De menselijke kant van de 67 HR-gerelateerde argumenten lijken te zijn ondergesneeuwd in verhoging AOW

De menselijke kant van de 67 HR-gerelateerde argumenten lijken te zijn ondergesneeuwd in verhoging AOW Nederlanders gaan in elk geval in 2023 tot hun 67ste of misschien zelfs langer doorwerken. Politiek en economisch gezien is het een logisch verhaal. Echter: op HR-vlak zijn er bezwaren op te merken op de verhoging van de pensioengerechtigde leeftijd. Door: Bart van der Spek & Jos Tjon Tam Pau Datum: 2 januari 2015. De recente verhoging van de AOW-leeftijd roept op HR-gebied namelijk een aantal relevante vragen op. Wat doen we bijvoorbeeld als samenleving of als bedrijven met mensen die niet tot hun 67ste kunnen doorwerken? Gaan wij voor hen zorgen als ze het niet aan kunnen? En hoe moeten mensen die niet kunnen ste werken tot hun 67 daar zelf mee omgaan? In het artikel ‘Doorwerken tot 67? Vijf argumenten voor en tegen’ uit het NRC Handelsblad van 5 november uit 2009 staan 3 HR-gerelateerde argumenten die op HR-gebied stof tot nadenken geven over de verhoging van de pensioengerechtigde leeftijd. In het stuk staat dat vooral hoogopgeleiden ouder worden door de vooruitgang van de gezondheidszorg. De vakcentrale FNV stelt dat hoogopgeleiden 19 jaar langer in goede gezondheid leven dan laagopgeleiden. De krant haalt Gijs Beets, onderzoeker bij het Nederlands

Authentiek B.V. Ieplaan 33 2565 LD ’s-Gravenhage Nederland

T +31 (0)70 370 88 88 F +31 (0)70 370 88 80 E [email protected]

Interdisciplinair Demografisch Instituut (NIDI) aan. Beets argumenteert dat mensen met een lage opleiding ‘eerder aan het arbeidsproces beginnen en daarom ook eerder zijn versleten omdat ze vaker lichamelijk werk deden.’ De onderzoeker concludeert in het NRC Handelsblad: ‘Daarom zou het alleszins redelijk zijn om niet aan te sturen op een verhoogde vaste pensioenleeftijd, maar te differentiëren naar duur van het werkzame leven.’ Een ander argument is dat werkgevers niet happig zouden zijn op oudere werknemers. Dit vanwege een aantal redenen: ze zijn relatief duur, zouden een lagere productiviteit hebben dan jongeren en er zou weerstand onder hen zijn tegen veranderingen. Ook de Nederlandse werknemers willen volgens het verhaal ste liever met hun 62 met pensioen. Het is niet vanzelfsprekend dat de verhoging van de AOW-leeftijd leidt tot vermindering van tekorten in bepaalde sectoren. Hoogleraar Openbare Financiën Harrie Verbon van de Universiteit Tilburg wordt geciteerd. Hij stelt: ‘Juist in het onderwijs en de zorg is er veel uitval van oudere werknemers omdat zij niet meer bestand zijn tegen de psychische of fysieke stress die het werk in deze sectoren met zich meebrengt.’ Verder wordt in het stuk beargumenteerd dat de individuele keuzevrijheid om met pensioen te gaan motiverend zou werken. De vakbonden betoogden in 2009 dat werknemers zelf mogen kiezen wanneer ze met pensioen willen: geen verplichte pensioengerechtigde leeftijd. Een werknemer zou bijvoorbeeld ook deeltijdAOW kunnen krijgen: eerst één dag per

ING bank NL41INGB0009308275 Handelsregister 27249918 BTW nummer NL-816949955B01

Op al onze handelingen zijn onze Algemene Voorwaarden van toepassing

week, dan twee dagen, etc. Wie wil doorwerken om een pensioengat financieel te dichten of omdat hij lol heeft in zijn werk moet dat kunnen doen. In het artikel ‘deeltijdpensioen wordt nieuwe norm’ uit 2 juni 2014 op de website www.nu.nl blijkt zelfs dat het deelpensioen de nieuwe norm wordt. Verzekeringsmaatschappij Aegon stelt dat in een onderzoek. ‘Deeltijdpensioen is nu al mogelijk, zowel juridisch als fiscaal,’ concludeert directeur Herman Kapelle. Tenslotte staan in het document ‘Wat zijn de argumenten voor en tegen AOW vanaf 67 jaar?’ op de website van de Rijksoverheid een paar HR-gerelateerde redenen. Zo pakt de verhoging slecht uit voor zelfstandigen omdat zij vaak weinig aanvullend pensioen hebben. Ook bestaat het risico dat het ziekteverzuim zal stijgen. Dit omdat sommige ouderen blijven werken ondanks dat ze gezondheidsproblemen hebben. Ook betekent een verhoging dat ouderen minder tijd hebben voor vrijwilligerswerk en zorgtaken, terwijl de tendens is dat dit laatste juist in het nieuwe zorgstelsel wordt verwacht van de regering. Kortom: er zijn goede redenen of op HRgebied de verhoging van de AOW-leeftijd wel zo verstandig is. De vraag is hoe zwaar de betrokken partijen deze argumenten hebben gewogen in hun besluit. Met deze beschouwing wordt geprobeerd mensen en bedrijven aan het denken te zetten. Hoe de route naar 67 tot nu toe is afgelegd, is te lezen in het kader ernaast.

‘Het veranderen van de arbeidsomstandigheden is van belang’ Pensioenfiscalist Starink vindt dat het verhogen van de AOW-leeftijd goed mogelijk is Bastiaan Starink (34), werkzaam bij de Universiteit van Tilburg, is van mening dat ook op HR-gebied de verhoging van de AOW-leeftijd goed is te rechtvaardigen. De pensioenfiscalist ziet mogelijkheden in leeftijdsbewust personeelsbeleid en door een aantal politieke maatregelen door te voeren. ‘Een stratenmaker moet niet op ste zijn 63 constateren dat je het niet tot je ste 67 volhoudt straten te maken.’ Door: Bart van der Spek & Jos Tjon Tam Pau Datum: 22 januari 2015. Wat doen we als samenleving of als bedrijven met mensen die niet tot hun 67ste kunnen werken? ‘Ik denk toch dat het mogelijk is dat ze de eindstreep halen. Een stratenmaker moet niet op zijn 63ste tot de conclusie komen dat hij het niet volhoudt tot zijn 67ste. Hij moet daar op zijn 40ste al over nadenken en actie ondernemen. De oplossing zit in het veranderen van de arbeidsomstandigheden. De werkgever en de werknemer hebben daarin de eerste verantwoordelijkheid. De overheid moet bijbehorende wetgeving scheppen.’

2

Hoe staat u tegenover het differentiëren van de pensioenleeftijd? ‘Het flexibiliseren van de AOW-leeftijd is op dit moment niet aan de orde. In zekere mate ben ik er voorstander van maar bijvoorbeeld vervroeging van de AOWleeftijd en daardoor een lagere uitkering moet niet tot armoede leiden. Ook krijgen mensen de regie in handen wanneer ze stoppen met werken. Als iemand bijvoorbeeld een hoge erfenis krijgt, mag degene zelf weten wanneer hij stopt met werken.’ Werkgevers zouden niet happig zijn op oudere medewerkers. Wat moet daaraan worden gedaan en hoe? ‘Het eerste is zo om een aantal redenen. Hoe ouder je wordt, hoe meer je verdient. Ze zijn daardoor relatief duur. Ook heerst het vooroordeel dat ouderen vaker ziek zijn. Dat schijnt echter mee te vallen. Sterker nog: ze zijn juist loyaal. Bovendien is er ook het vooroordeel dat ouderen niet mee zouden kunnen komen. Dat is ook niet helemaal waar. Ik vind het ontslagrecht in Nederland relatief rigide. In mijn optiek draagt de versoepeling van het ontslagrecht bij aan een verbetering van de arbeidsmarkt. Medewerkers kunnen dan gemakkelijker aan een andere baan komen en werkgevers kunnen gemakkelijker anderen in dienst nemen, als iemand niet goed functioneert. Ook stel ik een ander loonmodel voor in combinatie met het veranderen van de functie van een medewerker. In mijn optiek is het verdedigbaar dat je vanaf je 50ste geen salarisstijging meer krijgt: een

soort demotiebeleid. In de jaren ervoor moet er juist een snellere salarisstijging zijn. Ook kunnen oudere werknemers bijvoorbeeld een rol krijgen bij het coachen van jongeren. Tenslotte moeten vooroordelen tegenover ouderen worden weggenomen door juist de nadruk te leggen op hun kwaliteiten, zoals hun werkervaring. Werknemers en werkgevers zouden daarover om de tafel moeten zitten.’ Het is niet vanzelfsprekend dat het verhogen van de pensioengerechtigde leeftijd leidt tot een vermindering van tekorten in bepaalde sectoren. Wat vindt u daarvan? ‘Dat klopt. Echter: de twee belangrijkste redenen dat de AOW-leeftijd wordt verhoogd naar 67 liggen in budgettaire sferen en de vergrijzing: er zijn meer mensen nodig die werken. Dat wordt vanwege de huidige hoge werkloosheid vaak tegengesproken. Je moet daarom een scheiding maken tussen structurele en 1 conjuncturele werkloosheid . De tekorten in het onderwijs kunnen worden opgelost door het bijscholen van mensen in andere sectoren of, wat minder populair is, het invoeren van arbeidskrachten uit het buitenland. Op universiteiten wordt bijvoorbeeld in het Engels lesgegeven door buitenlandse docenten.’ 1

Structuurwerkloosheid is werkloosheid die ontstaat door

een te kort aan arbeidskrachten of een te kort aan geschrikte arbeidskrachten voor een bepaald beroep. Zie: http://www.economischebegrippen.nl/structuurwerkloosheid/. Conjuncturele werkloosheid is werkloosheid als gevolg van te weinig vraag naar arbeidskrachten voor een bepaald beroep.

3

Individuele keuzevrijheid om met pensioen te gaan (deeltijdpensioen) werkt motiverend. Wat is uw kijk daarop? ‘In principe vind ik het goed dat mensen de regie hebben op het eigen leven en hun pensioen. Als je het pensioen langzaam invoert, kun je ook langer door. Sommige werknemers houden ervan op hun 70ste nog 2 dagen in de week te werken. Echter: veel mensen kunnen die keuze niet maken, omdat ze financieel ongeletterd zijn. Ze weten vaak niet wat de gevolgen van hun keuzes zijn. Werknemers en werkgevers zouden daarover moeten praten. Het is van belang de (belasting)voordelen te benoemen.’ De verhoging van de pensioengerechtigde leeftijd pakt slecht uit voor zelfstandigen. ‘Ik ben het daarmee eens als je er van uitgaat dat zelfstandigen een laag inkomen hebben. Hun AOW-gat wordt twee jaar groter. Dat geldt ook voor werklozen in de bijstand of in de WW. Voor zelfstandigen die tot 67 of later goed de kost kunnen verdienen is er niets aan de hand.’ Daarnet kwam het al even ter sprake, maar het risico bestaat dat het ziekteverzuim onder oudere medewerkers zal stijgen door de verhoging van de AOW-leeftijd. Hoe denkt u daarover?

personeel vaak ziek is. Werkgevers leggen de lat te hoog, omdat oudere werknemers veel krijgen betaald. Het ziekteverzuim is wellicht het gevolg van de hoge eisen die aan oudere medewerkers worden gesteld, omdat ze het duurst zijn. Zoals ik al eerder stelde kan het best een demotiebeleid worden ingevoerd, waardoor mensen vanaf hun 50ste niet meer gaan verdienen en een andere rol binnen hun werk krijgen. Het is echter een impopulaire boodschap: een lagere beloning accepteren mensen niet. We moeten echter die omschakeling maken.’ Profiel Naam: Bastiaan Starink Leeftijd: 34 Werk: pensioenfiscalist en docent/promovendus bij de Universiteit van Tilburg Voltijd: > 40 uur per week Opleidingsniveau: WO Werkt vanaf: 23 jaar Voorstander van de verhoging van de AOW-leeftijd Bronnenlijst Internet Bos, S. (2014, 3 september). Structuurwerkeloosheid. Website Economische Begrippen. Dé economie encyclopedie. Geraadpleegd op 03-022014, http://www.economischebegrippen.nl/structuurwerkloosheid/

‘Ik denk dat dat meevalt, maar ik heb geen cijfers paraat. Ik snap dat werkgevers het vervelend vinden als hun oudere 4

‘Leraren zijn op een gegeven moment opgebrand’ Docent Van Haperen ziet geen enkele onderwijzer tot zijn 67ste zijn vak uitoefenen Ton van Haperen (55) vindt het een slechte zaak dat docenten op hun 67ste met pensioen gaan in plaats van op hun 65ste. De leraar economie op het Rythovius College in Eersel stelt dat onderwijzers een moment van ‘bederf’ hebben en daardoor hun vak minder goed kunnen uitoefenen. ‘Ik ken een collega die altijd goed les gaf en opeens niet meer in staat was een klas onder controle te krijgen.’ Door: Bart van der Spek & Jos Tjon Tam Pau Datum: 5 februari 2015. Wat is uw mening over de verhoging van de AOW-leeftijd naar 67? ‘Ik snap heel goed dat de pensioengerechtigde leeftijd omhoog gaat op economisch gebied. Alleen gaan sommige mensen eraan: die zijn op een gegeven moment volledig gesloopt, terwijl ze heel waardevol zijn geweest. Onder hen versta ik bijvoorbeeld stratenmakers. Ook vind ik het geen goed idee dat leraren op hun 67ste nog voor de klas staan, hoewel het beroep leraar geen zogeheten zwaar beroep is.’ Wat maakt het voor docenten zwaar om hun beroep uit te oefenen tot hun 67ste?

‘Het beroep onderwijzer is een traditioneel beroep. Een leraar blijft vaak op één school en kent iedereen. Dat heeft voordelen, maar nadelig is dat je verandert naar mate je ouder wordt. Mijn ervaring is dat elke docent op een hogere leeftijd een moment van bederf heeft: daarmee bedoel ik dat hij of zij niet meer goed les kan geven. De resultaten van de leerlingen worden aantoonbaar minder en de leraar zelf heeft geen plezier meer in lesgeven. Dat moment van bederf wordt overigens ten onrechte ontkend.’ Ervaren ze dan stress? En waar bestaat die stress uit? ‘Ja, dat ervaren ze. Mensen functioneren door succeservaringen. Ze relateren die goede ervaringen aan bepaalde groepen. Opeens heeft een docent het besef dat het lesgeven minder goed wordt. En als een leraar dat voelt en weet dat het minder is dan voorheen ervaart degene stress. Ik heb docenten gezien bij wie er dingen in de klas gebeurden die ze voorheen nooit toestonden. Dat zijn mensen die jarenlang prima functioneerden, maar plots werd het een bende. De klas nam de boel over. Jonge docenten kunnen nog beter worden en groeien in hun vak, maar ouderen niet in mijn optiek. Zijn sommige klassen moeilijker om mee om te gaan dan andere? ‘Er wordt gezegd dat 3 havo en 4 vmbo (gemiddeld 15-jarigen- auteurs) de zwaarste klassen zijn, maar ik vind dat onzin. Als je niet goed met kinderen weet om te gaan is het natuurlijk lastig. Sommige klassen zijn zwaarder dan 5

andere, maar dat heeft meer met de klas zelf te maken dan met niveau van de leerlingen. Op een 15-jarige kun je als docent veel invloed uitoefenen. Iemand uit 6 vwo (gemiddeld 18-jarigen- auteurs) is echter al een jongvolwassene met eigen overtuigingen en hij of zij kun je minder beïnvloeden.’ Pensioenfiscalist Bastiaan Starink van de Universiteit van Tilburg stelt dat mensen op een gegeven moment kunnen kiezen voor een ander beroep, omdat ze denken dat ze hun huidige werk niet hun hele werkende leven volhouden. Hoe denkt u daarover? ‘Ik ben het daarmee oneens. Leraren zijn goed in hun vak. Hun grootste taak is groepen leerlingen dingen te leren. Een goede leraar combineert vakbegrippen met wat jongeren kunnen en weten en heeft daarbij de leiding in handen. De skills van leraren zijn verder echter beperkt. Ze zouden misschien een afdeling kunnen leiden, maar zijn niet breed inzetbaar. Ook zie je dat sommige docenten besluiten te promoveren. Dat heeft totaal geen zin. Maatschappelijk levert het niks op. Een leraar heeft bewust ervoor gekozen onderwijzer te worden. Als hij onderzoeker had willen worden, had hij daarvoor wel gekozen.’ Starink stelt ook dat leeftijdsbewustpersoneelsbeleid een optie kan zijn. Wat vindt u daarvan? ‘Wat je nu ziet gebeuren is dat sommige onderwijzers taken krijgen in de zorg op een school, bijvoorbeeld het ondersteunen van autistische kinderen.

Dat is alleen helemaal niet hun vakgebied en daardoor lopen ze in een valkuil. Veel beter is het een externe expert daarvoor in te huren. Ik wijs er ook op dat veel leraren boven de 50 zijn. Wie gaat hun werk doen als zij een andere functie binnen een school krijgen? Bovendien krijgt iemand die voor een zorgtaak kiest minder waarde bij de organisatie. Collega’s concluderen dat zo’n leraar wordt geparkeerd, wat hij zal ontkennen. De nieuwe zorgtaak kan leiden tot vervelende bijeenkomsten. Het komt voor dat andere docenten, ook sommigen die normaal gesproken zwijgen, lastige en vervelende vragen stellen aan hem of haar. Dat kan leiden tot stress en spanning bij de docent met de nieuwe taak.’ Wat maakt van u een goede docent en ste ziet u uzelf tot uw 67 les geven? ‘Toen ik begon met les geven had ik me als doel gesteld de beste onderwijzer te worden. In mijn optiek is dat gelukt. Leerlingen van mij die eindexamen doen, halen zelden een onvoldoende. Ook zijn ze erg tevreden. Ik vind dus dat ik een goede docent ben. Ik denk niet dat ik mijn werktijd anders ga indelen tot mijn 67ste. Ik moet dus het moment van bederf zo lang mogelijk uitstellen en zo lang mogelijk met plezier werken.’ Profiel Naam: Ton van Haperen Leeftijd: 55 Werk: leraar op het Rythovius College, hoogleraar bij de Rijksuniversiteit Leiden Voltijd: > 40 uur per week Opleidingsniveau: WO Werkt vanaf: 26 jaar Geen uitgesproken voor- of tegenstander van de verhoging van de AOW-leeftijd 6

‘Mijn werk is geestelijk en lichamelijk erg belastend’ Psychiatrisch-verpleegkundige Vredeveld ziet zichzelf niet tot haar 67ste werken In de praktijk zijn er op HR-gebied bezwaren op te merken op de verhoging van de pensioengerechtigde leeftijd. Zo werkt Virginia (Gina) Vredeveld (57) al 35 jaar als verpleegkundige in de psychiatrie bij de acute eerste opvang. In de loop van de tijd heeft ze heftige dingen meegemaakt: een patiënt sloeg haar eens een hersenschudding, waardoor Vredeveld 3 maanden niet kon werken. Hoewel de verpleegkundige met veel plezier naar haar werk gaat, houdt ze het niet vol tot haar 67ste. Door: Bart van der Spek & Jos Tjon Tam Pau Datum: 5 januari 2015. ‘Ik heb meegemaakt dat meiden zelfmoordpogingen ondernamen en zichzelf sneden,’ vertelt Gina Vredeveld. ‘Ook ben ik anderhalf jaar geleden door een patiënt in elkaar geslagen, waardoor ik een hersenschudding had. Mijn nek is daardoor nog steeds gevoelig. En ik kan nog steeds een vinger niet goed strekken vanwege een incident met een meisje dat zichzelf had gesneden en moest worden gehecht. Ze rukte zich zo hard los van mij dat mijn huid scheurde en de pezen van mijn vinger waren te zien.’

heeft Vredeveld ook te maken met verschillende shifts die niet altijd even goed op elkaar aansluiten. Het kan voorkomen dat ze avonddienst heeft en rond middernacht thuis komt, maar de dag erop ochtenddienst heeft en weer om 7.30 uur aan de slag moet. In combinatie met mogelijke vechtpartijen en conflicten met patiënten maakt dat haar werk pittig. Bovendien had de verpleegkundige gedacht dat ze op haar 55ste met pensioen kon. Toen ze op haar 18e begon met werken bestond de zogeheten OBUregeling, waardoor mensen met zware beroepen op hun met pensioen konden gaan wanneer ze de 55 bereikten. Echter: die regeling is van de baan, wat ze een slechte beslissing vindt2. ‘Ik kan goed met vervelende situaties op mijn werk omgaan en heb geen stress, maar op een gegeven moment is het wel genoeg. Je bereikt een punt waarop je geestelijk en lichamelijk bent gesloopt,’ zegt ze. ‘Ik houd ervan patiënten weer het gevoel te geven dat ze voor iets gaan’ Vredeveld baalt ervan dat ze merkt dat ze haar werk zwaarder vindt worden, want ze steekt graag haar energie in haar patiënten, die vaak angstig zijn. ‘Ik wil hun een doel meegeven in hun leven. Als ze een doel hebben, hebben ze weer iets om

2

Na dergelijke gebeurtenissen worden er besprekingen met het hele team gehouden. Het kan namelijk helpen over dergelijke situaties te praten met elkaar. Echter: behalve met dergelijke incidenten

Zoals op de website van De Telegraaf te lezen is in het

artikel ‘Overgangsregeling? Wees Alert’ van 17 oktober 2006: ‘In 2005 zijn VUT, prepensioen (hieronder vallen ook andere soorten van vroegpensioen, FLO, OBU, FPU etc.) afgeschaft voor werknemers die geboren zijn op of na 1 januari 1950’.

7

voor te gaan. Zo laat ik meiden een andere kant van een medaille zien: er zijn naast dingen die slecht gaan, ook positieve aspecten. Ik doe mijn werk vanuit een idealistisch standpunt.’

om eerlijk te zijn. Maar ik wil niet de dupe zijn van eerder genomen besluiten.’

Ook vindt ze het leuk jongere collega’s die net van de hogeschool komen te begeleiden. Ze kan aan hen namelijk veel kennis overdragen. ‘De meeste leerlingen zijn theoretisch goed, maar je leert toch het meest op de werkvloer. Een patiënt liep bijvoorbeeld onrustig heen en weer. Een jongere collega stelde dat hij meer medicatie nodig had. Ik zei toen dat het ingewikkelder ligt. Van welk ras een patiënt is, is bijvoorbeeld van belang. Bepaalde medicijnen kunnen bijwerkingen hebben en bij donkere mensen kunnen die zwaarder zijn dan bij blanken. Het is dus mogelijk dat op en neer lopen een bijwerking is van het medicijn,’ legt ze 3 uit .

Leeftijd: 57 Werk: psychiatrisch verpleegkunde bij de acute eerste opvang Voltijd: 36 uur per week Opleidingsniveau: HBO Werkt vanaf: 18 jaar en 9 maanden (studeren en werken tegelijkertijd) Tegenstander van de verhoging van de AOW-leeftijd

Maar ook in die functie wil ze het liefst niet blijven werken tot haar 67ste. Ze is van mening dat het eigenlijk wel mooi geweest als ze de 62 heeft bereikt. ‘Ik ga met veel plezier naar mijn werk, maar het wordt fysiek en geestelijk steeds zwaarder naarmate ik ouder word. Ook denk ik dat het op een gegeven moment tijd is de weg vrij te maken voor jongeren. Welke maatregelen de regering beter kan nemen in plaats van de pensioengerechtigde leeftijd naar 67 verhogen? Dat weet ik niet

3

Profiel Naam: Gina Vredeveld

Bronnenlijst Publicaties Braakman, M, Hoencamp, E. (2012, 1 oktober). INTERCULTUREEL ADDENDUM DEPRESSIE Versie 1.0. p.59. Internet Gommer, T. (2006, 17 oktober). Overgangsregeling? Wees alert! Website De Telegraaf. Geraadpleegd op 12-01-2014, http://www.telegraaf.nl/dft/geld/pensioen /20635482/__Overgangsregeling__Wees_al ert___.html

Dat is bijvoorbeeld het geval bij het medicijn lithium. Zie

het rapport INTERCULTUREEL ADDENDUM DEPRESSIE

Versie

8

Ruud Houtzager gaat kort door de bocht Ook als je werk ‘leuk’ is, houd je het zeker niet noodzakelijkerwijs vol tot je 67ste Ruud Houtzager, manager inkomen en zorg bij Meeùs, doet ongenuanceerde uitspraken in het artikel ‘leuke baan houd je zo vol tot zeventig’ dat in De Telegraaf stond op zaterdag 30 mei. Hij stelt dat medewerkers die het naar hun zin hebben op hun werk het gemakkelijk uitzingen tot hun 67ste en zelfs tot hun 70ste. De praktijk leert daarentegen dat de factor ‘leuk’ maar een klein aspect is om het daadwerkelijk vol te houden. Door: Jos Tjon Tam Pau Datum: 9 juni 2015. Houtzager doet in het artikel de volgende pittige uitspraken. ‘Ze (mensen- auteur) moeten bedenken waar ze goed in zijn, en hoe ze dat kunnen inzetten. Mensen die iets doen waar ze goed in zijn werken supereffectief en worden er blij van. En als je iets heel leuk vindt, kun je dat best tot je 70ste blijven doen.’ De manager inkomen en zorg bij Meeùs overschat het aspect ‘leuk’ nogal. Zo werkt Virginia (Gina) Vredeveld (57) al 35 jaar als verpleegkundige in de psychiatrie bij de acute eerste opvang. Dat doet ze met veel plezier. Echter: ze is onder meer in elkaar geslagen door een patiënt en elke dag is er een zeker risico dat er gevechten uitbreken. Hoeveel voldoening ze ook uit haar werk haalt: het is vrijwel onmogelijk dat ze haar huidige werk volhoudt tot haar 67ste. Daarvoor is haar baan geestelijk en lichamelijk veel te zwaar.

De zorgsector is niet de enige sector waar de redenering van Houtzager niet opgaat. Bij leraren geldt hetzelfde. Leraar en hoogleraar Ton van Haperen (55) stelt dat leraren bewust voor hun vak kiezen. Ze zijn goed in het combineren van vakbegrippen met wat jongeren kunnen en weten. Echter: volgens Van Haperen zijn leraren op een gegeven moment op: ze krijgen te maken met het zogeheten moment van verderf. Dit houdt in dat leraren op latere leeftijd opeens een stuk minder goed les geven en de resultaten van de leerlingen zichtbaar minder worden. Dat moment van verderf staat volkomen los van het gegeven of ze hun beroep ‘leuk’ vinden of niet: op een gegeven moment zijn ze simpelweg minder goed in hun vak. Bovendien kan de factor ‘leuk’ los staan van de daadwerkelijke kwaliteiten van een werknemer. Die kwaliteiten verschillen overigens per levensfase volgens de Herman de Bruine, docent op de Haagse Hogeschool. Een politieagent van rond de 50 jaar kan het bijvoorbeeld leuk vinden zich bezig te houden met het sociale mediabeleid van de politie. Echter: jongere medewerkers hebben daar over het algemeen meer verstand van, dus is het logisch dat zij die taak op zich nemen. Sommige oudere medewerkers kunnen, ook al vinden ze dat minder leuk, wel jongere collega’s coachen vanwege hun ervaring. Daar ligt over het algemeen hun kracht. Concluderend: de factor ‘leuk’ levert in alles veel energie op. Dat klopt. Alleen is het van belang dat ook de bovenstaande 9

argumenten worden meegewogen om vanuit HR-perspectief een objectief oordeel te kunnen vellen over de verhoging van de pensioengerechtigde leeftijd. Dat heeft Houtzager in mijn optiek niet gedaan. Hij noemt enkel de positieve invloed die het ‘ leuk’ vinden van je baan kan hebben. En dat is te kort door de bocht. ‘Mijn uitspraken zijn op praktijkervaring gebaseerd’ Ruud Houtzager laat in een reactie weten dat zijn uitspraken niet op ‘zware onderzoeken’ zijn gebaseerd, maar op praktijkervaring. ‘Mijn uitspraken komen voort uit gesprekken die ik met werkgevers en medewerkers heb gehad. Ook komt de informatie uit onderzoeken van verzekeraars als Achmea en Delta Lloyd. Er werken bij ons 80 mensen die met veel klanten spreken. De Universiteit Utrecht is eveneens momenteel bezig met een onderzoek waaruit dat als mensen hun werk leuk vinden, ze het langer volhouden.’ De manager inkomen en zorg zegt tevens dat leraren het wel degelijk vol kunnen houden tot hun 67ste. ‘Docenten moeten handiger worden ingepland dan nu het geval is. Als ze hun hele carrière 36 uur per week blijven werken, wat nu bij veel scholen gebeurt, is dat te zwaar. Ook moeten de goede competenties beter worden benut. Ze kunnen bijvoorbeeld decaan worden of jongere collega’s coachen.’ Bronnenlijst Publicaties Braaksma, J (2015, 30 mei). ‘Leuke baan hou je zo vol tot zeventig’. De Telegraaf, p.43.

10

Leeftijdsbewustpersoneelsbeleid onder de loep Docent Herman de Bruine van de Haagse Hogeschool ziet mogelijkheden na verhoging AOW-leeftijd

Dit heeft te maken met de levensfase waar mensen zich in bevinden: volgens de Nederlandse psychiater Bernard Lievegoed is na je 55e de tijd gekomen om je kennis over te dragen.

Leeftijdsbewustpersoneelsbeleid kan een oplossing zijn om uitval van oudere werknemers voor hun 67ste te voorkomen. Dat stelt Herman de Bruine, docent op de Haagse Hogeschool bij de faculteit Bestuur, Recht en Veiligheid. Volgens hem ligt de oplossing in het optimaal benutten van de kwaliteiten van oudere werknemers door het slim aanpassen van de functies en het creëren van een sfeer waarin mensen elkaar stimuleren om elkaars kennis en ervaring te gebruiken.

Echter: oudere werknemers hebben ook mindere eigenschappen. ‘Sommigen zijn in hun werkende bestaan beschadigd; dat er oud zeer is,’ zegt De Bruine. ‘Ze krijgen de kritiek niet goed te weten wat er in de hedendaagse tijd speelt.’ Ook is het volgens de docent zo dat ouderen minder verstand hebben van de laatste technologische snufjes dan hun jongere collega’s en hun productiviteit lager kan zijn. Ze leren eveneens minder gemakkelijk nieuwe dingen dan hun jongere collega’s. Uit onderzoek blijkt bovendien dat het lange ziekteverzuim van werknemers boven de 55 jaar hoger is dan die van mensen onder de 55. Ze kunnen dus vaker uitvallen dan jongere collega’s.

Door: Bart van der Spek & Jos Tjon Tam Pau Datum: 9 februari 2015. De Bruine stelt dat leeftijdsbewustpersoneelsbeleid aansluit bij de verschillende levensfases van mensen. Oudere werknemers hebben volgens de docent een aantal voordelen ten opzichte van hun jongere collega’s. Ze brengen kennis en ervaring met zich mee, waardoor ze kunnen worden ingezet om jongere collega’s te coachen en hun vakmanschap over te dragen. Ook kennen ze de geschiedenis van het wel en wee op de werkvloer, waardoor ze die kennis kunnen meegeven aan hun collega’s. Ze hebben veranderingen meegemaakt en hebben geleerd hoe ze daarmee om moeten omgaan. Waar jongeren de drang hebben om zich te bewijzen en zich daarom af te zetten en te concurreren met anderen hoeft dit voor ouderen niet meer.

Het benutten van de sterke kanten is van groot belang Het benutten van de goede kwaliteiten van medewerkers is dus van belang om de mindere eigenschappen te compenseren. Het gaat om het zo handig mogelijk aanpassen van een functie binnen een organisatie. ‘Een politieagent boven de 55 jaar kan zich beter niet bezig houden met de sociale media, omdat hij waarschijnlijk daar minder handig in is dan een jongere collega. Tegelijkertijd is het niet verstandig een jong iemand de leiding te geven om hooligans te kalmeren. Oudere werknemers binnen de politie hebben daar meer ervaring mee,’ legt hij uit. 11

In het hoger onderwijs ziet De Bruine ook een paar zaken gebeuren die duiden op leeftijdsbewustpersoneelsbeleid en waar de goede kwaliteiten worden benut. ‘Uit onderzoek blijkt dat de productiviteit van wetenschappers op hun 22ste het hoogst is. Daarna neemt het af om vervolgens weer te stijgen vanaf hun 40ste. De kennis van de wetenschappers wordt op andere gebieden ingezet dan op puur onderzoek zelf,’ stelt hij. ‘Concreet houdt het in dat er een overdracht is tussen sommige vakgebieden. Onderzoeksmethoden en concepten uit vakgebieden die redelijk dicht bij elkaar liggen worden bij elkaar gebruikt. Zo kunnen begrippen als risicomanagement of een concept als het vlinderdasmodel zowel in het denken over bedrijfsveiligheid als het denken over beveiliging worden gebruikt,’ vertelt hij. Dit gebeurt ook bij de vakken filosofie en psychologie. Een hoogleraar geeft bijvoorbeeld een filosofisch vak aan studenten psychologie, omdat het raakvlakken heeft met de studie psychologie. Een andere vorm van leeftijdsbewustpersoneelsbeleid is dat in een collegejaar verschillende projecten worden gespreid op een overzichtelijke manier, dus niet te veel projecten op hetzelfde moment. Dit, omdat het productiviteit van ouderen bij piekbelasting vaak lager is dan van hun jongere collega’s. Slechte vormen bestaan ook

echter ook. De docent zegt dat sommige bewaarders in het gevangeniswezen op hun 55ste opeens een administratieve functie krijgen. Echter: die functie ligt niet in het verlengde van hun oorspronkelijke functie en daarbij kan de bewaarder status en waardering verliezen binnen de gevangenis, dus bij zijn collega's. Oorzaak: zijn kennis en ervaring worden niet meer gewaardeerd. Het waarderen van de inbreng van de medewerker is namelijk cruciaal binnen een organisatie. Degene kan opeens kritiek krijgen van collega’s en minder gemotiveerd raken. Verder werkt leeftijdbewustpersoneelsbeleid volgens De Bruine ook niet goed als de samenstelling van een team uit te veel ouderen of jongeren bestaat. ‘Mensen hebben elkaar nodig om scherp te blijven en je moet zo inzetten dat ze samenwerken en er overdracht is. Een team met te veel jongere collega’s kan leiden tot een solotoer van sommigen. Een groep bestaande uit te veel oudere werknemers kan daarentegen mekkeren over ‘die goede oude tijd’.’ In een goed team is er volgens hem een cultuur waarbij we blij zijn dat iemand anders op een andere manier dan jijzelf kijkt naar een bepaald onderwerp. Reden: we krijgen zo een breder beeld van wat er aan de hand is en we kunnen tot andere oplossingen komen dan we eerst dachten. ‘Onder de juiste voorwaarden kan leeftijdsbewustpersooneelsbeleid dus werken, maar het is een genuanceerd verhaal,’ concludeert De Bruine.

Slechte vormen van leeftijdsbewustpersoneelsbeleid bestaan 12

De hobbelige route van 65 naar 67 jaar De verhoging van de pensioengerechtigde leeftijd van 65 naar 67 jaar komt niet zo maar uit de lucht vallen. Een adviescommissie doet in juni 2008 de aanbeveling dat werknemers later met pensioen moeten gaan. Reden: er is een te kort aan arbeidskrachten de komende decennia door de vergrijzing en dus moet de leeftijd omhoog om de AOW financierbaar te houden. Ook politieke en economische ontwikkelingen spelen een rol in het verhogen van de pensioengerechtigde leeftijd. Door: Bart van der Spek Datum: 2 januari 2015 In de landelijke politiek wordt voor juni 2008 al gesproken over een verhoging van de pensioengerechtigde leeftijd. Dat is te lezen in het artikel ‘Lange weg naar verhoging pensioenleeftijd’ op de website van de NOS. In hetzelfde stuk staat dat de commissie Bakker in 2008 het voorstel doet vanaf 2016 de pensioen- en AOW-leeftijd in stappen te verhogen naar 67 jaar in 2040. Het kabinet-Balkenende IV reageert op de aanbeveling: de regering wil de AOW-leeftijd geleidelijk verhogen naar 67 jaar. Mensen die 42 jaar hebben gewerkt, worden ontzien en naar de pensioengerechtigde leeftijd van werknemers met zware beroepen kijkt het kabinet nog. Echter: voordat een definitief voorstel naar de Tweede Kamer gaat, valt de regering in februari 2010.De verhoging van de AOWleeftijd is voorlopig van de baan. Werknemers en werkgevers bereiken een akkoord: naar 66 jaar Een week voor de Tweede Kamerverkiezingen in juni 2010 bereiken werknemersorganisatie FNV en werkgeversorganisatie VNO-NCW, de zogeheten sociale partners, overeenstemming. Ze besluiten vanuit het perspectief van de arbeidsmarkt dat de AOW-leeftijd in 2020 omhoog gaat naar 66 jaar. Bovendien evalueren beide partijen elke 5 jaar of verdere verhoging nodig is: ze koppelen die aan de levensverachting van de Nederlanders. In juli 2010 stemt een ruime meerderheid van de leden van de FNV voor het bereikte akkoord. Het nieuwe kabinet-Rutte I, dat sinds 14 oktober 2010 regeert, neemt het besluit aanvankelijk over. Het CDA en de VVD stellen dat in hun regeerakkoord, dat onder meer is te vinden in het stuk ‘Het Regeer- en gedoogakkoord van kabinet-Rutte I’ op de website van De Elsevier. De Partij voor de Vrijheid (PVV), gedoogpartner van de coalitie, schaart zich achter de verhoging naar 66 jaar, maar gaat niet akkoord met de koppeling van de pensioengerechtigde leeftijd aan de levensverwachting. Dat stond onder meer in een artikel van BN De Stem staat op 10 november 2010. Het CDA, de VVD en de PVV vormen op dat moment samen een meerderheid in de Tweede Kamer, maar in de Eerste Kamer niet. Voor een verhoging van de AOW-leeftijd moeten ze dus op zoek naar steun van andere politieke partijen. Nieuwe akkoorden met de sociale partners Voorlopig gaat de verhoging van de AOW-leeftijd echter niet door. Zoals in het artikel ‘Later of lager pensioen in zorg’ van het NRC Handelsblad uit 10 december 2010 staat: Henk Kamp, toenmalig minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, laat in het midden of het gehele pensioenakkoord tussen de sociale partners wordt overgenomen. Een onderdeel van het besluit is de verhoging van de AOW-leeftijd. De sociale partners willen de AOW-leeftijd koppelen aan de verdiende lonen, maar dat kost volgens het Centraal Planbureau 4 miljard euro, 4 terwijl onder Rutte I 18 miljard euro wordt bespaard . Kamp besluit de FNV en VNO-NCW langer de tijd te geven om een andere oplossing te bedenken. Op 10 juni 2011 is het zo ver. Wat betreft de pensioengerechtigde leeftijd komen de sociale partners en het kabinet overeen dat de pensioen- en AOW-leeftijd in 2020 stijgt naar 66 en in

4

Zie het artikel ‘Kamp botst met bonden over pensioen; ‘akkoorden niet geheel overnemen’ uit het NRC Handelsblad van 5 november 2010.

Authentiek B.V. Ieplaan 33 2565 LD ’s-Gravenhage Nederland

T +31 (0)70 370 88 88 F +31 (0)70 370 88 80 E [email protected]

ING bank NL41INGB0009308275 Handelsregister 27249918 BTW nummer NL-816949955B01

Op al onze handelingen zijn onze Algemene Voorwaarden van toepassing

2025 naar 67 jaar. Doordat oppositiepartij PvdA het voorstel van de regering steunt, stemt een meerderheid van de Tweede Kamer voor het akkoord. Kanttekening: binnen de FNV is interne verdeeldheid over het akkoord dat is 5 bereikt . Uit een stuk van De Volkskrant van 16 september 2011 blijkt dat de twee grootste bonden, FNV Bondgenoten en Abvakabo FNV, tegen het compromis zijn. Vanwege het akkoord blijft het tijdlang intern rommelen binnen de werknemersorganisatie. De val van Rutte I en het Lenteakkoord Op 5 maart 2012 starten het CDA, de VVD en de PVV onderhandelingen over extra bezuinigingen naar aanleiding van negatieve cijfers van het Centraal Planbureau. Er dreigt een begrotingstekort van 4,5 procent in 2013 te ontstaan als er niet extra wordt bespaard. Conform de Europese begrotingsdiscipline (het Stabiliteits- en 6 Groeipact uit het verdrag van Maastricht van 1992), mag die slechts 3 procent bedragen . Om de zogeheten 3 procentnorm te behalen moet het kabinet hoogstens nog eens 16 miljard euro besparen. Echter: de onderhandelingen mislukken en het kabinet valt uit elkaar op 23 april, zoals op die datum was te lezen op de website van de NOS. Drie dagen later bereiken coalitiepartijen CDA en VVD toch een akkoord met D66, GroenLinks en de ChristenUnie. Met dit Lenteakkoord kan uiteindelijk alsnog aan de begrotingseisen worden voldaan. De partijen spreken onder meer af dat de verhoging van de pensioengerechtigde leeftijd wordt vervroegd. Vanaf januari gaat elk jaar de pensioengerechtigde leeftijd met een aantal maanden omhoog, te beginnen met één maand in 2013. In 2019 moet de AOW-leeftijd daarmee 66 jaar zijn en in 2023 67 jaar. De eerdere overeenkomst van het CDA, de VVD en de PvdA komt hiermee te vervallen: de Eerste Kamer stemt er niet over. Het Lenteakkoord daarentegen wordt aangenomen: op 10 juli stemt een meerderheid van de Eerste kamer 78 voor het wetsvoorstel . Rutte II: weer vervroegd naar 67 jaar De huidige AOW-leeftijd komt dus voort uit het Lenteakkoord. Echter: de VVD en de PvdA, de winnaars van de Tweede Kamerverkiezingen op 12 september 2012, hebben de verhoging van de pensioengerechtigde leeftijd naar 67 vervroegd. Het kabinet Rutte II, dat sinds 5 november regeert, bezuinigt 16 miljard euro. Beide partijen spreken af dat de verhoging van de pensioengerechtigde leeftijd naar 67 jaar moet worden vervroegd. Concreet: in 2018 komt de AOW-leeftijd op 66 jaar, drie maanden hoger dan in het Lenteakkoord was afgesproken en 67 9 jaar in 2021, twee jaar eerder dan in het akkoord . Belangrijk om te vermelden is dat de regering geen meerderheid heeft in de Eerste Kamer. Eind maart 2015 stemt de Tweede Kamer toch in met het wetsvoorstel. Behalve de coalitiepartijen gaan ook onder meer het CDA, D66, GroenLinks en de SGP akkoord met de vervroeging van de AOW-leeftijd. Drie maanden later, op 2 juni 2015, wordt het voorstel van de coalitie eveneens aangenomen door de Eerste Kamer. De pensioengerechtigde leeftijd gaat vanaf 2016 in stappen van 3 maanden omhoog en vanaf 2018 in stappen van 4 maanden. Tenslotte wordt vanaf 2022 de pensioengerechtigde leeftijd 10 gekoppeld aan de levensverwachting . Schema huidige situatie

5

Uit het artikel: ‘Pensioenleeftijd naar 67 in 2025’ in het NRC Handelsblad van 10 juni 2011 en ‘Kabinet sluit ‘uniek’ pensioenakkoord’ in De Volkskrant op 10 juni 2011. 6 Zie de kamerbrief ‘Verzoek nadere toelichting regels Stabiliteits- en Groeipact’ op 25 april 2012. 7 Zie het document ‘Wetsvoorstel verhoging AOW-leeftijd aangenomen en overig nieuws’ op de website van de Eerste Kamer. 8 Deze alinea is een eigen samenvatting van de volgende artikelen: ‘Verhoging AOW-leeftijd aangenomen - ‘historisch besluit’’ van het NRC Handelsblad van 11 juli 2012 en ‘Begrotingsakkoord: Pensioenleeftijd al in 2023 naar 67’ uit De Volkskrant van 16 mei 2012. 9 Zie het stuk ‘Het nieuwe kabinet wil AOW-leeftijd sneller laten stijgen’ op de website van het Algemeen Dagblad op 8 december 2012. 10 Uit http://www.nu.nl/pensioen/4060640/eerste-kamer-stemt-in-met-snellere-verhoging-aow-leeftijd.html op 2 juni 2015.

2

Geboren:

AOW in: Leeftijd als AOW-uitkering ingaat, is:

na 31 december 1947 en voor 1 december 1948

2013

65 + 1 maand

na 30 november 1948 en voor 1 november 1949

2014

65 + 2 maanden

na 31 oktober 1949 en voor 1 oktober 1950

2015

65 + 3 maanden

na 30 september 1950 en voor 1 juli 1951

2016

65 + 6 maanden

na 30 juni 1951 en voor 1 april 1952

2017

65 + 9 maanden

na 31 maart 1952 en voor 1 januari 1953

2018

66

na 31 december 1952 en voor 1 september 1953

2019

66 + 4 maanden

na 31 augustus 1953 en voor 1 mei 1954

2020

66 + 8 maanden

na 30 april 1954 en voor 1 januari 1955

2021

67

* De AOW-leeftijd na 2022 is afhankelijk van de levensverwachting die het CBS berekent. Vanaf 2017 wordt de AOW-leeftijd steeds 5 jaar tevoren vastgesteld11.

11

Van: https://www.rijksoverheid.nl/ministeries/ministerie-van-sociale-zaken-en-werkgelegenheid/nieuws/2015/06/02/aowleeftijd-versneld-omhoog. 3

Bronnenlijst Publicaties Onbekende auteur (2011, 10 juni). Pensioenleeftijd naar 67 in 2025. NRC Handelsblad, p.1. Onbekende auteur (2010, 10 december). Later of lager pensioen in zorg. NRC Handelsblad, p.19. Waard, M. de (2010, 5 november). Kamp botst met bonden over pensioen; ‘akkoord niet geheel overnemen’. NRC Handelsblad, p.1. Internet Coevert, A. (2012, 11 juli). Verhoging AOW-leeftijd aangenomen - ‘historisch besluit’. Website NRC Handelsblad. Geraadpleegd op 08-12-2014, http://www.nrc.nl/nieuws/2012/07/11/verhoging-aowleeftijd-aangenomen-historisch-besluit/ Hankel, A. (2010, 30 september). Het Regeer- en Gedoogakkoord van kabinet-Rutte I. Website Elsevier. Geraadpleegd op 08-12-2014, http://www.elsevier.nl/Politiek/nieuws/2010/9/Het-Regeer--enGedoogakkoord-van-kabinet-Rutte-I-ELSEVIER277220W/ Herderscheê, G. (2011, 16 september). Kamer stemt in met pensioenakkoord; PvdA helpt kabinet weer. Website De Volkskrant. Geraadpleegd op 08-12-2014, http://www.volkskrant.nl/binnenland/kamerstemt-in-met-pensioenakkoord-pvda-helpt-kabinet-weer~a2910951/ Herderscheê, G. (2012, 16 mei). Begrotingsakkoord: Pensioenleeftijd al in 2023 naar 67. Website De Volkskrant. Geraadpleegd op 08-12-2014, http://www.volkskrant.nl/dossier-vk-dossier-verkiezingenvan-2012/begrotingsakkoord-pensioenleeftijd-al-in-2023-naar-67~a3256616/ Jager, J.C. de (2012, 25 april). Verzoek nadere toelichting regels Stabiliteits- en Groeipact. Kamerbrief via de website van de Rijksoverheid. Geraadpleegd op 08-12-2014, http://www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/kamerstukken/2012/04/25/verzoek-naderetoelichting-regels-stabiliteits-en-groeipact.html Onbekende auteur (2008, 16 juni). Commissie-Bakker doet ingrijpende voorstellen. Website nu.nl. Geraadpleegd op 08-12-2014, http://www.nu.nl/economie/1614352/commissie-bakker-doetingrijpende-voorstellen.html Onbekende auteur (2009, 16 september). Wat zijn de argumenten voor en tegen AOW vanaf 67 jaar. PDFbestand via de website van de Rijksoverheid. Geraadpleegd op 08-12-2014, http://www.rijksoverheid.nl/bestanden/documenten-en-publicaties/rapporten/2009/09/16/16-sep2009-argumentenkaart-verhoging-aow-leeftijd/135-2009-1-24250.pdf Onbekende auteur (2010, 10 november ). PVV wil alleen AOW-leeftijd naar 66 jaar. Website BN De Stem. Geraadpleegd op 08-12-2014, http://www.bndestem.nl/algemeen/binnenland/pvv-wil-alleen-aowleeftijd-naar-66-jaar-1.532743 Onbekende auteur (2011, 4 mei). Lange weg naar verhoging pensioenleeftijd. Website NOS. Geraadpleegd op 08-12-2014, http://nos.nl/artikel/237889-lange-weg-naar-verhogingpensioenleeftijd.html Onbekende auteur (2011, 10 juni). Kabinet sluit 'uniek' pensioenakkoord. Website De Volkskrant. Geraadpleegd op 08-12-2014, http://www.volkskrant.nl/dossier-kabinet-rutte/kabinet-sluit-uniekpensioenakkoord~a2443959/ Onbekende auteur (2012, 21 april). Catshuisoverleg is mislukt. Website NOS. Geraadpleegd op 08-122014, http://nos.nl/artikel/364757-catshuisoverleg-is-mislukt.html Onbekende auteur (2012, 16 oktober). Schema voorgenomen verhoging AOW-leeftijd kabinet-RutteAsscher. PDF-bestand via de website van de Rijksoverheid. Geraadpleegd op 08-12-2014, http://www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/regelingen/2012/10/16/aanvang-aowuitkering-op-basis-van-deelakkoord.html Onbekende auteur (2012, 5 november). Het nieuwe kabinet wil AOW-leeftijd sneller laten stijgen. Website Algemeen Dagblad. Geraadpleegd op 08-12-2014, http://www.ad.nl/ad/nl/11564/AOWdossier/article/detail/3342874/2012/11/05/Het-nieuwe-kabinet-wil-AOW-leeftijd-sneller-latenstijgen.dhtml

4

Onbekende auteur (2014, 2 juni). ‘Deeltijdpensioen wordt nieuwe norm’ Website nu.nl. Geraadpleegd op 24-12-2014, www.nu.nl/geldzaken/3791483/deeltijdpensioen-wordt-nieuwe-norm.html Onbekende auteur (2015, 2 juni). AOW-leeftijd versneld omhoog. Website Rijksoverheid. Geraadpleegd op 15-09-2015, https://www.rijksoverheid.nl/ministeries/ministerie-van-sociale-zaken-enwerkgelegenheid/nieuws/2015/06/02/aow-leeftijd-versneld-omhoog. Onbekende auteur (2015, 2 juni). Eerste kamer stemt in met snellere verhoging AOW-leeftijd. Website nu.nl. Geraadpleegd op 15-09-2015, http://www.nu.nl/pensioen/4060640/eerste-kamer-stemt-in-metsnellere-verhoging-aow-leeftijd.html Tamminga, M.(2009, 5 november). Doorwerken tot 67? Vijf argumenten voor en tegen. Website NRC Handelsblad. Geraadpleegd op 08-12-2014, http://vorige.nrc.nl/nieuwsthema/pensioenen/article2395778.ece

5