. Twee weken
Partner en gezin
daarvoor ook al! Nu heeft hij met de
Wanneer je een ernstig ongeval of misdrijf
overvaller gevochten. Hij is volgens mij
meemaakt, heeft dit ook gevolgen voor je
nog steeds kwaad op die man.”
partner en de andere gezinsleden. Je kunt
“Ik probeer hem zo goed en zo kwaad
behoefte hebben om over de gebeurtenis te
als het kan op te vangen. Maar hij is niet
praten, steeds weer en steeds met andere
zo’n prater en zit maar een beetje voor
varianten. Je bent niet altijd in staat om aan
zich uit te staren. Hij heeft het er heel
je zorgplichten thuis te voldoen.
erg moeilijk mee. Een mevrouw van
Soms zijn de gezinsleden verrast dat je zo
Bureau Slachtofferhulp is hier geweest
sterk reageert op die gebeurtenis, ze be-
en heeft hem nog eens alles laten vertel-
grijpen het niet. De partner of gezinsleden
len. Ze heeft mij ook gevraagd of ik er
kunnen je laten voelen dat ze betrokken zijn.
nog tegen kon. Nou ik vind het heel erg
Ze zorgen zo voor zekerheid en het gevoel
moeilijk hoe hij nu is, maar ik denk dat
dat er toch nog mensen zijn die je kunt
hij er wel overheen komt.”
vertrouwen.
15
!
Tips voor slachtoffers
Als vrienden en kennissen geen contact
Slaap- en kalmeringsmiddelen verminde-
met je opnemen, ga er dan niet van uit dat
ren de angst en spanning slechts tijdelijk.
ze niets met je te maken willen hebben. Ze
Overleg met de huisarts over het gebruik
kunnen zich ongemakkelijk voelen met de
ervan.
situatie. Denk eens na hoe jij zelf voorheen met dit soort situaties omging. Neem
Denk erover na wat je kunt doen om je
gerust zelf contact met hen op.
gevoel van onveiligheid te verminderen.
Als vrienden en kennissen vragen waarom
Laat de kloof met het ’normale dagelijks
je niet zus of zo gereageerd hebt, vraag
leven‘ niet groter worden dan nodig is, ook
hen dan eens na te gaan wat ze zelf gedaan
al hebben mensen de neiging om te zeggen
zouden hebben in die situatie.
’blijf maar thuis‘. Kijk zelf hoe het met je gaat en wat je aankan.
Praat met vrienden en kennissen niet alleen over wat jou overkomen is, maar
Als je het initiatief naar anderen neemt,
ook over andere zaken in je leven.
vertel dan wat je is overkomen ook al beginnen zij er niet over. Vaak zal blijken
Bedenk dat anderen verwachten dat je ook
dat ze graag willen horen wat je hebt mee-
naar hun leven vraagt. Hun leven gaat door
gemaakt, maar zelf niet goed weten hoe
en daar vertellen zij graag over, net als
erover te beginnen.
voorheen.
Het kan ook zijn dat je partner of gezinsleden het na verloop van tijd niet meer kunnen opbrengen om steeds te luisteren. Sommige slachtoffers gaan zich dan inhouden en willen hen niet meer met hun problemen lastig vallen. Het is soms ook heel moeilijk om te reageren op de problemen en emoties van een slachtoffer. Het is niet altijd gemakkelijk om die te volgen en te begrijpen. Maar partner of gezinsleden moeten zich realiseren dat dit nu eenmaal hoort bij het verwerken van een schokkende ervaring. Het is voor de betrokkene ontzettend belangrijk dat hij zijn verhaal kwijt kan. Als dat binnen het gezin erg moeilijk is, kun je contact zoeken met het Bureau Slachtofferhulp.
16
!
Tips voor vrienden en kennissen
Doe in ieder geval iets voor de getroffene.
Vermijd ontactische raadgevingen, zoals ‘je
Een kleine blijk van betrokkenheid of steun
moet er niet zoveel aan denken’. Dat heeft
is beter dan geen steun geven. Een vrien-
het slachtoffer waarschijnlijk al gepro-
delijk woord of een kaartje laten zien dat
beerd, maar dat is dus niet gelukt.
je begrip hebt voor de situatie. Wees voorzichtig met grappen maken Neem een gesprek met de getroffene niet
(bijvoorbeeld over een ‘sexy’ jurk) of met
over door je eigen ervaring te vertellen,
geintjes om iemand aan het schrikken te
ook al denk je dat deze sterk lijkt op dat-
maken (bijvoorbeeld een vinger in de rug
gene wat het slachtoffer vertelt. De eerste
prikken).
tijd heeft het slachtoffer genoeg aan zijn eigen ervaring.
Bezoek de getroffene met enige regelmaat thuis en nodig hem ook bij jou thuis uit.
Blijf bij je eigen gevoel en gedachten, in
Betrek hem bij activiteiten die jullie voor-
plaats van te zoeken naar wat je denkt dat
heen ook samen deden. Het slachtoffer kan
de ander wil horen.
zelf bepalen of en wanneer hij zich weer buiten de deur begeeft.
Als het hele gezin getroffen is Ook een heel gezin kan getroffen worden door een misdrijf, een ongeval of een andere schokkende gebeurtenis. Dergelijke gebeurtenissen vormen een grote inbreuk op de normale gang van zaken in het gezin. Alle gezinsleden zijn er op hun eigen manier mee bezig en hebben vaak weinig aandacht voor elkaar. In het gezin zijn dan niet genoeg luisteraars om het verhaal aan te vertellen. Het is heel gewoon en verstandig dat gezinsleden dat dan buitenshuis doen, bijvoorbeeld bij familieleden en vrienden.
17
Vrienden en kennissen Familie, vrienden en kennissen kunnen je op allerlei manieren helpen. Uiteraard kunnen ze naar het verhaal luisteren en begrip tonen voor je gevoelens van angst en onzekerheid. Ze kunnen ook praktische steun bieden, bijvoorbeeld boodschappen doen, met je meegaan als je niet alleen durft, of meehelpen brieven op te stellen. Vrienden en kennissen kunnen het echter ook moeilijk hebben met de situatie. Het komt vaak voor dat ze in de eerste periode wel voor je klaar staan, maar na een tijdje niet meer. Dit kan komen doordat vrienden en kennissen niet het hele verhaal willen horen, omdat ze zich dan bewust worden van hun eigen kwetsbaarheid. Ook zij kunnen slachtoffer worden en dat is geen prettige gedachte. Ook voelen vrienden en kennissen zich vaak hulpeloos omdat ze het verdriet niet weg kunnen nemen. Als vrienden en kennissen het gevoel hebben dat ze niets te bieden hebben, trekken ze zich na verloop van tijd terug en laten het slachtoffer in de kou staan. Het zou beter zijn om hun eigen gevoelens ook aan het slachtoffer te vertellen. Dat zou de betrokkenheid alleen maar versterken! Je voelt dit dilemma bij vrienden en kennissen vaak ook wel aan. Je voelt dan zelf de neiging om alleen maar wat oppervlakkigs te zeggen. Je zegt dat het allemaal wel meevalt en dat je je best redt. Maar dan blijf je wel alleen met je verhaal. De beste opstelling die je als slachtoffer kunt kiezen is het uiten van zowel de positieve als de negatieve gevoelens over de gebeurtenis. Je kunt aan vrienden duidelijk maken dat je erg aangeslagen bent, wat iedereen zal begrijpen. Je kunt hen ook duidelijk maken dat je je best doet er overheen te komen en de zaken actief aanpakt. De hulp die geboden wordt door vrienden en kennissen is niet altijd goede hulp. Soms worden je gevoelens miskend of van tafel geveegd (“Ben blij dat je nog leeft”, of “Zit je daar nog steeds mee?”) of er worden grappen over gemaakt. Ook goede raad en opbeurende opmerkingen kunnen heel anders overkomen dan ze bedoeld zijn. Het vertellen over hoe ze zelf een ervaring verwerkt hebben, is zeker in de beginperiode niet echt welkom. Dit soort reacties komt voort uit onbekendheid met wat een schokkende gebeurtenis te weeg brengt. Als je het gevoel hebt dat ze niet echt naar jouw verhaal willen luisteren, kun je misschien beter afstand houden.
De werkgever en collega’s Steun van je collega’s op het werk kan ook erg belangrijk zijn. Het is goed dat ze weten wat er met je gebeurt en hoe je met de gebeurtenis omgaat. Maar ook botte opmerkingen of
18
onbegrip van collega’s komen nogal eens voor. Het gaat om opmerkingen over het zelf schuld hebben aan de gebeurtenis of het lang durende herstel. Wanneer de gebeurtenis op het werk heeft plaatsgevonden, kunnen werkgevers en collega’s zich waarschijnlijk beter voorstellen wat het betekent. Ze voelen zich dan meer verantwoordelijk. Ook na een periode van afwezigheid kan het voorkomen dat je nog weleens last hebt van de herinneringen of van angst in bepaalde situaties. Door te vertellen dat je er nog steeds mee bezig bent, kunnen collega’s begrijpen dat je soms anders reageert dan voorheen. Dat je weleens even ‘afwezig’ bent. Veel onbegrip en ontactische opmerkingen komen door onbekendheid met het verwerkingspro-
“Verzekeringsexperts, advocaten, politie
ces en doordat collega’s of de werkgever niet
en ook nog de rechtbank Het leek wel of
weten hoe het op dit moment met je gaat.
ikzelf
in
de
beklaagdenbank
zat!
Ondanks dat ik geen schuld had, heeft de afhandeling van de schade ontzet-
Politie en Justitie
tend veel problemen opgeleverd. Ik ben
De vervolging van een dader door Justitie
er nu, na acht maanden, eindelijk
kan soms problematisch verlopen voor het
vanaf.”
slachtoffer. De berechting van een dader duurt in het algemeen erg lang. Het kan behoorlijk belastend zijn, als je er als slachtoffer mee te maken hebt. De feiten worden steeds weer herhaald, de schuldvraag wordt steeds opnieuw gesteld en er worden verzachtende omstandigheden voor de dader aangevoerd. Je gevoel onrechtvaardig behandeld te zijn, kan versterkt worden door de aandacht die de dader krijgt. Het is heel begrijpelijk dat slachtoffers vaak behoefte hebben aan genoegdoening. Het kan goed zijn om te horen dat de dader gestraft wordt of dat er een schadevergoeding wordt opgelegd. Het komt ook voor dat slachtoffers de straf te licht vinden of heel kwaad worden als een dader wordt vrijgelaten wegens cellentekort of procedurefouten. Beangstigend is het als de dader nog vrij (in de buurt) rondloopt. Je hebt het gevoel dat jij, of iemand anders, opnieuw het slachtoffer kan worden. Bij schade kan de nasleep ook voor financiële problemen zorgen, omdat je niet goed verzekerd bent of omdat de schade niet door de verzekering wordt gedekt. Ook een juridisch gevecht om een vergoeding of om smartengeld kan een langlopende en emotionele zaak zijn. De rechtsgang kan dus steeds nieuwe problemen en emoties met zich meebrengen. Men zegt weleens dat je pas echt alles achter je kunt laten als de rechtszaak achter de rug is.
19
5
Er is altijd hulp
Een goede afronding van het verwerkingsproces vergt tijd en rust. Je kunt niet zeggen dat het binnen een vaste periode moet zijn voltooid. Hoe snel het gaat, hangt van veel factoren af zoals de ernst en aard van de gebeurtenis, eventuele eerdere slachtofferervaringen en de ondersteuning van de omgeving. Het merendeel van de slachtoffers kan de ervaringen zelfstandig en met hulp van de omgeving verwerken. Zij ondervinden er geen langdurige problemen van. Er is ook een groep mensen die langdurig klachten en
Kees van Tiel is coördinator van Bureau
symptomen houdt. Dat kan te maken heb-
Slachtofferhulp in Alkmaar. “De vrij-
ben met je persoon en je voorgeschiedenis.
willigers komen bij heel veel slachtoffers
Hoe ga je om met stress en spanningen?
thuis. De mensen zitten met ontzettend
Had je al problemen vóór de gebeurtenis?
veel vragen en emoties. Daarmee kun-
Heb je al eerder traumatische gebeurtenissen
nen ze niet altijd bij hun omgeving
meegemaakt?
terecht. De vrijwilligers geven hen infor-
Ook je omgeving speelt een rol in de verwer-
matie over schaderegelingen, hoe verze-
king. Je bent beter in staat de schok op te
keringen in elkaar zitten, of welke
vangen en de ingrijpende veranderingen te
zaken ze bij een advocaat moeten aan-
accepteren, wanneer je partner of gezin je
kaarten.”
stimuleert en aanmoedigt. Zij helpen je in
“De situatie is voor veel slachtoffers zo
feite mee om de emoties te verwerken en
chaotisch,
kracht te vinden om verder te gaan.
geschrokken zijn en er heel veel dingen
omdat
ze
ontzettend
tegelijk moeten gebeuren. Wij kunnen dan allerlei praktisch werk doen. We
De verwerking stagneert
luisteren en helpen mensen de zaken op
Als de herinneringen aan het voorval en de
een rijtje te zetten. Vertellen hoe Justitie
emoties maandenlang hevig blijven, of als de
werkt en hoe de politie zaken aanpakt.
emoties alleen maar sterker worden, kan het
We gaan soms met ze mee naar gesprek-
zijn dat je niet verder komt in het proces van
ken, naar de advocaat of naar de verze-
verwerken. Er zijn dan ook lichamelijke
keringsagent.”
klachten, zoals hyperventilatie, hoofdpijn en
20
andere spanningspijnen. Je lijkt nog volledig
Gespecialiseerde
in beslag genomen te worden door de gebeurtenis. Je hebt nog last van prikkelbaarheid, geheugen-, concentratie- en slaapstoor-
hulp nodig?
nissen. In deze situatie is het verstandig eens contact te zoeken met Bureau Slachtofferhulp en met
Als je merkt dat de angst je hele leven
hen de aanhoudende problemen te bespre-
gaat inperken.
ken. De vrijwillige medewerkers zijn deskundig en ervaren en helpen je de problemen op een
Als de angst lang aanhoudt (langer dan
rijtje te zetten. Zij zijn ook goed op de hoogte
3 maanden).
van de hulpverleningsmogelijkheden, die aansluiten bij de problemen die je ervaart.
Als je langdurig slaapproblemen houdt en slaapmiddelen nodig hebt.
Voor de lichamelijke klachten kan het goed zijn een afspraak met je huisarts te maken.
Bureau Slachtofferhulp helpt met zoe-
Vertel de huisarts wel dat de klachten zijn ont-
ken naar eventuele vervolghulp, bijvoor-
staan na de schokkende gebeurtenis, zeker als
beeld maatschappelijk werk, Riagg of
de huisarts dat nog niet weet. Vertel ook wat
zelfhulpgroepen.
je verder hebt gedaan om de ervaring te verwerken en de hulp die je daarbij gevraagd en gekregen hebt. Met die informatie kan de huisarts je beter helpen dan wanneer hij of zij van niets weet.
21
Bureau slachtofferhulp Snelle hulp, een lage drempel en veelzijdig-
ties en formaliteiten terecht. De stap naar
heid onderscheiden Bureau Slachtofferhulp
een officiële hulpinstantie blijkt voor velen
van andere hulpverlenende instanties.
nogal groot. Om deze drempelvrees weg te
Slachtofferhulp is een logisch en noodzake-
nemen begeleiden vrijwilligers een slachtof-
lijk vervolg op het werk van de politie. In
fer als het nodig is, bij een eerste contact
principe kan een Bureau Slachtofferhulp
met een andere instantie.
binnen 48 uur reageren op een verzoek om hulp. Wachttijden zijn er niet. De vrijwilli-
Bureau Slachtofferhulp werkt nauw samen
gers benaderen slachtoffers persoonlijk. Ze
met andere hulpverlenende instanties in de
nodigen hen uit voor een gesprek op het
gemeente, zoals politie, Justitie, maatschap-
Bureau of gaan bij de mensen thuis op
pelijk werk, Riagg en rechtshulp. De kennis
bezoek. De vrijwilligers nemen de tijd om
van de – vrijwillige – medewerkers bij het
met de slachtoffers te praten, vaak in hun
Bureau staat geheel ten dienste van de
eigen vertrouwde omgeving. De opvang
slachtoffers en richt zich op praktische
van Slachtofferhulp is gratis en iedereen kan
zaken en begeleiding bij de verwerking van
een beroep doen op een Bureau in de buurt.
de schokkende gebeurtenis. Ook helpen zij
Slachtoffers van een ongeval of misdrijf en
de slachtoffers met de financiële afhande-
nabestaanden komen in de periode na de
ling bij schade.
gebeurtenis vaak in een doolhof van instan-
Bureau Slachtofferhulp is er voor u. Bel gerust.
22
Help de hulpverlening
Fonds Slachtofferhulp N
e
d
e
r
l
a
n
d
Het Fonds Slachtofferhulp werft gelden uit de samenleving ten behoeve van de Bureau’s Slachtofferhulp. Zij financiert hiermee de onkostenvergoedingen en trainingen van de ruim 1500 vrijwilligers. Daarnaast financiert het Fonds speciale innovatieve projecten en voorlichtingscampagnes. Het Fonds, onder voorzitterschap van Mr Pieter van Vollenhoven, weet ieder jaar meer gelden te werven uit de samenleving. Wij kunnen dus niet zonder uw steun. Als u ons wilt helpen de slachtoffers te helpen, vult u dan de bijgevoegde antwoordkaart in voor een bijdrage aan het Fonds. Alvast hartelijk dank!
Mr Pieter van Vollenhoven,Voorzitter Fonds Slachtofferhulp. ‘Ik hecht erg veel belang aan Slachtofferhulp. Slachtoffers van verkeersongevallen en misdrijven zijn al veel te lang aan hun lot overgelaten. Slachtofferhulp helpt echt! Door de snelle, belangeloze hulp, een lage drempel en veelzijdigheid onderscheidt Slachtofferhulp zich van andere gespecialiseerde hulpverlenende instanties. Dat deze hulp uniek is, blijkt uit het feit dat Slachtofferhulp steeds vaker wordt gevraagd voor hulpverlening, ook bij rampen en grootschalige ongelukken. Als je ziet dat ieder jaar meer mensen fantastisch worden geholpen door de vrijwillige medewerkers van Slachtofferhulp, is dat voor mij de motivatie om zoveel mogelijk fondsen te werven om dit werk mogelijk te maken.’
✁
Wilt u Slachtofferhulp steunen? Dat kan door geld over te maken ten bate van het Fonds Slachtofferhulp. ❑
6.81 ❑
11.35 ❑
22.69 ❑
45.38
❑ anders, namelijk
. . . . . . . . .
Naam
M/V
Straatnaam Postcode Woonplaats Ik machtig het Fonds Slachtofferhulp, Postbus 93166, 2509 AD Den Haag, girorekening 6700, eenmalig het aangekruiste bedrag van mijn bank/girorekening af te schrijven. Bankrekening:
Girorekening:
Datum:
Handtekening:
September 2002 • Vormgeving: CARTA - grafisch ontwerpers bv, Utrecht • Druk: Stolwijk, Amsterdam
Slachtofferhulp N
e
d
e
r
l
a
n
d
✁ postzegel mag, maar is niet nodig
Fonds Slachtofferhulp Antwoordnummer 93319 2509 WB
Den Haag
