De opstanding van Jezus HJ. de Jonge

De opstanding van Jezus HJ. de Jonge Als onderdeel van de eeuwfeestviering van SSRL hield amice Henk Jan de Jonge, lid van S.S.R.L. van 1961 tot 1967, sinds 1991 gewoon hoogleraar Nieuwe Testament aan de Faculteit der Godgeleerdheid te Leiden, een College over 'De opstanding van Jezus'. Het College had plaats op zaterdag 3 november2001 te 14.00 uurter societeit, Hogewoerd 108. Hij heeft de tekst van zijn College op verzoek aan dit blad afgestaan, echter in geheel ongewijzigde vorm, zonder er ook maar iets aan te veranderen of toe te voegen. Amicae amicique! Het onderwerp van deze les heb ik gekozen niet alleen uit mijn vakgebied, de studie van het Nieuwe Testament, maar ook uit de actualiteit, Met die actualiteit bedoel ik de discussie die van^april tot augustus 2001 is gevoerd. vooral in NRCHandelsblad, over de opstanding van Jezus. Tot degenen die aan de discussie deelnamen behoorden Carel ter Linden. Eduard Bomhoff. Herman Philipse en Marjoleine de Vos. Ook Rudio Kousbroek en Maarten 't Hart deden een duit in het zakje. De discussie had uitlopers in talrijke ingezon-den brieven, in reacties in andere tijdschriften en in een discussie tussen Bomhoff en Philipse voor de radiomicrofoon van de E.O. Recente discussie Waar ging het over? Ik zal de kwestie kort samenvatten. Het begon ermee, dat de oud-diplomaat Peter van Walsum in zijn memoires opmerkle. dat hij van het christelijk geloof was afgestapt omdat hij niet langer in de historische juistheid van hei verhaal van Jezus' opstanding kon geloven, Hierop reageerde de emeritus-predikant Carel ter Linden in NRC-Handelsblad van 14 april met een artikel waarin hij betoogde, dat het niet nodig was van je geloof af te stappen vanwege het onhistorische van Jezus' opstanding, aangezien ook in het Nieuwe Testament die opstanding al niet historisch, maar metaforisch was bedoeld. Daartegen kwarn de econoom Eduard Bomhoff in het geweer die de historiciteit van Jezus' opstanding verdedigde. Volgens Bomhoff heeft Jezus werkelijk met zijn aardse lichaam het graf op de derdedag na zijn dood verlaten. Voor de radio zei hij bereid te zijn desnoods alle wonderen in de bijbel als legende te beschouwen, maar niet dat van Jezus' opstanding. Hiertegen keerde filosoof Philipse zieh door, in de krant en voor de radio, aan de hand van David Hume te betogen dat het voorkomen van wonderen als uiterst onwaarschijnlijk moet worden beschouwd. Philipse deelde dus complimenten uit aan Ter Linden omdat die zo verstandig en verlicht was geweest,

niet de historiciteit van Jezus' opstanding te verdedigen, maar de desbetreffende verhalen tot metafoor te verklaren. Die metaforische zin was, aldus Ter Linden, dat Jezus na zijn dood door God in het gelijk was gesteld. Van die zin moest de verkläarde athe'ist Philipse natuurlijk ook niets hebben, maar Ter Linden had tenminste de positivistische benadering van de geschiedenis geen geweld aan gedaan. Allerlei andere scribenten laat ik nu buiten beschouwing. Ik constateer slechts dat we in hoofdzaak met vier standpunten te doen hebben. Twee personen menen dat de opstandingsverhalen over historische gebeurtenissen gaari, maar de een acht die gebeurtenissen onmogelijk en de verhalen dus ongefundeerd (Van Walsum). de ander houdt de gebeurtenissen voor historisch en de verhalen dus voor geloofwaardig (Bomhoff). De twee anderen menen dat het in die vefhaten niet om historische gebeurtenissen gaat. Maar de ene van hen acht die verhalen toch betekenisvol en theologisch relevant (Ter Linden). De ander acht de verhalen niet alleen uiterst onwaarschijnlijk, maar ook irrelevant, omdat hij sowieso 'het bestaan van God' verwerpt (Philipse). Het curieuze is. dat de scheidslijnen dwars door de categorieen van gelovigen en niet-gelovigen heenlopen. De athe'ist Philipse treedt aan de kant van de predikant Ter Linden in de afwijzing van de historiciteit van Jezus' opstanding. De" afvallige Van Walsum deelt met de Christen Bomhoff het idee dat de opstandingsberichten over Jezus historisch bedoeld zijn. maar de een aanvaardt ze als betrouwbaar (Bomhoff), de ander verwerpt ze als legende, reden waarom hij van zijn geloof afstapt (Van Walsum). Niemand heeft gelijk Hoe zit het nu met deze kwestie? Laat ik maar gelijk zeggen, dat van de kant vamde nieuwtestamen-tische wetenschap, geen van de vier genoemde opvattingen op veel steun kan rekenen. Ter Linden en Philipse hebben ongelijk wanneer ze zeggen dat de opstandingsverhalen beeiden of metaforen of legenden zijn. Zo zijn de opstandingsberichten althans niet bedoeld, noch bij Paulus, noch bij de evangelisten. En Van Walsum en Bomhoff hebben weliswaar gelijk als ze zeggen, dat de opstandings-benchten historisch bedoeld zijn, ook in de evangelien, maar ongelijk als ze dan direct overgaan tot aanvaarding of verwerping van hun historiciteit. Want wat als historisch bedoeld werd in de eerste eeuw, kan maar niet direct als historisch gelden (betrouwbaar of niet), in de eenentwintigste eeuw. Daarvoor is er sinds de Verlichting te veel veranderd in ons wereldbeeld.

": ·· , \·

n. c

·£ \

"*' '<=

4> £

Φ (£. cö £

Φ

£::<>^C >

1^U4 $Μ; ö-iH Φ "P"^ w ~$ co c Ä

:S2«-«> ~C Φ

C

-·\.

-v ·. "

~'_ Ρ ' φ §Χ

_

'

Φ CO Ό ^

Ο-

s. '

'-

'"

E

"4

. -

^ 0>t*

ä-gtfts-i.8"· CVrC^Ö) Φ,-S' "

•Π

%·,

, ^'

0 φ 'S"*« Ä 42 * r··

03 CC. O c ίη Φ

l

'.

!; -

-

%

-:-\*

„ ί»

ΐ"

'-

'Ϊ!

ν'

V

"ϊΐ·

g^ J lJ .il.ο > κ i -p l -Ä, ο -* JT N cn φ jj- * ο O _ Φ Ο φ φ

^

5

-ίί^

2 -

!,.

o-..E .a,c ωΛ & !< '< "^ -;TJ ;ff ~s - α

.-

\ ,

,φ, ·,

\

'->

φ ϋ

V 1 ';

ΐ. " ,

Vs-i ·•ϋί '.-.Jiu-.' %% '·&*

:¥

·+"*

. ;·

5,^·" -ο °-

V

1

m> +;„ i?.

c£ T ' , vüx: CO

~

""

·,v _c *, ; O) *j i

..8|ϋ" , ' .^ " 'r

-ν·-ΰ CO^ .«, *'

c

"•^ "ϋ .φ' :-

'c S" c Φ g.

f>

P #ΛΧ , Φ; »—

Φ c ο

> φ l

IM!

*—

:£ co^'

,~ifi

r-

C,

W §

0)

,"0."^

ω

TJ

c" Φ ^, m "£~ /C ""m -H* r» '·¥·> \- ":£ "Q χ: '5^ ο 03

'

l

-

Ä

-^

*·"' Φ, :

1

ι ™"

!c?· '"·

/ \

S

C 3) <αΐ; Φ ^ "S C

o € φ c3 > !

1

!

-S Φ c: c

J.*?S / i g §

l SE ώI S-siii z? -| .£i | I3 »es •Q

Φ

N "t" ?

> ,«

•4-J"

; φ*~,

.o

.. CO N- > s. -ί,

QJ,

O)

:

. l-cT-g g-le'l§ , ^/g ^ω

(11

J_

w

^-σ ^ £ -o_2 m ^

03 J^ Φ σ> S '5 3 C

> Q

05

03

W
*

„.ί ο cf >" "-ν Φ· £ c Φ • cü

Φ ^ > Α1? <0

Ε ~ ~^..,Ή g Φ Ν

ο ~Τ3ΐ Η

3 ι_ ·Φ O O C

JC

^l

O O

«

P IS δ S i

Φ >

ω< Φ φ Φ « co , 1 ·* Φ Ji - ; .

;si,|*' φ < JU Q) φ — χ φ, φ ,· co TJ 00 ΐ·« φ Τ3 : Ο"^ TJ 2 IS TJ «o ,+" φ Ε ö > 5 ·^ 'ρ ΦΑ C

φ Φ *J "(Λ

o CC 5 a. ^ί -S ' Φ i ,co co ä'--S? .'·. !C o l > 42^.Φ W -c t^ α co/qr so,,

'iü Φ

,

!

c φ

·*-'·'£· φ 03

'-i -',JQ φ

05™!

s 5^Φ

CO

&.2

^o '' Φ Ί

.

G ' Φ -ί Φ c

>^ "s. s Ι^ΙΙϊΐ ;t S O - -

Φ£

- τΓ r*i

φ ·

CÖ pl '.

es

•.ffi-rs « » c ._

, < D ' , . ~ ;>,·, ΛΙ- '-'

1

"03 .=-

-v o jo c ~:^ P? ΐ Φ ί", ϊι^' Q)

H··*

CO

·:φ'·

t» Φ TJ CO Ό Φ

ε

-c

'-

χ ·· '

s ?ö)

3 O *c:.··

cö CD; 0)

,. 's

, t*-*.

ΦΦ C§>

03 1

*·

ν ~^

^ ·„ %

TJ m TJ, * "

«L= e aiö φ \. α.' -*-

"4 -

, '--

Λ

>

•jot

s Φ Φ C,

:« &s ι ? ·Ε ^ ä^'-S-gii c ^« <^ c & 8

^flf |i.g

'- %

Φ ·*= S .S; φ 5'

,« _; P -

>φ Φ *-

"**,,

?;

S °- «=

Q

'' ί '

φ .& ε - *·· _ - >.-i — — 3, -

Λ

Φ

>-

^ -ο · . 'Φι αϊ .co" s

yO .sCD _

! S"· 2 S - co

TJ

δ

,S .Sf ''Φ 03 ·*c

-; ; "s ·

φ Φ r= 5° O 'J2
^»™sii Ο Μ

Φ

*w

*—«' T^t

Φ ί=

SX

.*-*

/Λ'

•^ siiirs α. -κ " "·φ IS "*}

O

«w

C

E

VU

1

03

φ φ Jg

*T "•.f/J

-y·*·

Vfci

Φ Ο C

Γ § Ο Φ

Φ l— 'N Q- /5 _g ^; Q. Φ J2 Ό O TJ Ζ.ΛΟ

φ φ

N

"φ '~ Ρ Ο

C Φ 05 „C

·«

ϊ

05

Ο

*—

φ 03

f

* :,

Λ

-

ο > g- ^ s *- φ·.= * & 8φ Τ JÖ Ρ

·-

(Ο

!·

'

" ^ 8 .|

ε

Φ Β -

. «Μ

*«

i

'·

1

-ΐί ^

*·

De opstanding van Jezus H.J. de Jonge Als onderdeel van de eeuwfeestviering van SSRL hield amice Henk Jan de Jonge, lid van S.S.R.L. van 1961 tot 1967, sinds 1991 gewoon hoogleraar Nieuwe Testament aan de Faculteit der Godgeleerdheid te Leiden, een College over'De opstanding van Jezus'. Het College had plaats op zaterdag 3 november 2001 te 14.00 uur ter societeit, Hogewoerd 108. Hij heeft de tekst van zijn College op verzoek aan dit blad afgestaan. echter in geheel ongewijzigde vorm. zonder er ook maar iets aan te veranderen of toe te voegen. Amicae amicique! Het onderwerp van deze les heb ik gekozen niet alleen uit mijn vakgebied. de Studie van het Nieuwe Testament, maar ook uit de actualiteit. Met die actualiteit bedoel ik de discussie die van april tot augustus 2001 is gevoerd. vooral in NRCHandelsblad, over de opstanding van Jezus. Tot degenen die aan de discussie deelnamen behoorden Carel ter Linden. Eduard Bomhoff. Herman Philipse en Marjoleine de Vos. Ook Rudie Kousbroek en Maarten 't Hart deden een duit in het zakje. De discussie had uitlopers in talrijke ingezon-den brieven, in reacties in andere tijdschriften en in een discussie tussen Bomhoff en Philipse voor de radiomicrofoon van de E.O. Recente discussie Waar ging het over? Ik zal de kwestie kort samenvatten. Het begon ermee, dat de oud-diplomaat Peter van Walsum in zijn memoires opmerkte, dat hij van het christelijk geloof was afgestapt omdat hij niet langer in de historische juistheid van het verhaal van Jezus' opstanding kon geloven, Hierop reageerde de emeritus-predikant Carel ter Linden in NRC-Handelsblad van 14 april met een artikel waarin hij betoogde. dat het niet nodig was van je geloof af te stappen vanwege het onhistorische van Jezus' opstanding. aangezien ook in het Nieuwe Testament die opstanding al nist historisch, maar metaforisch was bedoeld. Daartegen kwarn de econoom Eduard Bomhoff in het geweer die de historiciteit van Jezus' opstanding verdedigde. Volgens Bomhoff heeft Jezus werkelijk met zijn aardse lichaam het graf op de derde dag na zijn dood vertaten. Voor de radio zei hij bereid te zijn desnoods alle wonderen in de bijbel als legende te beschouwen, maar niet dat van Jezus' opstanding. Hiertegen keerde filosoof Philipse zieh door, in de krant en voor de radio, aan de hand van David Hume te betogen dat het voorkomen van wonderen als uiterst onwaarschijnlijk moet worden beschouwd. Philipse deelde dus complimenten uit aan Ter Linden omdat die zo verstandig en verlicht was geweest,

niet de historiciteit van Jezus' opstanding te verdedigen, maar de desbetreffende verhalen tot metafoor te verklaren. Die metaforische zin was, aldus Ter Linden, dat Jezus na zijn dood door God in het gelijk was gesteld. Van die zin moest de verklaarde athe'ist Philipse natuurlijk ook niets hebben, maar Ter Linden had tenminste de positivistlsche benadering van de geschiedenis geen geweld aan gedaan. Allerlei andere scribentenlaat ik nu buiten beschouwing. Ik constateer shschts dat we in hoofdzaak met vier standpunten te doen hebben. Twee personen menen dat de opstandingsverhalen over historische gebeurtenissen'gaan, maar de een acht die gebeurtenissen onmogelijk en de verhalen dus ongefundeerd (Van Walsum). de ander houdt de gebeurtenissen voor historisch en de verhalen dus voor geloofwaardig (Bomhoff). De twee anderen menen dat het in die vefhalen niet om historische gebeurtenissen gaat. Maar de ene van hen acht die verhalen toch betekenisvol en theologisch relevant (Ter Linden). De ander acht de verhalen niet alleen uiterst onwaarschijnlijk, maar ook irrelevant, omdat hij sowieso 'het bestaan van God' verwerpt (Philipse). Het curieuze is. dat de scheidslijnen dwars door de categorieen van gelovigen en niet-gelovigen heenlopen. De athe'ist Philipse treedt aan de kant van de predikant Ter Linden in de afwijzing van de historiciteit van Jezus' opstanding. Deaanvaardt ze als betrouwbaar (Bomhoff), de ander verwerpt ze als legende, reden waarom hij van zijn geloof afstapt (Van Walsum). Niemand heeft gelijk Hoe zit het nu met deze kwestie? Laat ik maar gelijk zeggen, dat van de kant van de* nieuwtestamen-tische wetenschap, geen van de vier genoemde opvattingen op veel steun kan rekenen. Ter Linden en,Philipse hebben ongelijk wanneer ze zeggen dat de opstandingsverhalen beeiden of metaforen of legenden zijn. Zo zijn de opstandingsberichten althans niet bedoeld, noch bij Paulus, noch bij de evangelisten. En Van Walsum en Bomhoff hebben weliswaar gelijk als ze zeggen, dat de opstandings-berichten historisch bedoeld zijn, ook in de evangelien, maar ongelijk als ze dan direct overgaan tot aanvaarding of verwerping van hun historiciteit. Want wat als historisch bedoeld werd in de eerste eeuw, kan maar niet direct als historisch gelden (betrouwbaar of niet), in de eenentwintigste eeuw. Daarvoor is er sinds de Verlichting te veel veranderd in ons wereldbeeld.

Het soort historiciteit dat voor Paulus en de evangelisten vanzelf sprak, is met hun wereldbeeld weggevaagd. Maar dat betekent niet, dat de zin die zij in hun geschiedenis beleefden en beleden, niet ook nu nog ten volle beleden en beleefd kan worden. Toegegeven, dat behoeft niet; het kan niet met argumenten afgedwongen worden. Maar het kan heel goed, en heel legitiem.We zullen zien. De eerste eeuw Eerst terug naar de eerste eeuw. Daar moeten we onderscheid maken tussen fwee fasen van het spreken over Jezus' opstanding. De eerste of oudste fase begint direct na Jezus' dood, misschien al wel op de dag van zijn dood, ergens in of omstreeks het jaar 30. Globaal loopt die eerste fase tot het jaar 70, wanneer Marcus zijn evangelie schrijft. De tweede fase loopt van 70 tot ongeveer100. De eerste fase is die van de oudste. mondelinge traditie over Jezus en van de brieven van Paulus. Die laatste stammen uit de jaren vijftig. Bij deze fase kan men overigens ook alle andere brieven van het Nieuwe Testament, inclusief Hebreeen rekenen, ook al zijn die van na 70. Wat de opvatting van Jezus' opstanding betreft behoren alle brieven van het Nieuwe Testament tot de hier bedoelde oudste fase. Tot de tweede fase behoren alleen de evangelien, te beginnen met Marcus. en Handelingen. Maar alle andere evangelien. en Handetingen, zijn op een of andere manier van het oudste evangelie, Marcus, afhankelijk. Wat is het verschil tussen de eerste fase en de latere fase? Het grote verschil. als het om de opstanding van Jezus gaat, is het volgende. In de eerste fase was men wel overtuigd van Jezus' opstanding, maar kende men nog niet de voorstelling dat Jezus bij zijn opstanding zijn graf leeg zou hebben achtergelaten. Jezus is, volgens christenen in die vroege fase, na zijn dood ook niet op aarde teruggekeerd. Nee, Jezus is in de homel opgewekt, in een nieuw, onvergankelijk. heerlijk. lichaam, terwijl zijn natuurlijk lichaam in het graf achterbleef en verging. Dit is de oudste voorstelling, gehuldigd vanaf de jaren dertig, zowel door Paulus, als Hebreeen, als de auteurs van alle andere brieven. Daarentegen is de latere, recentere opvatting, die opgeld maakt vanaf Marcus in 70. na Christus, dat Jezus ook met zijn aardse lichaam het graf heeft verlaten, het graf leeg heeft achtergelaten. Vervolgens is hij ten hemel gevaren. Maar over de vraag na hoelang de hemelvaart plaats vond, verschillen de evangelien en Handelingen onderling sterk van mening. Marcus heeft de oudst aandoende voorstelling: bij hem is Jezus direct uit het graf ten hemel gestegen; en vandaaruit zou hij

zieh, meent Marcus, in een verschijning aan de discipelen gemanifesteerd hebben. Bij Marcus is zo, net als bij Paulus en de andere briefschrijvers, de opstanding en de hemelvaart een en hetzelfde. Alleen stijgt volgens Marcus Jezus met zijn aardse lichaam ten hemel, zodat het graf leeg is, terwijl volgens de oudere voorstelling van Paulus Jezus naar God in de hemel gaat zonder dat zijn aardse lichaam meegaat. Bij de andere evangelisten verloopt er eerst enige tijd voordat de hemelvaart plaats heeft. Bij Lucas verdwijnt Jezus aan het einde van de opstandingsdag, en wel vlak bij Jeruzalem. Bij Mattheüs duurt het enige dagen; dan heeft de' hemelvaart plaats in Galilea. Bij Johannes is Jezus eigenlijk al verhoogd tot bij God wanneer hij sterft aan het kruis. Zijn lichaam volgt hem naar de hemel op de -derde dag. Vanaf die dag hebben erverschijningen van Jezus plaats in Jeruzalem en in Galiiea. In Handelingen ten slotte verschijnt Jezus na zijn opstanding veertig dagen aan zijn leerlingen op aarde alvorens ten hemel te varen. Het voorgaande samenvattend kan men zeggen, dat alle christenen van de eerste eeuw vertrouwden. dat Jezus na zijn dood was opgestaan. Maar in de oudc fase werd deze opstanding niet geacht een leeg graf van Jezus tot gevolg te hebben gehad. In die oudste fase werd geloofd, dat Jezus' aardse lichaam m het graf verging, en hij met een nieuw lichaam in de hemel was opgenomen. Dit is in feite de voorstelling die veel gelovigen vandaag de dag nog over hun geliefde gestorvenen hebben. In rouwadvertenties ziet rnen dikwijls: God heeft tot zieh genomen onze geliefde ....; hij zal worden begraven op die-en-die begraafplaats, op die dag en dat uur. Niemand heeft Problemen met de tegenspraak tussen, enerzijds, opneming ten hemel en, anderzijds, teraardebestelling gepaard gaand met het vergaan tot stof. Dit nu is precies de opvatting van Jezus' opstanding in de oudste fase. In de tweede fase echter, vanaf het jaar 70, houdt Jezus' opstanding in. dat hij met zijn aardse lichaam naar de hemel wordt verplaatst, zodat hij een leeg graf achterlaat. Paulus' idee van de opstanding van Jezus Laat ik nu eerst uiteenzetten. waarom het zeker is, dat Paulus en de christenen voor en na hem tot 70, en velen ook daarna, nog niet met het lege graf rekenden. Daarvoor bestaan verscheidene argumenten. Ik noem er drie. Ten eerste, Paulus zegf helemaal nooit, dat Jezus uit zijn graf gekomen is. Als Paulus dat geloofd had, zou hij dat graag hebben opgemerkt. Want dan had hij een prachtige analogie gehad bij het door hem bepleite idee van de toekomstige opstanding van gelovigen aan het einde van de tijd. Tot dat laatste idee tracht hij de Korinthische christenen over te halen in 1 Kor. 15, een brief uit

55 na Christus. De Korinthiers moeten van Paulus vertrouwen, dat ze, Indien ze op de dag van het Laatste Oordeel gestorven zullen zijn (dus voor de wederkomst van de Heer), opgewekt zullen worden: ze zullen op aarde terugkeren en een nieuw, geestelijk lichaam krijgen. Om deze toekomstvisie aannemelijk te maken, voert Paulus als analogie de opstanding van Jezus aan, toen al zo'n 25 jaar geleden. Maar de analogie blijft ongelukkig, niet alleen omdat Jezus al spoedig na zijn dood is opgestaan (en niet pas geruime tijd later, zoals gestorven christenen), maar ook omdat Paulus niet kan stellen, dat Jezus op aarde teruggekeerd is (zoals hij meent dat gestorven christenen bij het Laatste Oordeel zullen doen). Jezus was volgens Paulus namelijk niet op aarde teruggekeerd, maar door zijn opstanding direct in de hemel gekomen. De opgestane Jezus is voor Paulus direct de hemelse Christus. Tussen opstanding en hemelvaart zit niets. Immers, de opgestane Jezus wordt vanuit de hemel terugverwacht(1 Thess. 1:10: 1 Kor. 15: 48. 49). Had Paulus kühnen zeggen, dat Jezus na het verlaten van zijn graf op aarde was teruggekeerd. dan had Paulus dat zeker gezegd. Want pas dat element. verlating van het aardse graf met lichaam en al en opstanding op aarde, had zijn betoog goed onderateund. Uit het feit dat Paulus dit element bij Jezus' opstanding niet vermeldt, terwijl hij het toch nodig had, kan veilig worden opgemaakt, dat Paulus in Jezus' geval niet wist van een leeg graf. Ten tweede, ook het feit dat Paulus geen aparte hemelvaart van Jezus kent, los van de opstanding. wijst erop dat volgens Paulus Jezus niet uit zijn graf getreden is en weer tijdelijk op aarde teruggekeerd is. Bij Paulus is de opstanding van Jezus hetzelfde als zijn verhoging in de hemel. zijn intronisatie bij God. Ten derde, en dat is het voornaamste argument. de voorstelling die Paulus van Jezus' opstanding heeft, was toen een bekende, traditionele en gangbare joodse opvatting over het lot van gedode rechtvaardigen. Die opvatting omvat vier olementen. (1) De opgestane is een enkeling, geen grote groep. (2) De opstanding heeft plaats in de hemel. niet op aarde. (3) De opstanding vindt plaats spoedig na de aardse dood van de betrokkene. niet in de toekomst. En (4) de gestorvene die wordt opgewekt is gedood ten gevolge van zijn trouw aan* God. Welnu, de2e voorstelling kennen we als een gangbare joodse opvatting over het lot van elke joodse rechtvaardige :'!-;··· ,;·:οι·:':·ί'·.ι :ic"' geweld het leven verloor doord:i: ": :::.' a·;.l·:":; · zaam bleef aan God tot in de dood. We vinden deze voorstelling geregeld in de literatuur van het jodendom uit de tweede en eerste eeuw voor, en uit de eerste eeuw na Christus.

De joodse voorstelling van de martelaarsopstanding Veel joden geloofden bijvoorbeeld dat, als martelaars, waren gestorven en opgewekt: zeven broers die omstreeks 165 voor Christus waren gemarteld en gedood op last van de heidense koning Antiochus IV van Syrie; verder ook hun moeder; voorts de hogepriester Onias, ook ter dood gebracht in 165 voor Christus; de profeet Jeretnia, die volgens een late traditie was gestenigd (zie Hebr. 11:37 en 2 Makk. 15:14); de dochter van Jefta; en, volgens het boek Wijsheid van Salomo, alle rechtvaardigen die om hun gehoorzaamheid aan God^door het geweld van onrechtvaardigen waren ömgekomen (zie bijvoorbeeld Wijsheid 5:4-5). De gedachte achter deze joodse voorstelling van de opstanding van de martelaar was. dat wie zijn leven verliest in dienst aan God, dit leven van God onmiddellijk terugkrijgt in de hemel. lemand die bereid is geweest, zijn leven in trouw en toewijding aan God op te geven, die wordt door God niet in de steek gelaten. God treedt voor de^gedode rechtvaardige in. God redt hem of haar uit de dood in een nieuw. hemels leven. God herstelt de smadelijk gedode rechtvaardige in ere. God rehabiliteert de martelaar. God eist die'ns eerherstel tegenover de moordenaars, en doet dat door hem of haar op te wekken in een nieuw leven, in de hemel. Niet meer op aarde, want dan zou de opgewekte opnieuw moeten sterven en te zijner tijd in het Laatste Oordeel komen. Maar de martelaar wordtdoor God aan het Laatste Oordeel ontheven. De martelaar heeft het oordeel namelijk al doorstaan: bij anticipatie. door zijn lijden en sterven, waarbij hij zijn trouw en gehoorzaamheid aan God bewezen heeft. Deze joodse voorstelling, volgens welke de martelaar door God in ere hersteld wordt, en wel doordat hij opgewekt wordt in een nieuw leven bij God, hebben volgelingen van Jezus direct na zijn dood ook op Jezus toegepast. Waarom? Omdat ze vonden. dat Jezus een ten onrechte gedode rechtvaardige was, en dat God ook hem niet in de dood kon hebben gelaten. Voor het geloof in iemands opstanding was het dus niet nodig zijn of haar graf leeg aan te treffen, of verschijningen van die persoon te krijgen. Geloven in iemands opstanding deden veel joden toen automatisch zodra ze vonden dat die iemand zijn leven door geweld verloren had ten gevolge van zijn toewijding aan God. Zo iemand liet God, vertrouwde men, niet in de dood, maar herstelde hij in ere door hem of haar in de hemel op te nemen in een nieuw en onvergankelijk leven. Vertrouwen dat iemand door God opgewekt was, behoorde automatisch bij de erkenning dat die iemand een rechtvaardige was die gewelddadig

om het leven gebracht was. Die opstanding van de rechtvaardige was dan ook geen 'wonder'. Ze was regel. Zo reageerde God, vertrouwde men, op de onrechtmatige dood van een trouwe dienaar Om hiervan overtuigd te raken had men geen leeg graf nodig; men geloofde het voetstoots en a priori: een gedode rechtvaardige leeft voort bij God. Toepassing op Jezus Welnu, dit concept van de joodse martelaarsopstanding is precies de voorstelling die volgelingen van Jezus bij zijn dood ook op hem hebben toegepast. lade oudste formuleringen van dit vertrouwen dat Jezus was opgestaan speelt het, lege graf dan ook nog geen enkele rol, want dat hoorde eenvoudig niet bij de joodse voorstelling. De oudste christepjke formuleringen waann het vertrouwen datJezus 's opgestaan wordt uitgedrukt, zijn deze drie' 'God heeft hem opgewekt uit de doden' (1 Thess. 1ΊΟ), 'Christus is opgestaan uit de doden' (1 Kor 15:20)· 'Hij is gestorven en opgestaan (1 Thess. 4.14). Deze qeroude formuleringen zeggen niets over een leeg graf, want in de joodse voorstelling van de o'pstanding van de martelaar hoort het lege graf niet thuisl* In die voorstelling was het graf niet leeg De martelaar was met een nieuw lichaam in de hemel, terwijl zijn aardse lichaam in de aarde verging, Dat het irfderdaad deze opvatting van de rehabilitatie van de joodse martelaar is. welke op Jezus werd toegepast, blijkt onder meer uit de zeer oude kerfelijke traditie in Filippenzen 2. Daar Staat, dat Jeius God gehoorzaam is geweest tot de dooct, ja.-tot de dood aan het kruis: daarom heeft God hem ook verhoogd tot m de hemel. De opwekking van Jezus is hier het eerherstel door God verleend aan de martelaar. Dit is precies de voorstelling van de joodse marO'r..":rr.".r.s'r."rl v: en die blijkt hier op Jezus te zij·! '.:\(···;'.;:·.·\:\\ We zien, kortom, dat aanvankelijk de opstanding van Jezus zonder leeg graf werd gedacht. Dat geldt voor de hele periode van 30 tot 70. en voor de brieven ook daarna nog tot m de tweede eeuw. Maar vanaf 70 wordt daarnaast Jezus1 opstanding ook verteld met een leeg graf. en wel vanaf Marcus. Ook de drie andere evangelien hebben het lege graf, maar die zijn alle van Marcus afhankelijk. Hun verhalen hebben de waarde van een enkel getuigenis. Daarentegen zijn er voor de oudere voorstelling, zonder leeg graf, verscheidene onderlmg onafhankelijke getuigen1 naast Paulus ook de brief aan de Hebreeen en Openbaring (12:5, zelfs zonder begraving)

Oorzaken van de toevoeging van het lege graf De oorzaken waardoor, na veertig jaar, de voorstelling van Jezus' opstanding werd aangevuld met die van het lege graf, zijn er minstens drie. Ten eerste, het verteilende karakter van de evangelien vereiste een visualiserende schildering van de opstanding, meer dan de körte, belijdenisachtige formuleringen in de briefliteratuur. Ten tweede, een opstanding met een leeg graf heeft het grote voordeel van een vereenvoudigde antropologie. De oude voorstelling, als bij Paulus, veronderstelt twee lichamen voor iedere opgestane: een m het graf en een in da hemel. Bij Marcus verdwijnt gewoon het aa'rdse lichaam naar de hemel, zodat er maar van een lichaam sprake is. Dit is een minder gecompliceerde. simpeler voorstelling. die zieh makkelijker in brede kringen laat uitdragen dan de wat lastige voorstelling van Paulus. Ten derde, tegen 70 bereikte de prediking van de kerk steeds meer niet-joodse hoorders. 'heidenen' dus. Heidenen nu kenden tenhemelopnemingen van grote helden, zoals Heracles, Romulus en Aeneas. Maar in die gevallen werd de opneming in de hemel geacht te hebben plaats gehad met inbegrip van het aardse lichaam. In de verhalen van niet-joden werd. in het geval Jemand ten hemel opgenomen werd. de gehele aardse persoon in de hemel opgenomen. Het lichaam* verdween dus geheel van de aarde Aan deze volkse opvatting. waar ontwikkelde heidenen sceptisch tegenover stonden. körnt Marcus onbewust tegemoet. Bij het weergeven van de christelijke overtuiging dat Jezus na zijn dood' verhoogd was, gaat Marcus zieh onwillekeurig bedienen van ee/ι trekje uit de volkse voorstelling die heidenen van tenhemelopnemingen nanteerden· opneming met inbegrip van het aardse lichaam. Dit was ovengens een onbewuste tegemoetkoming: Marcus begreep de oudere joodse voorstelling als vanzelf in modernere, populaire zin en gaf haar daardoor de nieuwe vorm rnet het lege graf. Tegelijk geloofde hij dat de dingen echt gegaan waren zoals hij ze weergaf. Jezus' opstanding een metafoor? Nu terug naar de problematiek die de afgelopen zomer zo hevig bediscussieerd werd. Kan men zeggen. dat de voorstelling die Paulus van Jezus' opstanding geeft metafonsch bedoeld is? Nee, Paulus dacht dat Jezus werkehjk door God was opgewekt en opgenomen in de hemel. Paulus verwacht immers ook, dat Jezus vanuit de hemel zal gaan verschijnen (1 Thess 1.10). Die opneming m, en komst vanuit de hemel, dacht Paulus zieh concreet, ruimtelijk en stoffelijk. Want ook in de hemel hebben volgens hem personen een lichaam, zy het van heel fijne, glanzende, verheerlijkte stof.

Ook de evangelisten dachten zieh Jezus' opstanding concreet en historisch, inclusief het lege graf. Marcus en de andere evangelisten beschouwen het lege graf zelfs als indicatie van de realiteit van Jezus' opstanding. Volgens de evangelisten had God zijn goedkeuring aan Jezus' woorden en daden gehecht door hem concreet, met lichaam en al, bij zieh in de hemel op te nemen. Er is in de eerste-eeuwse verhalen over Jezus' dood niets overdrachtelijks. Die verhalen zijn letterlijk bedoeld. Ze pretenderen geschiedenis (in de toenmalige zin van dat woord) te beschrijven, waarin God ingrijpt in het gebeuren m de wereld, ten gunste van zijn trouwe dienaar Jezus. De betekenis van Jezus' opstanding nu De grote vraag is nu natuurlijk, wat mensen van de eenentwintigste eeuw nog met die historisch bedoelde verbalen moeten. Hier moeten we twee stappen zetten.. De eerßte stap is de gewone stap van de historicus. Die is vrij gemakfelijk te zetten,. We staan voor twee typen berichten over Jezus' opstanding: het ene zonder leeg graf, het andere met'ieeg graf. Maar we hebben gezien. dat de voorstetling zonder leeg graf de oudste is^en het best (want meermaals) door onafhankelijke brennen betuigd is. Het lege graf is een secundaire ontwikkeling, die de bedoeling heeft de realiteit van Jezus' opstanding aanschouwelijk, en daardoor'aannemelijk, te maken. Als historici zullen we, indien we ons moeten uitspreken'over de gang van de gebeurtenissen, gemakkelijk kiezen voor de oudere voorstelling, die zonder het lege graf, Zorgvul&iger gezegd: de historicus constateert, dat volgeltogen van Jezus spoedig na zijn dopd overtuigd waren, dat Jezus was opgestaan, echter zonder dat zij daarbij dachten dat hij met zijn aardse lichaam het graf had verlaten. Ze vertrouwden, dat God Jezus met een nieuw lichaam in de hemel had opgenomen. Dit is de vroegste en oorspronkelijke opvatting van Jezus' dood. Verhalemover het lege graf vormen pas een latere ontwikkeling. Tot zover het oordeel van de historicus, dat er uiteindelijk op neer körnt, dat het lege graf van de evangelisten historisch geen deugdelyke papieren heeft. Dit is alles nog eenvoudig. Het probleem begint pas, als we ons afvragen wat alle voorgaande bevindingen nu nog voor ons aan relevantie hebben. Natuurlijk zullen we de voorkeur geven aan de oudere, minder miraculeuze voorstelling van Paulus. Maar we moeten er ons rekenschap van geven, dat ook Paulus' voorstelling ruimtelijk en stoffelijk bedoeld is, en zo geheel verweven is met het antieke wereldbeeld. Hierin was de aarde een soort platte ronde pannenkoek; daaroverheen

verhief zieh als een stolp het uitspansel. Daarboven bevond zieh de hemel, en onder de aarde de onderwereld. Jezus' opstanding heeft, ook bij Paulus en christenen voor hem, plaats in de ruimte van dit antieke wereldbeeld. Maar dit wereldbeeld bestaat voor ons met meer. Het is met de Renaissance, de Verlichting en de nieuwe kosmologie geheel weggevaagd. Er is geen hemel meer in de ruimtehjke en stoffelijke zin, zoals voor Jezus' volgelingen en Paulus. Dus ook Paulus' voorstelling van de opstanding van Jezus kunnen we niet meer zonder meer volgen. Wat nu te doen? Hier komt de tweede stap aan de orde. Die tweede stap kan men/O/we/zetten, ofwel niet zetten. Want er zijn grofweg twee reacties mogelijk. De ene is, dat men zegt: die voorstelling van een opstanding is zo verweven met dat antieke wereldbeeld, dat. nu dit wereldbeeld weggevallen is, ook de opstandingsberichten voor bnhoudbaar moeten worden gehouden. Men kan uit de achterhaaldheid van het antieke wereldbeeld desnoods concluderen. dat ook de^udite voorstelling van Jezus' opstanding, die vaiffaulus dus, nu als ongegrond en onhoudbaar moet gefden, en het idee van Jezus' opstanding als ongeloofwaardig en nutteloos van de hand wijzen. Wie dit doet zal verder geen tweede stap meei»zetten. De andere mogehjkheid is dat men zegt: inderdaad. ook de oudste voorstelling is kosrnologisch achterhaald, maar de polnte eryan was oorspronkelyk niet kosrnologisch. Dus over kosmologische achterhaaldheid moet men nu niet vallen: men kan zeer wel de ruimtelijke> stoffelijke en kosmologische noties ervan prijsgexien^en intussen de relevantie van het vertrauten in Jezus' opstanding vasthouden en herformuleren. Dit is de stap die diegenen zullen zetten die ook verder de waarde en zin van christefrjk geioof willen erkennen. Do tv.'code stap Wat is dan de relevantie van Jezus1 opstanding m de eerste decennia na zijn dood? Twee dingen moeten hier genoemd worden. Ten eerste: de overtuigmg van Jezus' volgelingen dat de gedode Jezus door God achteraf in het gelijk gesteld was. In het gelijk gesteld' was Jezus als aankondiger van het aanbreken van Gods koninknjk, en in zijn rol als daadwerkelijk maugurator van dat rijk. In hei gelijk gesteld was hij als degene die mensen opgeroepen had ernst te maken met de eisen van het aanbrekend koninkryk van God. Welnu, geloven m Jezus' opstanding kan nog steeds zijn, de erkennmg dat God Jezus geautoriseerd heeft als degene die het aanbreken van Gods rijk aankondigt, met wie Gods rijk een aanvang neemt, en door wie mensen dus opgeroepen worden te kiezen voor de eisen van Gods koningschap.

Een tweede relevantie van Jezus' opstandmg is deze Zijn volgelmgen voelden zieh al by zyn leven hecht met hem verbünden Zy bleven zieh, toen hy naar hun overtuiging uit de doden was opgewekt, nog steeds met hem verbonden voelen Ze achtten zieh als lichamehjk met hem verenigd Jen gevolge daarvan konden ze het hem door God verleende eerherstel ervaren als een eerherstel ook van zichzelf Ze vertrouwden dat de gunst die God aan Jezus bewezen had door hem op te wekken, ook hun ten goede kwam Ze voelden zieh met Jezus opgewekt m een nieuw leven Maar omdat Jezus zijn nieuwe leven bereikt had door te sterven, konden zijn volgelmgen die meenden te delen m Jezus' eerherstel, zeggen Jezus is voor ons gestorven Immers, het was door Jezus' dood dat hij Gods gunst verkregen had, mdien volgelmgen vertrouwden door hun verbondenheid met Jezus m die gunst te delen, konden zy ook zeggen zijn dood is onze redding geworden, hij is voor ons gestorven, wij zyn met Christus gestorven en opgestaan Zij konden dit ook zo uitdrukken, dat ze zeiden Jezus' dood heeft verzoenmg tussen God en ons tot stand gebracht Welnu, die functie kan Jezus' opstandmg voor zijn volgelmgen nog steeds hebben, althans voor die volgelmgen die het idee aanvaarden dat Jezus na zijn dood van God eeuwig leven heeft gekregen Wie aanvaardt dat Jezus leeft, en zieh met hem verbonden weet m een corporatieve band, kan door die verbondenheid met hem delen m zyn nieuwe leven Hoe men dit leven met Christus moet denken, is dan weer een volgende vraag, maar het begmt m elk geval m het chnstenleven m het heden Verondersteld is dan wel dat men aan de opgestane Christus en zyn nieuwe leven bij God een bepaalde realiteit toekent En die reahteit is met die van onze natuurlijke wereld Het geloof postuleert een andere werkehjkheid dan die ons dagehjks omnngt de transcendente werkehjkheid van God Geloven is met afwachten of er uit die transcendente werkehjkheid voldoende betrouwbare aanwijzmgen körnen om er geloof aan te hechten, alsof die werkehjkheid als lets objectiefs buiten ons bestand en bij voldoende waarschijnhjkheid erkend en geloofd kan worden Geloven is veeleer zonder enige mdicatie God en zijn werkehjkheid veronderstellen, het is zijn reahteit van onszelf uit creatief ontwerpen, poneren, construeren En aan die constructie kennen we, m en door het geloof, de hoogste en hechtste reahteit toe In die transcendente reahteit geldt Jezus als opgestaan In zyn verheerhjkt leven kunnen gelovigen die zieh met hem verbonden weten reeds m deze wereld delen Dit is de tweede betekenis van Jezus' opstandmg

Conclusie Tot slot U ziet dat ik de opvattmg als zou het m de berichten over de opstandmg van Jezus m het Nieuwe Testament om metaforen gaan, van de hand wys (Ter Linden heeft dat woord trouwens teruggenomen) Het Nieuwe Testament ziet Jezus' opstandmg als historisch Maar wat toen historisch was, is dat nu met meer Doordat het antieke wereldbeeld vergaan is, is ook hetgeen toen als historisch gold, nu geen histone meer Het probleem wordt dus veroorzaakt door die verandenng van wereldbeeld Dat is echter een probleem van de achttiende eeuw en later Dat moeten we met oplossen door te zeggen dat de nieuwtestamentische opstandmgsverhalen metaforen zijn dat zijn ze met We moeten de teksten laten zeggen wat ze willen zeggen Ze pretenderen wel degehjk lets historisch en kosmologisch te melden Alleen - dat historische en kosmologische raakte 250 jaar geleden achterhaald De essentie van de opstandmgsverhalen laat zieh echter, voor wie dat wil, ook nu nog goed onder woorden brengen De opstandmg van Jezus is (a) Gods autonsatie van Jezus' voorafgaande predikmg en functie, namehjk als degene die Gods heerschappij mluidde, en (b) het aanknopmgspunt voor het sterven en opstaan van zijn volgelmgen met Jezus, voor hun delen m Jezus' nieuwe leven, voor de verzoenmg tussen God en mens En aan die tweeledige essentie kan leder die dit wil relevantie en reahteit toekennen Wie dit wil kan met recht en reden zeggen Gods autonsatie van Jezus, als zijn bode en als begm van zyn regering, is reahteit, de participatie van gelovigen m Jezus' opstandmg en hun verzoenmg is reahteit We zullen m dat geval de opstandmg van Christus, God, en Gods gunst die verzoenmg bewerkt, een plaats geven, met m de 'historische' werkehjkheid die door de secuhere wetenschap onderzocht en gereconstrueerd wordt, maar m een ruimere, vanuit het credo geconstrueerde werkehjkheid Want het geloof schept zijn eigen werkehjkheid, die van een eigen geldigheid en waarde is En de gelovige zal zelfs, als het erop aankomt, de werkehjkheid geconstrueerd door het geloof van groter betekenis en waarde achten dan de alledaagse Nog even voor de zekerheid, en voordat het weer fout m de krant Staat uit het voorgaande mag met gemakshalve geconcludeerd worden dat ik met m de opstandmg van Jezus geloof Om duidehjk te zyn ik geloof dat Jezus is opgestaan