De ontwikkeling van de Nederlandse gevechtswagens en tanks tot ± 1940 door J. C. Hopperus Buma, Majoor der Cavalerie.
Reeds kort na de verschijning van de automobiel in het laatste decennium van de vorige eeuw, groeide in Oostenrijk, Frankrijk en Engeland de militaire belangstelling, dit nieuwe transportmiddel taktisch dienstbaar te maken aan de behoeften der toenmalige krijgsmachten. Hoewel de Generale Staven de ongekende mogelijkheden als vervoermiddel onderkenden, besefte een aantal vooruitstrevende officieren eveneens een mogelijke rol, die de auto als taktisch voertuig in een toekomstige strijd zou kunnen gaan vervullen. Aanvankelijk worstelde men met het probleem dat de eerste auto's - die niets anders waren dan motorisch voortbewogen voertuigen - van een té lichte konstruktie waren. Wilde men deze voertuigen geschikt maken voor taktisch gebruik te velde, dan zou het aanbrengen van de bewapening en bepantsering noodzakelijk zijn. In tegenstelling tot het bepantseringsprobleem, bood het reeds ver ontwikkelde Maximmachinegeweer ongekende mogelijkheden voor een doeltreffende bewapening.
De motorfiets Van de vele pogingen tot ontwikkeling van een dergelijk voertuig moge de Dion-Bouton vierwielige motorfiets, waarop door F. R. Simms een Maxim- mitrailleur was gemonteerd, voorzien van een lichte front-pantserplaat, worden gememoreerd. De eerste demonstratie van dit ons nu vreemd aandoende gevechtsvoertuig vond plaats in juni 1899, te Richmond, in het Graafschap Surrey. Enige maanden later toonde Major R. P. Davidson van het Amerikaanse leger, een gelijksoortige bewapende motorfiets.
De Automobieltentoonstelling te Parijs in 1902 Door de snelle ontwikkeling welke de automobiel doormaakte, kon men op de Automobieltentoonstelling te Parijs, in 1902 reeds een gedeeltelijk gepantserde aura, voorzien van toren en machinegeweer, aanschouwen. Dit was een vinding van de Société Charron, Girardot en Voigt. Reeds in 1906 werd door genoemde firma een geheel gepantserde auto eveneens voorzien van toren met machinegeweer op de markt gebracht. In hetzelfde jaar konstrueerde men in Oostenrijk bereids de volledig gepantserde Austro-Daimler. Al deze experimenten en ontwikkelingen hadden tot gevolg, dat bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog - in augustus 1914 - de strijdende partijen, zelfs de Belgen, reeds over inzetbare pantserwagens beschikten.
Pantserauto's in Wereldoorlog I Het Belgische leger heeft o.a. haar pantserauto's, de z.g. „auto'mitrailleuses”, in 1914 met succes ingezet tegen de oprukkende Duitse troepen rond Leuven. In het verdere verloop van Wereldoorlog I hebben Duitse pantserwagens (auto's) in samenwerking met o.a. de cavalerie hun doelmatige inzetbaarheid bewezen tijdens de opmars in Roemenië onder Veldmaarschalk von Mackensen. Pantserwagens voor revolutionaire en contra-revolutionaire doeleinden Een ander historisch gebeuren met een pantserauto, dat ik de lezer niet wil onthouden, is wel de beroemde rede die Lenin in 1917 vanaf een dergelijk voertuig hield, vrijwel direkt na zijn terugkeer in Petersburg na het uitbreken van de Russische Revolutie. Dit historisch gebeuren werd op een aantal schilderijen en zelfs door een beeld voor het nageslacht vastgehouden. In de op de eerste Wereldoorlog volgende revoluties bleek de pantserwagen zeer doelmatig te zijn als ondersteuningswapen van politietroepen ter bestrijding van opstandige bewegingen in de grote steden.
Mogelijkheden en taken van de pantserwagen De ervaringen in de eerste Wereldoorlog hadden geleerd, dat de pantserwagen zeer geschikt was voor het escorteren van konvooien en het doen van verkenningen, alsmede het uitvoeren van verrassingsakties in dorpen, waarin zich rustende eenheden bevonden etc. De pantserauto had in grote lijnen de taak van de huzaar, derhalve die van de lichte cavalerie, overgenomen. Een bezwaar bleef, dat het voertuig gebonden was aan de wegen en vrijwel niet terreinvaardig. De konstruktie liet niet toe het voertuig te bewapenen met kanons van een zwaarder kaliber dan 60 mm. Hierdoor was een massale inzet en samenwerking met grotere infanterie-eenheden vrijwel onmogelijk. Ter effektuering van dit doel was een ander gevechtsvoertuig op de gevechtsvelden van Frankrijk verschenen, nl. de tank, waarop nader zal worden terggekomen.
Pantserwagens in Nederland Ondanks het vele geëxperimenteer en het niet altijd op de juiste wijze inzetten van gepantserde eenheden, waren na Wereldoorlog 1 de gepantserde gevechtsvoertuigen van het moderne gevechtsveld niet meer weg te denken. Welke invloed heeft dit gepantserde en gemechaniseerde materiaal op de Nederlandse militaire autoriteiten rond 1920 gehad? De zich manifesterende conservatieve gedachtengang, ten aanzien van de moderne oorlogvoering - welke een gevolg was van het neutraal blijven gedurende de eerste Wereldoorlog - en de daaropvolgende vèrgaande bezuinigingen hebben er toe geleid, dat de invoering van gepantserd materiaal in het Nederlandse leger verre ten achter is gebleven.
De „potkachel” Kort na het einde van Wereldoorlog I, werd door de Nederlandse krijgsmacht een Duitse Ehrhardt pantserwagen aangekocht. Omstreeks 1920 werd dit voertuig door de Siderius-fabriek ten behoeve van de Koninklijke Landmacht van een nieuwe bovenbouw voorzien. De opbouw was naar de huidige maatstaven zeer hoog en het voertuig werd dan ook in de soldatenmond de „potkachel” genoemd. Het moet als bewapening een 60 mm kanon hebben gehad, dat uit de achterzijde van het voertuig stak. In de draaibare toren kon een mitrailleur worden gemonteerd. De thans nog in
Vught wonende heer S. de Haan, in het begin van de twintiger jaren verbonden als hoofdmonteur aan de Artillerie-Inrichtingen „de Hembrug”, kan zich nog herinneren dat deze pantserwagen voor onderhoudsbeurten naar de „Hembrug” werd gebracht. De motor van deze „Ehrhardt” kan slechts worden gestart met behulp van een zware slinger. Slechts een drietal personen in de krijgsmacht, waaronder de heer de Haan, waren in staat het voertuig te besturen. Het voertuig werd dan ook vrijwel niet gebruikt. De bemanning bestond uit 3 à 4 personen. Het gewicht bedroeg hoogstwaarschijnlijk rond de 8 ton en de maximumsnelheid zou ± 50 km per uur hebben bedragen.
Renault-tanks Tussen 1925 en 1936 werden voor de Landmacht twee lichte Franse tanks aangeschaft, beide van hetzelfde merk, nl. Renault, maar elk van verschillend type, nl. van 1917 en van 1935. Het eerste type woog bijna 7 ton, haalde een snelheid van 8 tot 12 km en was voorzien van een 37 mm halfautomatisch kanon. Het tweede type had een gewicht van 12 ton, haalde 18 km per uur en voerde een 47 mm halfautomatisch kanon. Met beide tanks werd druk gedemonstreerd en geëxperimenteerd. Helaas werd al te nadrukkelijk gewezen op wat die tank niet kon, al waren er officieren die toen reeds het grote belang van de tank ook in Nederlands terrein inzagen. Uit rapporten en ingewonnen informaties, is mij allengs duidelijk geworden, dat de hogere legerleiding uit de twintiger en dertiger jaren er van overtuigd was dat hier te lande de tank op een enkel hoger gebied na - volledig ongeschikt was voor het inzetten in het Nederlandse gevechtsterrein. Het tankvraagstuk tussen 1916 en 1940 is echter een hoofdstuk apart in de militaire geschiedenis, zowel in Europa, Amerika, Azië, als ook in Nederland. Hierop zal uitvoeriger worden teruggekomen in een der volgende nummers van „Armamentaria”.
Pantserwagen van de tekentafel Gelet op het reeds toenmaals in vergelijking met de andere West-Europese landen uitgebreide Nederlandse wegennet, is men echter wel overgegaan tot het aanschaffen van pantserwagens. Omstreeks 1933 heeft de Siderius- fabriek een pantserwagen voor de Koninklijke Landmacht ontworpen; dit ontwerp dat zou worden geplaatst op een 6 x 4 Austro-Daimler chassis, is echter niet gerealiseerd en kwam derhalve niet verder dan de tekentafel.
„Koekblikjes" Omstreeks dezelfde jaren, vervaardigde de „Hembrug" onder leiding van de oud-officier der Artillerie J. Wijnman, een soort pantserwagen. Deze bestond uit een carosserie van staalplaten, gemonteerd op een 6-wielig onderstel van Morris. In het totaal werden drie van deze pantserwagens, welke een koepel hadden, aangemaakt. Zij droegen de namen van Buffel, Bison en Wisent. De bewapening bestond uit een of meer mitrailleurs. Het geheel zag er uit als een ietwat taps toelopend koekjesblik. Bij de onlusten te Amsterdam, in de zomer van 1934, werden deze pantserwagens ingezet en bleken voor dit doel deugdelijk te zijn, vooral in de nauwere straten, waar de bereden politie gevaarlijk hinder ondervond van omlaag geworpen stenen, huisraad en ander materiaal. Deze „Wijnman”-pantserwagens hebben tot 1940 dienst gedaan en zijn na de capitulatie vernield of in Duitse handen gevallen.
Echte pantserwagens Eind 1934 werd besloten over te gaan tot de aanschaf van een eskadron (echte) pantserwagens, bestaande uit twaalf voertuigen. Deze pantserwagens werden vervaardigd bij de „Gammele Lansverk”- fabrieken te Karlskrona in Zweden. De koepel en het kanon werden betrokken van de firma Bofors, eveneens in Zweden. Het chassis en de motor werden geleverd door de Mercedes-Benz fabrieken te Mariënfelde. De reeds eerdergenoemde S. de Haan, werd o.a. voor een aantal maanden gedetacheerd te Mariënfelde en Karlskrona. In samenwerking met enkele Zweedse deskundigen werd de gehele pantseropbouw tot de kleinste onderdelen toe uiteengenomen en gefotografeerd. Op deze wijze konden op korte termijn de zo noodzakelijke detaillijsten worden vervaardigd. Het zelfde geschiedde met de onderhoudsgereedschappen. De luitenant Jelgersma werd gedetacheerd bij Bofors om studies te maken van het geschut. Deze serie pantserwagens werd in de Koninklijke Landmacht opgenomen als de Paw. 36. Het gewicht bedroeg 6 ton en de bemanning bestond uit drie koppen. De Ritmeester H. Wilbrenninck werd belast met het commando over dit eerste eskadron. Om zich te bekwamen voor dit toenmaals in Nederland onbekende onderdeel, werd hij voor enige tijd gedetacheerd bij een opleidingseenheid van de z.g. „Schnelle Truppen” te Munster in Westphalen.
Pantser-eskadrons Het eerste eskadron pantserwagens werd opgenomen in de organisatie van het wapen der cavalerie. Van de bestaande huzaren-regimenten werd beroepspersoneel aangetrokken, dat werd omgeschoold bij het korps motordienst in de Ripperda-kazerne te Haarlem. 1 April 1936 gold als officiële oprichtingsdatum van het eskadron en op die dag marcheerde, of liever gezegd reed, het eskadron van de „Hembrug" naar 's Hertogenbosch waar het in garnizoen kwam te liggen. In de zomer van 1938 werd overgegaan tot het oprichten van een tweede eskadron pantserwagens. Deze pantserwagens hadden geen Mercedes-Benz chassis, maar werden voorzien van een „Bussing”-onderstel. Dit pantservoertuig werd in de krijgsmacht opgenomen als pantserwagen type M 38. Het front-aanzicht van deze pantserwagen week sterk af van de Paw. 36. Ook was het gewicht groter; dit bedroeg rond de 8 ton. Dit tweede eskadron kwam in garnizoen te Amersfoort en werd gelegerd in de huidige Bernhard-kazerne, die speciaal voor dit onderdeel was gebouwd. Het commando werd gevoerd door de toenmalige Ritmeester . . . Bruinier. Zowel de Paw. 36 als de M. 38 hadden als nadeel dat zij niet beschikten over een stalen bodem. Derhalve waren zij aan de onderzijde zeer kwetsbaar. Ook stonden deze pantserwagens vrij laag bij de grond en waren naar verhouding te lang, hetgeen de terreinvaardigheid niet ten goede kwam. Beide Paw- modellen hadden een bemanning van vijf koppen en wel: een commandant een richter een hoofd-chauffeur een schutter een chauffeur-schutter Het voertuig had een hoofd-chauffeur, aangezien in bijzondere omstandigheden de achterschutter (chauffeur-schutter) de besturing van het voertuig kon overnemen. Het voertuig reed even gemakkelijk voor- als achteruit. De achter-schutter (chauffeur-schutter) bediende uitsluitend het stuur, koppeling en rem.
Een aantal oud-huzaren, behoord hebbend tot deze pantserwagen-eskadrons wisten mij nog te vertellen, dat de konstruktie van het stuurwiel gedurende het rijden dusdanig was, dat het onderhands moest worden vastgehouden. De eerste dag was dit enigszins moeilijk, doch men wende vrij snel. Rond het uitbreken van de mobilisatie in 1939, werd aangevangen met de oprichting van een derde eskadron, dat helaas door het uitbreken van de oorlog op 10 mei 1940 niet op sterkte is gekomen.
Nederlands fabrikaat Dit eskadron werd uitgerust met een voor die tijd revolutionair type pantserwagen, welke was vervaardigd door de Daf- fabrieken te Eindhoven. Het voertuig was opgebouwd uit een chassisloze konstruktie en de toegepaste wijze van plaatsing van de motor en de transmissieorganen, maakten een doelmatiger indeling van het interieur mogelijk dan die van de Paw. 36 en 38. Door het ontbreken van een chassis konden zowel gewicht als lengte belangrijk werden verminderd. De motor was achterin geplaatst, naast de plaats van bestuurder. De voorbestuurder en de mitrailleur-schutter naast hem, behoefden dus niet over een lange motorkap heen te kijken en hadden een vrijer uitzicht over het terrein. De motor was van binnenuit toegankelijk, zodat kleine storingen konden worden verholpen, zonder dat de bemanning zich aan vijandelijk vuur behoefde bloot te stellen. Deze Paw's werden bemand door vier à vijf personen. Een klein aantal van deze pantserauto's, die hun tijd verre vooruit waren, werd als type Paw, 39 bij de krijgsmacht ingedeeld.
De „Carden Loyd Carriers” De beschikbare plaatsruimte, welke in deze publicatie ter beschikking is gesteld, staat niet toe dieper op de organisatie en de inzet gedurende de mobilisatie 1939-1940 en de daaropvolgende oorlogshandelingen in te gaan. Wel wil ik nog een ander gepantserd voertuig memoreren, waarvan de Nederlandse krijgsmacht in 1935 een vijftal aankocht en wel de Engelse „Carden Loyd Carriers”. Dit type was de voorloper van de Universal carrier, d.w.z. van de roemruchte „brencarrier” uit de Tweede Wereldoorlog. De „Carden Loyd Carrier” was in tegenstelling tot de „brencarrier” van boven niet open. Zij was voorzien van twee pantserdeksels. Deze vijf „Carden Loyd Carriers” waren als peloton ingedeeld bij het Korps Rijdende Artillerie te Arnhem. Zij droegen de namen van Jaguar, Panter, Poema en Lynx. De Lynx was het commandovoertuig en werd door de troep aangeduid met de bijnaam „Lijn 10”. De voor-oorlogse „Carden Loyd Carrier” was een produkt van de Vickers' Armstrongfabrieken in Engeland. Een van de oogmerken waarvoor het was ontworpen betrof de aanvoer van munitie van de eigen Artillerie door ruw terrein, hetwelk onder vijandelijk vuur lag. Achter de „Carrier” kon nl. een gepantserd bakwagentje, eveneens van rupsbanden voorzien, worden aangehaakt. Door de bewapening (een zware mitrailleur) en de bepantsering, kon het voertuig ook offensief worden ingezet tegen lichte weerstanden. Het gewicht van de „Carden Loyd Carrier” bedroeg slechts ± 1½ ton. Voorzover niet vernietigd, viel na de kapitulatie al het pantsermateriaal in Duitse handen. De Duitsers waren zeer gebrand op de Paw. 39. Volgens mededelingen van oud- gedienden zouden de Duitsers kort na de inval een tweetal dezer voertuigen bij Scheveningen uit het water hebben gehaald en daarna hebben meegenomen.
De Paw. 36 en de Paw. 38 zijn door eenheden van de Duitse militaire politie nog gebruikt tegen partisanen in de Oekraïne rond de jaren 1942-1943.
