De relatie tussen opvoeding en externaliserende problematiek in de vroege puberteit: de mediërende rol van hechting

UNIVERSITEIT GENT Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen Academiejaar 2002 - 2003 Eerste examenperiode

De relatie tussen opvoeding en externaliserende problematiek in de vroege puberteit: de mediërende rol van hechting.

Masterproef neergelegd tot het behalen van de graad van Master in de Psychologie, Optie klinische psychologie door Marloes Eekman

Promotor: Prof. Dr. Caroline Braet Begeleiding: Lic. Guy Bosmans

Ondergetekende, Marloes Eekman, geeft toelating tot het raadplegen van de scriptie door derden.

VOORWOORD

Een masterproef is de laatste stap in een reeks tot het behalen van de graad van Master in de psychologie. Dit traject is een lange tocht waarbij veel tijd en energie gaat naar het volgen van lessen, het afronden van een interessante stage. Het maken van een boeiende masterproef is een opdracht die ik niet had kunnen volbrengen zonder de steun van een aantal mensen. Langs deze weg zou ik hen dan ook graag bedanken. Vooreerst wil ik alle mensen bedanken die direct of indirect betrokken waren bij het realiseren van deze masterproef. In de eerste plaats wil ik Prof. Dr. C. Braet bedanken als promotor van en lic. G. Bosmans voor de uitstekende begeleiding bij het schrijven van deze scriptie. Daarna gaat mijn dank uit naar alle ouders en kinderen die bereid waren om deel te nemen aan het onderzoek. Tot slot wil ik de mensen uit mijn naaste omgeving bedanken voor hun steun en de moeite die ze wilden doen om mijn thesis na te lezen.

INHOUDSOPGAVE Abstract ............................................................................................................................... 1 1. Inleiding ........................................................................................................................... 2 1.1. Conceptualisering ...................................................................................................... 3 1.1.1. Opvoeding ........................................................................................................... 3 1.1.2. Externaliserende problematiek ............................................................................ 4 1.1.3. Hechting .............................................................................................................. 6 Hechtingstheorie ........................................................................................................... 6 Categorieën, stijlen of dimensies ................................................................................... 8 1.2. Opvoeding en externaliserende problematiek .......................................................... 11 1.3. Opvoeding en hechting ............................................................................................ 13 1.4. Hechting en externaliserende problematiek ............................................................. 13 1.5. Opvoeding, hechting en externaliserende problematiek .......................................... 14 1.6. Assessment van hechting in de vroege puberteit ..................................................... 16 1.7. Hypothesen .............................................................................................................. 19

2. Methode ......................................................................................................................... 20 2.1. Deelnemers .............................................................................................................. 20 2.2. Instrumenten ............................................................................................................ 21 2.2.1. Opvoeding ......................................................................................................... 22 2.2.2. Hechting ............................................................................................................ 22 De Security Scale ........................................................................................................ 22 De Coping Strategies Questionnaire ........................................................................... 23 De People in My Life ................................................................................................. 24 De Relationship Questionnaire ................................................................................... 25

I

2.2.3. Externaliserende problematiek .......................................................................... 25 De Child Behavior Checklist ...................................................................................... 25 2.3. Statistische analyses ................................................................................................. 26 3. Resultaten ...................................................................................................................... 28 3.1. Preliminaire analyses ............................................................................................... 28 3.2. Mediatie-analyses .................................................................................................... 30 3.2.1. Cohort 1 (7 tot 9 jaar) .......................................................................................... 30 3.2.1.1. Opvoeding gemeten bij kinderen als predictor ........................................ 30 Responsiviteit .................................................................................................... 30 Autonomie ondersteunend gedrag .................................................................... 30 Psychologische controle.................................................................................... 30 3.2.1.2. Opvoeding gemeten bij ouders als predictor ........................................... 31 Responsiviteit .................................................................................................... 31 Autonomie ondersteunend gedrag .................................................................... 31 Psychologische controle.................................................................................... 31 3.2.2. Cohort 2 (10 tot 12 jaar) ...................................................................................... 32 3.2.2.1. Opvoeding gemeten bij kinderen als predictor ......................................... 32 Responsiviteit .................................................................................................... 32 Autonomie ondersteunend gedrag .................................................................... 32 Psychologische controle.................................................................................... 32 3.2.2.2. Opvoeding gemeten bij ouders als predictor .............................................. 33 Responsiviteit .................................................................................................... 33 Autonomie ondersteunend gedrag .................................................................... 33 Psychologische controle.................................................................................... 34 3.2.3. Cohort 3 (13 tot 15 jaar) ...................................................................................... 34 3.2.3.1. Opvoeding gemeten bij kinderen als predictor ........................................... 34 Responsiviteit .................................................................................................... 34 II

Autonomie ondersteunend gedrag .................................................................... 34 Psychologische controle.................................................................................... 35 3.2.3.2. Opvoeding gemeten bij ouders als predictor ............................................ 35 Responsiviteit .................................................................................................... 35 Autonomie ondersteunend gedrag .................................................................... 36 Psychologische controle.................................................................................... 36

4. Discussie......................................................................................................................... 36 4.1. Bevindingen ............................................................................................................. 36 4.1.1. Cohort 1 (7 tot 9 jaar) ......................................................................................... 38 4.1.2. Cohort 2 (10 tot 12 jaar) ..................................................................................... 39 4.1.3. Cohort 3 (13 tot 15 jaar) ..................................................................................... 41 4.2. Sterktes en zwaktes van het onderzoek en verder onderzoek .................................. 43 4.3. Conclusie........................................................................................................................ 44

Referenties ......................................................................................................................... 45 Bijlagen .............................................................................................................................. 55

III

ABSTRACT

De kwaliteit van hechting beïnvloedt de relatie tussen opvoedingsvaardigheden van de ouders (waaronder psychologische controle, autonomie ondersteunend gedrag en responsiviteit begrepen wordt) en externaliserende problematiek bij de kinderen. Deze stelling werd al onderzocht bij kinderen en jongeren in de puberteit, maar nog niet in de vroege puberteit (7 tot 9 jaar). Het huidig onderzoek spitst zich toe op deze leeftijdsgroep. Er werden vragenlijsten gebruikt om deze stelling te onderzoeken bij 294 kinderen en hun ouders. De leeftijd van de kinderen varieerde tussen 7 en 17 jaar, waardoor er 4 leeftijdsgroepen werden onderscheiden, namelijk cohort 1 (7 tot 9 jaar), cohort 2 (10 tot 12 jaar), cohort 3 (13 tot 15 jaar) en cohort 4 (16 tot 17 jaar). Vanwege een hoog percentage missing data en een laag aantal participanten in cohort 4, werd deze groep niet meegenomen in het verder onderzoek. Om het effect van hechting te onderzoeken werden er multipele regressie analyses en de Sobel-t test gebruikt om de mediatie-analyses via de criteria van Baron en Kenny (1986) uit te voeren. Resultaten wezen uit dat het effect van hechting op de relatie tussen opvoedingsvaardigheden en externaliserende problematiek afhankelijk is van de leeftijd, maar ook van de informant. Naarmate de kinderen ouder worden, worden de opvoedingsvaardigheden minder belangrijk. Er wordt gezien dat de mediatieeffecten meer uitgesproken zijn indien de kinderen de opvoedingsvaardigheden van hun ouders weergeven. Bij de opvoedingsvaardigheden weergegeven door de ouders zelf worden er geen bijna geen mediatie-effecten gevonden.

1

1. INLEIDING

In voorgaand onderzoek (e.g. Bosmans, Braet, Van Leeuwen & Beyers, 2006) kwam men reeds tot de bevinding dat de relatie tussen opvoedingsvaardigheden en externaliserende problematiek in de puberteit gemedieerd wordt door hechting. Er is echter weinig onderzoek gebeurd naar de rol van hechting in deze relatie bij jongere leeftijdsgroepen. Alink et al. (2009) deden onderzoek naar het effect van hechting op deze relatie bij peuters en kleuters. Zij vonden dat er sprake is van een moderatie-effect. De vraag rijst dan hoe de relatie tussen opvoedingsvaardigheden en externaliserende problematiek beïnvloed wordt door hechting in de lagere schoolleeftijd en in de prepuberteit. Deze leeftijdsperiode zal verder benoemd worden als de vroege puberteit (7 tot 9 jaar). Het doel van dit onderzoek is om meer inzicht te krijgen in het ontstaan van externaliserende problematiek. De ecologische modellen, zoals het ecologische systeemmodel van Bronfenbrenner (1986) of het model van Belsky (1984), veronderstellen dat er verschillende invloeden zijn op het gedrag en problemen van kinderen. Indien er mediërende effecten gevonden worden van hechting op de relatie tussen opvoedingsgedrag en externaliserende problematiek, kunnen er meer handvaten aangereikt worden voor de behandeling van deze problemen. Om een duidelijk beeld te schetsen hoe het onderzoek naar het mediërende effect van hechting tussen opvoedingsvaardigheden en externaliserende problematiek zal verlopen, wordt er in het eerste gedeelte eerst een conceptualisering gegeven van de begrippen opvoeding, externaliserende problematiek en hechting. Nadien zal de bestaande kennis omtrent de relatie tussen opvoeding en externaliserende problematiek, tussen opvoeding en hechting, tussen hechting en externaliserende problematiek en tussen opvoeding, hechting en externaliserende problematiek weergegeven worden. Als laatste zal de assessment van hechting aan bod komen, omdat het belangrijk is om een idee te hebben hoe onderzoek naar dit onderwerp kan verlopen. In het tweede gedeelte zal de methode van dit onderzoek belicht worden. Er werden vragenlijsten gebruikt om deze stelling te onderzoeken bij jongeren en hun ouders. Om het effect van hechting te onderzoeken werden er multipele regressie analyses en de

2

Sobel-t test gebruikt om de mediatie-analyses via de criteria van Baron en Kenny (1986) uit te voeren. In het derde gedeelte zullen de resultaten weergegeven worden. Deze resultaten zullen dan in het vierde gedeelte verder worden besproken.

1.1. Conceptualisering

1.1.1. Opvoeding

Maccoby en Martin (1983) onderscheidden twee basisdimensies bij opvoeding, namelijk responsiviteit, waaronder warmte en ondersteuning begrepen kan worden, en controle. Het begrip controle kan opgesplitst worden in gedragsmatige controle en psychologische controle. Onder gedragsmatige controle wordt regulatie, discipline en toezicht begrepen. Dit kan benoemd worden als monitoring, het actief in de gaten houden wat kinderen doen, waar ze uithangen, en met wie ze omgaan in hun vrije tijd (Stattin & Kerr, 2000). Deze onderzoekers stelden zich ook de vraag wat de bronnen van monitoring waren en hoe de ouders aan hun kennis over het doen en laten van de kinderen komen. Zij gaven aan dat ouderlijk kennis deels komt van het spontaan vertellen van de kinderen van wat zij in hun vrije tijd doen, deels van het vragen aan de kinderen wat zij doen en deels door middel van controle, wat omschreven kan worden als het opleggen van regels en eisen omtrent de vrijetijdsbesteding. Psychologische controle kan begrepen worden als de subtielere manier waarop ouders hun kinderen willen aanzetten om iets te doen. Ze proberen de schuld- en schaamtegevoelens of het zelfwaardegevoel van hun kinderen aan te spreken, om deze te motiveren tot het „gewenste‟ gedrag. Het zijn psychologisch controlerende strategieën omdat ze inspelen op de innerlijke belevingswereld van het kind (Barber, 1996). Latere auteurs (e.g. Grolnick, Deci & Ryan, 1997; Smetana, Compiane-Barr & Daddis,

2004)

beschrijven

een

derde

belangrijke

variabele

bij

de

opvoedingsvaardigheden, namelijk autonomie ondersteunend gedrag. Hierbij verwerven de kinderen beslissings- of gedragsautonomie en emotionele autonomie, komen zij als het ware los van de ouders.

3

Vroegere onderzoekers, zoals Schaefer (1965), gingen er vanuit dat autonomie ondersteunend gedrag en controle uiteinden waren van eenzelfde dimensie. Barber (1996) vond dat psychologische controle en autonomie ondersteunend gedrag binnen dezelfde dimensie te situeren vielen. Meer recent kwamen ook Barber en Harmon (2002) tot diezelfde conclusie. Dit in tegenstelling tot Silk, Morris, Ranaya en Steinberg (2003), die tot de conclusie kwamen dat autonomie ondersteunend gedrag en gedragsmatige controle twee verschillende dimensies zijn. Soenens, Vansteenkiste en Sierens (2009) boden een verklaring voor de verschillende resultaten. Deze resultaten afhankelijk zijn van de conceptualisering van autonomie ondersteunend gedrag. Autonomie ondersteunend gedrag kan zowel opgevat worden als bevordering van het functioneren volgens de wil (e.g. Deci & Ryan, 2000) of als bevordering van de onafhankelijkheid (Soenens et al. 2007). Indien men Deci en Ryan (2000) volgt, ziet men dat autonomie ondersteunend gedrag en psychologische controle verschillende constructen zijn. Indien de conceptualisering van Soenens et al. (2007) gevolgd wordt, dan wordt er gezien dat autonomie ondersteunend gedrag en psychologische controle op eenzelfde dimensie liggen. In dit onderzoek wordt er gekozen om opvoeding te conceptualiseren als responsiviteit, autonomie ondersteunend gedrag en controle. Naar de denkwijze van Deci en Ryan (2000), vertrekt dit onderzoek van het idee dat autonomie ondersteunend gedrag en psychologische controle verschillende constructen zijn. Er wordt ook gekozen om hun conceptualisering van psychologische controle te hanteren. In dit onderzoek zullen we vooral het effect van psychologische controle onderzoeken. Gedragsmatige controle zal daarbij niet verder aan bod komen.

1.1.2. Externaliserende Problematiek

Van der Ploeg (1997) stelde zich de vraag wanneer er van probleemgedrag gesproken kan worden. Het initiële antwoord op deze vraag is dat probleemgedrag gesignaleerd wordt door ouders, leerkrachten en opvoeders wanneer jongeren gedragingen vertonen die hun zorgen baren. Merlevede, Meerschaert, Bosmans, De Mey en Braet (2004) specificeren het als druk, opstandig, agressief, vijandig, antisociaal en delinquent gedrag. De term gedragsproblemen slaat dus niet op een diagnose, maar

4

eerder op een symptoom van gedragsstoornissen, namelijk oppositioneel opstandige gedragsstoornis en antisociale gedragsstoornis. Gedragsproblemen kunnen ook voorkomen bij andere stoornissen, zoals ADHD, impulscontrolestoornis, explosieve gedragsstoornis, autisme, aanpassingsstoornis, NLD, hoogbegaafdheid, depressie, angststoornissen, psychose, problematische persoonlijkheidsontwikkeling en somatische stoornissen. De prevalentie van gedragsstoornissen bij jongens is hoger dan de prevalentie bij meisjes (Volleberg et al., 2000). Samenvattend kan gesteld worden dat men met externaliserende problematiek problemen bedoelt die gepaard gaan met conflicten met andere mensen of met de maatschappij en die zichtbaar zijn aan het uiterlijke gedrag. De buitenwereld heeft meestal ook op een bepaalde manier last van externaliserend probleemgedrag (De Wit, Slot & Van Aken, 2004). Externaliserende problematiek wordt hierboven beschreven door middel van een categoriale benadering waarin er sprake is van diagnoses, zoals in de DSM (Diagnostical and Statistical Manual of Mental Disorders, American Psychiatric Association, 2000). In het huidige onderzoek kiezen we voor een dimensionele benadering, waarbij er een continuüm gehanteerd wordt gaande van geen problemen tot veel problemen. Achenbach (1990) was een van de eersten die gebruik maakte van een screeningsinstrument voor psychopathologie bij kinderen. Op basis hiervan kan men vaststellen of een kind een syndroom in een lage of hoge mate vertoont. Het voordeel van het werken met een dimensionele benadering is dat er op deze manier een ruimer deel van de populatie wordt benaderd. Bovendien wordt verwacht dat verbanden die in een niet-klinische steekproef tot uiting komen, ook sterker aanwezig zullen zijn bij een klinische populatie. Van belang is niet enkel de vraag wat externaliserende problematiek of probleemgedrag is, maar hoe het ontstaat. Hier wordt een antwoord geboden door ecologische modellen, zoals het ecologische systeemmodel van Bronfenbrenner (1986) of het model van Belsky (1984). In deze modellen wordt er van uitgegaan dat er meerdere oorzaken van probleemgedrag bij kinderen aangeduid kunnen worden. Het gedrag en de problemen van kinderen worden bepaald door verschillende invloeden, die directe en indirecte effecten hebben op elkaar. Daarnaast kunnen zij een risico of net beschermend zijn in de ontwikkeling van kinderen. De protectieve en risicofactoren kan

5

men terugvinden op 3 niveaus: (1) kindfactoren zoals temperament of genetische aanleg, (2) omgevingsfactoren zoals sociale omstandigheden waarin kinderen opgroeien en (3) gezinsfactoren, zoals psychische problemen of opvoedingsvaardigheden van de ouders. Binnen dit onderzoek zullen er twee factoren op het niveau van de gezinsfactoren besproken worden, namelijk opvoedingsvaardigheden en hechting.

1.1.3. Hechting

Hechtingstheorie Bowlby (1973) stelt in zijn hechtingstheorie dat hechting een specifieke, langdurige, affectieve band is tussen een kind en zijn ouders. Bowlby (1969) ging ervan uit dat emotionele relaties met anderen dienen om te overleven. Variaties in de manier van ontwikkeling en organisatie van deze verbintenissen zijn van grote invloed op de mentale ontwikkeling van een persoon. De ervaringen van een kind met zijn eerste hechtingsfiguur staan model voor de verdere relaties die het kind in zijn leven aangaat. Aan de hand van deze eerste hechtingsrelatie ontwikkelt een kind een „intern werkmodel‟ van zichzelf en van anderen. In dit intern werkmodel worden alle hechtingsgerelateerde interacties opgeslagen als mentale representaties. Het zijn innerlijke weergaven van de gebeurtenissen en de waarderingen hiervan. Op basis van deze mentale representaties beschikt het kind over een set van geïnternaliseerde verwachtingen over zichzelf en de anderen. De twee dimensies van het intern werkmodel zijn het model over de ander en het model over het zelf. Het eerste omvat representaties van de responsen van de hechtingsfiguren. Het is de verwachting van de mate waarin de ander beschikbaar en responsief is. Het tweede is het model over het zelf dat een representatie omvat van de eigen kracht en waarde om zorg te verkrijgen. Dit intern werkmodel zal de activiteiten van kinderen in andere sociale relaties richting geven en structureren. Oorspronkelijk werd het concept hechting enkel gebruikt voor het beschrijven van de affectieve band tussen moeder en kind in de vroege kindertijd, maar ondertussen blijkt dat het hechtingsbegrip van belang is gedurende de gehele levensloop (Bowlby, 1991; Rosenstein & Horowitz, 1996). Hechting heeft net als andere gedragingen een ontwikkelingsverloop. Daar waar het in de eerste levensjaren gericht is op nabijheid van

6

de verzorger (Bowlby, 1973), is het in de kleuterleeftijd meer gericht is op distale en meer abstracte vormen van communicatie (Marvin & Britner, 1999). Langzaamaan leren kinderen om gedrag te plannen en te redeneren in termen van abstracte representaties (Collins, Madsen & Susan-Stillman, 2002). Men stelt vast dat er een integratieproces is: naarmate het kind ouder wordt, is het meer in staat om het hechtingsgedrag te integreren. Aanvankelijk is het hechtingsgedrag gericht op de nabijheid van één verzorger, later is het een algemene strategie die de relatie met verschillende mensen weerspiegelt (Crowell, Fraley & Shaver, 1999). Bowlby (1969) associeert een veilige hechting met een gezonde ontwikkeling. Deze veilige hechting wordt gekenmerkt door een vertrouwen in de verzorger dat deze er is wanneer het nodig is. Met andere woorden, de verzorger is sensitief, responsief en behulpzaam ten opzichte het kind en met behulp van deze zekerheid voelt het kind zich veilig en competent in het omgaan met en het verkennen van de omgeving. Naast een gezonde ontwikkeling kan er ook sprake zijn van een maladaptieve ontwikkeling en wordt er gesproken van onveilige hechting. Hechtingstheoretici gaan ervan uit dat onveilige hechting veroorzaakt wordt door ouderfactoren als bijvoorbeeld gebrekkige sensitiviteit van de moeder (Ainsworth & Bowlby, 1991). Anderen wijzen echter op de rol van het kind bij het ontwikkelen van hechting en opperen dat het temperament van het kind de hechtingskwaliteit kan beïnvloeden (e.g. Belsky, 1984). Hoewel onderzoeken op dit gebied niet geheel eenduidig zijn, concluderen Morton en Browne (1998) aan de hand van overzichtsartikelen dat hoewel kindfactoren inderdaad een rol spelen, deze lang niet zo sterk zijn als de rol van sensitiviteit bij de moeder. Het causale verband van sensitiviteit van de moeder en hechting bij het kind werd nog eens bevestigd door statistische analyses van data uit 70 verschillende studies door Bakermans-Kranenburg, van IJzendoorn en Juffer (2003). Deze onderzoekers stelden de vraag of een vroege interventie effectief is om ouderlijke sensitiviteit en hechting te verhogen. Zij concludeerden dat de interventies die het meest effectief waren om ouderlijke sensitiviteit (d = .33) te verhogen, ook de meest effectieve waren om een invloed uit te oefenen op de hechtingsrelatie (d = .20). Dit resultaat biedt een ondersteuning voor de stelling dat er een causale relatie is tussen ouderlijke sensitiviteit en hechting bij het kind.

7

Dwyer (2005) geeft in haar onderzoek aan dat er veel research is gebeurd naar de hechting bij jonge kinderen, adolescenten en volwassen, maar dat hechting in de vroege puberteit een nog verder te exploreren domein is.

Categorieën, stijlen of dimensies Mary Ainsworth vond in de jaren zeventig een procedure uit om de kwaliteit van gehechtheid bij kinderen van één tot anderhalf jaar oud vast te stellen (Ainsworth, Blehar, Waters & Wall, 1978). Deze laboratoriumprocedure wordt de Strange Situantion Procedure of de Vreemde Situatie Procedure genoemd en is een gedragsobservatiemeting. Tijdens de test wordt het kind met bronnen van stress geconfronteerd zoals een vreemde omgeving, een verzorger die weggaat en het contact met een vreemde volwassene. Op het moment van deze confrontaties kunnen verschillende zaken gemeten worden, namelijk de bereidheid van het kind om alleen of in de aanwezigheid van andere individuen te exploreren in een vreemde omgeving; de reactie van het kind op de scheiding met de verschillende individuen; de reactie van het kind op de aanwezigheid van en de interactie met een onbekende en de reacties van het kind op herenigingen. In haar onderzoek met de Vreemde Situatie Procedure vond Ainsworth dat er drie verschillende categorieën van gehechtheid zijn bij kinderen, namelijk veilige hechting, vermijdende hechting en angstig-ambivalente hechting. Omdat de hechting van een klein gedeelte van de kinderen uit hun onderzoek niet onder gebracht kon worden in de drie categorieën van Ainsworth et al. (1978), kwamen Main en Solomon (1986) met een vierde: gedesorganiseerde hechting. De kinderen die veilig gehecht zijn, zien hun verzorger als een veilige basis van waaruit ze kunnen vertrekken om hun omgeving te verkennen. Indien deze omgeving bedreigend is of als de kinderen angstig zijn, kunnen ze steeds terugkeren naar die veilige basis. Er is een duidelijke nieuwsgierigheid naar de omgeving en een verlangen om deze te onderzoeken. Bij deze kinderen ontwikkelt er zich een gevoel van competentie en beheersing met op de achtergrond de wetenschap dat ze steeds naar de verzorger kunnen terugkeren. Bij vermijdende hechting werd er vastgesteld dat het kind zijn verzorger in stressvolle situaties niet als veilige basis beschouwd. In deze hechtingsrelatie wordt zelfstandigheid vaak benadrukt, waardoor hecht gedrag weinig getoond wordt. De angstig-ambivalent gehechte kinderen vertonen de neiging tot het

8

zoeken van nabijheid of heel aanklampend gedrag, maar kunnen evengoed gedrag vertonen waarbij de verzorger wordt verworpen. Bij de gedesorganiseerde hechting werd er vastgesteld dat deze kinderen geen duidelijke strategie hebben in het contact met hun verzorger. De categorieën van Ainsworth et al. (1978) en Main en Solomon (1986) werden sindsdien als standaard gebruikt in onderzoek. De voorgaande benadering van hechting is categoriaal. Men stelde zich de vraag of het niet beter was om een dimensionele benadering te gebruiken (e.g. Ritchers, Waters & Vaughn, 1988). Er kwam een meer dimensionele benadering naar voor, die stelt dat er hechtingsstijlen zijn. Bartholomew (1990, 1991) toont aan dat hechtingsstijlen omschreven kunnen worden door middel van twee dimensies. Deze dimensies zijn gebaseerd op de interne werkmodellen van de ander en van zichzelf (zie figuur 1). De stijlen die gevonden werden door Bartholomew (1990, 1991), zijn: veilige hechting, angstige hechting, afwijzende of vermijdende hechting en gepreoccupeerde hechting. Veilige hechting is opgebouwd uit een positieve perceptie van het zelf en een positief beeld van de ander, dit wil zeggen dat de ander nabij en responsief is. Als men veilig gehecht is, kan men ook gemakkelijk omgaan met intimiteit en autonomie. Angstige hechting is net het omgekeerde: mensen die deze hechtingsstijl vertonen hebben een negatief beeld van zowel het zelf als de ander. Zij zijn bang voor hechting en zijn sociaal vermijdend. Afwijzende of vermijdende hechting kenmerkt zich door een positief beeld van het zelf en een negatief beeld van de ander, terwijl de gepreoccupeerde hechting een negatief beeld van het zelf en een positief beeld van de ander inhoudt. Deze personen zijn openlijk afhankelijk. De beschrijvingen van Bartholomew (1990) worden eerder bij adolescenten en volwassenen gebruikt, terwijl bij kinderen momenteel vooral de beschrijvingen van Ainworth et al. (1978) en Main en Solomon (1986) gebruikt worden.

9

Figuur 1: Het model van Bartholomew (1990)

Ritchers et al. (1988), die zich bezig hielden met de vraag of het niet beter was om een dimensionele benadering te gebruiken, vonden in hun studie bevestiging voor een tweedimensioneel model. In tegenstelling tot Bartholomew (1990) vonden zij dat de eerste dimensie veilige versus onveilige hechting en de andere dimensie vermijden versus weerstand representeert. Onderzoekers, zoals Fraley en Spieker (2003), hebben zich bezig gehouden met het vraagstuk of het beter is een categoriale (e.g. Ainsworth & Bowlby, 1991) of een dimensionele benadering (e.g. Ritchers et al, 1988) te gebruiken. Zij deden onderzoek naar deze vraag op basis van de metingen die bekomen werden met de Vreemde Situatie Procedure van Ainsworth (1978). Zij vonden dat er geen overtuigende evidentie is om een categoriale benadering te gebruiken. Hechtingspatronen zouden eerder gezien kunnen worden als een lineaire combinatie van twee variabelen. Fraley en Spieker (2003) refereren naar de eerste dimensie als nabijheid zoekende versus vermijdende strategieën en naar de tweede als boze en weerstand biedende strategieën. De eerste dimensie wordt beschreven als de mate waarin het kind nabijheid zoekt en de mate waarin het zijn hechtingsgedragssysteem daarop afstemt. De tweede dimensie is de mate waarin het kind woede toont tegenover de verzorgingsfiguur nadat het kind stress heeft ervaren zoals in de Vreemde Situatie Procedure. Fraley en Spieker (2003) weerhouden zich ervan een uitspraak te doen welke dimensies het beste gehanteerd kunnen worden. Ze geven aan dat het belangrijk is om bij onderzoek naar hechting in het achterhoofd te houden dat er sprake is van dimensies. Dit omwille van interpretaties van de onderzoeksgegevens.

10

In dit onderzoek zal er gebruik gemaakt worden van metingen van hechting die dimensioneel zijn, maar ook de categoriale benadering wordt toegepast.

1.2. Opvoeding en Externaliserende Problematiek

Onderzoek wijst uit dat de opvoedingsvaardigheden van de ouders een rol spelen in de ontwikkeling van externaliserende problematiek bij kinderen (e.g. McKee et al., 2008b; Loeber & Stouthamer-Loeber, 1986; Maccoby & Martin, 1983; Rothbaum & Weisz, 1994). Verschillende elementen binnen deze opvoedingsvaardigheden, zoals inconsistente discipline, weinig warmte en positieve betrokkenheid, fysieke agressie, verkeerde monitoring en verkeerde modeling voor probleemoplossingsvaardigheden, worden gelinkt aan probleemgedrag (Larzele, 2000; Patterson, 1986; Patterson & Stouthamer-Loeber, 1984; Strassberg et al., 1994; Weis et al., 1992). Patterson, Forgatch, Yoerger en Stoolmiller (1998) stelden dat gebrekkige opvoedingsvaardigheden bij de ouders, zoals inconsequent en fysiek straffen, weinig positieve ouderlijke betrokkenheid of een gebrek aan opvolging en supervisie door de ouders, de kans vergroten dat een kind agressief gedrag gaat stellen en ervoor zorgen dat kinderen niet leren om problemen met volwassenen of kinderen op een goede manier op te lossen. Dit verband tussen opvoedingsvaardigheden en de ontwikkeling van externaliserende problematiek kan verdiept worden naar de verschillende elementen binnen de in dit onderzoek gebruikte conceptualisering van opvoeding: responsiviteit, psychologische controle en autonomie ondersteunend gedrag. McKee, Colletti, Rakow, Jones en Poerehand (2008a) onderzochten het verband tussen externaliserende problematiek en opvoeding en stelden vast dat lagere niveaus van ouderlijke responsiviteit tot meer externaliserende problematiek leidt bij kinderen. Eiden, Edward en Leonard (2007) onderzochten dit bij kinderen in de kleuterleeftijd en kwamen tot de conclusie dat minder responsiviteit leidt tot een minder goede internalisering van regels, normen en waarden, wat op zich weer leidt tot een verhoogde kans op de ontwikkeling van externaliserende problematiek. Deater-Deckard, Ivy en Petrill (2006) stelden dan weer vast dat in de vroege kindertijd, van 3 tot 8 jaar,

11

responsiviteit modereert tussen fysiek straffen en de ontwikkeling van externaliserende problematiek. Bij gedragsmatige controle werd er gezien dat lagere niveaus hiervan leiden tot meer externaliserende problematiek (McKee et al., 2008; Caran, Weiss, Harris & Catron, 2006). Stattin en Kerr (2000) vonden dat de factoren van monitoring, namelijk opleggen van regels en eisen, en het spontaan vertellen van de kinderen wat zij in hun vrije tijd doen, predictoren zijn voor minder probleemgedrag. Ook in het geval van psychologische controle werd er een verband vastgesteld met externaliserende problematiek. Volgens Pettit, Laid, Dodge, Bates en Criss (2001) leidt bij adolescenten vanaf 13 jaar meer psychologische controle leidt tot meer externaliserend gedrag. Het merendeel van het onderzoek naar het verband tussen psychologische controle en externaliserende problematiek werd uitgevoerd bij adolescenten (e.g. Barber & Olson, 1997; Eccles, Early, Frasier, Belansky & McCarthy, 1997). Joussemet et al. (2008) deden onderzoek naar dit verband in de lagere schoolleeftijd en zij stelden vast dat indien er sprake is van psychologische controle er meer kans is op de ontwikkeling van externaliserende problematiek. Ook bij autonomie ondersteunend gedrag is er veel onderzoek verricht bij adolescenten. Daarbij blijkt dat (e.g. Beyers & Goossens, 1999; Reitz, Dekovic & Meijer, 2006) meer gedragsmatige autonomie in de puberteit leidt tot meer externaliserende problematiek, terwijl meer emotioneel autonomie ondersteunend gedrag leidt tot minder extenaliserende problematiek (Garber & Little, 2001). Het blijkt dat er veel onderzoek is gebeurd naar de relatie tussen gebrekkige opvoedingsvaardigheden en de ontwikkeling van externaliserende problematiek in de puberteit. Ook werd er voornamelijk nadruk gelegd op gedragsmatige controle en responsiviteit en minder op autonomie ondersteunend gedrag en psychologische controle. Dwyer (2005) gaf aan dat er weinig aandacht besteed werd aan onderzoek naar de vroege puberteit (7 tot 9 jaar) De meerwaarde van dit onderzoek ligt erin dat het kijkt naar een leeftijdsgroep en

dimensies

van

opvoeding

(vooral

autonomie

ondersteunend

psychologische controle) die eerder niet verder werden uitgediept.

12

gedrag

en

1.3. Opvoeding en Hechting

Ook tussen (e.g. Wearden, Peters, Berry, Barrowdough & Liversidge, 2008) de opvoedingsvaardigheden van de ouders en de hechting bij het kind bestaat een verband. Zo vonden Karavasilis, Doyle en Markiewicz (2003) dat veilig gehechte kinderen van één jaar moeders hebben die meer responsief en sensitief zijn. Moeders van onveilig gehechte kinderen zijn meer verwerpend naar de hechtingsgedragingen van hun kinderen. Ook bij kinderen in de lagere schoolleeftijd en bij adolescenten is er een associatie tussen hechting en opvoedingsvaardigheden (e.g. Wearden er al., 2008).. Algemeen is dat onveilige hechting gerelateerd met de ervaring van inconsistente opvoedingsvaardigheden, zoals weinig positieve betrokkenheid, weinig autonomie ondersteuning en weinig gedragsmatige controle. Door deze inconsistentie blijft het kind achter met gevoelens van onzekerheid over zichzelf (Bartholomew & Horowitz, 1991; Wearden et al., 2008). Warmte en responsiviteit van de ouders hangt, net zoals voldoende autonomie ondersteuning en gedragsmatig controle, samen met positieve zelfevaluaties en evaluaties van anderen, wat dan ook teruggevonden wordt in veilige hechting (Wearden et al., 2008).

1.4. Hechting en Externaliserende Problematiek

Hechting is zoals reeds werd aangehaald een variabele op gezinsniveau die zowel een protectieve als risicofactor kan zijn in de ontwikkeling van externaliserende problematiek bij kinderen (Bronfenbrenner, 1986; Belsky, 1984). Bowlby (1969) stelde dat onveilige hechting een belangrijke variabele is in de verklaring van het ontstaan van probleemgedrag. Dit werd in latere onderzoeken bevestigd (e.g. Moss et al., 2006; Dallaire & Weinraub, 2007; Van IJzendoorn, 1997). Greenberg, Speltz en Dekleyen (1993) bieden een verklaring voor het feit dat onveilige kinderen meer kans hebben om externaliserende problematiek te ontwikkelen. Zij schrijven een grote rol toe aan het interne werkmodel: onveilige gehechte kinderen gaan de representaties van hun hechtingsrelatie internaliseren en nemen dit mee naar andere relaties, die zij dan ook als onveilig gaan beschouwen. Daarnaast gaan Greenberg et al. (1993) er ook vanuit dat interne werkmodellen een invloed hebben op

13

de sociale cognities en het zelfwaardegevoel van een persoon. Greenberg, Speltz en Dekleyen (1993) beschreven dat indien het interne werkmodel van een kind aangeeft dat relaties onbetrouwbaar zijn, het kind het gedrag van anderen gemakkelijker aan negatieve intenties zal toeschrijven. Dus er wordt gezien dat onveilig gehechte kinderen een verstoord attributieproces hebben. Dodge (1991) beschreef het attributieproces van agressieve kinderen als het toeschrijven van gedrag van anderen aan negatieve intenties. In 2001 werd dit door Simons, Patternite en Shore verder onderzocht. Zij vonden dat er een link was tussen hechting en externaliserende problematiek, met zelfwaardegevoel en sociale cognities als mediërende variabelen. Onderzoekers (e.g. Moss & St.-Laurent, 2001; Verschueren en Marcoen, 1999) stelden vast dat veilige hechting geassocieerd is met minder externaliserende symptomen. Onveilige hechting is dan weer geassocieerd met de rapportage van meer externaliserende problematiek (e.g. Moss et al., 2006). In de vroege puberteit wordt een zelfde patroon gevonden: veilige hechting is geassocieerd met minder externaliserende problematiek (e.g. Dekovic, 1999) en onveilige hechting met meer externaliserende problematiek (e.g. Laible, Carlo & Rafaelli., 2000). Buist, Dekovic, Meeus en van Aken bevestigden dit in 2004 en concludeerden bovendien dat hechting en probleemgedrag een negatieve wederkerige invloed hebben op elkaar.

1.5. Opvoeding, Hechting en Externaliserende Problematiek

Naast de aparte verbanden tussen opvoeding en externaliserende problematiek (e.g. McKee et al., 2008), opvoeding en hechting (e.g. Wearden et al., 2008) en hechting en externaliserende problematiek (e.g. Dallaire & Weinraub, 2007) is er ook onderzoek gebeurd naar deze drie variabelen samen (e.g. Alink et al. 2009; Doyle & Markiewicz, 2005; Bosmans, Braet, Van Leeuwen & Beyers, 2006). Alink et al. (2009) onderzochten het effect van hechting op de relatie van opvoedingsvaardigheden met externaliserende problematiek bij 2- tot 3- jarigen. Zij beschreven opvoedingsvaardigheden als responsiviteit en controle en stelden vast dat er sprake is van een moderatie-effect van hechting tussen ouderlijke discipline en agressief gedrag van kinderen

14

Het onderzoek van Doyle en Markiewicz (2005) richtte zich op kinderen in de vroege puberteit, dus de leeftijd vanaf ongeveer 13 jaar. Zij conceptualiseerden opvoedingsvaardigheden als psychologische controle, gedragsmatige controle en responsiviteit. Zij concludeerden dat hechting medieerde tussen opvoedingsvaardigheden en externaliserende problematiek. Bosmans et al. (2006) namen in hun onderzoek vragenlijsten af bij enkel adolescenten in 3 leeftijdsgroepen, namelijk 10 tot 12 jaar, 13 tot 15 jaar en 16 tot 18 jaar. Zij conceptualiseerden opvoeding als positieve opvoedingsvaardigheden bekrachtiging, betrokkenheid, ondersteuning, autonomie bieden en regels - en negatieve controle - reacties onder de vorm van hard straffen en negeren. Terwijl in de leeftijdsgroep van 10 tot 12 jaar sprake is van een partiële en in de leeftijdsgroep van 13 tot 15 jaar een volledige mediatie van hechting op de relatie tussen negatieve controle en gedragsproblemen. De onderzoekers concludeerden ook dat er in de vroege puberteit (13 tot 15 jaar) ook een volledige mediatie van hechting tussen positieve opvoedingsvaardigheden en gedragsproblemen aanwezig is. Er kwam geen mediatieeffect naar voor bij de groep van 16 tot 18 jarigen. Om een zicht te krijgen op de robuustheid van deze onderzoeksresultaten is het belangrijk om te onderzoeken of hetzelfde effect teruggevonden wordt in jongere leeftijdsgroepen. We zien dat er tot nu toe nauwelijks onderzoek is gedaan binnen de vroege puberteit (7 tot 9 jaar). Het lijkt dan ook noodzakelijk om ook in deze leeftijdsgroep de verbanden tussen opvoeding, hechting en externaliserende problematiek in beschouwing te nemen. Indien ook hier bewijs wordt gevonden voor een mediatie-effect, kan dit implicaties hebben voor de behandeling van gedragsproblemen. Er zou dan meer aandacht besteed kunnen worden aan de kwaliteit van de hechtingsrelatie en de interacties tussen kind en ouders. Daarnaast is het belangrijk om na te gaan of dezelfde mediatie-effecten in de andere leeftijdsgroepen kunnen worden teruggevonden met een multi-informant design en met andere opvoedingsdimensies. Bij multipele informanten wordt er verwacht dat ieder een eigen perceptie heeft van een situatie. Deze perceptie is valide, maar de informatie van de ene informant overlapt slechts beperkt die van de andere. Indien er een zelfde effect terug gevonden wordt bij de verschillende informanten, kan er van uitgegaan worden dat het een sterk effect is (Achenbach, 1991).

15

Het valt ook op dat het onderzoek naar de relatie tussen psychologische controle en externaliserende problematiek in voorgaande niet veel aan bod komt. Joussemet et al. (2008) stelden echter vast dat deze relatie bestaande is. Ook hier is het nuttig om na te gaan wat de invloed van hechting is op deze relatie. Dezelfde bedenking kan gemaakt worden in verband met de relatie tussen autonomie ondersteunend gedrag en externaliserende problematiek. Reitz et al. (2006) leverden bewijs voor het bestaan van deze relatie. Omwille van deze redenen zullen we enerzijds de mediërende invloed van hechting in de relatie tussen opvoedingsvaardigheden en externaliserende problematiek onderzoeken in een jongere leeftijdsgroep (vroege puberteit van 7 tot 9 jaar). Anderzijds willen we in de reeds onderzochte leeftijdsgroepen nagaan of dezelfde mediërende effecten gerepliceerd kunnen worden met een verschillend onderzoeksdesign.

1.6. Assessment van Hechting in de Vroege Puberteit

Terwijl er dus veel onderzoek is gebeurd naar hechting in de jonge kindertijd, puberteit en volwassenheid, isoOnderzoek naar hechting in de vroege puberteit niet zo uitvoerig (Dwyer, 2005). Onderzoekers botsten op een aantal theoretische moeilijkheden, zoals de vragen hoe hechting zich ontwikkelt na de jonge kindertijd, hoe de ontwikkeling van het interne werkmodel verloopt, wat de rol is van meerdere hechtingsfiguren en wat is de rol van relaties in andere relatiesystemen. Naast de theoretische moeilijkheden duikt er ook een methodologisch probleem op: men had nog geen meetinstrumenten (Thompson & Raikes, 2003). Bowlby (1969) stelde al dat de hechtingsrelaties van kinderen naarmate ze ouder worden steeds complexer worden, doordat ze meer perspectief kunnen innemen en doelen en strategieën kunnen aanpassen om communicatie en nabijheid van de hechtingsfiguur te bereiken. Ook de verwachtingen voor de responsiviteit en aanwezigheid van de gehechtheidsfiguur worden aangepast (Bowlby, 1973). De representaties van de relatie worden meer abstract, gesofisticeerd en gegeneraliseerd doorheen de kindertijd (Collins et al.,2002). De assessment van hechting wordt er in deze leeftijdsgroep dan ook niet eenvoudiger op.

16

De meetinstrumenten voor de vroege puberteit splitsen zich op in twee grote lijnen. Langs de ene kant bestaan er de hechtingsgerelateerde discours analyses - bestaande uit interviews en projectieve technieken - langs de andere kant zijn er de zelfrapportage vragenlijsten. We zetten de projectieve technieken, interviews en vragenlijsten op een rijtje. Projectieve technieken Granot en Mayseless (2001) pasten de Doll Stories Completion Task (Bretherton, Ridgeway & Cassidy, 1990; Cassidy, 1988) aan zodat de hechtingsgerelateerde verhalen, die de kinderen dienen aan te vullen, gemakkelijker de hechtingsgerelateerde gevoelens oproept. Ze kunnen dit verhaal ook uitbeelden door gebruik te maken van poppen (Kerns, Abraham, Schlegelmilch & Morgan, 2007). Andere projectieve technieken zijn de SAT: Slough & Greenberg System (Slough & Greenberg, 1990) en de SAT: Resnick System (Resnick, 1993 in Dwyer, 2005). Het voordeel van een dergelijke assessmentmethode is dat men deels de defensieve processen van hechting kan capteren. Het nadeel is dat het beïnvloed wordt door andere relationele processen en herinneringen (Laible, 2005). Interviews De interviews, die besproken worden door Dwyer (2005), zijn aanpassingen van het Adult Attachment Interview (AAI; George, Kaplan & Main, 1985): het Attachment Interview for Adolescence (AICA; Ammaniti, Van Ijzendoorn, Speranza & Tambelli, 2000) en het Child Attachment Interview (CAI; Target, Fonagy & Shmueli-Goetz, 2003). De AICA wordt gebruikt voor de periode van de middenkindertijd tot de vroege puberteit. De CAI kan gebruikt worden voor kinderen van zeven tot twaalf jaar oud. Ook hier heeft men het voordeel dat men deels de defensieve processen van hechting kan capteren. Een nadeel is echter opnieuw dat het wordt beïnvloed door andere relationele processen en herinneringen (Laible, 2005). Vragenlijsten Dwyer (2005) beschouwt drie veelbelovende hechtingsgerelateerde vragenlijsten, namelijk de Security Scale (SS; Kerns, Klepac, & Cole, 1996), de Coping Strategies Questionnaire (PACS; Finnegan, Hodges & Perry, 1996) en de Inventory of Parent and Peer Attachment (IPPA; Armsden & Greenberg, 1987). De Security Scale bevraagt kinderen over hun perceptie van de veiligheid in de ouder-kind relatie tijdens de kindertijd (Kerns et al, 2007). De Coping Strategies Questionnaire is een zelfrapportage vragenlijst die ontwikkeld is om de copingsstijl van kinderen binnen een specifieke ouder-kind relatie na te gaan tijdens de vroege puberteit. De vragenlijst meet

17

de mate waarin de kinderen gepreoccupeerde of vermijdende coping gaan gebruiken wanneer zij geconfronteerd worden met dagdagelijkse stressoren. De Inventory of Parent and Peer Attachment wordt gebruikt om in de late puberteit de hechting met ouders en leeftijdsgenoten te meten. Onderzoek heeft uitgewezen dat de IPPA-R kan aangeboden worden aan kinderen tussen 9 en 15 jaar. Deze vereenvoudigde vorm van de Inventory of Parent and Peer Attachment is een betrouwbare meting voor hechting bij deze leeftijdsgroep (Gullone & Robinson, 2005). Ook de vragenlijst de People In My life Questionnaire (PIML; Cook, Greenberg, & Kusche, 1995) is gebaseerd op de Inventory of Parent and Peer Attachment en wordt gebruikt om een zelfrapportage over de hechting met ouders, leeftijdsgenoten, leerkrachten en school en omgeving te bekomen (Ridenour, Greenberg, & Cook, 2006). Het voordeel van een dergelijke assessmentmethode is dat de bewuste gevoelens van veiligheid in een hechtingsrelatie gemeten kunnen worden. Het nadeel is dat er een maskering kan zijn van bepaalde onveilige hechtingspatronen wanneer er sprake is van defensieve processen (Laible, 2005). De conclusie van Laible (2005) was dat elk van de assessmentmethoden zowel voordelen als tekortkomingen heeft. Dwyer (2005) gaf in haar overzicht aan dat de Security Scale (Kerns et al.,1996), Coping Strategies Questionnaire (Finnegan et al., 1996) en Inventory of Parent and Peer Attachment (Armsden & Greenberg, 1987) betrouwbare vragenlijsten zijn. Ze beschreef ook dat zowel de Security Scale als de Coping Strategies Questionnaire op een positieve manier geassocieerd zijn met de projectieve en interviewgebaseerde assessment-methode. Voor de Inventory of Parent and Peer Attachment kon dergelijke conclusie niet getrokken worden, omdat deze vragenlijst enkel gebruikt kan worden in de latere puberteit en de projectieve testen waarmee vergeleken wordt niet ontwikkeld zijn voor de latere puberteit. In dit onderzoek zal op basis van de bevindingen van Dwyer (2005) en Laible (2005) en op basis van praktische overwegingen gebruik gemaakt worden van vragenlijsten om de hechting van de kinderen na te gaan. Het is mogelijk om vragenlijsten in grotere groepen af te nemen, waardoor het onderzoek minder tijdsintensief is.

18

1.7. Hypothesen

Dit onderzoek kijkt naar de relatie tussen de opvoedingsvaardigheden van de ouders en de externaliserende problematiek van kinderen in de puberteit. Het effect van hechting op deze relatie zal nagegaan worden. De verwachting is dat hechting een deel van de relatie tussen opvoedingsvaardigheden en externaliserende problematiek zal verklaren. In de vroege puberteit (7 tot 9) jaar verwachten we volgende relaties: ten eerste vonden Joussemet et al. (2008) dat de relatie tussen psychologische controle en externaliserende problematiek bestaat in de vroege puberteit. Er is echter nog geen onderzoek gebeurt naar het effect van hechting op deze relatie in deze leeftijdsperiode. De verwachting is dat hechting, in tegenstelling tot de bevindingen van Doyle en Markiewicz (2005), een deel van de relatie tussen psychologische controle en externaliserende problematiek zal verklaren, doordat hechting in deze leeftijdsperiode een grote invloed heeft en dat het intern werkmodel ontwikkeld wordt (Crowell et al., 1999). Deze veronderstelling wordt gemaakt op basis van de bevindingen Wearden et al. (2008), die aantoonden dat de relatie tussen psychologische controle en onveilige hechting bestaat. Dit laatste leidt op zich naar hogere niveaus van externaliserende problematiek (Moss et al., 2006). Ten tweede vonden Reitz et al.(2006) dat de relatie tussen autonomie ondersteunend gedrag en externaliserende problematiek aanwezig is in de vroege puberteit. De verwachting is dat er geen mediatie-effect gevonden zal worden van hechting in deze relatie tijdens de vroege puberteit. Smetana et al. (2004) hadden immers al aangetoond dat autonomie ondersteunend gedrag in deze leeftijdsfase nog niet een zeer belangrijke rol speelt. Ten derde wordt er in verband met de relatie tussen responsiviteit en externaliserende problematiek verwacht dat hechting deze relatie zal mediëren in de vroege puberteit. Men had al vastgesteld dat responsiviteit van de ouders in verband staat met minder externaliserende problematiek en met een veilige hechting (McKee et al., 2008; Wearden et al., 2008). Veilige hechting staat in verband met lagere niveaus van externaliserende problematiek (Moss et al., 2006).

19

In cohort 2 (vroege puberteit, 10 tot 12 jaar) verwachten we dat hechting een deel van de relatie tussen psychologische controle en externaliserende problematiek zal verklaren. Bosmans et al. (2006) vonden reeds dat hechting de relatie tussen negatieve controle – geconceptualiseerd als negatieve reacties door middel van hard straffen en negeren – en externaliserende problematiek partieel medieert. Ten tweede verwachten we, in tegenstelling tot Bosmans et al. (2005) dat hechting de relatie tussen autonomie ondersteunend gedrag en externaliserende problematiek gedeeltelijk zal verklaren. Smetana et al. (2004) hebben immers aangtoond dat autonomie steeds meer een belangrijke rol speelt in de puberteit. Als derde hypothese in dit cohort stellen we dat hechting de relatie tussen responsviteit en externaliserende problematiek niet zal mediëren. Bosmans et al. (2005) vonden geen mediatie-effecten op deze relatie. In hun studie hadden ze positieve opvoedingsvaardigheden geconceptualiseerd als bekrachtiging, betrokkenheid, het bieden van steun en het stellen van regels. Als laatste verwachten we in het derde cohort (midden puberteit, 13 tot 15 jaar) dat hechting de relatie tussen psychologische controle en externaliserende problematiek volledig zal mediëren. Dit werd immer gevonden door Doyle en Markiewicz (2005) en Bosmans et al. (2006). Daarnaast zagen we reeds dat autonomie ondersteunend gedrag in de puberteit steeds meer een belangrijke rol gaat spelen (Smetana et al., 2004). Op basis hiervan verwachten we dat hechting maar een deel van de relatie tussen deze opvoedingsvaardigheid en externaliserende problematiek zal verklaren. Als laatste verwachten we dat er sprake zal zijn van een volledige mediatie door hechting in de relatie tussen responsiviteit en externaliserende problematiek. Deze bevinding werd reeds gedaan door Doyle en Markiewicz (2005).

2. METHODE

2.1. Deelnemers

De groep deelnemers die betrokken werd in het onderzoek bestond uit 294 kinderen (152 jongens en 142 meisjes) uit het derde (n = 60; 30 jongens en 30 meisjes), het

20

vierde (n = 45; 24 jongens en 21 meisjes), het vijfde (n = 50; 28 jongens en 22 meisjes), en het zesde leerjaar (n = 42; 23 jongens en 19 meisjes) en het eerste (n = 48; 18 jongens en 30 meisjes) en het tweede middelbaar (n = 49; 29 jongens en 20 meisjes). Hun leeftijd varieerde tussen 7 en 17 jaar (M = 11.17; SD = 2,07). Er werd een opsplitsing gemaakt in verschillende cohorten. Het eerste cohort heeft een range van 7 tot 9 jaar (n = 119; 61 jongens en 58 meisjes), het tweede cohort van 10 tot 12 jaar (n = 93; 46 jongens en 47 meisjes), het derde cohort van 13 tot 15 (n = 76; 40 jongens en 36 meisjes) en het vierde cohort van 16 tot 17 (n = 6; 5 jongens en 1 meisje). Zij deden mee aan het onderzoek op basis van een geïnformeerde toestemming die de ouders dienden te ondertekenen indien zij niet wensten deel te nemen aan het onderzoek. Hierdoor werd bij alle kinderen die geen ingevulde brief bij zich hadden, het onderzoek uitgevoerd. Ik werd als thesisstudente betrokken bij het afnemen en het verwerken van de vragenlijsten. Na de testing binnen de klassituatie kregen de kinderen een aantal vragenlijsten mee, die door de ouders ingevuld dienden te worden. Zij konden deze vragenlijsten op een later tijdstip afgeven aan de school van hun kind. Er deden 288 ouders, waaronder moeders (n = 208), vaders (n = 13), adoptiemoeders (n = 2), stiefmoeders (n = 2) en pleegmoeders (n = 2) en één zus mee aan het onderzoek. 11.9% van deze kinderen zijn in therapie geweest en bij 7.1% van de kinderen werd een diagnose gesteld. De diagnoses die aangegeven werden door de ouders zijn ADHD, ADD, concentratieproblemen, faalangst, depressie, bang voor het donker, scheidingsproblematiek, pleegkindproblematiek, psychosomatiek, autismespectrumstoornis en Gilles de la Tourette. Indien we deze diagnoses samennemen in drie grote categorieën, namelijk externaliserende problematiek, internaliserende problematiek en ontwikkelingsstoornis, zien we dat 2.7% van de kinderen met een externaliserende problematiek, 3.1% met een internaliserende problematiek en 1.4% met een ontwikkelingsstoornis kampt.

2.2. Instrumenten

Hier worden de meetinstrumenten beschreven die werden gehanteerd om de variabelen in de relatie tussen opvoeding, hechting en externaliserende problematiek te meten.

21

2.2.1. Opvoeding

De opvoedingsvaardigheden werden gemeten aan de hand van een samenstelling van drie vragenlijsten die het autonomie ondersteunend gedrag, de psychologische controle en de responsiviteit van de ouders meet. De vragenlijst werd zowel bij de ouders als bij het kind afgenomen. Het autonomie ondersteunend gedrag werd gemeten via zeven items van de Autonomy Support Scale of the Perceptions of Parents Scale (POPS; Grolnick, Ryan & Deci, 1991), de psychologische controle werd bevraagd via acht items van de Psychological Control Scale-Youth Self Report (PCS-YSR; Barber, 1996) en de responsiviteit via zeven items van de Child Report of Parent Behavior Inventory (CRPBI; Schaefer, 1965; Schludermann & Schludermann, 1988). Alle items zijn vertaald in het Nederlands en werden gebruikt in eerder onderzoek (e.g. Soenens, Vansteenkiste, Duriez & Goossens, 2006; Beyers & Goossens, 1999). De kinderen moeten de items scoren op een Likertschaal van één (helemaal niet van toepassing) tot vijf (helemaal wel van toepassing). In de huidige studie vindt men volgende betrouwbaarheden bij de ouders: autonomie ondersteunend gedrag (α = .70), psychologische controle (α = .51) en responsiviteit (α = .83) en bij de kinderen: autonomie ondersteunend gedrag (α = .58), psychologische controle (α = .71) en responsiviteit (α = .86).

2.2.2. Hechting

Er werden verschillende vragenlijsten gebruikt om de hechting na te gaan, namelijk de Security Scale (SS; Kerns, Klepac & Cole, 1996; Nederlandse vertaling door Verschueren & Marcoen, 2002), de Coping Strategies Questionnaire (PACS; Finnegan, Hodges & Perry, 1996; Nederlandse vertaling door Bosmans & Braet, 2008), de People in My Life (PIML; Cook, Greenberg & Kusche, 1995) en de Relationship Questionnaire for children-mother version (Bartholomew & Horowitz, 1991).

De Security Scale De Security Scale (SS; Kerns, Klepac & Cole, 1996; Nederlandse vertaling door Verschueren & Marcoen, 2002) bevraagt de perceptie van

22

kinderen over de veiligheid in de ouder-kind relatie tijdens de kindertijd. De scores op de Security Scale (Kerns, Klepac & Cole, 1996) geven een continue maat van veiligheid weer. De items bevragen 1) de responsiviteit en de beschikbaarheid van de hechtingsfiguur, 2) het gebruik van de hechtingsfiguur als veilige basis en 3) hoe het kind de communicatie met de hechtingsfiguur rapporteert (Dwyer, 2005). Hoge scores op deze vragenlijst wijzen erop dat het kind de hechtingsrelatie als meer veilig beschouwt. De vragenlijst bestaat uit 15 items, die in navolging van Harter (1982) op een alternatieve manier gestructureerd zijn. De kinderen moeten in dit alternatieve antwoordformaat kiezen tussen twee zinnen, “sommige kinderen…” en “andere kinderen….” De kinderen dienen dan aan te geven of deze zin een beetje of helemaal waar is voor hen. Verschillende onderzoekers hebben gevonden dat de Security Scale (Kerns, Klepac & Cole, 1996) een goede interne consistentie heeft (e.g. Granot & Mayseless, 2001; Verschueren en Marcoen, 2002). In deze studie bedraagt de interne consistentie: α = . 84.

De Coping Strategies Questionnaire De Coping Strategies Questionnaire (PACS; Finnegan, Hodges & Perry, 1996; Nederlandse vertaling door Bosmans en Braet, 2008) bevraagt de copingsstijl van kinderen binnen specifieke ouder-kind relaties. Verschillende schalen meten in welke mate het kind gepreoccupeerde (PREOCC) en vermijdende (AVOID) copingsstrategieën gebruikt bij zijn hechtingsfiguur wanneer het geconfronteerd wordt met dagelijkse stress, die emotieregulatie vereist (Dwyer, 2005). Finnegan, Hodges en Perry (1996) waarschuwen dat de subschalen niet gebruikt mogen worden als een maat voor onveilige hechting. De vragenlijst gaat immers niet de perceptie door het kind van de responsiviteit van de hechtingsfiguur na, maar wel hoe het kind zijn hechtingsfiguur kan gebruiken in dagelijkse stress en uitdagingen. De vragenlijst bestaat uit 36 items, waarvan er 18 de gepreoccupeerde copingsschaal meten en 18 de vermijdende copingsschaal. In dit onderzoek werden er 28 items, die op de alternatieve manier van Harter (1982) zijn opgesteld, gebruikt. De items worden zo bevraagd dat de kinderen bij de gepreoccupeerde copingsschaal moeten kiezen tussen een gepreoccupeerd of een niet-gepreoccupeerd antwoord. Bij de vermijdende

23

copingsschaal moeten ze kiezen tussen een vermijdend en een niet-vermijdend antwoord. Hoge scores op de gepreoccupeerde copingsschaal betekenen dat het kind aangeeft een sterke noodzaak te hebben aan de moeder in nieuwe en stressvolle situaties, dat het moeilijkheden ervaart bij scheiding van de moeder, dat het bezig is met het doen en laten van de moeder en dat het kind moeilijkheden ervaart in het exploreren en het omgaan met uitdagingen door de uitgesproken noodzaak aan de moeder. Kinderen met hoge scores op de vermijdende copingsschaal falen in het hulp zoeken bij de moeder wanneer ze van streek zijn en ze vermijden de moeder tijdens exploratie en vereniging (Finnegan, Hodges & Perry, 1996). De Coping Strategies Questionnaire (Finnegan, Hodges & Perry, 1996) heeft een goede constructvaliditeit. Finnegan et al. (1996) toonden aan dat de copingsstijlen die gevonden werden predicitief zijn voor de aanpassing tijdens de middenkindertijd. Er is ook een goede interne consitentie (Finnegan et al, 1996; Hodges, Finnegan & Perry, 1999). In de huidige studie worden volgende betrouwbaarheden teruggevonden: gepreoccupeerde coping (α = .76), vermijdende coping (α = .69) en veilig (α = .78). Voor de volledige vragenlijst wordt er een interne consistentie α = .80 gevonden.

De People in My Life De People in My Life (PIML; Cook, Greenberg & Kusche, 1995) is gebaseerd op de Inventory of Parent and Peer Attachment (IPPA; Armsden & Greenberg, 1987) en is ontwikkeld om de zelfrapportage van tien- tot twaalfjarigen over representaties van de hechting met ouders, leeftijdsgenoten en school en omgeving te bekomen (Ridenour, Greenberg & Cook, 2006). In dit onderzoek worden enkel 21 items gebruikt die specifiek met de moeder te maken hebben. De onderliggende structuur van deze vragenlijst bestaat uit gedragsmatige en cognitieve aspecten van het interne werkmodel (Armsden & Greenberg, 1987). De cognitieve aspecten zijn ten eerste de positieve affectieve/cognitieve ervaringen van vertrouwen in de nabijheid en responsiviteit van de hechtingsfiguur (PIML TRUST) en ten tweede de negatieve affectieve/cognitieve ervaringen van aliënatie (PIML AL) en boosheid en hopeloosheid door de niet-responsieve of inconsistente hechtingsfiguur. Een derde aspect dat gemeten wordt, is communicatie (PIML COMM). De metingen van de People in My Life bieden een continue maat voor veilige hechting. Hogere scores op de People in My Life indiceren hogere niveaus van veilige

24

hechting. Het wordt gebruikt om individuen te identificeren met hoge mate van veilige hechting versus lage mate van hechting (Ridenour, Greenberg & Cook, 2006). De kinderen konden op 21 vragen antwoorden met een 4-punten Likertschaal die van 1 (bijna nooit of nooit waar) tot 4 (bijna altijd of altijd waar) gaat. De vragenlijst werd vertaald in het Nederlands en gebruikt in eerder onderzoek (e.g. Bosmans, Braet, Koster & De Raedt, 2009). In de huidige studie worden volgende betrouwbaarheden teruggevonden: vertrouwen (α = .90), aliënatie (α = .63) en communicatie (α = .78). Voor de volledige vragenlijst wordt gevonden dat Chronbach‟s α .92 is.

De Relationship Questionnaire De Relationship Questionnaire for children-mother version (Bartholomew & Horowitz, 1991) is gebaseerd op de theorie van Bowlby. Het bestaat uit vier beschrijvingen van hechtingsstijlen: veilig gehecht (RQC), angstig gehecht (RQB), ontkennend-vermijdend gehecht (RQD) en angstig-vermijdend (RQA) gehecht. Elke beschrijving zou de hechtingsrepresentatie moeten meten. De kinderen moeten voor elke beschrijving aangeven hoe goed deze hun relatie met hun moeder beschrijft op een 7-punten Likertschaal, gaande van 1 (helemaal niet kenmerkend voor mij) tot 7 (helemaal erg kenmerkend voor mij). De vragenlijst werd vertaald in het Nederlands en gebruikt in eerder onderzoek (e.g. Bosmans, De Radet & Braet, 2007). Verschillende studies hebben aangetoond dat de Relationship Questionnaire for children-mother version (Bartholomew & Horowitz, 1991) goede psychometrische eigenschappen bevat en een goede validatie (Bartholomew & Horowitz, 1991; Griffin & Bartholomew, 1994; Scharfe & Bartholomew, 1994). De vragenlijst heeft ook een zeer goede predictieve validiteit voor aanpassing en interpersoonlijk functioneren (Griffin & Bartholomew, 1994). Binnen het huidige onderzoek wordt er een interne consistentie gevonden van α = .67.

2.2.3. Externaliserende Problematiek

De Child Behavior Checklist De Child Behavior Checklist (CBCL; Achenbach & Rescorla, 2001; Nederlandse vertaling door Verhulst, van der Ende & Koot, 1996) is oorspronkelijk ontwikkeld in Amerika. Het is een algemene screeningslijst naar psychische symptomen bij kinderen en jongeren tussen zes en achttien jaar. Deze

25

vragenlijst wordt ingevuld door (één van) de ouder(s). De vragen gaan over de competenties en probleemgedrag bij kinderen. Er zijn 113 vragen over gedrags- en emotionele problemen, waarbij de ouders kunnen aangeven of dit gedrag de laatste zes maanden al dan niet voorkwam, met behulp van de volgende antwoordmogelijkheden: 0 = helemaal niet, 1 = een beetje of soms en 2 = duidelijk of vaak. Bij de Child Behavior Checklist (Achenbach & Rescorla, 2001) worden er twee dimensies teruggevonden internaliseren en externaliseren - die via acht schalen bevraagd worden. Deze schalen zijn teruggetrokken/depressief, angstig/depressief, lichamelijke klachten, sociale problemen, denkproblemen, aandachtsproblemen, normafwijkend gedrag en agressief gedrag. De score op externaliserende problematiek wordt berekend door de somscore van de schalen normafwijkend gedrag (11 items) en agressief gedrag (19 items). De vragenlijst heeft een voldoende betrouwbaarheid, een goede begripsvaliditeit en een voldoende criteriumvaliditeit (Evers, Van Vliet-Mulder & Groot, 2000). In de huidige studie wordt een interne consistentie gevonden van α = .86. Voor de score op externaliserende problematiek wordt een Chronbach‟s α van .75 teruggevonden.

2.3. Statistische Analyses

Eerst werden er preliminaire analyses gedaan om tot een opsplitsing in cohorten te kunnen komen. Er werd ook gekeken naar de missing data. Daarna werd een ANOVA uitgevoerd om na te gaan of er een invloed is van het geslacht op de rapportering van externaliserende problematiek. Vervolgens werden er correlaties berekend tussen alle variabelen in het onderzoek, om na te gaan of er variabelen uitgesloten konden worden voor de mediatie-analyses. Tot slot werden er mediatie-analyses uitgevoerd. Een mediator is een variabele die het proces verklaart waardoor een predictor een significant effect uitoefent op de afhankelijke variabele. De predictor is geassocieerd met de mediator en die is op haar beurt geassocieerd met de afhankelijke variabele (Holmbeck, 2002). De mediërende rol van hechting in de relatie tussen opvoeding (de predictor) en externaliserende problematiek (de afhankelijke variabele) wordt onderzocht aan de hand van de criteria van Baron en Kenny (1986). Om een mediatie-effect te vinden dienen de correlaties tussen de predictor en de afhankelijke variabele (stap 1), en tussen de predictor en de

26

mediator (stap 2) significant te zijn. In een multipele regressie analyse waarbij zowel de predictor als de mediator samen gebruikt worden om de afhankelijke variabele te voorspellen, zou de mediator een significante predictor moeten zijn (stap 3). De predictor (stap 4) zelf zou niet meer significant mogen correleren in geval van een volledige mediatie, of is lager gecorreleerd met de afhankelijke variabele als er vergeleken wordt met stap 1. Dit laatste is in geval van een partiële mediatie. Om na te gaan of de correlatie in stap 4 significant lager is dan in stap 1 wordt de Sobel-t test uitgevoerd via het web-gebaseerde statistische instrument van Preacher en Leonardelli (2009). Per cohort worden volgende modellen, zoals weergegeven in figuur 2 en 3, getest. Om de correlatie van de verschillende paden te vinden, worden er verschillende multipele

regressies

uitgevoerd,

waarin

telkens

de

relatie

tussen

één

opvoedingsvaardigheid, één hechtingsvragenlijst en externaliserende problematiek bekeken wordt. De resultaten worden per cohort weergegeven. Binnen elk cohort gebeurt er een opsplitsing tussen de opvoedingsvaardigheden gemeten bij het kind en deze gemeten bij de ouders als predictor binnen het model.

Figuur 2: Mediatiemodel voor de relaties tussen autonomie ondersteunend gedrag, responsiviteit, psychologische controle (gemeten bij het kind) en externaliserende problematiek, zoals gemedieerd door hechting.

27

Figuur 3: Mediatiemodel voor de relaties tussen autonomie ondersteunend gedrag, responsiviteit, psychologische controle (gemeten bij de ouders) en externaliserende problematiek, zoals gemedieerd door hechting.

3. RESULTATEN

3.1. Preliminaire analyses

De steekproef bestond uit 294 kinderen met een range in leeftijd van 7 tot 17 jaar en werd opgedeeld in vier cohorten. Er wordt besloten om geen analyses te doen met het vierde cohort, vanwege het lage aantal deelnemers en het hoge percentage missing data bij de ouderdata in dit cohort (zie tabel 1). Er werd nagegaan via een ANOVA of geslacht een invloed heeft op de rapportering van externaliserende problematiek. Er werd gevonden dat dit het geval is in cohort 1 (F (1, 101) = 5.48, p < .05) en in cohort 2 (F(1,76) = 4.54, p < .05) en dat het niet het geval is in cohort 3 (F(1,50) = .11 , p> .05). Er werd gezien dat in cohort 1 en cohort 2 er meer externaliserende problematiek wordt gerapporteerd bij jongens (respectievelijk M = 6.55 , SD =.78 en M = 7.76, SD = 1.05) dan bij meisjes (respectievelijk M = 4.02, SD = .75 en M = 4.61, SD = 1.05). Hoewel er geslachtsverschillen zijn in het voorkomen

28

van externaliserend gedrag, vonden Marcus en Betzer (1996) dit niet in de associatie tussen hechting en externaliserend gedrag. Dit werd ook gevonden door Bosmans et al. (2006)

in

mediatie-

en

moderatie-analyses

tussen

opvoeding,

hechting

en

externaliserende problematiek. Daarom zal het geslacht in deze studie niet opgenomen worden in de verdere analyses. Er werden correlaties berekend tussen alle variabelen en dit per cohort (zie bijlage 1). Wat opvalt in alle cohorten is dat er geen significante correlaties zijn tussen externaliserende problematiek en psychologische controle, zoals gemeten bij de moeder. Hierdoor kan de conclusie getrokken worden dat er niet voldaan wordt aan één van de noodzakelijke voorwaarden voor mediatie, namelijk dat er een significant verband moet bestaan tussen predictor en afhankelijke variabele (Baron & Kenny, 1986). Daarnaast valt het op dat er geen significante correlatie zijn tussen responsiviteit, zoals gemeten bij de moeder, en hechting in het eerste cohort. Hierdoor kan de conclusie getrokken worden dat er niet voldaan wordt aan één van de noodzakelijke voorwaarden voor mediatie, namelijk dat er een significant verband moet bestaan tussen predictor en mediator (Baron & Kenny, 1986).

Tabel 1: Percentage Missing Data per cohort en totale Missing Data Cohort 1 Cohort 2 Cohort 3 Cohort 4 Totaal Externaliserende probematiek 15.1% 18.3% 34.2% 83.3% 22.4% Responsiviteit 7.6% 0% 0% 0% 3.1% Psychologische controle 10.9% 1.1% 3.9% 0% 5.8% Autonomie 10.9% 2.2% 5.3% 0% 6.5% Responsiviteit moeder 15.1% 21.5% 34.2% 83.3% 23.5% Psychologische controle moeder 16.8% 18.3% 34.5% 83.3% 23.5% Autonomie moeder 16.8% 19.4% 34.2% 83.3% 23.5% RQA 0.8% 0% 0% 0% 0.3% RQB 0% 0% 0% 0% 0% RQC 0% 0% 0% 0% 0% RQD 0% 0% 0% 0% 0% SS 10.9% 1.1% 1.3% 16.7% 5.4% PREOCC 5.9% 1.1% 0% 0% 2.7% AVOID 1.7% 0% 1.3% 0% 1.0% PIML TOT 10.9% 9.7% 2.6% 0% 8.2% PIML TRUST 4.2% 5.4% 1.3% 0% 3.7% PIML COMM 3.4% 2.2% 1.3% 0% 2.7% PIML AL 3.4% 2.2% 0% 0% 2.0% Noot: RQA, Relationship Questionnaire angstig vermijdend gehecht; RQB, Relationship Questionnaire angstig gehecht; RQC, Relationship Questionnaire veilig gehecht; RQD Relationship Questionnaire ontkennend vermijdend gehecht; SS, Security Scale; PREOCC, subschaal gepreoccupeerde hechting van de Coping Strategies Questionnaire; AVOID, subschaal vermijdende hechting van de Coping Strategies Questionnaire; PIML TOT, de totale score van de People In My Life; PIML TRUST, de score op de subschaal vertrouwen van de People In My Life; PIML COMM, de score op de subschaal communicatie van de People In My Life; PIML AL, de score op de subschaal aliënatie van de People In My Life.

29

3.2. Mediatie-analyses

3.2.1. Cohort 1 (7 tot 9 jaar)

3.2.1.1. Opvoedingsvaardigheden gemeten bij kinderen als predictor

Responsiviteit Er wordt een mediatie-effect gevonden door de People In My Life en de subschaal vertrouwen van de People In My Life. In beide gevallen gaat het over een volledige mediatie (zie tabel 2). Er wordt geen mediatie-effect gevonden door de subschalen communicatie en aliënatie van de People In My Life, de subschalen gepreoccupeerde en vermijdende copingsstrategie van de Coping Strategies Questionnaire, de Security Scale en de vier categorieën van de Relationship Questionnaire, namelijk angstig vermijdend gehecht, angstig gehecht, veilig gehecht en ontkennend vermijdend gehecht.

Autonomie ondersteunend gedrag Er worden geen mediatie-effecten gevonden voor de People In My Life, de subschalen vertrouwen, communicatie en aliënatie van de People In My Life, de subschalen gepreoccupeerde en vermijdende copingsstrategie van de Coping Strategies Questionnaire, de Security Scale en de vier categorieën van de Relationship Questionnaire, namelijk angstig vermijdend gehecht, angstig gehecht, veilig gehecht en ontkennend vermijdend gehecht.

Psychologische controle Er worden volledige mediatie-effecten gevonden voor de People In My Life en de subschalen vertrouwen en aliënatie van de People In My Life (zie tabel 2). Er worden geen mediatie-effecten gevonden voor de subschaal communicatie van de People In My Life, de subschalen gepreoccupeerde en vermijdende copingsstrategie van de Coping Strategies Questionnaire, de Security Scale en de vier categorieën van de Relationship Questionnaire, namelijk angstig vermijdend gehecht, angstig gehecht, veilig gehecht en ontkennend vermijdend gehecht.

30

Tabel 2. Hechting als mediator tussen opvoedingsvaardigheden, zoals gemeten bij het kind, en externaliserende problematiek in cohort 1. Stap 1 Stap 2 Stap 3 Stap 4 Sobel-t Responsiviteit PIML TOT -.23* .73*** -.50** .14 -3.19** PIML TRUST -.22* .67*** -.41** .05 -2.93** Psychologische controle PIML TOT .26* -.47*** -.49*** .02 3.32*** PIML TRUST .23* -.43*** -.37** .06 2.72** PIML AL .23* -.50*** -.33** .07 2.49* Noot: Stap 1: pad van de onafhankelijke variabele tot de afhankelijke variabele. Stap 2: Pad van de onafhankelijke varabele tot de mediator. Stap 3: Pad van de mediator tot de afhankelijke variabele. Stap 4: Pad van de onafhankelijke variabele tot de afhankelijke variabele, gecontroleerd voor de mediator. PIML TOT, de totale score voor de People In My Life; PIML TRUST, de score op de subschaal vertrouwen van de People In My Life; PIML AL, de score op de subschaal aliënatie van de People In My Life. * p < 0.05; ** p < 0.01; *** p < 0.001.

3.2.1.2. Opvoedingsvaardigheden gemeten bij ouders als predictor

Responsiviteit Dit mediatie-effect werd niet berekend omdat er reeds nietsignificante correlaties werden gevonden voor de relatie tussen responsiviteit en de hechtingsvragenlijsten. Er werd niet voldaan aan stap 2 vooropgesteld door Baron en Kenny (1986).

Autonomie ondersteunend gedrag Er worden geen mediatie-effecten gevonden voor de People In My Life, de subschalen vertrouwen, communicatie en aliënatie van de People In My Life, de subschalen gepreoccupeerde en vermijdende copingsstrategie van de Coping Strategies Questionnaire, de Security Scale en de vier categorieën van de Relationship Questionnaire, namelijk angstig vermijdend gehecht, angstig gehecht, veilig gehecht en ontkennend vermijdend gehecht.

Psychologische controle Dit mediatie-effect werd niet berekend omdat er reeds niet-significante correlaties werden gevonden voor de relatie tussen psychologische controle en externaliserende problematiek. Er werd niet voldaan aan stap 1 vooropgesteld door Baron en Kenny (1986).

31

3.2.2. Cohort 2 (10 tot 12-jarigen)

3.2.2.1. Opvoedingsvaardigheden gemeten bij kinderen als predictor

Responsiviteit Er wordt een mediatie-effect gevonden voor de People In My Life en de subschaal vertrouwen van de People In My Life. Het gaat hier respectievelijk over een volledige en partiële mediatie (zie tabel 3). Er wordt geen mediatie-effect gevonden voor de subschalen communicatie en aliënatie van de People In My Life, de subschalen gepreoccupeerde en vermijdende copingsstrategie van de Coping Strategies Questionnaire, de Security Scale en de vier categorieën van de Relationship Questionnaire, namelijk angstig vermijdend gehecht, angstig gehecht, veilig gehecht en ontkennend vermijdend gehecht.

Autonomie ondersteunend gedrag Er worden mediatie-effecten gevonden voor de People In My Life, de subschalen vertrouwen en communicatie van de People In My Life en de subschaal vermijdende copingsstrategie van de Coping Strategies Questionnaire. Het gaat hier in alle gevallen over een volledige mediatie (zie tabel 3). Er worden geen mediatie-effecten gevonden voor de subschaal aliënatie van de People In My Life, de subschaal gepreoccupeerde copingsstrategie van de Coping Strategies Questionnaire, de Security Scale en de vier categorieën van de Relationship Questionnaire, namelijk angstig vermijdend gehecht, angstig gehecht, veilig gehecht en ontkennend vermijdend gehecht.

Psychologische controle Er worden mediatie-effecten gevonden voor de People In My Life, de subschalen vertrouwen en communicatie van de People In My Life en de subschaal vermijdende copingsstrategie van de Coping Strategies Questionnaire. Het gaat hier in alle gevallen over een volledige mediatie (zie tabel 3). Er worden geen mediatie-effecten gevonden voor de subschaal aliënatie van de People In My Life, de subschaal gepreoccupeerde copingsstrategie van de Coping Strategies Questionnaire, de Security Scale en de vier categorieën van de Relationship Questionnaire, namelijk angstig vermijdend gehecht, angstig gehecht, veilig gehecht en ontkennend vermijdend gehecht.

32

Tabel 3. Hechting als mediator tussen opvoedingsvaardigheden, zoals gemeten bij het kind, en externaliserende problematiek in cohort 2. Stap 1 Stap 2 Stap 3 Stap 4 Sobel-t Responsiviteit PIML TOT -.37** -.78*** -.38* -.06 -2.01* PIML TRUST -.22* .67*** -.41** .05 -2.75** Psychologische controle PIML TOT .26* -.40*** -.41** .05 2.48* PIML TRUST .27* -.36** -.45*** .06 2.57* PIML COMM .27* -.37*** -.35** .12 2.30* AVOID .28* .23** .30* .17 1.97* Autonomie PIML TOT -.29* .54*** -.43** -.01 -2.58** PIML TRUST -.29* .47*** -.47** -.01 -2.86** PIML COMM -.29* .55*** -.36* -.07 2.42* AVOID -.30* -.33** .28* -.19 -2.11* Noot: Stap 1: pad van de onafhankelijke variabele tot de afhankelijke variabele. Stap 2: Pad van de onafhankelijke varabele tot de mediator. Stap 3: Pad van de mediator tot de afhankelijke variabele. Stap 4: Pad van de onafhankelijke variabele tot de afhankelijke variabele, gecontroleerd voor de mediator. PIML TOT, de totale score voor de People In My Life; PIML TRUST, de score op de subschaal vertrouwen van de People In My Life; PIML COMM, de score op de subschaal communicatie van de People In My Life; AVOID, de score op de subschaal vermijdend van de Coping Strategies Questionnaire. . * p < 0.05; ** p < 0.01; *** p < 0.001.

3.2.2.2. Opvoedingsvaardigheden gemeten bij ouders als predictor

Responsiviteit Er wordt een mediatie-effect gevonden voor de People In My Life en de subschaal vertrouwen van de People In My Life. Het gaat hier respectievelijk over een volledige en partiële mediatie (zie tabel 4). Er wordt geen mediatie-effect gevonden voor de subschalen communicatie en aliënatie van de People In My Life, de subschalen gepreoccupeerde en vermijdende copingsstrategie van de Coping Strategies Questionnaire, de Security Scale en de vier categorieën van de Relationship Questionnaire, namelijk angstig vermijdend gehecht, angstig gehecht, veilig gehecht en ontkennend vermijdend gehecht.

Autonomie ondersteunend gedrag Er worden geen mediatie-effecten gevonden voor de People In My Life, de subschalen vertrouwen, communicatie en aliënatie van de People In My Life, de subschalen gepreoccupeerde en vermijdende copingsstrategie van de Coping Strategies Questionnaire, de Security Scale en de vier categorieën van de Relationship Questionnaire, namelijk angstig vermijdend gehecht, angstig gehecht, veilig gehecht en ontkennend vermijdend gehecht.

33

Psychologische controle Dit mediatie-effect werd niet berekend omdat er reeds niet-significante correlaties werden gevonden voor de relatie tussen psychologische controle en externaliserende problematiek. Er werd niet voldaan aan stap 1 vooropgesteld door Baron en Kenny (1986).

Tabel 4. Hechting als mediator tussen opvoedingsvaardigheden, zoals gemeten bij de ouders, en externaliserende problematiek in cohort 2. Stap 1 Stap 2 Stap 3 Stap 4 Sobel-t Responsiviteit PIML TOT -.37** .32** -.36** -.25* -2.08* PIML TRUST -.36** .34** -.41*** -.22* -2.29* PIML COMM -.37** .23* -.35** -.29** -1.72 Noot: Stap 1: pad van de onafhankelijke variabele tot de afhankelijke variabele. Stap 2: Pad van de onafhankelijke varabele tot de mediator. Stap 3: Pad van de mediator tot de afhankelijke variabele. Stap 4: Pad van de onafhankelijke variabele tot de afhankelijke variabele, gecontroleerd voor de mediator. PIML TOT, de totale score voor de People In My Life; PIML TRUST, de score op de subschaal vertrouwen van de People In My Life; PIML COMM, de score op de subschaal communicatie van de People In My Life. * p < 0.05; ** p < 0.01; *** p < 0.001.

3.2.3. Cohort 3 (13 tot 15-jarigen)

3.2.3.1. Opvoedingsvaardigheden gemeten bij kinderen als predictor

Responsiviteit Er worden geen mediatie-effecten gevonden voor de People In My Life, de subschalen vertrouwen, communicatie en aliënatie van de People In My Life, de subschalen gepreoccupeerde en vermijdende copingsstrategie van de Coping Strategies Questionnaire, de Security Scale en de vier categorieën van de Relationship Questionnaire, namelijk angstig vermijdend gehecht, angstig gehecht, veilig gehecht en ontkennend vermijdend gehecht.

Autonomie ondersteunend gedrag Er wordt een mediatie-effect gevonden voor de subschaal vertrouwen van de People In My Life en de subschaal vermijdende copingsstrategie van de Coping Strategies Questionnaire. In beide gevallen gaat het over een partiële mediatie (zie tabel 5). Er worden geen mediatie-effecten gevonden voor de People In My Life, de subschalen communicatie en aliënatie van de People In My Life, de subschaal gepreoccupeerde copingsstrategie van de Coping Strategies Questionnaire, de Security Scale en de vier categorieën van de Relationship Questionnaire, namelijk

34

angstig vermijdend gehecht, angstig gehecht, veilig gehecht en ontkennend vermijdend gehecht.

Psychologische controle Er wordt een mediatie-effect gevonden voor de subschaal vertrouwen van de People In My Life en de subschaal vermijdende copingsstrategie van de Coping Strategies Questionnaire. In beide gevallen gaat het over een partiële mediatie (zie tabel 5). Er worden geen mediatie-effecten gevonden voor de People In My Life, de subschalen communicatie en aliënatie van de People In My Life, de subschaal gepreoccupeerde copingsstrategie van de Coping Strategies Questionnaire, de Security Scale en de vier categorieën van de Relationship Questionnaire, namelijk angstig vermijdend gehecht, angstig gehecht, veilig gehecht en ontkennend vermijdend gehecht.

Tabel 5. Hechting als mediator tussen opvoedingsvaardigheden, zoals gemeten bij het kind, en externaliserende problematiek in cohort 3. Stap 1 Stap 2 Stap 3 Stap 4 Sobel-t Psychologische controle RQB .33* .33** .31* .22 -1.75 PIML TRUST .32* -.58*** -.37* .06 1.91 AVOID .31* .45*** .32* .17 1.55* Autonomie PIML TRUST -.33* .76*** -.33* .21 -2.30* AVOID -.31* -.53*** .35* -.13 -2.00* Noot: Stap 1: pad van de onafhankelijke variabele tot de afhankelijke variabele. Stap 2: Pad van de onafhankelijke varabele tot de mediator. Stap 3: Pad van de mediator tot de afhankelijke variabele. Stap 4: Pad van de onafhankelijke variabele tot de afhankelijke variabele, gecontroleerd voor de mediator. RQB, angstige hechting, zoals gemeten door de Relationship Questionnaire for children-mother version; PIML TRUST, de score op de subschaal vertrouwen van de People In My Life; AVOID, de score op de subschaal vermijdend van de Coping Strategies Questionnaire. . * p < 0.05; ** p < 0.01; *** p < 0.001.

3.2.3.2. Opvoedingsvaardigheden gemeten bij ouders als predictor

Responsiviteit Er worden geen mediatie-effecten gevonden voor de People In My Life, de subschalen vertrouwen, communicatie en aliënatie van de People In My Life, de subschalen gepreoccupeerde en vermijdende copingsstrategie van de Coping Strategies Questionnaire, de Security Scale en de vier categorieën van de Relationship Questionnaire, namelijk angstig vermijdend gehecht, angstig gehecht, veilig gehecht en ontkennend vermijdend gehecht.

35

Autonomie ondersteunend gedrag Er worden geen mediatie-effecten gevonden voor de People In My Life, de subschalen vertrouwen, communicatie en aliënatie van de People In My Life, de subschalen gepreoccupeerde en vermijdende copingsstrategie van de Coping Strategies Questionnaire, de Security Scale en de vier categorieën van de Relationship Questionnaire, namelijk angstig vermijdend gehecht, angstig gehecht, veilig gehecht en ontkennend vermijdend gehecht (zie tabel 6).

Psychologische controle Dit mediatie-effect werd niet berekend omdat er reeds niet-significante correlaties werden gevonden voor de relatie tussen psychologische controle en externaliserende problematiek. Er werd niet voldaan aan stap 1 vooropgesteld door Baron en Kenny (1986).

Tabel 6. Hechting als mediator tussen opvoedingsvaardigheden, zoals gemeten bij de ouders, en externaliserende problematiek in cohort 3. Stap 1 Stap 2 Stap 3 Stap 4 Sobel-t Autonomie AVOID -.31* -.30* .31* -.22 1.88 Noot: Stap 1: pad van de onafhankelijke variabele tot de afhankelijke variabele. Stap 2: Pad van de onafhankelijke varabele tot de mediator. Stap 3: Pad van de mediator tot de afhankelijke variabele. Stap 4: Pad van de onafhankelijke variabele tot de afhankelijke variabele, gecontroleerd voor de mediator. AVOID, de score op de subschaal vermijdend van de Coping Strategies Questionnaire. . * p < 0.05; ** p < 0.01; *** p < 0.001.

4. DISCUSSIE

4.1. Bevindingen

Deze studie werd ontworpen om het effect van hechting op de relatie tussen de opvoedingsvaardigheden van de ouders – geconceptualiseerd als responsiviteit, psychologische controle en autonomie ondersteunend gedrag - en externaliserende problematiek bij het kind na te gaan. De

veronderstelling

was

dat

hechting

de

relatie

tussen

de

opvoedingsvaardigheden van de ouders en de externaliserende problematiek van de kinderen deels of volledig zou mediëren. Meer specifiek waren de hypothesen in cohort 1 (vroege puberteit, 7 tot 9 jaar) dat 1) hechting een deel van de relatie tussen psychologische controle en externaliserende problematiek zal verklaren, 2) autonomie ondersteunend gedrag niet belangrijk is in de vroege puberteit, waardoor er geen

36

mediatie-effect gevonden zal worden van hechting in deze leeftijdsgroep en 3) hechting de relatie tussen responsiviteit van de ouders en externaliserende problematiek bij het kind zal mediëren. Om deze hypothesen na te gaan, werden er mediatie-analyses uitgevoerd volgens de stappen van Baron en Kenny (1986). In het tweede cohort (vroege puberteit, 10 tot 12 jaar) waren de hypothesen dat 1) hechting een deel van de relatie tussen psychologische controle en externaliserende problematiek zal verklaren, 2) hechting eveneens de relatie tussen autonomie ondersteunend gedrag en externaliserende problematiek gedeeltelijk zal verklaren en 3) hechting zal de relatie tussen responsiviteit en externaliserende problematiek niet mediëren. Als laatste waren de hypothesen in cohort 3 (midden puberteit, 13 tot 15 jaar) dat 1) hechting de relatie tussen psychologische controle en externaliserende problematiek zal mediëren, 2) hechting de relatie tussen autonomie ondersteunend gedrag en externaliserende problematiek gedeeltelijk zal verklaren en 3) hechting zal mediëren in de relatie tussen responsiviteit en externaliserende problematiek. De mediatie-effecten die aangetoond werden, worden teruggevonden in figuur 4 en 5. Dit zijn modellen samengevat over de verschillende cohorten heen. Hierbij is er voorzichtigheid geboden bij het interpreteren van deze figuur, omdat de effecten van hechting op de relatie tussen opvoedingsvaardigheden en externaliserende problematiek afhankelijk zijn van de verschillende leeftijdsgroepen.

Figuur 4: Mediatiemodel voor de relaties tussen autonomie ondersteunend gedrag, responsiviteit, psychologische controle (gemeten bij het kind) en externaliserende problematiek, zoals gemedieerd door hechting. Noot: C1, cohort 1; C2, cohort 2; C3, cohort 3.

37

Figuur 5: Mediatiemodel voor de relatie tussen responsiviteit (gemeten bij de ouders) en externaliserende problematiek, zoals gemedieerd door hechting. Noot: C2, cohort 2.

De rol van opvoedingsvaardigheden van ouders in het ontstaan van externaliserende problematiek bij kinderen is een gegeven dat algemeen aanvaard wordt (e.g. McKee et al., 2008). Bosmans et al. (2006) en Doyle en Markiewicz (2005) vonden in hun onderzoek al dat hechting een belangrijke rol speelde in het verklaren van de relatie tussen opvoedingsvaardigheden en externaliserende problematiek. De resultaten die in de huidige studie gevonden werden komen deels overeen met de eerder gevonden resultaten. Ook Bosmans et al. (2006) vonden al dat opvoedingsvaardigheden van de ouders, hechting en de externaliserende problematiek wel samenhangen, maar dat dit afhankelijk is van de leeftijdsgroep.

4.1.1. Cohort 1 (7 tot 9 jaar)

Het effect van psychologische controle op externaliserende problematiek wordt volledig gemedieerd door hechting. Dit is het geval indien psychologische controle gemeten werd bij het kind. In dit cohort werden de totale score van de People in My Life en de subschalen vertrouwen en aliënatie van deze vragenlijst ingevoerd. In het geval dat psychologische controle gemeten werd bij de ouder stellen we vast dat hechting deze relatie niet medieert. We zien dus in beide gevallen dat de hypothese

38

omtrent psychologische controle in de vroege puberteit (7 tot 9 jaar) niet bevestigd wordt. We stellen vast dat de hypothese dat hechting de relatie tussen autonomie ondersteunend gedrag en externaliserende problematiek niet medieert, bevestigd wordt in deze leeftijdsgroep. Deze conclusie zien we zowel bij psychologische controle gemeten bij de ouder als bij het kind. Indien we kijken naar het effect van hechting op de relatie tussen responsiviteit en externaliserende problematiek, dan stellen we vast dat er sprake is van een volledige mediatie. Dit is enkel het geval indien responsiviteit bij het kind en hechting door de People In My Life en de subschaal vertrouwen van deze vragenlijst werd gemeten. In het geval dat responsiviteit bij de ouder werd gemeten, wordt de hypothese niet bevestigd. Samenvattend voor deze leeftijdsgroep zien we dus dat er een associatie is tussen responsiviteit en externaliserende problematiek en tussen psychologische controle en externaliserende problematiek, associaties die, respectievelijk, McKee et al. (2008) en Joussemet et al. (2008) reeds vonden. Deze associatie wordt volledig bepaald door hechting. In de relatie tussen responsiviteit en externaliserende problematiek wordt gezien dat meer responsiviteit leidt tot minder externaliserende problematiek. Indien hechting in rekening wordt gebracht dan stellen we vast dat meer responsiviteit leidt tot een veilige hechting (Wearden et al., 2008) en dat een veilige hechting op zijn beurt minder externaliserende problematiek voorspelt (Moss et al., 2006). Bij psychologische controle wordt gezien dat het in verband staat met meer externaliserende problematiek. Dit kan verklaard worden doordat psychologische controle leidt tot een minder veilige hechting (Wearden et al., 2008), wat ook meer externaliserende problematiek voorspelt (Moss et al., 2006). De reden waarom er geen verband gevonden wordt met autonomie ondersteunend gedrag, kan zijn dat het verwerven van autonomie in deze ontwikkelingsfase nog niet een erg belangrijke rol speelt (Smetana et al., 2004).

4.1.2. Cohort 2 (10 tot 12 jaar)

Het effect van psychologische controle op externaliserende problematiek wordt volledig gemedieerd door hechting. Dit is het geval indien psychologische controle

39

gemeten werd bij het kind. In dit cohort werden de totale score van de People in My Life en de subschalen vertrouwen en communicatie van deze vragenlijst ingevoerd. In het geval dat psychologische controle gemeten werd bij de ouder stellen we vast dat hechting deze relatie niet medieert. We zien dus in beide gevallen dat de hypothese omtrent psychologische controle in de vroege puberteit (10 tot 12 jaar) niet bevestigd wordt. In deze leeftijdsperiode kunnen we concluderen dat de hypothese omtrent autonomie ondersteunend gedrag niet bevestigd wordt voor zowel de ouder als kind als informant. In het geval dat autonomie ondersteunend gedrag gemeten wordt bij de ouder is er geen sprake van een mediatie-effect. Dit in tegenstelling tot het kind als informant, waar hechting de relatie volledig medieert. In deze analyse werd gebruik gemaakt van de totale score van de People in My Life, de subschalen vertrouwen en communicatie van deze vragenlijst en de subschaal vermijdende copingsstrategie van de Coping Strategies Questionnaire. De hypothese omtrent responsiviteit in de vroege puberteit (10 tot 12 jaar) wordt niet bevestigd. In het geval dat de totale score van de People in My Life ingevoerd wordt, wordt er een volledige mediatie vastgesteld, kijken we echter naar de subschaal vertrouwen dan is er slechts sprake van een partiële. Dit doet zich voor bij de opvoedingsvaardigheden gemeten bij het kind en bij de ouders. Samenvattend voor deze leeftijdsgroep stellen we vast dat hechting wel de associatie tussen psychologische controle en autonomie ondersteunend gedrag en externaliserende problematiek volledig verklaart, maar dat deze relatie niet meer zo eenduidig is voor de associatie tussen responsiviteit en externaliserende problematiek. Bij psychologische controle kan dezelfde redenering als in cohort 1 gebruikt worden: meer van deze controle leidt tot een minder veilige hechting wat meer externaliserende problematiek voorspelt. Wat autonomie ondersteunend gedrag betreft, zien we dat in de puberteit het verwerven van autonomie steeds belangrijker wordt (Smetana et al., 2004). Autonomie ondersteunend gedrag leidt tot minder externaliserende problematiek (Garber & Little, 2001) en een veilige hechting (Wearden et al., 2008). In 2004 concludeerden Buist et al. dat veilige hechting in deze leeftijdsperiode leidt tot minder externaliserend gedrag.

40

Bosmans et al. (2006) concludeerden dat er sprake was van een partiële mediatie in de leeftijdsgroep van 10 tot 12 jaar indien negatieve controle als predictor werd gebruikt. Zij conceptualiseerden dit als negatieve reacties door middel van hard straffen of negeren. In de huidige studie stelden we vast dat er sprake is van een volledige mediatie indien de opvoedingsvaardigheden gemeten bij de kinderen gebruikt worden, maar helemaal geen mediatie-effect indien we kijken naar de opvoedingsvaardigheden gemeten bij de ouders.

4.1.3. Cohort 3 (13 tot 15 jaar)

Het effect van psychologische controle op externaliserende problematiek wordt niet gemedieerd door hechting, indien de ouder de informant is. In het geval dat psychologische controle gemeten wordt bij het kind, stellen we vast dat er sprake is van een volledige mediatie. Er werd in deze analyse gebruik gemaakt van de subschalen vertrouwen van de People in My Life en de vermijdende copingsstrategie van de Coping Strategies Questionnaire. Ook in de relatie tussen autonomie ondersteunend gedrag en externaliserende problematiek kunnen we concluderen dat de hypothese niet bevestigd wordt indien de ouder als informant gebruikt wordt, maar wel indien het kind rapporteert. In deze partiële mediatie zien we dat hechting gemeten werd door de subschaal vertrouwen van de People in My Life en de subschaal vermijdende copingsstrategie van de Coping Strategies Questionnaire. Het effect van responsiviteit op externaliserende problematiek wordt niet gemedieerd door hechting, dit zowel in het geval van de ouder als in het geval van het kind als informant. De hypothese wordt in deze leeftijdsgroep niet bevestigd. Samenvattend zien we voor deze leeftijdsgroep dat de associatie tussen opvoedingsvaardigheden en externaliserende problematiek niet of slechts gedeeltelijk verklaart. De reden hiervoor kan zijn dat de omgevingsfactoren voor de adolescenten steeds belangrijker worden en de opvoedingsvaardigheden van de ouders daarentegen steeds minder belangrijk (Beyers en Goossens, 1999). Hechting schijnt steeds meer een stabiliserende invloed uit te oefenen op externaliserende problematiek en is een

41

algemene strategie die de relatie en omgang met verschillende mensen weerspiegelt (Crowell, Fraley & Shaver, 1999). We zien dat ook in het derde cohort (midden puberteit, 13 tot 15 jaar) de resultaten deels overeenkomen met voorgaande studies. Bosmans et al. (2006) concludeerden dat er sprake was van een volledige mediatie van hechting indien zowel negatieve controle als positieve opvoedingsvaardigheden als predictoren werden gebruikt. Waar deze onderzoekers een volledige mediatie vonden, zien we in het huidige onderzoek dat er slechts een partiële mediatie vastgesteld wordt indien de opvoedingsvaardigheden gemeten bij de kinderen als predictor gebruikt worden en geen mediatie indien de opvoedingsvaardigheden gemeten bij de ouders als predictor gebruikt worden. Dit laatste komt deels overeen met de resultaten van Doyle en Markiewicz (2005), die besloten dat er geen mediatie-effect was indien psychologische controle als predictor gebruikt werd. De afwijkende resultaten in de leeftijdsgroepen van 10 tot 12 en van 13 tot 15 jaar kunnen verklaard worden doordat er in de vorige onderzoeken sprake was van één informant voor alle variabelen, terwijl in het huidige onderzoek externaliserende problematiek en opvoedingsvaardigheden gemeten werden bij kind en moeder. Achenbach (1991) geeft aan dat verschillende typen informanten verschillend rapporteren: iedere informant geeft weliswaar valide informatie, maar deze vertoont een beperkte overlap met de informatie van het andere type informant. Daarnaast kan er ook geargumenteerd worden dat de afwijkende resultaten verklaard kunnen worden doordat er andere vragenlijsten gebruikt werden. De People in My Life is immers een aangepaste versie van de Inventory of Parent and Peer Attachment die gebruikt werd in de studie van Bosmans et al. (2006). Er werd ook gebruik gemaakt van de Coping Strategies Questionnaire, de Relationship Questionnaire en de Security Scale, die in voorgaande studies niet gebruikt werden. Opvallend in deze studie is dat er enkel mediatie-effecten gevonden werden met de People in My Life en de Coping Strategies Questionnaire, die beide een continue maat van hechting betreffen. Ook de Security Scale biedt een continue maat voor veilige hechting, maar het verschilt met de andere vragenlijsten omdat er geen negatieve ervaringen van aliënatie en boosheid betrokken werden. Met de categorische vragenlijst, namelijk de Relationship Questionnaire, werd er geen mediatie-effect gevonden.

42

4.2. Sterktes en Zwaktes van het Onderzoek en Verder Onderzoek

Doyle en Markiewicz (2005) en Bosmans et al. (2006) werden in hun onderzoek geconfronteerd met de methodologische beperking dat zij externaliserende problematiek hebben gemeten via een zelfrapportage vragenlijst bij de adolescenten. Dit kan er voor zorgen dat de gevonden resultaten minstens gedeeltelijk toe te schijven waren aan een gedeelde bias in de resultaten. Deze beperking werd in deze studie vermeden door de ouders de Child Behavior Checklist (Achenbach & Rescorla, 2001) te laten invullen. Dit bood niet alleen het voordeel dat de methodologische beperking van de vorige studie omzeild werd, maar bracht het door Achenbach (1991) beschreven voordeel van meerdere informanten, voor zowel externaliserende problematiek als opvoedingsvaardigheden, met zich mee: informanten hebben ieder hun eigen perceptie van een situatie en stemmen matig overeen. De perceptie van de verschillende informanten is valide, maar de informatie van de ene informant overlapt slechts beperkt die van de andere. Indien er een zelfde effect terug gevonden wordt bij de verschillende informanten, kan er van uitgegaan worden dat het een sterk effect is. Er is dan sprake van replicatie. In deze studie is dit zo in het tweede cohort, bij responsiviteit, gemeten bij het kind en gemeten bij de ouder, als predictor van externaliserende problematiek. In dit onderzoek wordt er enkel met vragenlijsten gewerkt, wat een beperking voor de validiteit voor het onderzoek kan zijn. Men zou dit kunnen oplossen door een multimethod benadering te gebruiken. Zo kan men in de toekomst hechting op verschillende manieren meten, door bijvoorbeeld naast vragenlijsten ook impliciete maten te gebruiken. Een andere beperking is dat de responsrate van de ouders van de oudere adolescenten niet zo hoog was. Hiervoor zou een oplossing gezocht moeten worden door bijvoorbeeld de ouders de vragenlijsten op te sturen in plaats van ze mee te geven met de kinderen. De aard van het huidige onderzoek, namelijk cross-sectioneel onderzoek, laat niet toe om causale verbanden af te leiden. Dit komt omdat hechting en externaliserende problematiek op hetzelfde moment werden gemeten. Een oplossing voor deze beperking zou zijn dat er een longitudinaal onderzoek wordt uitgevoerd.

43

4.3. Conclusie

We kunnen besluiten dat externaliserende problematiek van kinderen niet alleen geassocieerd is met de opvoedingsvaardigheden van de ouders, maar ook met de manier waarop kinderen een hechtingsband hebben met hun ouders. De resultaten wijzen erop dat de manier waarop deze variabelen samenhangen, verschilt voor de drie leeftijdscategorieën (7 tot 9, 10 tot 12 en 13 tot 15 jaar). Naast problematiek,

het

rechtstreekse

heeft

hechting

verband een

tussen

effect

op

hechting de

en

externaliserende

associatie

tussen

de

opvoedingsvaardigheden van de ouders en het probleemgedrag bij de kinderen. De mate van dit effect is afhankelijk van de informant die bevraagd wordt in verband met de opvoedingsvaardigheden. Er werd namelijk vastgesteld dat de mediatie-effecten meer uitgesproken zijn indien het de kinderen zijn die de opvoedingsvaardigheden van hun ouders weergeven. Indien dit bij de ouders zelf gemeten werd, kwamen er bijna geen mediatie-effecten naar voor. Een implicatie van deze bevindingen op klinisch vlak zou kunnen zijn dat er bij behandeling van externaliserende problematiek bij jonge kinderen en in de vroege puberteit er niet enkel aandacht naar de opvoedingsvaardigheden dient te gaan, maar dat men zeker ook aandacht dient te besteden aan de kwaliteit van de ouder-kindrelatie. Het lijkt ons sterk aangeraden om in verder onderzoek longitudinaal te werken, zodat er causale verbanden bepaald kunnen worden.

44

REFERENTIES

Achenbach, T.M. (1990). Conceptualization of Developmental Psychopathology. In M. Lewis and S.M. Miller (Eds.) Handbook of Developmental Psychopathology. New York: Plenum Press. Achenbach, T.M. (1991). Integrative guide for the 1991 CBCL/4-18, YSR, and TRF profiles. Burlington, VT: University of Vermont Department of Psychiatry. Achenbach, T.M., & Rescorla, L.A. (2001). Manual for ASEBA School-age Forms and Profiles. Burlington, VT: University of Vermont, Research Centre for Children, Youth and Families. Ainsworth, M., Blehar, M., Waters, E., & Wall, S. (1978). Patterns of Attachment: A Psychological Study of the Strange Situation. Hillsdale, NJ: Erlbaum. Ainsworth, M.D.S., Bowlby, J. (1991). An ethological approach to personalitydevelopment. American Psychologist, 46, 333-341. Alink, L.R.A., Mesman, J., Van Zeijl, J, Stolk, M.N., Juffer, F., BakermansKranenburg, M.J., Van Ijzendoorn, M.H., & Koot, H.M. (2009). Maternal sesitivity moderates the relation between negative discipline and aggression in early childhood. Social Development, 18, 99 – 120. American Psychiatric Association (2000). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders,4th edition, revised. Washington D.C.: APA. Ammaniti, M, Van Ijzendoorn, M.H., Speranza, A.M., & Tambelli, R. (2000). Internal working models of attachment during late childhood and early adolescence: an exploration of stability and change. Attachment and Human Development, 2, 328-346. Armsden, G.C., & Greenberg, M.T. (1987). The Inventory of Parent and Peer Attachment: individual differences and their relationship to psychological wellbeing in adolescence. Journal of Youth and Adolescence, 16, 427-454. Bakermans-Kranenburg, M.J., van Ijzendoorn, M.H., & Juffer, F. (2003). Less is more: Meta-analysis of sensitivity and attachment interventions in early childhood. Psychological Bulletin, 129, 195-215. Barber, B.K. (1996). Parental psychological control: Revisiting a neglected construct. Child development, 67, 3296-3319.

45

Barber, B.K., & Harmon, E.L. (2002). Violating the self: Parental psychological control of children and adolescents. In B.K. Barber (Ed.), Intrusive parenting: How psychological control affects children and adolescents (pp. 15-52). Washington, DC: American Psychological Association. Barber, B.K., & Olson J.A. (1997). Socialization in context: connection, regulation, and autonomy in the family, school, and neighbourhood, and with peers. Journal of Adolescent Research, 12, 287-315. Baron, R.M., & Kenny, D.A. (1986). The moderator mediator variable distinction in social psychological research: conceptual, strategic and statistical considerations. Journal of Personality and Social Psychology, 51, 1173-1182. Bartholomew, K. (1990). Avoidance of intimacy- an attachment perspective. Journal of Social and Personal Relationships, 7, 147-178. Bartholomew, K., & Horowitz, L.M. (1991). Attachment Styles Among Young Adults: A Test of a Four-Category Model. Journal of Personality and Social Psychology, 61, 226-244. Belsky, J. (1984). The determinants of parenting: a process model. Child Development, 55, 83 - 96. Beyers, W., & Goossens, L. (1999). Emotional autonomy, psychosocial adjustment and parenting: interactions, moderating and mediating effects. Journal of adolescence, 22, 753-769. Bosmans, G., & Braet, C. (2008). Unpublished manuscript. Bosmans, G., Braet, C;, Koster, E. & De Raedt, R. (2009). Attachment Security modulates the attentional breadt in middle childhood. [Journal of Clinical Child and Adolescent Psychology] Bosmans, G., Braet, C., Van Leeuwen, K, & Beyers, W. (2006). Do parenting behaviors predict externalizing behavior in adolescence, or is attachment the neglected 3rd factor? Journal of Youth and Adolescence, 35, 373-383. Bosmans, G., De Raedt, R., & Braet, C. (2007). The invisible bonds: Does the secure base script of attachment influence children‟s attention toward their mother? Journal of Clinical Child and Adolescent Psychology, 36, 557-567. Bowlby, J. (1969). Attachment and Loss: Vol. 1. Attachment. Basic Books, New York. Bowlby, J. (1973). Attachment and Loss: Vol. 2. Separation. Basic Books, New York.

46

Bretherton, I, Ridgeway, D., & Cassidy, J. (1990). Assessing internal working models of the attachment relationship: an attachment story completion task for 3-yearolds. In M. Greenberg, D. Cicchetti, E.M. Cummings (Eds.), Attachment in the preschool years: theory, research, and intervention (pp. 273-308). Chicago, IL: University of Chicago Press. Bronfenbrenner, U. (1986). Ecology of the family as a context for human development. Developmental Psychology, 22, 723 – 742. Buist, K.L., Dekovic, M., Meeus, W., & van Acker, M.A.G. (2004). The reciprocal relationships between early adolescent attachment and internalizing and externalizing problem behaviour. Journal of Adolescence, 27, 251-266. Caran, A., Weiss, B., Harris, V., & Catron, T. (2006). Parenting behavior dimensions and child psychopathology: Specificity, task dependency, and interactive relations. Journal of Clinical Child and Adolescent Psychology, 35, 34-45. Cassidy, J. (1988). Child-mother attachment and the self in six-year-olds. Child Development, 59, 121-134. Collins, W.A., Madsen, S.D., & Susan-Stillman, A. (2002). Parenting during middle childhood. In M.H. Bornstein (Ed.), Handbook of parenting (Vol. 1, pp 73-101). Mahwah, NJ: Erlbaum. Cook, E.T., Greenberg, M.T., & Kusche, C.A. (1995). Attachment relationships in middle childhood. Paper presented at the Society for Research in Child Development, Indianapolis, IN. Crowell, J.A., Fraley, R.C., & Shaver, P.R. (1999). Measurement of individual differences in adolescent and adult attachment. In J. Cassidy & P.R. Shaver (Eds.), Handbook of attachment: Theory, research, and clinical applications (pp. 434-465). New York: Guilford Press. Dallaire, D.H., & Weinraub, M. (2007). Infant-mother attachment security and children‟s anxiety and aggression at first grade. Journal of Applied Developmental Psychology, 28, 447- 492. Deater-Deckard, K, Ivy, L., & Petrill, S.A.(2006). Maternal warmth moderates the link between physical punishment and child externalizing problems: A parentoffspring behaviour genetic analysis. Parenting-Science and Practice, 6, 59-78.

47

Deci, E.L., & Ryan, R.M. (2000). The “what” and “why” of goal pursuits: Human needs and the self-determination of behaviour. Psychological Inquiry, 11, 319-338. Decovic, M. (1999). Risk and protective fators in the development of problem behaviour during adolescence. Journal of Youth and Adolescence, 28, 667-685. De Wit, J., Slot, W.,& Van Aken, M. (2004). Psychologie van de adolescentie, basisboek. Baarn: HB-uitgevers. Dodge, K.A. (1991). The structure and functioning of reactive and proactive aggression. In D.J. Pepler & K.H. Rubin (Eds.). The development and treatment of childhood aggression (pp. 201 – 218). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. Doyle, A.B., & Markiewicz, D. (2005). Parenting, marital conflict and adjustment from early- to mid-adolescence: Mediated by the adolescent attachment style? Journal of Youth and Adolescence, 34, 97 – 110. Dwyer, K. (2005). The meaning and measurement of attachment in middle and late childhood. Human Development, 48, 155-182. Eccles, J.S., Early, D., Frasier, K., Belansky, E., & McCarthy, K. (1997). The relation of connection, regulation, and support for autonomy to adolescents‟ functioning. Journal of Adolescent Research, 12, 263-286. Eiden, R.D., Edwards, E.P., & Leonard, K.E. (2007). A conceptual model for the development of externalizing behavior problems among kindergarten children of alcoholic

families:

Role

of

parenting

and

children‟s

self-regulation.

Developmental Psychology, 43, 1187-1201. Evers, A., Van Vliet-Mulder, J.C., Groot, C.J. (2000). Documentatie van tests en testresearch in Nederland. Assen, Nederland: Van Gorcum. Finnegan, R.A., Hodges, E.V.E., & Perry, D.G. (1996). Preoccupied and avoidant during middle childhood. Child Development, 21, 1318-1328. Fraley, C.R., & Spieker, S.J. (2003). Are infant attachment patterns continuously or catigorically distributed? A taxometric analysis of strange situation behavior. Developmental Psychology, 39, 387-404. Garber, J., & Little, S.A. (2001). Emotional autonomy and adolescent adjustment. Journal of Adolescent Research, 16, 355-371. George, C., Kaplan, N;, & Main, M. Adult Attachment Interview. Unpublished Manuscript, University of California, Department of Psychology, Berkeley.

48

Granot, D., & Mayseless, O. (2001). Attachment security and adjustment to school in middle childhood. International Journal of Behavioral Development, 25, 530541. Greenberg, M.T., Speltz, M.L., & Dekleyen, M. (1993). The role of attachment in the early development of disruptive behaviour problems. Development and Psychopathology, 5, 191-213. Griffin, D., & Bartholomew, K. (1994). Models of the self and other: Fundamental dimensions underlying measures of adult attachment. Journal of Personality and Social Psychology, 67, 430-445. Grolnick, W.S., Deci, E.L., &

Ryan, R.M. (1991). Inner resources for school-

achievement: motivational mediators of childrens perceptions of their parents. Journal of Educational Psychology, 83, 508-517. Grolnick, W.S., Deci, E.L., & Ryan, R.M. (1997). Internalization within the family: The selfdetermination theory perspective. In J.E. Grusec & L. Kuczynski (Eds.), Parenting and children’s internalization of values: a handbook of contemporary theory. (pp. 78-99). London: Wiley. Gullone, E., & Robinson, K. (2005). The inventory of parent and peer attachmentrevised for children: a psychometric investigation. Clinical Psychology and Psychotherapy, 12, 67-79. Harter, S. (1982). The perceived competence scale for children. Child Development, 53, 87-97. Hodges, E.V.E., Finnegan, R.A., & Perry, D.G. (1999). Skewed autonomy-relatedness in preadolescents‟ conceptions of their relationships with mother, father, and best friend. Developmental Psychology, 35, 737-748. Holmbeck, G.N. (2002). Post-hoc probing of significant moderational and meditational effects in studies of pediatric populations. Journal of Pediatric Psychology, 27, 87-96. Joussemet, M., Vitaro, F., Barber, E.D., Cote, S., Nagir, D.S., Zoccolilli, M, & Tremblay, R.E. (2008). Controlling parenting and physical aggression during elementary school. Child Development, 79, 411-425.

49

Karavasilis, L., Doyle, A.B., & Markiewicz, D. (2003). Associations between parenting style and attachment to mother in middle childhood. International Journal of Behavioral Development, 27, 153 – 164. Kerns, K.A., Abraham, M.M., Schlegelmilch, A., & Morgan, T.A. (2007). Mother-child

attachment in later middle childhood: Assessment approaches and associations with mood and emotion regulation. Attachment and Human Development, 9, 33 – 53. Kerns, K.A., Klepac, L., & Cole, A. (1996). Peer relationships and preadolescents‟ perceptions of security in the child-mother relationship. Develomental Psychology, 32, 457-466. Laible, D. (2005). Measuring attachment in middle childhood: challenges and future directions. Human Development, 48, 183-187. Laible, D.J., Carlo, G., & Rafelli, M. (2000). The differential relations of parent and peer attachment to adolescent adjustment. Journal of Youth and Adolescence, 29, 45-59. Larzele, R.E. (2000). Child discipline: Weak evidence for a smacking ban. British Medical Journal, 320, 1538-1539. Loeber, R., & Stouthamer-Loeber, M. (1986). Family factors as correlates and predictors of juvenile conduct problems and delinquency. In M. Tonry & N. Morris (Eds.), Crime and justice. (Vol. 17, pp. 29-149). Chicago: Univ. of Chicago Press. Maccoby, E.E., & Martin, J.A. (1983). Socialization in the context of family: Parentchild interaction. In P.H. Mussen & E.M. Heaterington (Eds.), Handbook of child psychology. (Vol. 4, pp. 1-101). New York: Wiley. Main, M., & Solomon, J. (1986). Discovery of an insecure-disorganized/disoriented attachment pattern: Procedures, findings, and implications for the classification of behavior. Monographs of the Society for Research in Child Development, 50, 66-104. Marcus, R.F., & Betzer, P.D.S. (1996). Attachment and antisocial behaviour in early adolescence. Journal of Early Adolescence, 16, 229-249.

50

Marvin, R.S., & Britner, P.A. (1999). Normative development: The ontogeny of attachment In J. Cassidy & P.R. Shaver (Eds.), Handbook of attachment. Theory, research, and clinical applications (pp 44 – 67). New York: Guilford Press. McKee, L., Colletti, C;, Rakow, A., Jones, D.J., & Perehand, K. (2008). Parenting and child externalizing behaviours: are the associations specific or diffuse? Agression and Violent Behavior, 13, 201-215. McKee, L., Forehand, R., Rakow, A., Reeslund, K., Roland, E., Hardcastle, E., & Compas, B. (2008). Parenting specificity: an examination of the relation between three parenting behaviors and child problem behaviors in the context of a history of caregiver depression. Behavior Modification, 32, 638 – 658. Merlevede, E., Meerschaert, T., Bosmans, G., De Mey, W., & Braet, C. (2004). Kinderen … de baas!? Praktijkboek voor deskundigen. Garant: AntwerpenAppeldoorn. Morton, N., & Browne, K.D. (1998). Theory and observation of attachment and its relation to child maltreatment: a review. Child Abuse and Neglect, 22, 10931104. Moss, E., Smolla, N., Cyr, C., Dubois-Comtois, K., Mazzarello, T., &, Berthiaume, C. (2006). Attachment and behaviour problems in middle childhood as reported by adult and child informants. Development and Psychopathology, 18, 425-444. Moss, E., & St-Laurent, D. (2001). Attachment at school age and academic performance. Developmental Psychology, 37, 863-874. Patterson, G.R. (1986). Performance models for antisocial boys. American Psychologist, 41, 432-444. Patterson, G.R., Forgatch, M.S., Yoerger, K.L., & Stoolmiller, M. (1998). Variables that initiate and maintain an early-onset trajectory for juvenile offending. Development and Psychopathology, 10, 531-547. Patterson, G.R., & Stouthamer-Loeber, M. (1984). The correlation of family management practices and delinquency. Child Development, 55, 1299-1307. Pettit, G.S., Laid, R.D., Dodge, K.A., Bates, J.E., & Criss, M.M. (2001). Antecedents and behaviour-problem outcomes of parental monitoring and psychological control in early adolescence. Child Development, 72, 583-598.

51

Preacher,

K.J.,

and

Leonardelli,

G.J.

(23

april

2009).

Gevonden

op

http://people.ku.edu/~preacher/sobel/sobel.htm. Reitz, E., Dekovic, M., & Meijer, A.M. (2006). Relations between parenting and externalizing and internalizing problem behaviour in early adolescence: Child behaviour as moderator and predictor. Journal of Adolescence, 29, 419-436. Ridenour, T.A., Greenberg, M.T., & Cook, E.T. (2006). Structure and validity of people in my life: A self-report measure of attachment in late childhood. Journal of Youth and Adolescence, 35, 1037-1053. Ritchers, J.E., Waters, E., & Vaughn, B.E. (1988). Empirical classification of infantmother relationships from interactive behavior and crying during reunion. Child Development, 59, 512-522. Rosenstein , D. S. & Horowitz, H.A. (1996). Adolescent attachment and psychopathology. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 64, 244-253. Rothbaum, F., & Weisz, J.R. (1994). Parental caregiving and child externalizing behavior in nonclinical samples: a meta-analysis. Psychological Bulletin, 116, 55-74. Schaefer, E.S. (1965). A configurational analysis of children‟s reports of parent behavior. Journal of consulting Psychology, 29, 552-557. Scharfe, E., & Bartholomew, K. (1994). Reliability and stability of adult attachment patterns. Personal Relationships, 1, 23-42. Schludermann, E.H. ,& Schludermann, S.M. (1988). Children‟s report on parent behavior (CRPBI-108, CRPBI-30) for older children and adolescents (Techn. Rep.). Winnipeg, MB, Canada: University of Manitoba, Department of Psychology. Silk, J.S., Morris, A.S., Ranaya, T., & Steinberg, L. (2003). Psychological control and autonomy granting: opposite ends of continuum or distinct constructs? Journal of research on adolescence, 13, 113-128. Simons, J.K., Patternite, C.E., & Shore, C. (2001). Quality of parent/adolescent attachment and aggression in young adolescents. The Journal of Early Adolescence, 21, 182-203. Slough, N.M., & Greenberg, M.T. (1990). Five-year-olds‟ representations of separation from parents: responses from the perspective of self and other. In I. Bretherton &

52

M.W. Watson (Eds.), Children’s perspectives on the family (pp. 67- 84). San Francisco: Jossey-Bass. Smetana, J.G., Campione-Barr, N., & Daddis, C. (2004). Longitudinal development of family decision making: defining healthy behavioural autonomy for middleclass African American adolescents. Child development, 75, 1418-1834. Soenens, B., Vansteenkiste, M., Duriez, B., & Goossens, L. (2006). In search of the sources of psychologically controlling parenting. The role of parental separation anxiety and parental maladaptive perfectionism. Journal of Research on Adolescence, 16, 539-559. Soenens, B., Vansteenkiste, M., Lens, W., Luyckx, K., Goossens, L., Beyers, W., & Ryan, R.M. (2007). Conceptualizing parental autonomy support: adolescent perception of promotion of independence versus promotion of volitional functioning. Developmental Psychology, 43, 633-646. Soenens, B., Vansteenkiste, M., & Sierens, E. (2009). How are parental psychological control and autonomy-support related? A cluster-analytic approach. Journal of Marriage and Family, 71, 187-202. Stattin, H., & Kerr, M. (2000). Parental monitoring: A reinterpretation. Child development, 71, 1072-1085. Strassberg, G.Z., Dodge, K.A., Pettit, G.S., and Bates, J.E. (1994). Spanking in the home and children‟s subsequent aggression toward kindergarten peers. Development and Psychopathology, 6, 445-461. Target, M., Fonagy, P., & Shmueli-Goetz, Y. (2003). Attachment Representations in school-age children: the development of the Child Attachment Interview (CAI). Journal of Child Psychotherapy, 29, 171-186. Thompson, R.A., & Raikes, H.A. (2003). Toward the next quarter century: Conceptual and

methodological

issues

for

attachment

theory.

Development

and

Psychopathology, 15, 691-718. Van der Ploeg, J.D. (1997). Gedragsproblemen. Rotterdam: Uitgeverij Lemniscaat. Van Ijzendoorn, M.H. (1997). Attachment, emergent morality, and aggression. Toward a developmental socioemotional model of antisocial behavior. International Journal of Behavioral Development, 21, 703 – 727.

53

Verhulst, F.C., van der Ende, J, & Koot, H.M. (1996). Handleiding voor de CBCL/4-18 (Manual for the CBCL/4-18). Rotterdan: Afdeling Kinder- en Jeugdpsychiatrie, Sophia

Kinderziekenhuis/

Academisch

Ziekenhuis

Roterdam/

Erasmus

Universiteit Rotterdam. Verschueren, K., & Marcoen, A. (1999). Representation of the self and socioemotional competence in kindergartners: Differential and combined effects of attachment to mother and to father. Child Deverlopment, 70, 183-201. Verschueren, K., & Marcoen, A. (2002). Perceptions of self and relationship with parents in aggressive and nonaggressive rejected children. Journal of School Psychology, 40, 501-522. Vollebergh, W.A.M., Van Dorsselaer, S. , Monshouwer, K., Verdurmen, J., van der Ende, J., & ter Borgt, T. (2006). Mental health problems in early adolescnts in the Netherlands. Differences between school and households surveys. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemology, 41, 156-163. Wearden, A., Peters, I., Berry, K., Barrowdough, C., & Liversidge, T. (2008). Adult attachment, parenting experiences, and core beliefs about self and others. Personality and individual differences, 44, 1246-1257.

54

Bijlage 1: Pearson-correlatiecoëfficiënten van alle variabelen in de verschillende cohorten Pearson-correlatiecoëfficiënten van alle variabelen in cohort 1 Variabele 2 3 4 5 -.22* .22* -.14 -.21* 1.Extern -.14 .44** -.04 2.Resp -.14 -.21 3.Psco -.08 4.Auto 5.Respm 6.Pscom 7.autom 8.RQA 9.RQB 10.RQC 11.RQD 12.SS 13.Preoc 14.Avoid 15.PIML 16.Trust 17.Comm 18.Al Noot: Extern, externaliserende problematiek;

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

.27**

-.13

.07

.22*

-.19

.21*

-.37**

-.11

.13

-.48

-.41**

-.32**

-.30**

.10

.01

.03

-.11

.38**

-.20*

.51**

-.22*

-.44**

.73*

.67**

.69**

.32**

.04

-.18

.34**

.29

-.21*

.37**

-.43**

-.05

.32**

-.47**

-.43**

-.16

-.50**

.16

.05

-.05

-.12

.23*

-.19

.16

-.06

-.16

.34**

.36**

.21*

.23*

-.51**

.38**

-.13

-.07

.05

.02

.19

-.15

-.04

.18

-.10

.02

.19

-

-.40**

.06

.09

.10

.10

-.14

.06

.02

.04

.06

.09

-.10

-

-.03

-.29**

.02

-.04

.06

-.04

.15

.08

.07

-.05

.18

-

.26**

-.23*

.33**

-.23*

-.03

.17

-.12

-.09

.05

-.24**

-

-.31**

.40**

-.25*

-.06

.19*

-.31**

-.33**

-.08

-.30**

-

-.17

.36**

.04

-.26**

.42**

.37

.31**

.24*

-

-.34**

.10

.30**

-.35**

-.35**

-.16

-.28**

-

-.21*

-.48**

.70**

.57**

.50**

.61**

-

.38**

-.13

-.01

-.29**

-.09

-

-.45**

-.30**

-.52**

-.34**

-

.93**

.81**

.65**

-

.67**

.45**

-

.26** -

Resp, responsiviteit gemeten bij het kind; Psco, Psychologische controle gemeten bij het kind; Auto, autonomie

ondersteunend gedrag gemeten bij het kind; Respm, responsiviteit gemeten bij de ouders; Pscom, Psychologische controle gemeten bij de moeder; Autom, autonomie ondersteunend gedrag gemeten bij de moeder; RQA, Relationship Questionnaire angstig vermijdend gehecht; RQB, Relationship Questionnaire angstig gehecht; RQC, Relationship Questionnaire veilig gehecht; RQD, Relationship Questionnaire ontkennend vermijdend gehecht; SS, Security Scale; Preoc, subschaal gepreoccupeerde copingsstrategie van de Coping Strategies Questionnaire; Avoid, subschaal vermijdende copingsstrategie van de Coping Strategies Questionnaire; PIML, totale score op de People In My Life; Trust, subschaal vertrouwen van de People In My Life; Comm, subschaal communicatie van de People In My Life; Al, subschaal aliënatie van de People In My Life. * p < 0.05; ** p < 0.01

Pearson-correlatiecoëfficiënten van alle variabelen in cohort 2 Variabele 2 3 4 5 -.39** .28* -.30** -.37** 1.Extern -.40** .53** .36** 2.Resp -.51** -.20 3.Psco .15 4.Auto 5.Respm 6.Pscom 7.Autom 8.RQA 9.RQB 10.RQC 11.RQD 12.SS 13.Preoc 14.Avoid 15.PIML 16.Trust 17.Comm 18.Al Noot: Extern, externaliserende problematiek;

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

.23*

-.20

.19

.09

-.13

-.04

-.24*

.28*

.36**

-.43**

-.48**

-.40**

-.17

-.16

.13

-.38**

-.32**

.47**

-.24*

.60**

-.29**

-.53**

.78**

.77**

.75**

.44**

.26*

-.14

.41**

.35**

-.20

.36**

-.52**

.05

.30**

-.40**

-.36**

-.37**

-.34**

-.14

.11

-.37**

-.30**

.40**

-.18

.39**

.13

-.33**

.54**

.47**

.55**

.44**

-.34**

.41**

-.27*

.01

.21

-.08

.32**

-.12

-.14

.32**

.33**

.23*

.22

-

-.23*

.07

-.19

-.11

.12

-.15

-.07

.11

-.10

-.09

-.12

-.12

-

-.08

.15

.13

.04

.27*

-.02

-.13

.25*

.24*

.17

.17

-

.38**

-.23*

.54**

-.36**

.01

.13

-.32**

-.29**

-.41**

-.22

-

-.12

.54**

-.18

-.03

.11

-.26

-.19

-.38**

-.14

-

-.21*

.49**

-.08

-.42**

.56**

.60**

.40**

.28**

-

-.15

-.04

-.03

-.19

-.20

-.23*

-.06

-

-.30**

-.55**

.74**

.72**

.64**

.51**

-

.53**

-.30**

-.28**

-.27*

-.14

-

-.63**

-.57**

-.56**

-.43**

-

.94**

.90**

.73**

-

.77**

.53**

-

.55** -

Resp, responsiviteit gemeten bij het kind; Psco, Psychologische controle gemeten bij het kind; Auto, autonomie

ondersteunend gedrag gemeten bij het kind; Respm, responsiviteit gemeten bij de ouders; Pscom, Psychologische controle gemeten bij de moeder; Autom, autonomie ondersteunend gedrag gemeten bij de moeder; RQA, Relationship Questionnaire angstig vermijdend gehecht; RQB, Relationship Questionnaire angstig gehecht; RQC, Relationship Questionnaire veilig gehecht; RQD, Relationship Questionnaire ontkennend vermijdend gehecht; SS, Security Scale; Preoc, subschaal gepreoccupeerde copingsstrategie van de Coping Strategies Questionnaire; Avoid, subschaal vermijdende copingsstrategie van de Coping Strategies Questionnaire; PIML, totale score op de People In My Life; Trust, subschaal vertrouwen van de People In My Life; Comm, subschaal communicatie van de People In My Life; Al, subschaal aliënatie van de People In My Life. * p < 0.05; ** p < 0.01

Pearson-correlatiecoëfficiënten van alle variabelen in cohort 3 Variabele 2 3 4 5 -.40** .33* -.33* -.52** 1.Extern -.57** .75** .40** 2.Resp -.67** -.41** 3.Psco .41** 4.Auto 5.Respm 6.Pscom 7.Autom 8.RQA 9.RQB 10.RQC 11.RQD 12.SS 13.Preoc 14.Avoid 15.PIML 16.Trust 17.Comm 18.Al Noot: Extern, externaliserende problematiek;

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

.26

-.33*

.33*

.39**

-.27

.24

-.36*

.15

.40**

-.35*

-.42**

-.18

-.26

-.01

.34*

-.55**

-.59**

.68**

-.18

.76**

-.19

-.67**

.86**

.88**

.66**

.65**

.21

-.39**

.32**

.33**

-.50**

.20

-.64**

.19

.45**

-.57**

-.58**

-.32**

-.58*

-.15

.51**

-.29*

-.47**

.52**

-.17

.71**

.03

-.53**

.75**

.76**

.57**

.61**

-.27

.57**

-.25

-.19

.16

-.09

.37**

-.03

-.27

.42**

.44

.33*

.30*

-

-.43**

-.02

.12

.02

-.05

.03

.12

.13

.04

.04

.11

-.02

-

-.15

-.20

.18

-.03

.32*

-.11

-.30*

.37*

.34*

.31*

.35*

-

.46**

-.61**

.10

-.35**

.27*

.48**

-.47**

-.40**

-.42**

-.43**

-

-.50**

.46**

-.46**

.03

.44**

-.56**

-.55**

-.39**

-.45**

-

-.09

.52**

-.22

-.42**

.65**

.62**

.49**

.58**

-

-.18

-.17

.07

-.12

-.16

.02

-.09

-

-.18

-.64**

.87**

.85**

.67**

.77**

-

.40**

-.25*

-.19

-.23*

-.18

-

-.65**

-.61**

-.54**

-.53**

-

.95**

.83**

.80**

-

.70**

.67**

-

.57** -

Resp, responsiviteit gemeten bij het kind; Psco, Psychologische controle gemeten bij het kind; Auto, autonomie

ondersteunend gedrag gemeten bij het kind; Respm, responsiviteit gemeten bij de ouders; Pscom, Psychologische controle gemeten bij de moeder; Autom, autonomie ondersteunend gedrag gemeten bij de moeder; RQA, Relationship Questionnaire angstig vermijdend gehecht; RQB, Relationship Questionnaire angstig gehecht; RQC, Relationship Questionnaire veilig gehecht; RQD, Relationship Questionnaire ontkennend vermijdend gehecht; SS, Security Scale; Preoc, subschaal gepreoccupeerde copingsstrategie van de Coping Strategies Questionnaire; Avoid, subschaal vermijdende copingsstrategie van de Coping Strategies Questionnaire; PIML, totale score op de People In My Life; Trust, subschaal vertrouwen van de People In My Life; Comm, subschaal communicatie van de People In My Life; Al, subschaal aliënatie van de People In My Life. * p < 0.05; ** p < 0.01