DE GESCHIEDENIS VAN DE MARKANTE WATERTOREN "DE KOERHEUVEL" TE RHENEN Nu "De Koerheuvel" de laatste tijd zo in de belangstelling staat en het de vraag is of dit markante nog een lange toekomst toebedeeld is, heeft men mij als kleindochter van de man die de opdracht gaf "De Koerheuvel" te bouwen,, gevraagd het een en ander over deze Rhenense watertoren en haar voorgeschiedenis te vertellen. Ik zal daarbij helemaal bij het begin beginnen. Mijn grootvader Willem de Haas (geb. Heteren 9.3.1873) vertrok op 26 september 1891 naar Aken om daar elektrotechniek te gaan studeren. Rond 1900 begon deze als pas afgestudeerd elektrotechnisch ingenieur een elektriciteitsbedrijf te Rhenen. In die tijd waren elektriciteitsen waterleidingsmaatschappijen nog geen gemeentelijke of provinciale aangelegenheden, maar privebedrijfj es die ontstonden op initiatief van particulieren. De eerste klus waar Willem de Haas zich in Rhenen voor in ging zetten was het zorgen voor elektrisch licht in de Cunerakerk. En dat brandde voor het eerst met kerstmis in 1901. In 1907 was het elektriciteitsbedrijf zo groot geworden, dat er "stoom over" was. Dat was voor mijn grootvader het startsein om ook een waterleidingbedrijf op te richten, want hij kon het water pompen met zijn eigen stoom. De elektrische centrale die onder aan de Buitenomme was gevestigd (zie Afb. l en 2; het gebouw staat er nog) werd tevens pompstation. Er werden twee grote blokken beton in de grond aangebracht (Ref.l) van ieder vier bij vier meter. Die waren nodig om de twee loodzware Deutz gasgeneratoren, waarmee de dynamo's voor de pompen werden aangedreven, staande te houden. Het grondwater in Rhenen was destijds zo zuiver, dat het zonder het te filtreren op het net gepompt kon worden. Zelfs in die tijd was dat een grote uitzondering.
Afb.l. De elektriciteitscentrale annex waterleidingbedrijf aan de Buitenomme anno 1929 (Fotokollektie Rhenen J.Th.M. Mom).
iï Js---
Afb.2. Plattegrond van het elektriciteits/waterleidingbedrijf Anno 1912 (Gemeentearchief Rhenen).
De eerste huizen die op de waterleiding werden aangesloten waren enkele in aanbouw zijnde villa's aan de noordkant van de Herenstraat (o.a. het huis waar wijlen dokter Stegeman vijfendertig jaar lang woonde). Er was ook een watertoren nodig. Zo kwam er eerst een waterreservoir op palen op het hoogste punt van de Achterbergsestraatweg. Al snel echter was de capaciteit van dit watertorentje te klein en besloot Willem de Haas in 1922 tot de bouw van een nieuwe watertoren (zie Afb.3) met een zevental drukketels van 25 m elk. Deze ketels werden per trein aangevoerd vanuit Duisland en met paard en wagen naar de plaats van bestemming gebracht (Afb.4).
Afb.3. Watertoren "met kantelen" bovenaan de Achterbergsestraatweg in opbouw Anno 1922 (Fotokollektie Rhenen Dr. H.P. Deys).
Afb.4. Aankomst op het station te Rhenen van een drukketel bestemd voor de watertoren, Anno 1922 (Fotokollektie Rhenen Dr H.P. Deys). De nieuwe watertoren was zodanig gekonstrueerd, dat mijn grootvader vanuit zijn slaapkamerraam op de Herenstraat de niveaumeter van het water in de gaten kon houden. Deze capaciteitsuitbreiding was mede noodzakelijk om het nieuwe Vreewijk van water te kunnen voorzien. In de dertiger jaren werd deze watertoren echter ook weer te klein en Willem de Haas dacht na over hoe een groter exemplaar er uit zou moeten gaan zien. Hij besloot om er een gebouw van te maken dat voor meerdere doeleinden geschikt zou zijn. Het moest een watertoren worden met een hotel/cafe/restaurant erin, en omdat de toren op het hoogste punt van Rhenen gebouwd moest worden (om voldoende druk op het systeem te houden) waren er meteen al plannen om er tevens een uitkijktoren van te maken.
Afb.5. Schets van watertoren "De Koerheuvel" op basis van het ontwerp van architect H. van Hoogdalem, Anno 1935 (Gemeentearchief Rhenen).
Zogebeurde het dat de Rhenense architect H. van Hoogdalem via via van de plannen te horen kreeg. Deze ging ongevraagd aan het tekenen en maakte een ontwerp voor een watertoren/hotel/cafe/restaurant/uitzichttoren (Afb.5). Hij ging met zijn tekeningen naar Willem de Haas en vroeg wat deze er van vond. Mijn grootvader, die altijd verschrikkelijk druk was en een overbezette agenda had, was blij dat hij het ontwerp voor "zijn" toren op een presenteerblaadje aangeboden kreeg. Bovendien was hij erg enthousiast over hetgeen Van Hoogdalem getekend had. En zo werd besloten dat deze toren gebouwd zou gaan worden. Sindsdien circuleert in de familie het grapje dat De Koerheuvel "aan de deur gekocht is". Op de "Koerheuvel", een heuvel welke die naam al droeg voor dat er ooit iemand van een watertoren op die plek had gehoord, werd in 1935 begonnen met de bouw. De Nijmeegse aannemer "Betonijzerbouw Roeien & Heine" (zie Afb.6), en de meest moderne materialen voor die tijd werden gebruikt. De vloeren bijvoorbeeld werden gemaakt van een voor die tijd nieuw produkt uit Italië, en er kwamen Italianen speciaal voor naar Rhenen om de vloeren te storten. De Koerheuvel kreeg een betonnen skelet om het zware waterreservoir van 600 m te kunnen dragen. De meeste van de betonnen pilaren zijn in de muren weggewerkt. Enkele pilaren staan in de zalen en vallen door hun aankleding in de sfeer van de zalen nauwelijks op (Afb. 7 en 8) . Het betonnen waterreservoir bevindt zich boven de hotelkamers. De bodem van het reservoir bestaat uit meer dan een halve meter dik waterdicht beton. De etage precies onder het bassin en boven de hotelkamers werd de "lekzolder" genoemd. Deze etage was ongeschikt voor gebruik omdat er kondenswater lekte. Later heeft mijn grootvader de bodem van het reservoir dusdanig laten isoleren, dat er geen kondens meer lekte.
Afb.Ga en 6b. Watertoren "De Koerheuvel" tijdens de bouw in 1935 (Fotokollektie fam. De Haas) .
Afb.7 en 8. Het "bruine" interieur van café/restaurant "ÖP " "De TfOAl-Viamrol Koerheuvel".
Afb.9. "De Koerhevrrel" op de dag van de feestelijke opening in mei 1937 (Fotokollektie Fam. De Haas)
De naam lekzolder veranderde in zolder en werd later gebruikt voor het drogen van de was van het hotel en als rekreatieruimte voor de hotelgasten. In 1937 was de bouw van De Koerheuvel voltooid en vond in mei van dat jaar de officiële opening plaats. Zeer veel genodigden, waaronder burgemeester Van Hardenbroek, waren daarbij aanwezig (Afb.9, 10 en 11). Natuurlijk kreeg het hele gezelschap een uitgebreide rondleiding door de toren. Zo ging men met de lift naar het waterreservoir. Voor dé liefhebbers was daar de mogelijkheid om om het hele reservoir heen te lopen. Vervolgens werden de heren (dames waren daar kennelijk niet bij) uitgenodigd om mee te gaan naar het eerste balkon en naar de uitzichttoren, waar men bij helder weer kon genieten van een uitzicht over zeven provinciën (Afb.12)!
Afb.10. Maaltijd in veband met de feestelijke opening van De Koerheuvel. Zittend v.r.n.l. de heren H.Schaars D. Leccius de Ridder, staand architect H. van Hoogdalem en J.de Haas. Naast Mevr. Van de Pol zit Willem de Haas.
Afb. 11. Directie en commissarissen van de N.V. Waterleiding Maatschappij o.a. D.F. de Haas, W. de Haas, D.L. Leccius de Ridder, Burgemeester Van Hardenbroek, M.C. Philipse en H.Schaars.
Afb.12. Uitzicht vanaf De Koerheuvel Anno 1937.
Ongetwijfeld hebben velen daar met een zekere trots bovenop die toren gestaan. Ik denk aan de architekt, de burgemeester en mijn grootvader (de commissarissen van de waterleiding). Behalve een watertoren was Rhenen immers een uniek gebouw rijker geworden. Uniek vanwege de aparte vormgeving met die wonderlijke "heksenhoed" er bovenop. Uniek was de watertoren ook vanwege het feit dat er een hotel in gevestigd was en dat er mensen in woonden; zo woonde er de pachter van het hotel de heer Van de Pol met zijn gezin (Afb.13). Voor zover ik weet is er in Nederland geen enkele andere watertoren die voor meerdere doeleinden geschikt is of was (Red. Belvédère in Wageningen?). Des te triester wordt het te bedenken dat men nauwelijks 52 jaar na de bouw van de Koerheuvel al weer het woord slopen heeft laten vallen. Sterker nog: de grote ronde serre, die aan het gebouw zat, en enkele bijgebouwen, waaronder de keuken aan de achterkant, zijn al gesloopt!
Afb.13. V.l.n.r. Fam. Van de Pol, de eerste pachters van De Koerheuvel, J. de Haas en moeder T. van Breda.
u u il o n ii n u
sim BBffl
f
Afb.14. Tekening van het nog bestaande torenmassief en plattegrond van de begane grond van de Koerheuvel (Gemeentewerken Rhenen).
Sinds l november 1989 is de watertoren als zodanig niet meer in gebruik en al wat langere tijd zijn het hotel en het restaurant gesloten. Met haar dichtgemetselde en getimmerde ramen en deuren en met haar vele gesneuvelde ruiten ziet De Koerheuvel er bepaald mistroostig uit. Ik wens Rhenen toe dat er toch een nieuwe bestemming gevonden wordt voor het gebouw en dat de Koerheuvel nog vele jaren rechtop zal blijven staan (Afb.14). Tot slot nog enkele "wetenswaardigheden voor de geïnteresseerden: - In tegenstelling tot andere watertorens was de Koerheuvel voor iedereen toegankelijk. Ieder die belangstelling had kon vroeger voor f 0,15 het reservoir bezichtigen en de uitkijktoren op (Afb.15). - Er zit geen koperen bak in het waterreservoir. Het bassin bestaat alleen uit waterdicht beton.
Afb.15.
- De lift loopt tot op hoogte van heet eerste balkon. Vandaar af is er een wenteltrap naar de uitkijktoren. - Op de begane grond bevindt zicht onder andere een conversatiezaal, een eetzaal, een berging, een koelkamer en (vroeger) de keuken en de serre. - Op iedere verdieping bevindt zich een grote hal waar de deuren van de hotelkamers op uitkomen. - Het reservoir had een overloop, een afvoer, die er voor zorgde dat er geen ongelukken konden gebeuren door een te hoog waterpeil in het bassin. Mevr. Geerteke de Haas GEGEVENSBRONNEN,o.a . 1. Dr. H.P. Deys, Achter Berg en Rijn (1981), p. 182 en 183. 2. Gegevens verstrekt door Jan de Haas (geb. Rhenen 13.8. 1903) te Rhenen, incl. fotoverzameling Fam. De Haas. 3. Gegevens verstrekt door de dienst Gemeentewerken te Rhenen.
HOTEL . RESIA
„DE KOERHEUVEL
C. .. 4 POL TEL. K 8376-135
Koer heuvelweg 5, Rhenen Tel. (08370) 24 35
RHENEN
Erpl. Mij.: M.C. Vahr' -l
HOTEL RESTA
„DE KOERHEUVEL'
Dit. A. S,„,vc„l,crs 'Iel. (OHWf.) 2-( 35 RIItNEN
