De Friese elf Steden: Erfgoed der mensheid

De Friese elf Steden: Erfgoed der mensheid

Dokkum

Franeker

Leeuwarden

Harlingen

Bolsward

IJlst

Sneek

Workum Hindeloopen

Stavoren

2

Sloten

Foto omslag: De voormalige Hoofdwacht, nu de Raadzaal te Leeuwarden

Kaart van Fryslân de elf Steden | De Friese elf Steden: Erfgoed der mensheid |

Voorwoord In winterse tijden kijkt de hele wereld naar Fryslân en vooral naar zijn Elf Steden. Is het ijs van de meren rivieren en kanalen sterk genoeg voor de wereldberoemde Elfstedentocht van 220 kilometer op de schaats. Deelnemers zijn tienduizenden mannen en vrouwen die vaak onder barre omstandigheden de Elf Steden in een lang lint aandoen. Zo ontstaat een evenement dat, als weinig andere heroïeke manifestaties, wereldwijd tot de verbeelding spreekt. Beelden van de tocht en van de beschermde stadsgezichten van de Elf Steden komen tot in de hoeken van de wereld. Er is geen sprake van sponsoring of economisch gewin. De Elfstedentocht ademt het karakter van vrijheid en gelijkwaardigheid. Zoals Fryslân is, zoals de Elf Steden zijn. Deze principes ontstonden in en door de unieke en egalitaire samenleving van landbouwers en veehouders, vissers en kooplieden in de Noordzee-delta van Europa. De Noordzee, eertijds de Mare Frisicum, geeft en neemt. Rijkdom in de zeehandel maar ook stormvloeden die mens en dier bedreigen. De eerste bewoners van de Waddenkusten wierpen terpen op in hun strijd tegen het water. Later bouwden zij met vereende krachten dijken rond hun woonsteden. Het weidse, groene Friese land ontstond en de producten van Friese zuivel en landbouw gaan nog steeds de hele wereld over. Dit alles kon gebeuren op basis van het oeroude stelsel van individuele rechten en plichten, dat gebaseerd is op persoonlijke vrijheid en onafhankelijkheid. Dat ging gepaard met een eigenheid en eigenwaarde die in de geschiedenis een opmerkelijk markeringspunt kreeg. In februari 1782 erkenden de Staten van Friesland de onafhankelijkheid van de Verenigde Staten van Amerika. Zij waren daarmee het eerste Europese zelf-standige gewest, verenigd in de Republiek der Verenigde Nederlanden, die deze moedige stap in die tijd aandurfden. De Staten gaven daarmee gevolg aan diezelfde beginselen van vrijheid en zelfbeschikking. Friesland, of Fryslân in de eigen Friese taal, vormt een unieke eenheid in verscheidenheid, een Europees kenmerk avant la lettre. Elf steden werden de parels van het omringende platteland.Verbondenheid was er door het water dat de Friese landen en steden met elkaar verbindt. Vrijheid in verbondenheid, dat is het erfgoed dat Friesland de wereld aanbiedt. Het symbool daarvan zijn de Friese Elf Steden met hun cultureel erfgoed van meer dan 1800 monumenten.

J.A. Jorritsma Commissaris van de Koningin in de provincie Fryslân

3

Inhoud Voorwoord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3 1

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7

2

Water als bindend element . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9 Goed bewaarde waterstructuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10 Ontstaan op terpen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 Elfstedentocht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13

3

Internationale handel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15 De middeleeuwen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15 De bloeiperiode, Gouden eeuw en 18e eeuw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16 Oostzeehandel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16 Neergang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18

4

Staakundige eenheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21 Decentrale structuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21 Bestuurlijke eenheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22

5

Stedenbouwkundige structuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25 Vroege verstening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25 Stedenbouwkundig structuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25 Architectuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26 Planetarium Franeker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26 Bolwerken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26 Kloosters en kerken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28 Kloosters en kerken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28 Staten en stinzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29 Kanselerij en hof . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29

4

| De Friese elf Steden: Erfgoed der mensheid |

Renaissance Raadhuizen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30 Hollands of Vlaams maniërisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30 Waaggebouwen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31 Hollands classicisme en Rococo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31 6

Internationale vergelijking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35 Hollandse steden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35 Middelburg, Hoorn en Enkhuizen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35 Cinque Ports (Engeland) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36 Hanzesteden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36 Stralsund & Wismar (Duitsland) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37 Val di Noto (Italië) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37 Úbeda & Baeza (Spanje) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37 Afrondend . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37

7

Authenticiteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39 Sfeerimpressie om authenticiteit van steden aan te tonen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39 Ontstaan monumentenzorg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40 Beschermde stadsgezichten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40 Wijze van restaureren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41

8

Cultuur in de elf steden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43 It fierljippen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44 It skûtsjesilen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44 It reedriden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44 It keatsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45

9

DeWerelderfgoedcriteria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47 Criterium II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47 Criterium V . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47 Seriële site van bewoonde binnensteden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48 Bijlage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49 Architectuur Vredeman de Vries . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49 Literatuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51 Webpagina’s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53 Verantwoording . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53


5

6

Met de hand ingekleurde plattegrond van Leeuwarden, gegraveerd door Pieter Bast, naar de opmeting van Johannes Sems, 1603. | De Friese elf Steden: Erfgoed der mensheid |

1

Inleiding

De Friese Elf Steden zijn een begrip in binnen- en buitenland. Ze zijn bijzonder als verzameling steden die eens een bestuurlijke eenheid vormden, waarin de ‘macht’ onderling gelijk verdeeld was. Steden met een gedeelde geschiedenis, waarin water centraal staat. Water als dreiging, maar vooral ook water als bron van welvaart. Het bracht de steden en regio voorspoed via overzeese markten en internationale handel. Die welvaart is tot op heden zichtbaar in de veelal goed bewaard gebleven gebouwen. Uiteraard kent elke stad haar eigen bijzonderheden, maar de samenhang tussen de Friese Elf Steden doet ze boven andere steden uitstijgen. Ook de culturele eenheid die de steden in het verleden vormden, is tot op de dag van vandaag herkenbaar, bijvoorbeeld in de gedeelde taal, maar ook in een internationaal aansprekend evenement als de Elfstedentocht. Bij een vergelijking in internationaal verband blijkt dat de Friese Elf Steden aanspraak mogen maken op de titel erfgoed der mensheid. Doordat het water een zeer dominante rol speelt in de geschiedenis van de Friese Elf Steden, past een mogelijke voordracht naadloos binnen één van de drie thema’s die Nederland identificeerde voor sites die het wil voordragen voor de Unesco Werelderfgoedlijst: de strijd met én tegen het water.


7

8

Molen bij de Lemsterwaterpoort, Sloten. | De Friese elf Steden: Erfgoed der mensheid |

2

Water als bindend element

Water is het centrale en daarmee ook het bindende element in de geschiedenis van de Friese Elf Steden. De steden zijn het resultaat van de ontwikkeling van een regio waar het water gekeerd moest worden met terpen en dijken en waar datzelfde water werd binnengehaald in havens en gebruikt voor defensieve doeleinden. Die bewegingen komen terug in hun plattegrond. Het water loopt tot in het hart van de stad. Het mooist zichtbaar is dit in IJlst, Sloten, Stavoren en Workum. Maar ook in de andere steden komt dit patroon voor. Langs dit water (in sommige gevallen een gracht, in andere een bestaande waterloop), ontstond in de meeste gevallen een langgerekte nederzettingsvorm, zoals in Harlingen de Voorstraat, in Bolsward de Appelmarkt, in Franeker de Voorstraat en in Leeuwarden de Nieuwestad en de Voorstreek. Deze nederzettingsvormen worden gekenmerkt door strakke rooilijnen, die duiden op planmatige aanleg. Deze rooilijnen zijn over het algemeen goed bewaard gebleven en vormen nog steeds een opvallend element in het centrum van de steden. Ze worden ook door buitenlandse reizigers opgemerkt, zoals door Tomalin die al in 1907 over Sloten schreef: We rowed back to the old bridge and found ourselves at once in the middle of Sloten. On either side rose brick walls with little flights of steps leading down the water; broad pathways shaded with trees and behind them a line of delightful old houses. (…) At once we proceeded tomore nearly examine the buildings, which are most interesting.There are several eighteenth-century houses and a particulary fine seventeenth specimen, with excellent brick decoration and metal work. (Three Vagabonds, p. 169-170). Uit zijn omschrijving van Workum wordt duidelijk dat deze structuur bewaard bleef, ook als de waterweg was gedempt: street only, but is a very long one. We notices something unusual about the street, but could not quite make out what it was until we discovered that, some thirty years ago, it was a canal with narrow roadways on either side. It was then filled in and the waterway diverted to the back of the town.The result, a fine wide street lined with tall trees, is quite imposing. (Three Vagabonds, p. 184).


9

Goed bewaarde waterstructuren Naast de langgerekte nederzettingsvorm langs het water, is ook het ontbreken van pleinen kenmerkend voor de plattegrond van de Elf Steden. De grote open ruimten die er zijn, zijn nu eens voormalige kerkhoven, dan weer overkluisde of gedempte grachten, dan wel verbrede kaden. In de negentiende eeuw zijn in Nederland veel grachten gedempt vanuit hygiënische of verkeerstechnische overwegingen. In de Friese Elf Steden zijn echter opmerkelijk veel van de waterstructuren bewaard gebleven. In zo goed als alle gevallen grepen de wateren in de stad terug op een prestedelijke fase en zijn ze het restant van de oorspronkelijke verkaveling.

10

Gezicht in Sloten met rechts de kerk. | De Friese elf Steden: Erfgoed der mensheid |

Tabel: Lengte van de grachten en sloten in de Friese elf steden vóór de negentiende eeuwse dempingen (exclusief singelgracht).

Stad

Lengte (in kilometers)

Sneek Bolsward Franeker Workum IJlst Harlingen Sloten Hindeloopen Stavoren Dokkum Leeuwarden

2,3 3,3 3,0 2,0 1,6 4,3 0,2 1,5 1,7 1,0 5,0

Verder worden ook alle steden omgeven door een buitengracht. Bij Workum en IJlst is deze beperkt tot een erfscheiding tussen de stad en het platteland, maar in Dokkum, Stavoren, Leeuwarden en Harlingen heeft de gracht een aanzienlijke breedte bereikt, met plaatselijk ook hoge bolwerken uit de vijftiende en zestiende eeuw. In Bolsward en Sneek (gedeeltelijk) was sprake van een dubbele singelgracht, onderling gescheiden door een smalle strook land, de singel.

Ontstaan op terpen Terpen zijn de meest in het oog lopende Friese iconen van de strijd tegen het water. Deze door de mens opgeworpen woonheuvels waren de voorlopers van de dijken die 2000 jaar geleden op kleine schaal en vanaf 1000 jaar geleden als groot stelsel werden aangelegd. De Friese steden in het kustgebied zijn allemaal ontwikkeld vanuit één of meerdere terpen. Ook dit is nu nog terug te vinden in het stratenpatroon, bijvoorbeeld in de bochtige straatjes en de bebouwing rond de oude kerken van Bolsward (Martinikerk), Harlingen (in het gedeelte van Almenum), Franeker (Bredeplaats/Martinikerk) en Dokkum (bij de Markt). Leeuwarden kende meerdere kernen: Oldehove (Boterhoek), Nijehove en Hoek. Ook in de steden Sneek en IJlst ontstond de bebouwing op een verhoging, waardoor deze ook hier aanvankelijk een bochtig en onregelmatig karakter had.


11

Met de ontwikkeling van de stad, volgde in de meeste gevallen de transformatie tot een verdedigbare sterkte met de aanleg van grachten en bolwerken (alleen Sneek had ooit een stenen stadsmuur). Hiermee werd het grondgebied van de steden voor eeuwen gefixeerd. Ook een stad als IJlst, die niet omwald is geweest, werd begrensd door de secundaire ‘dij-grachten’.

Onderling door water verbonden De Friese Elf Steden vertonen niet alleen samenhang door de overeenkomsten in hun door water gedomineerde plattegrond. Ze zijn door dat water ook onderling verbonden. Alle elf steden zijn ontstaan bij bevaarbare waterwegen. Een deel in het kweldergebied met kreken, prielen en slenken (op terpen) en een deel, zoals Sneek en IJlst, verder landinwaarts in het overgangsgebied van massieve zeeklei naar laagveen, waar rivieren en stroompjes zorgden voor de afvoer van water. Vaak ontstonden ze op plaatsen waar waterwegen elkaar of één of meerdere landwegen kruisten.

12

Elfstedentocht 1997 Dongjumervaart met Franeker op de achtergrond. | De Friese elf Steden: Erfgoed der mensheid |

In de zestiende en zeventiende eeuw werden grotere verbeteringen aangebracht in dit vaarwegennet. Zo kreeg Leeuwarden in 1507-1508 een directere vaarverbinding met Franeker en Harlingen (Harlingervaart) met een zijtak naar Bolsward en naar Sneek (Zwette). De Dokkumer Ee werd tezelfdertijd uitgebaggerd. In de jaren 1646-1661 kwam een uitgebreid stelsel van trekvaarten tot stand dat de zeven grootste van de elf steden onderling verbond. In de zeventiende tot negentiende eeuw waren alle steden door beurtveren met elkaar en met de grotere vlecken (Joure, Heerenveen) en dorpen verbonden.Typerend voor de Friese Elf Steden is de gelijkwaardigheid binnen dit netwerk. Er is geen stad dominant. Sneek, Workum en Harlingen doen nauwelijks onder voor Leeuwarden.

De Elfstedentocht Als er iets de verbondenheid door het water van de Elf Steden symboliseert dan is het wel de Elfstedentocht. Deze maakte in 1909 in georganiseerde vorm zijn debuut. Maar het moet, getuige een in 1749 uitgegeven gedicht, al eeuwen gebruik zijn geweest om per schaats, de destijds snelste wijze van vervoer, over dichte wateren in één dag langs alle elf steden te schaatsen. Deze schaatstraditie heeft zich inmiddels uitgebreid naar andere sporten, zoals fietsen, wandelen, kanoën en skaten. De faam van de Elfstedentocht op de schaats valt toe te schrijven aan het cultuurhistorisch unieke karakter van dit sportevenement. Het festijn is ruim 200 kilometer lang. De vereniging die deze tocht organiseert, bestaat in 2009 honderd jaar en heeft het predikaat ‘Koninklijk’.

Langs de uitvalswateren ontstonden in de meeste steden zogenaamde nijvere buitenbuurten met werven en industriemolens. In Harlingen ontstond bedrijvigheid aan de Westerkeetsloot (de huidige Boothstraat), in Franeker bij Vijfhuizen en Zevenhuizen, in Leeuwarden langs de Dokkumer Ee en het Noord- en Zuidvliet, in Sneek aan De Geeuw, in IJlst langs de Wijmerts en in Bolsward langs de Bolswarder Trekvaart.Tichel-, pane-, strik- en kalkwerken en houtzagerijen voorzagen in de behoefte aan bouwmateriaal in de stad. Maar de producten van deze nijverheid vonden niet alleen afzet binnen de steden. Ook het omringende platteland maakte er gebruik van en in een aantal gevallen kwamen ze op de internationale markt terecht. Na de ‘oude Friezen’ of kloostermoppen, vonden nu ook de ‘rooswinkels’, de Friese ‘geeltjes’ en de rode en blauwe pannen hun weg naar Engeland, Hamburg en het Oostzeegebied.


13

14

Ingekleurde plattegrondVan Sloten, door Johannes Blaeu, 1649. | De Friese elf Steden: Erfgoed der mensheid |

3

Internationale handel

De Friezen hebben door de eeuwen heen een belangrijke rol gespeeld in de internationale zeehandel. In de Middeleeuwen vervulden ze al een belangrijke zelfstandige rol in de handel. Niet voor niets werd de Noordzee destijds ook wel ‘Mare Friesicum’ genoemd. Tekenend is ook dat toen het zeerecht in de veertiende eeuw werd gecodificeerd, de Zeerecht-Ordonnantie van Stavoren (een uitbreiding van langer bestaand zeerecht van Franse oorsprong) geldend recht werd.Tijdens de Gouden Eeuw voeren Friese schippers vooral in dienst van Amsterdamse reders.

De Middeleeuwen De Friezen vormden een volk van zeevaarders en al in de Vroege en Hoge Middeleeuwen kende Fryslân (dat destijds geheel het Laag-Nederland omvatte, van het huidige Zeeland tot ver in Noord-Duitsland) een zelfstandige internationale handel. Stavoren en Dokkum waren al vroeg markten muntplaatsen. Het toenmalige Stavoren, dat enkele honderden meters verder westelijk lag dan tegenwoordig, dreef al heel vroeg handel via de Oostzee en de Rijn, en met Engeland. Dokkum, door het Dokkumerdiep verbonden met de zee, dreef handel met de havensteden aan de Oostzee en later ook met Engeland. In de Late Middeleeuwen leidde de gunstige ligging van met name de zeven steden (inclusief Bolsward) in de Zuidwesthoek tot een groei van handel, ambacht en scheepvaart. Workum deed in de dertiende eeuw goede zaken met de Hanzesteden van de Oostzee, en Workumer zeelieden hielden zich kort voor 1300 al bezig met handel tussen Vlaanderen en Engeland. IJlst kende aan het begin van de veertiende eeuw drukke scheepvaart en levendige handel in vooral agrarische producten. Men voer ver de IJssel en Rijn op, tot aan Keulen toe. Ook Hindelooper schippers deden in de late Middeleeuwen al mee in de internationale vrachtvaart, met name op Engeland. Stavoren hield zich in de veertiende eeuw, naast handel, ook bezig met haringvisserij. Leeuwarden, Sneek en Bolsward, die tegenwoordig niet meer met de zee verbonden zijn, waren dit in de vroege Middeleeuwen wel via de Middelzee, een inham van de Noordzee. In de dertiende eeuw was de inham nagenoeg dichtgeslibd. Hij werd bedijkt en ontgonnen. Ook andere waterwegen slibden in de loop van de eeuwen dicht (zoals het Dokkumerdiep). Plaatsen als Sneek, IJlst en Dokkum, maar ook Leeuwarden bleven desondanks van belang omdat zij zich meer dan voorheen op de handel met hun naaste omgeving concen-


15

treerden. Hiermee kregen de steden een belangrijke functie als markten overslagplaats van regionale producten als kaas boter, vlees, huiden, vis en zout. De steden Bolsward en Stavoren hebben in de latere Middeleeuwen tot het Hanzeverbond behoord. Leeuwarden, Harlingen, Workum, Bolsward, Hindeloopen en Dokkum kenden in de dertiende eeuw scheepvaart op havens aan de Engelse oostkust zoals Kings Lynn, GreatYarmouth en Boston, maar ook op Lübeck, Wismar en Hamburg. Men handelde vooral in vee, boter en kaas. Vanaf de dertiende eeuw verloor de Friese overzeese handel zijn plaats. Eerst aan de Hanzesteden, vervolgens verder aan de Vlaamse steden en uiteindelijk aan de Hollandse steden.

De bloeiperiode De Nederlandse Gouden Eeuw was ook voor de Friese internationale (scheepvaart)handel een Gouden Eeuw. Al vanaf ongeveer 1550 vond een sterke uitbreiding van de Friese scheepvaart plaats, die met enige onderbrekingen doorbloeide tot in de achttiende eeuw. Die scheepvaart was met name gericht op de Duitse en Deense Noordzeekust, Noorwegen en de Oostzeelanden.Vooral in de Oostzeehandel speelden de Friese Elf Steden als leveranciers van schippers en zeelieden, een belangrijke rol. De zeventiende eeuw was voor Fryslân een eeuw van welvaart. In Harlingen en Hindeloopen bloeide de zeescheepvaart. Na het midden van de 16e eeuw profiteerde vooral Harlingen van zijn gunstige ligging ten opzichte van de Noordzee en het dichtbevolkte en goed ontsloten achterland van Noordwest Fryslân. Hier bereikte de concentratie van handel en nijverheid binnen de Noord-Nederlandse context een absoluut hoogtepunt. Omdat het Dokkumerdiep in de loop van de zeventiende eeuw dichtslibde, verliep de zeevaart in Dokkum.Wel bleef een gedeelte van de handel per schip behouden via de binnenvaart, die in Fryslân algemeen floreerde, met vervoer van graan, vee, boter, kaas, stenen en turf.

Oostzeehandel Een belangrijke bron van informatie over de Oostzeehandel zijn de zogenoemde Sontregisters. Voor de Nederlandse scheepvaart zijn 13 jaren in de periode 1721 tot 1763 speciaal uitgewerkt. Deze geven een goed beeld van de Sontvaart in de latere bloeiperiode van de Friese scheepvaart. De Republiek der Verenigde Nederlanden domineerde de vaart op de Oostzeelanden in de eerste helft van de achttiende eeuw. Gemiddeld was 42 procent van de schepen die de Sont passeerden van Nederlandse origine, hiervan kwam weer bijna 60 procent uit Fryslân (de overige Nederlandse schepen kwamen in overgrote meerderheid uit Amsterdam), waarvan 45 procent uit de Elf Steden. Uit de registers blijkt dat de handel sterk groeide. Gedurende de periode 1721-1763 was zo’n 11 procent van alle schepen die de Sont passeerden afkomstig uit de Friese Elf Steden, met een piek rond het midden van de eeuw. Daarmee was het aandeel van de Friese steden in de Sontpassages hoger dan de totale passages van alle Zweedse, Deense of Noorse schippers. De dominante positie van zo’n betrekkelijk bescheiden regio is uitzonderlijk.

16


De omvangrijke handel heeft ook zijn sporen nagelaten in de Waddenzee. Met name het westelijke deel, voor de kust van Fryslân, is een uniek archeologisch gebied met honderden grote en kleine scheepswrakken die daar vanaf circa 1500 zijn gestrand. Een aantal van de archeologische scheepswrakken is opgenomen op de voorlopige lijst die midden jaren ’90 van de vorige eeuw is opgesteld. Dit onderstreept de waarde van deze wrakken. Binnen de Friese Elf Steden was duidelijk sprake van een groep die de Oostzeehandel in overwegende mate voor zijn rekening nam. De belangrijkste stad was Hindeloopen, in de onderzochte periode goed voor 43 procent van de Oostzeehandel van de Friese Elf Steden. Dit kwam neer op 5 procent van de totale Sontpassages. Wel nam het aandeel van Hindeloopen binnen de Elf Steden af van tweederde in 1721 tot iets minder dan een kwart in 1763. Steden die deze periode eveneens een significant deel van de handel voor hun rekening namen, zijn Workum en Harlingen, beide met 15 procent, en Dokkum en Stavoren, met respectievelijk 11 en 8 procent van het totaal van de Friese Elf Steden. Waar de internationale handel van de Friezen in de dertiende eeuw zelfstandige handel betrof, ging de handel in de achttiende eeuw – met uitzondering van Harlingen – voornamelijk om scheepvaart in dienst van Amsterdamse reders of via Amsterdam. De handel van de Friese Elf Steden met het Oostzeegebied bestond

| De Friese elf Steden: Erfgoed der mensheid | Fries Museum, grote Hindeloper kamer, 1881.

17

vooral uit het ophalen van goederen daar en veel minder uit het transporteren van goederen er naartoe.Tweederde van de schepen afkomstig uit de Friese elf steden voer zonder lading (behalve ballast) naar het gebied. Als er wel wat werd meegenomen, was dat zout, stukgoed, wijn, steen of haring.Terug kwam men met name met hout en landbouwproducten als rogge, tarwe, zaad en hennep. De overige producten bestonden eveneens voor een groot deel uit houten landbouwproducten. Deze goederen kwamen vooral uit Estland, Rusland en Polen. Deze lading ging in overweldigende mate naar Amsterdam - van alle vaarten door schippers uit de Friese Elf Steden vanuit het Oostzeegebied 80 procent - ook in die periode nog een centrum van wereldhandel. Gezegd zou kunnen worden dat de Friese elfstedenschippers de Gouden Eeuw mede mogelijk maakten door op te treden als schippers voor de hoofdstad. Voor Hindeloopen geldt dat letterlijk. Deze stad had minder dan de andere steden een zelfstandige handel, maar leverde personeel aan door Amsterdam uitgerede schepen. Veel koopvaarders hadden als thuishaven Hindeloopen, een beschutte ankerplaats voor de kust, maar het waren Amsterdamse kooplieden die de schepen met Hindelooper schippers en bootsvolk op koopvaart stuurden. De internationale handel bracht welvaart in Fryslân. IJlst vormde, als uitvloeisel van de zeescheepvaart, jarenlang een belangrijk centrum voor scheepsbouw. In de zeventiende eeuw was de scheepsbouw, naast de scheepvaart, de pijler van de plaatselijke welvaart. Er werden vooral schepen van 60 tot 100 ton gebouwd, met name orders van buiten. Door de scheepsbouw stond ook de IJlster houthandel en houtbewerking internationaal, ook buiten Fryslân, in hoog aanzien.Toen de zeescheepvaart wegviel, werd het binnen- en vaartvervoer belangrijk. Maar aan het eind van de zeventiende eeuw sloeg de malaise in de scheepvaart, en al vrij snel ook in de scheepsbouw, toe. Naast het transporteren van producten van anderen naar anderen kende Fryslân ook een export van eigen producten, die veelal via Harlingen plaatsvond. Ook import vond veelal via Harlingen plaats. Deze bestond uit grondstoffen en voedingsmiddelen. In Harlingen, als enige van de Elf Steden, is overzeese handel op dit moment nog steeds een van de belangrijkste activiteiten.

Neergang In de tweede helft van de achttiende eeuw ondervonden de Friese Elf Steden meer en meer de gevolgen van de concentratie van de zeevaart en zeehandel in de grote havens van de Republiek der Verenigde Nederlanden: Amsterdam en Rotterdam. De Franse bezetting, de oorlog en het Continentale Stelsel betekenden voor de Zuidwesthoek de genadeklap. De overzeese handel kwam vrijwel stil te liggen. Ook de handel naar de Oostzeelanden stortte na 1780 in, en liep na de Franse tijd nog verder achteruit. Deze economische achteruitgang leidde er wel toe dat grootscheepse ingrepen in de stedelijke structuren in de negentiende en twintigste eeuw zo goed als uitbleven en dat de binnensteden van de Friese Elf Steden redelijk bewaard zijn gebleven.

18


| De Friese elf Steden: Erfgoed der mensheid | Gezicht op Hindelopen, Johannes Blaeu, omstreeks 1650.

19

20

Wapenleeuw met de wapens van de Elf Steden, bordes van de Kanslarij te Leeuwarden.


4

Staatkundige eenheid

In Fryslân, een gebied van ruim 3000 km2, zijn zowel de politieke als economische macht vanouds verdeeld over meerdere centra. Leeuwarden is onmiskenbaar de provinciehoofdstad. Maar zij moet wel andere steden naast zich ‘dulden’, die kunnen bogen op de oude en authentieke stadsrechten, waarvan de meeste teruggaan tot de dertiende eeuw. Er is een groot onderscheid tussen deze steden en de ‘grote vlecken’ Drachten, Joure en Heerenveen. Tussen 1579 en 1795 vormden de Friese Elf Steden een bestuurlijke eenheid (een kwartier of district). Het district was een van de vier kwartieren in Fryslân. Samen met drie plattelandskwartieren (Oostergo,Westergo en Zevenwouden) vormde de Friese Elf Steden het toen autonome Fryslân, destijds na Holland het machtigste gewest van de Republiek der Verenigde Nederlanden.

Decentrale structuur Dat een betrekkelijk klein gebied als Fryslân zoveel kleine historische steden telt, is ook weer terug te voeren op de prominente rol die water in de geschiedenis van dit gebied speelt. In de vroege Middeleeuwen strekte Frisia (Groot-Fryslân) zich uit van het Zwin tot aan de Weser. Het was een conglomeraat van een aantal kerngebieden langs de zuidelijke Noordzee met een onderlinge stamverwantschap. Het huidige Fryslân is in menig opzicht het geografische en demografische hart van dit gebied van waaruit de Friezen zich in de eeuwen daarvoor hadden verbreid naar het Zuiden (het huidige Holland en Zeeland) en het Oosten (Ostfriesland). Het decentrale karakter gold in het bijzonder voor het gebied van de huidige provincie Fryslân, tussen het Vlie en de Lauwers, een rijk en extreem vruchtbaar gebied dat al eeuwen werd bevolkt door een van de landbouw en de zeevaart levende bevolking die op terpen (kunstmatige hoogten) woonde. Fryslân werd in de Lex Frisionum (802) aangeduid als Frisia Media (Midden Fryslân). De decentrale structuur kwam vooral voort uit het kwelderlandschap. Dit was dooraderd met kreken, prielen en met veenbeken die uit het achterland kwamen. Het dichtbevolkte, rijke én waterrijke, bijna archipelachtige karakter van Fryslân vond al in de elfde eeuw zijn weerslag in de aanwezigheid van een vijftal munt-, markten tolplaatsen. Ze waren gelijkmatig verspreid over het gebied: Dokkum, Leeuwarden, Bolsward, Stavoren en Oldeboorn. De eerste vier maken nog altijd deel uit van de Elf Steden, maar zij werden in het begin van de der-


21

tiende eeuw al als zodanig vermeld. Een chroniqueur uit de Friese Ommelanden van Groningen merkte daarover in 1234 op dat dit decentrale karakter in tegenstelling tot de overige Friese streken, waar steeds één, hooguit twee centra domineerden, tamelijk uitzonderlijk was.

Bestuurlijke eenheid De echte band tussen de Elf Steden werd in de jaren 1422-1426 gesmeed. In de loop van de vijftiende eeuw werd deze steeds hechter. De belangen van stad en platteland liepen steeds meer uiteen. De steden werden, dikwijls tegen hun wil, meegezogen in de vetemaatschappij die vooral op het platteland werd gevoerd. Die bracht hen in de vijftiende eeuw vaak onderling in conflict, maar uiteindelijk ook dichter bij elkaar. In 1504 werd het elftal steden, waarvan sinds de dertiende eeuw sprake was, op papier vastgelegd door de hertog van Saksen die toen het bewind over Fryslân voerde. In 1579 zagen de steden kans, na jaren van aandringen, als zelfstandige bestuurseenheid tot het gewestelijk bestuur te worden toegelaten. Nog steeds vreesde het platteland hun macht. Zo werd de universiteit niet in de grootste stad Leeuwarden gevestigd, maar in Franeker en ook de Admiraliteit kwam niet in Leeuwarden maar in Dokkum en later in Harlingen.Vanaf 1579 werden de steden ook in formeel-bestuurlijke zin een steeds belangrijkere factor. Toch bleef het platteland politiek gezien dominant. Daarmee lijkt het Friese samenlevingsideaal uit de zestiende, zeventiende en achttiende eeuw een vroege voorloper van de antiurbane ideologie die door de ‘founding fathers’ van de Verenigde Staten van Amerika eind achttiende eeuw werd aangehangen. Founding fathers als Johan Adams enThomas Jefferson gingen ervan uit dat de handelssteden weliswaar rijk en vol luxe waren, maar dat het platteland alle deugden bezat die bevorderlijk waren voor persoonlijk geluk en openbare voorspoed. Ook in deVerenigde Staten werd door de plattelandsbewoners met argwaan naar de steden gekeken, vooral naar de grote steden. Het kwartier der Friese Elf Steden kwam voorafgaand aan de Statenvergaderingen bijeen op het Landschapshuis, voorloper van het Provinciehuis dat naast de Kanselarij in Leeuwarden stond, tot het in 1849 werd gesloopt. Kenmerkend voor de sterke band die in de zestiende eeuw tussen de Friese steden ontstond, was de eigen stadstaal die zich in deze tijd ontwikkelde. Die taal maakte meer dan ooit duidelijk dat vooral de steden de schakels vorm(d)en tussen het plattelandse Fryslân, waar het Fries zich wist te handhaven, en de buitenwereld. Een stadstaal die met de te verwaarlozen onderlinge variaties in negen van de Elf Steden tot op de dag van vandaag wordt gesproken.

22



Stadhuis Franeker.

23

24

Waterpoort te Sneek. | De Friese elf Steden: Erfgoed der mensheid |

5

Stedenbouwkundige structuur en architectuur

De prominente rol van de Friese Elf Steden in de zeehandel, de bestuurlijke eenheid en de daarmee gepaard gaande eigen positie binnen Fryslân, zijn terug te zien in de stedenbouwkundige structuur en architectuur. Nu nog bundelen de steden een eeuwenoude historie van zakelijke transacties, educatie en van de macht van geloof en bestuur. Niet voor niets hebben tien van de Elf Steden een beschermd stadsgezicht.

Vroege verstening Met de omwalling van de steden in de vijftiende en zestiende eeuw was een beperkt woon- en werkgebied ontstaan, waarvan de plattegrond (zoals in hoofdstuk 2 beschreven) in belangrijke mate werd bepaald door water. Maar ook de bebouwing kende overeenkomsten. Zo waren in alle steden gebouwen aanwezig van de geestelijke en de wereldlijke overheid en van de handel. Daarbij ging het respectievelijk om kerken en kapellen – eventuele kloosters – en bijbehorende gebouwen en om stadhuizen, waaggebouwen en versterkte woningen (stinzen) van de plaatselijke machthebbers, meest afkomstig van het platteland, die vaak ook een vooraanstaande positie in het stadsbestuur innamen. Binnen iedere stad was tenminste één stins of sterkte, meestal waren er meerdere. Enkele steden hadden daarnaast enige tijd ‘blokhuizen’ (Leeuwarden, Harlingen, Stavoren). De ‘verstening’ van gebouwen in de Friese steden vond al vroeg plaats. Binnen de aanvankelijke voornamelijk houten bebouwing vielen de stinzen sterk op, zeker omdat ze meerdere verdiepingen telden en daardoor boven de meeste gebouwen uitstaken. De versterkte Friese steden hadden vanwege het verkeer over het water niet alleen poorten waar een landweg de stad in ging, maar tevens waterpoorten, ook wel ‘pijpen’ genoemd. Deze konden met balken of een hekwerk worden afgesloten. Ze stonden op het kruispunt van de binnengracht(en) en de buitengracht. Leeuwarden had er vier, evenals Franeker. Sloten heeft er nog twee: de Woudsendster en de Lemster. Dokkum had er drie, waaronder de ‘Anjumer pyp’. Er resteert nog een bijzonder fraai exemplaar in Sneek (dat overigens in het verleden ook maar liefst vier waterpoorten telde): de ‘Hoogeindster pijp’ (ca. 1613), die is gebouwd in renaissance-stijl. | De Friese elf Steden: Erfgoed der mensheid |

25

In alle steden, behalve in Stavoren, is de historische structuur nog duidelijk herkenbaar, ondanks latere veranderingen als het dempen van grachten, het afgraven van bolwerken en bebouwing van voorheen open terreinen. Behalve Stavoren zijn het dan ook alle beschermde stadsgezichten. Het oud-stedelijke karakter van Dokkum was bijvoorbeeld nog duidelijk aanwezig, toen Henry Montagu Doughty de stad aan het einde van de negentiende eeuw bezocht: The aspect of the place is striking; regularly constructed earthworks slopes of grass, their summits garrisoned by lines of sturdy trees.A moat washes the ramparts, and, on each of the advanced earthen bastions, stands a huge windmill, whirling its arms, and thrashing the air menacingly. We turned to the right, along the moat beside the grassy curtain, round one bastion – the mill on it had red and yellow sails, and sticking out behind, a striped tail like barber’s pole – and then through a bridge, which swung grudgingly open, only just on time. (…) A canal street intersects the town, we walked along side of it. (Friesland Meres, p. 14).

Architectuur Zoals gezegd bevinden zich binnen de stedelijke structuur in alle steden karakteristieke architectonische werken: de bolwerken, de staten en stinzen, de kloosters en kerken, de waaggebouwen en de raadhuizen. Ook beschikken de Friese Elf Steden over een aantal uitzonderlijke gebouwen, zoals het Planetarium in Franeker, het Stadhouderlijk Hof en de Kanselarij in Leeuwarden.

Planetarium in Franeker Het Planetarium in Franeker is het oudste nog werkende planetarium ter wereld. Het is een werkend schaalmodel van ons zonnestelsel van de Friese amateur-astronoom Eise Eisinga. Hij bouwde het Planetarium toen werd voorspeld dat er zich een conjunctie van de maan en de planeten Mercurius, Venus, Mars en Jupiter zou voordoen op 8 mei 1774. Een op de zolder aangebracht uurwerk regelt de omloopstijden van de toen bekende planeten: Mercurius, Venus, de aarde, Mars, Jupiter en Saturnus. Een indrukwekkend raderwerk van houten hoepels en schijven, met tienduizend handgesmede spijkers als tanden, brengt het uurwerk in beweging. Een slingerklok en negen gewichten drijven dit geheel aan. De commissie Van Oostrom heeft Eise Eisinga als één van de vijftig thema's opgenomen die niet in de geschiedenisles op een Nederlandse school mogen ontbreken, de zogenaamde canon van Nederland.

26

Portret van Eise Eisinga, doorW.B. van der Kooi,1827. | De Friese elf Steden: Erfgoed der mensheid |

Bolwerken Negen van de elf Friese steden sloten zich op in een verdedigingsgordel van aarden wallen en grachten: de bolwerken. Alleen IJlst en Workum werden niet strategisch genoeg geacht voor zo’n duur verdedigingsstelsel. Vooral de verdedigingsgordel van Dokkum vormt, dankzij een uitgebreide restauratie, een juweel van een voorbeeld voor historische stadsverdedigingswerken. Ook de verdedigingswerken van Sloten, waarvan de vestiging is ontworpen en gebouwd door de bekende Friese vestigingsbouwer Menno van Coehoorn, mogen er zijn. Van de vesting Stavoren is de stadsbuitengracht het restant van de vroegere verdedigingswerken. En ook in Leeuwarden zijn delen van de bolwerken bewaard gebleven. De Friese verdedigingsbolwerken rond negen steden zijn overigens nooit in oorlogstijd beproefd. Na de Opstand (1580) zakte de strijd al snel naar de zuidelijke provinciën af. De bolwerken verloren in de 19e eeuw hun defensieve functie. Een nieuw type oorlogvoering maakte dit soort verdedigingswerken zo goed als overbodig. Daarbij waren de Friese steden ook niet langer van strategisch belang.

| De Friese elf Steden: Erfgoed der mensheid | Molens op de bolwerken aan de Oostzijde van de stad Dokkum.

27

Kloosters en kerken De provincie Fryslân is met 257 oude kerken (geregistreerde monumenten) de absolute koploper van Nederland wat aantallen kerken betreft, zeker als rekening wordt gehouden met de huidige relatief lage bevolkingsdichtheid. Kenmerkend voor de regio zijn de vele zadeldaktorens die je overal in het vlakke Friese land tegenkomt en die als zodanig uniek zijn in de bouwgeschiedenis.

Een dergelijke toren heeft, als enige nog bestaande stadskerk, ook de Martinikerk te Bolsward. Sneek had tot in de achttiende eeuw ook een stadskerk met een dubbele zadeldaktoren. Maar de meeste stadskerken zijn gotisch. De oudste stadskerk bevindt zich in Franeker, een met hout overwelfde kerk met een koor dat van een

28

De Grote- of Jacobijnerkerk te Leeuwarden. | De Friese elf Steden: Erfgoed der mensheid |

omgang is voorzien. De eerste Nederlands Hervormde Martinikerk te Sneek is uit de elfde eeuw en is van tufsteen gemaakt. De Grote of Jacobijnerkerk in Leeuwarden en de Broerekerk in Bolsward zijn in oorsprong dertiende eeuwse kerken van bedelorden. Kenmerkend voor de bouwstijl van de stadskerken is ook de St. Werenfridus te Workum met zijn de spitse bogen als omlijsting van deuren, ramen en gewelven.

Staten en Stinzen Buiten kerken, kloosters en andere bouwwerken voor de geestelijkheid waren de stinzen uit de Middeleeuwen de eerste stenen (goed verdedigbare) huizen in Fryslân. Natuur- en baksteen bleven tot in de vijftiende eeuw zo kostbaar dat alleen de rijken zich een stenen huis konden veroorloven. De oorspronkelijke stinzen waren verdedigbare huizen die in de Middeleeuwen in aanzienlijke aantallen voorkwamen. Ze werden bewoond door de zogeheten hoofdelingen, aanzienlijken die hun macht en rijkdom aan oude, adellijke afstamming en/of grondbezit ontleenden.Vanaf de zestiende eeuw werden de huizen in veel gevallen uitgebreid tot of vervangen door staten, die niet meer voor verdediging dienden. Ze moesten vooral comfortabel zijn om in te wonen. Er zijn er nog diverse te bezichtigen in Franeker, Bolsward, Leeuwarden, Sneek en Dokkum en in de omgeving daarvan.

Kanselarij en hof Met de komst van een centraal bestuur in de zestiende eeuw, ontstond er behoefte aan representatieve en prestigieuze gebouwen. In 1571 kwam het fraaiste nog bestaande overheidsgebouw van Fryslân gereed, de Kanselarij in Leeuwarden. De Kanselarij is in opdracht van Karel V gebouwd en combineerde als eerste twee stijlen: in de opzet gotisch, in de detaillering renaissancistisch. Het bouwwerk roept herinneringen op aan de roomskatholieke, laatgotische kathedralen. Maar het was zeker ook bedoeld om de grootsheid van het keizerlijke gezag tot uitdrukking te brengen, waarvan de almacht werd verpersoonlijkt door het beeld van Keizer Karel V, die fier verheven vanaf de topgevel over de stad uitkijkt. Ook de Friese Nassaus, die aan de wieg stonden van de Hollandse Nassaus en daarmee van het hedendaagse Nederlandse Koningshuis, hebben hun sporen in Friesland nagelaten. Zij lieten drie prestigieuze panden bouwen, waarvan er één in een Friese stad staat: het Stadhouderlijke hof in het centrum van Leeuwarden. Vooral de Nassauzaal en de trappenhal herinneren nog aan het werk van de Franse hofarchitect Daniël Marot, die tevens de tuinen van paleis Het Loo in Apeldoorn en het slot Oranienstein in het Duitse Diez a.d. Lahn ontwierp.


29

Renaissance Raadhuizen Rijkversierde stadhuizen, met alle mogelijk allure, zijn in de loop der tijden in de Friese steden neergezet. De bouw van de raadhuizen viel samen met de opkomst van de renaissance. Deze stijl is vooral terug te vinden in overheidsgebouwen. In Fryslân ontwikkelde zich een decoratieve variant, ook wel aangeduid met noordelijk maniërisme. Vooral de veelzijdige Leeuwarder Hans Vredeman de Vries ca. (1526-1606) zorgde voor verspreiding van de ideeën, sierlijke motieven en ontwerpen door de voorbeeldboeken die hij samenstelde. De ideeën van Vredeman de Vries hebben in binnen- en buitenland hun sporen nagelaten. Franeker was de eerste Friese stad die, in 1591, een stadhuis in renaissancestijl liet bouwen. Kenmerkend voor de stijl was onder meer de hoogte, die in Franeker wordt versterkt door een ranke toren. Een gedurfd project, want er werd gemetseld in onzekere tijden (beginTachtigjarige Oorlog). Het stadhuis van Bolsward, gebouwd rond 1614-1617, staat symbool voor de bloei van de stad in de zeventiende eeuw. Het stadhuis is gebouwd in de stijl van het noordelijk maniërisme. De levendig gedecoreerde gevels, de verhoogde entree met een fraaie topgevel en daarboven (evenals in Franeker) een toren maken dat het gebouw zeker in dit genre tot de absolute wereldtop behoort. De Sneker Waterpoort uit 1613 is ook een mooi voorbeeld van noordelijke renaissancestijl. Twee achtkantige torens flankeren een brug, waarop een wachthuis als het ware wordt gedragen door de zuilen en rondbogen van een loggia of portiek. De rode bakstenen en witte natuurstenen friezen en blokken maken het tot een schilderachtig gebouw.

Hollands of Vlaams Maniërisme Hans Vredeman de Vries heeft als architect grote invloed gehad in Fryslân. Zo zijn de stadhuizen van Franeker en Bolsward opgetrokken in de voor hem kenmerkende renaissancestijl, waarin de invloeden van de Romeinse bouwmeester Vitruvius (ca. 25 voor Chr.) en de Italiaanse architect en theoreticus Sebastiano Serlio (1475 – 1554) duidelijk zijn terug te vinden.Vredeman de Vries, van oorsprong een Leeuwarder, werkte als architect en schilder onder meer in Praag, Hamburg, Dantzig en Amsterdam.

30

DeWaag te Leeuwarden. | De Friese elf Steden: Erfgoed der mensheid |

Zijn ornamentprenten waren van grote betekenis. Ze werden in het hele Oostzeegebied verspreid en vonden veel navolging in de architectuur. Hij werd daarmee dé architectuurtheoreticus van de renaissance in Noorden Midden-Europa, ook wel Hollands of Vlaams Maniërisme genoemd. Een fraaie gevel in deze stijl, met ‘rolwerk’ uit 1566 geïnspireerd door Vredeman de Vries, is te zien aan de Nieuwestad (nr. 103) in Leeuwarden. Het wordt wel het mooiste huis van de Friese hoofdstad genoemd.

Waaggebouwen In Fryslân staan nog vijftien gebouwen die de functie van waag hebben gehad. De waag diende als handelscentrum. Ze zijn dan ook meestal te vinden aan een vaarweg of haven, waar de boter en kaas konden worden aangevoerd. De waaggebouwen ontstonden door een toenemende (regionale) Friese handel, een verbetering van transportwegen, een bevolkingstoename en, voor de Elf Steden van belang, een grotere agrarische productie. Nadat de waaggebouwen hun functie verloren, kregen ze andere bestemmingen, zoals VVV-kantoor of Oudheidkamer, maar ze zijn ruimtelijk nog even beeldbepalend voor de steden als ze dat eeuwenlang met hun centrale functie waren. Het oudste nog bestaande waaggebouw in Fryslân is de waag van Leeuwarden uit 1598, dat in 1880 de waagfunctie verloor aan het Beurs- en waaggebouw. Veel namen in het Leeuwarder stratenplan verwijzen naar de bedrijvigheid rond de waag, zoals de Turfmarkt, Tweebaksmarkt, Groentemarkt, Berlikumermarkt en Lange Marktstraat. Ook de andere Friese steden kennen straatnamen die de functie van de stad als marktcentrum markeren. In Bolsward en Hindeloopen maakte de waag deel uit van het gemeentehuis. Het stadsbestuur van Dokkum liet de oude waag uit 1593 slopen en in 1754 een nieuwe fraaie waag bouwen met gebeeldhouwde frontons. Het bezit vier Ionische pilasters met gebeeldhouwde stadswapens en een klokkoepel.

Hollands classicisme en Rococo Vanaf het begin van de zeventiende eeuw stond de bouwkunst in de Nederlanden onder invloed van classicistische barok. In de loop van de zeventiende eeuw kwam er in het Hollands classicisme een eenvoudiger stroming op, waarbinnen geen pilasterordening meer werd toegepast. Sobere bakstenen gevels kregen niet langer of nauwelijks meer architectonische decoraties. Hun kracht werd gezocht in goede verhoudingen. In Fryslân werden in deze stijl vooral woonhuizen gebouwd. Maar ook het raadhuis van Leeuwarden uit 1715 naar ontwerp van stadsbouwmeester Claas Bockes Balk is een typisch voorbeeld van het sobere Hollands classicisme. Het gebouw kreeg boven het middenrisaliet nog wel een driehoekig fronton, maar geen pilasters of andere klassieke details in de gevel. Het is illustratief voor de vrijmoedige wijze waarop met klassieke vormen


31

32

Het Stadhuis te Bolsward. | De Friese elf Steden: Erfgoed der mensheid |

werd omgegaan. Een ander voorbeeld van een pand in deze stijl is het Stadhuis in Dokkum. Het in renaissance opgetrokken gebouw is in latere jaren verbouwd en uitgebreid. De rococo is in Fryslân ook terug te vinden in de decoraties van gebouwen. In elke plaats zijn tal van panden met zwierige klokgevels en decoratieve ingangspartijen te ontdekken. De interieurs vertonen vaak prachtig houtsnijwerk, stucwerk en schilderwerk.Vooral in gebouwen als raadhuizen en bestuurshuizen leende de rococo zich goed voor de symbolische decoraties. Maar ook kerkinterieurs boden goede mogelijkheden voor toepassingen van houtsnijwerk in de rococostijl. Preekstoelen, doophekken, lambriseringen, banken en orgelfronten zijn nog steeds met recht pronkstukken in veel kerken. Sporen van de rococostijl zijn bijvoorbeeld veelvuldig aanwezig in het raadhuis van Sneek, dat tussen 1760 en 1763 werd uitgebreid.


33

34

Fluitschip, detail van een groter schilderij van Joghem de Vries, 1772. | De Friese elf Steden: Erfgoed der mensheid |

6

Internationale vergelijking

De Friese Elf Steden onderscheiden zich nationaal en internationaal als verzameling steden met een sterke onderlinge samenhang, zowel in het verleden als in het heden. De samenhang doet zich op verschillende vlakken voor. De steden delen hun ontstaansgeschiedenis, waarin water een centrale rol speelde, vormden lange tijd een staatkundige eenheid en kenden eenzelfde sociaal-economische en culturele ontwikkeling. De glorie van het verleden is grotendeels goed bewaard gebleven, zowel in hun plattegrond als in hun fysieke uiterlijk. Juist de samenhang tussen en overeenkomsten in de ontwikkeling van de Friese Elf Steden maakt ze bijzonder. Mede hierdoor zijn ze sinds het einde van de negentiende eeuw een begrip in Nederland en worden ze ook in toenemende mate buiten de landsgrenzen gewaardeerd. Daarom vergelijken we de Friese Elf Steden met andere historische stedennetwerken in binnen- en buitenland.

Hollandse steden Amsterdam, Haarlem, Leiden, Dordrecht en Delft zijn bekende Hollandse steden die een belangrijke rol vervulden in de Gouden Eeuw. Hun architectonische en stedenbouwkundige kwaliteiten staan buiten kijf. Zij ontberen echter de vergaande onderlinge bestuurlijke en wellicht ook culturele samenhang die zo karakteristiek is voor de Friese Elf Steden. Amsterdam stak vanaf 1585, zowel economisch als cultureel, met kop en schouders boven de andere Hollandse steden uit. Dat was voor Leeuwarden, ten opzichte van de andere Friese steden, veel minder het geval.

Middelburg, Hoorn en Enkhuizen In de zeventiende eeuw waren er meerdere steden langs het water die een bloeiperiode kenden door de internationale handel. Middelburg, Hoorn en Enkhuizen zijn voorbeelden hiervan. Deze steden hadden een kamer binnen de Vereenigde Oostindische Compagnie (VOC). De VOC was de eerste echte multinational, en vooral een handelsonderneming.Verder was er weinig dat deze steden verbond. In dat opzicht moet hun historische belang vanuit een andere invalshoek worden bekeken dan het belang dat de Friese Elf Steden als bestuurlijke eenheid vormden.


35

Cinque ports (Engeland) De Cinque Ports, een verzameling nederzettingen in Zuidoost Engeland, vormde een unie waarvan de hoogtijdagen tussen de elfde en zestiende eeuw lagen. In de loop van de tijd maakten de verscheidene havens, middeleeuwse dorpen, leden en steden gedurende langere of kortere tijd deel uit van de ‘liberties of de Cinque Ports’. Het verbond moest jaarlijks gedurende 15 dagen 57 schepen (met 21 bemanningsleden en één jongen) beschikbaar stellen aan de Engelse Kroon. De schepen werden gebruikt voor oorlogsvoering en voor het vervoer van de Koning en leden van het Koningshuis, van en naar Normandië. In ruil daarvoor kregen de steden een aantal rechten, zoals vrijstelling van tolheffing en andere belastingen, recht om lokale belasting te heffen en verkooprechten van gevangen vis. Op meerdere punten wijkt het verbond behoorlijk van de Friese Elf Steden af. Zo overtreffen de Cinque Ports de Friese Elf Steden in aantal.Verder lag binnen de Friese Elf Steden meer de nadruk op de verbindingen over het water, hadden de steden min of meer dezelfde rechten en bestond het district Friese Elf Steden voortdurend uit dezelfde steden. Ook de samenhang tussen de afzonderlijke Friese Elf Steden lijkt heden ten dage sterker.

Hanzesteden De Hanzesteden vormden een handelsverbond van steden in Noordwest Europa. Feitelijk gezien was er sprake van meerdere Hanzeverbonden, niet van één. De Duitse Hanze is de bekendste. Dit handelsverbond verspreidde zich vanaf 1161 vanuit Duitsland naar gebieden rond de Noord- en Oostzee. Steden solliciteerden zelf naar het lidmaatschap van het verbond. Aan het begin van de vijftiende eeuw beleefde het verbond zijn bloeitijd. Er waren toen ongeveer tweehonderd steden lid. Minder dan de helft van het aantal leden – zo rond de 75 steden - nam actief aan het verbond deel. Ook de Friese Steden Bolsward en Stavoren behoorden tot de Hanze. Wat de omvang in de internationale zeehandel betreft doen de Hanzesteden allerminst voor de Friese Elf Steden onder. Een uitzonderlijk element van de Friese Elf Steden, hun sterke onderlinge samenhang, vinden we minder terug in de Hanze. Het verbond beperkte zich tot de Hanzedag - een door de stad Lübeck bijeengeroepen, jaarlijkse terugkerende vergadering om besluiten te nemen. Verschillende voormalige Hanzesteden staan momenteel op individuele basis op de Werelderfgoedlijst.Voorbeelden hiervan zijn: Lübeck en Quedlinburg (Duitsland),Torun,Wroclaw en Krakau (Polen), Bryggen (Noorwegen), Visby (Zweden), Riga (Letland), Tallinn (Estland), Novgorod (Rusland) en Brugge (België). De individuele plaatsing van deze plaatsen op de Werelderfgoedlijst is illustratief voor het ontbreken van sterke (historische) banden tussen de Hanzesteden.

36


Stralsund & Wismar (Duitsland) Twee voormalige Hanzesteden die wel onder één noemer op de Werelderfgoedlijst staan, zijn de Noordduitse steden Stralsund en Wismar. De studie Filling the gaps van de International Council on Monuments and Sites (ICOMOS, 2005) laat zien dat deze twee steden een uitzondering vormen binnen het thema ‘Water transport, navigation, harbours en canals’. Stralsund & Wismar staan als enige binnen dit thema niet als los element op de Werelderfgoedlijst.Vooral hun open verbinding met de Oostzee onderscheidt hen van de andere Hanzesteden.

Val di Noto (Italië) Op het Italiaanse eiland Sicilië liggen acht steden - Caltagirone, MilitelloVal di Catania, Catania, Modica, Noto, Palazzolo, Ragusa en Scicli – die op dezelfde wijze zijn gebouwd, in de late barokstijl. Dit is gedaan na een aardbeving in 1693. Deze verzameling van steden is uniek vanwege de uniforme architectuur. De Friese Elf Steden onderscheiden zich van deze Italiaanse steden doordat zij onderling door het water zijn verbonden en hun daaruit voortvloeiende aandeel in de ontwikkeling van de internationale handel.

Úbeda & Baeza (Spanje) Deze twee steden in Andalusië zijn bijzonder vanwege de renovaties in de zestiende eeuw, die zijn uitgevoerd volgens de principes van de Italiaanse Renaissance.Vanuit Úbeda en Baeza zijn de architectonische ideeën naar Latijns-Amerika overgewaaid.

Afrondend Een vergelijking met andere steden in Nederland en daarbuiten onderstreept dat de Friese Elf Steden als een bijzondere verzameling steden moet worden aangemerkt. Er is in (Noordwest) Europa geen groep (handels)steden die zo nauw samenwerkte op basis van gelijkwaardigheid. Ook de mate van culturele eenheid, tot op de dag van vandaag, is uniek in (Noordwest) Europa. Juist het decentrale gezag, waarbij alle elf steden met hun eigen bestuur in dezelfde mate inspraak hadden, en de dominantie van het platteland in het vooral door steden overheerste West-Europa, droeg bij aan het ontstaan van de samenwerking tussen zo’n groot aantal steden en maakt hen bijzonder. De Engelse Cinque Ports vertonen in veel opzichten de meeste overeenkomsten met de Friese Elf Steden. Maar waar de Friese Elf Steden een zekere landschappelijke eenheid en morfologische gelijkheid ten toon spreiden, zijn de Cinque Ports eerder een toonbeeld van verscheidenheid. De Hanzesteden vormden een internationaal handelsverbond, maar dit was minder sterk dan het verbond van de Friese Elf Steden. Daarnaast delen de Friese Elf Steden niet alleen een handelsverleden, maar veel meer dan dat: een sterk vergelijkbare ontstaansgeschiedenis, het water als sturend ordeningsprincipe en een culturele eenheid, die bijvoorbeeld naar voren komt in de taal en de Elfstedentocht.


37

38

De ‘Drie Leeuwenpijp’ met op de achtergrond het stadhuis van Dokkum. | De Friese elf Steden: Erfgoed der mensheid |

7

Authenticiteit

De Friese Elf Steden kenden een grote bloeiperiode van de zestiende tot en met de achttiende eeuw. Daarna nam de groei, onder meer door de opkomst van de landbouw en het verleggen van doorgaande handelsroutes, duidelijk af. De Industriële Revolutie ging voor een groot deel aan Fryslân voorbij. De combinatie van die factoren had achteraf één groot voordeel: de stadsstructuren uit de late Middeleeuwen zijn bewaard gebleven, evenals de veleVroeg Moderne monumenten. Het beheer en onderhoud van de panden is in de loop van de tijd steeds meer verbeterd.

Sfeerimpressie ‘De tegenwoordige grootte der Stad is ruim een vierde uur gaans in de rondte, en de omtrek zeshoekig, zynde dezelve versterkt met zes Bolwerken, meerendeels geregeld aangelegd, doch van geene zeer groote defensie. Door Dokkum loopt de oude stroom de Ee, en van daar, tusschen Oostdongerdeel en Dantumdeel door, naar zee. Nog heden maakt deeze stroom de voornaamste binnengraft der Stad uit, en dezelve is ter wederzyden, ten Oosten der Sluis, voorzien met hooge wallen, dewyl voor deezen het Zeewater, door het Dokkumer Diept binnen loopende, hier gekeerd moest worden; ten welken einde ook ten Noorden en Zuiden van gemelde Diept, aan den Oostkant der Stad, in de graft twee zwaare steenen beeren waren gemaakt. Doch na het afdammen der Ee, en ’t aanleggen der nieuwe of Engwierumer Sluizen, is deeze Binnensluis onnut geworden: om die reden is eerst de Noordelyke, en daarna, in den jaare 1774’ ook de Zuidelyke beer weggebroken, dewyl zy den vryen toevloed van het water naar de nieuwe Zylen niet weinig verhinderden. Voor het overige vindt men in Dokkum maar twee kleine graften, welke eener uit de Ee binnen de Stad by de drie pypen ontspruit, en door het geheele Noordelyke gedeelte der Stad vloeit, door de lange pyp of steenen brug, naar de Anjumer pyp of Waterpoort. De andere is de zogenoemde Woudvaart, die, door de Woudpyp binnen loopende, met een’ tak by de Woudpoort sluit, en zich door een anderen tak, even voorbij de Nieuwe of thans zogenaamde Bontebrug, met de Ee vereenigt. Voorts wordt de Stadswal omringd door eene ruime en diepe graft.’ (Tegenwoordige Staat van Friesland, 1785]


39

Ontstaan monumentenzorg In vergelijking met andere provincies waren de bijdragen van de provincie Fryslân bij restauraties van monumenten in eerste instantie beperkt. In de jaren dertig kwam daar pas verandering in. De eerste provinciale monumentensubsidies werden in 1890 en 1895 verstrekt om op de eilanden de instandhouding van deze bakens voor de zeevaart te bevorderen. In 1916 stelde de provincie voor het eerst op cultuurhistorische gronden middelen ter beschikking bij de restauratie van twee waterpoorten van Sloten. In 1895 is de Friese Bouwkring opgericht om mee te werken aan het in stand houden van historischarcheologisch belangrijke bouwwerken. Een ander doel was om beelddocumentatie te verzorgen door het regelmatig uitgeven van foto’s van belangrijke historische bouwwerken in Fryslân. Zo nu en dan ondernam de bouwkring actie om behoud van een monument te bepleiten of restauratie te bevorderen. Ook vanuit particuliere zijde kwamen er initiatieven. In 1918 werd deVereniging Hendrick de Keyser opgericht om cultuurhistorisch waardevolle panden te verwerven, restaureren en exploiteren. In 1964 zag de Hein Buismanstichting het licht, een stichting die monumentale panden in Harlingen verwerft, restaureert en weer verkoopt met de bedoeling het oude stadsschoon zo veel mogelijk zeker te stellen. Door de opmerkelijke resultaten vervulde de Stichting een voorbeeldfunctie voor andere restaurerende instellingen in het land en daarbuiten. Zo verscheen er een soortgelijke instelling in Sneek, Dokkum, Franeker, Leeuwarden en Workum. Uit het particuliere initiatief dat binnen Fryslân opkwam om met eigen fondswerving het cultureel erfgoed te beschermen, mag worden afgeleid dat een blijvende bescherming van de Friese Elf Steden op draagvlak onder de bevolking mag rekenen dat in een langere traditie past.

Beschermde stadsgezichten De zorg voor monumenten heeft zich aanvankelijk gericht op grote, prestigieuze bouwkunstige objecten; kerken en representatieve bouwwerken van de overheid, zoals raadhuizen, stadspoorten (voor zover nog aanwezig), waaggebouwen en gebouwen van de provinciale overheid. In de loop der tijd groeide het besef dat ook gebouwen die minder prestigieus, minder gedecoreerd en minder op uiterlijk vertoon gebouwd waren aandacht verdienden, alleen al omdat ze deel uitmaakten van het monumentale geheel van stad, dorp of landelijk gebied. Zulke monumentale ensembles van oude stads- en dorpskernen werden zelfs belangrijke gegevens voor het monumentenbeleid: de beschermde stads- en dorpsgezichten, waarvan Fryslân er thans relatief de meeste van Nederland bezit.

40


Wijze van restaureren Intussen was de mening al verlaten dat het gewenst was om bij een restauratie terug te keren naar een al dan niet gedocumenteerd ideaalbeeld uit de beginfase van de bouw en alle verstoringen uit latere eeuwen weg te nemen. Er volgden geleidelijk steeds meer restauraties met respect voor de gehele (ver)bouwgeschiedenis.

Tabel: Aantal rijksmonumenten en status van beschermd stadsgezicht per stad. Stad

Rijksmonumenten

Bolsward Dokkum Franeker Harlingen Hindeloopen IJlst Leeuwarden Sloten Sneek Stavoren Workum

79 144 184 523 33 44 632 51 106 7 89

Beschermd stadsgezicht (aanwijzing) 1991 1972 1979 1991 1972 1988 1982 1972 1991 n.v.t. 1988

Bron: RACM (2007).


41

42

Skûtsjesilen. | De Friese elf Steden: Erfgoed der mensheid |

8

Cultuur in de elf steden

De eigenheid van de Friezen komt letterlijk tot uitdrukking in de taal. Zo’n vierhonderdduizend inwoners van Friesland spreken Fries, een taal die tegelijk verwant is aan en afwijkt van het Nederlands. Friesland is een tweetalige provincie, het Fries en het Nederlands worden er naast elkaar gebruikt. Fries is een West-Germaanse taal, die ook in het Duitse Oost-Friesland, Saterland, op de eilanden Sylt, Föhr en Amrum en op het Duitse Helgoland wordt gesproken. Het heeft verwantschap met het Engels, waarmee het veel idioom deelt en het Duits, dat een vergelijkbare zinsopbouw kent. Eeuwenlang was het Fries niet alleen de taal van de straat, maar ook die van het bestuur en de rechterlijke macht. In de loop der tijd kreeg het Nederlands steeds meer invloed. Het Fries werd teruggedrongen naar huis en platteland en het werd nauwelijks meer op schrift gesteld. De Renaissancedichter Gysbert Japicx (1603 – 1666) keerde het tij. Maar het Fries werd vooral de taal van het volk. Onder invloed van de Romantiek in de negentiende eeuw kreeg het Fries nieuwe kansen als cultuurtaal. Pas in de twintigste eeuw kreeg het opnieuw een plaats in het bestuur, de rechtspraak en het onderwijs en werd het de tweede rijkstaal.

In Leeuwarden, Sneek, Bolsward, Franeker, Dokkum, Harlingen en Stavoren wordt Stadsfries gesproken. Toen Friesland in de zestiende eeuw onder Saksisch bestuur kwam en een Duits/Nederlandstalig bestuur kreeg, gingen de inwoners over op het Nederlands zoals dat toen in Holland werd gesproken. In het Stadsfries is een aantal Friese woorden en uitdrukkingen behouden, als mem en heit (moeder en vader) en ergens gyn ferlet fan hewwe (geen behoefte aan hebben). Ook kent het enkele Franse verbasteringen, waaronder koese voor slapen (coucher) en aveseare voor opschieten (avancer). Sommige Friese woorden die in het Stadsfries bewaard zijn gebleven, komen in het Fries niet meer voor, als kyn voor kind (bern in het Fries). Dat geldt ook voor de oude uitspraak van Nederlandse woorden die in het Stadsfries is geconserveerd. Lêge voor liggen, bijvoorbeeld. In Leeuwarden neemt het aantal inwoners dat Stadsfries spreekt sterk af. Nog maar een kwart van de bevolking spreekt Liwwarders. In kleinere steden wordt nog meer Stadsfries gesproken.


43

It fierljeppen Zwerven door de weilanden in Friesland kan nog altijd alleen met een polsstok. De talrijke sloten zijn vaak te breed om zonder hulpmiddel te nemen. Met een polsstok lukt het wel. Eind jaren ´40 ontwikkelde het polsstokspringen zich tot een echte sport: it fierljeppen.Vandaag de dag nemen Friese en ‘Hollandse’ ljeppers het in verschillende wedstrijden verspreid over Friesland tegen elkaar op. IJlst en Winsum hebben zelfs een fierljepschans. In de laatste plaats vindt ook het grootste fierljepspectakel van Friesland plaats: de jaarlijkse Friese kampioenschappen, die al sinds 1957 worden gehouden.

It skûtsjesilen Skûtsjes zijn vracht- of beurtscheepjes die rond 1900 zijn gebouwd.Vrijwel alle transport in Friesland vond over water plaats. Maar ook werden er al vroeg wedstrijden voor de schepen georganiseerd. De eerste vonden al midden negentiende eeuw plaats.Tegenwoordig worden skûtsjes eigenlijk alleen nog gebruikt voor wedstrijdzeilen. Hiervoor zijn de masten veelal verlengd en de zeilen vergroot. Een skûtsje is ongeveer 20 meter lang en telt veertien man bemanning. Aan de wedstrijden van de Sintrale Kommisje Skûtsjesilen (SKS) mogen ook slechts veertien schippers meedoen. Hierdoor voelde een deel van de schippers zich buitengesloten. Zij richtten een andere wedstrijdclub op: de Iepen Fryske Kampioenskippen Skûtsjesilen (IFKS).

It reedriden Schaatsen heeft voor Friesland een bijzondere betekenis. Zodra de temperatuur onder het vriespunt komt, gaat bij veel Friezen het hart sneller kloppen. De izeren wjuk (ijzeren vleugel) was van oudsher het snelste vervoermiddel als het in het Friese waterland winterde. Er zijn dan ook veel volksverhalen die vertellen over hardrijden op de schaats. Een Franse journalist verbaasde zich in de negentiende eeuw zeer over een schaatswedstrijd voor vrouwen.Voor die tijd een unicum. Sinds de vorige eeuw schaatsen reedriders in groepsverband grote trajecten.

44


It keatsen Kaatsen (keatsen in het Fries) behoort tot de oudste balsporten ter wereld. Het is een verzamelnaam voor een spel dat in verschillende varianten in tientallen landen wordt gespeeld. Het Friese kaatsspel dateert uit de zestiende eeuw. Het wordt gespeeld door twee teams van drie spelers, de zogenaamde parturen. Kenmerkend is dat de spelers het kleine kaatsballetje met de handpalm of vuist slaan. De tegenstander moet proberen de bal te retourneren. Wie kaatst…

Kaatsen wordt vrijwel uitsluitend ‘op de klei’ gespeeld, dat wil zeggen in het noorden en westen van Friesland. De belangrijkste wedstrijd is de PC in Franeker, genoemd naar de Permanente Commissie der Franeker Balverkaatsdag. Op de huidige locatie – het Sjûkelân – gaat de PC terug tot 1853. Maar de Franeker Balverkaatsdag zelf heeft een nog langere geschiedenis. Hij behoort tot de oudste reguliere sportwedstrijden ter wereld. Ook de Freulepartij in Wommels heeft veel aanzien. Hierin strijden jongens van 14 tot 16 om de titel. Het winnen van dit toernooi betekent dat een partuur de eerste van de vier blaadjes van het klavertje vier heeft behaald: de grand slam van het kaatsen. De freulepartij dankt haar naam aan Clara Jacoba Freule de Vos van Steenwijk, die in 1902 een geldbedrag beschikbaar stelde voor een jaarlijkse jongenskaatspartij, omdat ze kaatsen een gezonde bezigheid vond voor de jeugd.

| De Friese elf Steden: Erfgoed der mensheid | Kaatster.

45

46

Het Stadhuis van Leeuwarden. | De Friese elf Steden: Erfgoed der mensheid |

9

De werelderfgoedcriteria

De Friese Elf Steden voldoen aan het criterium van ‘Outstanding Universal Value’. De Elf Steden dragen een gemeenschappelijke identiteit uit, kennen een vergelijkbare ontstaansgeschiedenis langs het water, waren een belangrijke schakel in het mogelijk maken van de Gouden Eeuw en zijn onderling verbonden door een gedeelde cultuur, waarvan de Elfstedentocht de aansprekende uiting is. De historische eenheid, een verzameling steden die op basis van gelijkwaardigheid samenwerk(t)en, maakt ze bijzonder in internationaal verband. De Friese Elf Steden voldoen aan twee van de zes culturele criteria die Unesco heeft opgesteld, namelijk criterium ii en v. Per criterium lichten we toe waarom de Friese Elf Steden eraan voldoen.

Criterium II De Friese Elf Steden: (ii) exhibit an important interchange of human values, over a span of time or within a cultural area of the world, on developments in architecture or technology, monumental arts, town-planning or landscape design; • Tien van de Elf steden zijn een beschermd stadsgezicht. • Onderling vergelijkbare stedenbouwkundige ontwikkeling en groei, waarbij de unieke Friese rurale cultuur sterk bijdroeg aan de gelijkwaardigheid tussen de steden; een decentrale component in de gezamenlijke ontwikkelingsgeschiedenis van steden die op zich ook al onderscheidend is. • Water als sturend element in de ontstaansgeschiedenis van de steden. • Herkenbaarheid in uitleg van de steden en de historische gebouwen, zoals stadhuizen, waaggebouwen, vestingwerken. • Zowel in absolute als relatieve zin is veel van de gebouwde omgeving nog aanwezig (onder andere doordat de economische groei in de meeste steden abrupt stopte).

Criterium v De Friese Elf Steden: (v) be an outstanding example of a traditional human settlement, land-use, or sea-use which is representative of a culture (or cultures), or human interaction with the environment especially when it has become vulnerable under the impact of irreversible change;


47

• • •

•

Water was de bepalende factor in de ontwikkeling van de steden. Wat voor de Friese steden heel onderscheidend is, is dat niet een markt, maar het water het centrum van de stad vormt. Zonder water was de bloeiperiode door de omvangrijke internationale handel van de Friese Elf Steden niet mogelijk geweest. Dokkum, Leeuwarden en Franeker zijn begonnen als terpsteden; in de wereld zijn nauwelijks voorbeelden te noemen van terpsteden die een zo samenhangende en onderling goed vergelijkbare ontwikkeling hebben doorgemaakt. Bijzondere vorm van egalitarisme, decentrale structuur.

Seriële site van bewoonde binnensteden Hoewel de Friese Elf Steden als individuele steden van groot belang zijn en bijvoorbeeld beschikken over bijna 1900 door de Rijksoverheid erkende individuele Rijksmonumenten, ontlenen ze vooral hun waarde en bekendheid als eenheid: qua uiterlijk, politiek-juridisch, economisch-geografisch, nu en in het verleden. Hindeloopen, IJlst en Workum mogen sommigen weinig zeggen, als onderdeel van de Friese Elf Steden staan ze binnen en buiten Nederland bekend. Hiermee voldoen de Friese Elf Steden aan de omschrijving van wat Unesco onder een seriële site verstaat: een site die uit meerdere, in geografisch opzicht, gescheiden plaatsen bestaat die een sterke onderlinge band vertonen. De kwaliteit van de Friese Elf Steden ligt in het feit dat ze samen één geheel vormen en als zodanig veel meer betekenen dan de som der delen. De Friese Elf Steden laten tevens zien dat steden zich na een bloeiperiode op verschillende manieren kunnen ontwikkelen. Unesco onderscheidt in de Operational Guidelines vier categorieën bewoonde binnensteden: • Stad is bijna onaangetast, geheel behouden • Stad is iets verder gegroeid, maar historisch kern is nog goed zichtbaar en intact • Historische centra, omgeven door de moderne stad • De historische stad zelf is niet meer zichtbaar, alleen nog losse elementen De verzameling van Friese Elf Steden representeert de drie eerste categorieën Workum, Sloten, IJlst, Harlingen en Hindeloopen vallen in de eerste categorie. Dokkum, Franeker, Sneek en Bolsward zijn voorbeelden uit de tweede categorie. De stad Leeuwarden, met tegenwoordig 86.000 inwoners, is exemplarisch voor de derde categorie: nieuwbouw is om de historische kern gebouwd.

48


Bijlage ARCHITECTUUR – Vredeman de Vries In de Friese steden verrezen de stadhuizen van Franeker en Bolsward in renaissancestijl, in respectievelijk 1591-1594 en 1613-1617. Deze architectuur was in navolging van de ontwerpen van de van oorsprong Leeuwarder schilder en architect Hans Vredeman de Vries.Vredeman de Vries vertrok in 1549 naar de Vlaamse steden Mechelen en Antwerpen, waarvan eerstgenoemde het regeringscentrum van de Nederlanden was en de tweede toentertijd gold als kunstmetropool. Hij werkte er onder meer aan het ontwerp van de triomfbogen voor de feestelijke intocht van keizer Karel V. Vanwege maatregelen van Alva (Fernando Álvarez de Toledo), was Vredeman de Vries gedwongen Antwerpen te verlaten in 1570. Hij verbleef in Aken en Luik en keerde na een aantal jaren weer terug naar Antwerpen.Vervolgens werkte hij aan verschillende opdrachten in Wolfenbüttel, Braunschweig, Dantzig, Praag, Hamburg en Amsterdam. In zijn Architectura ontwikkelde hij een geheel eigen renaissance-stijl die was beïnvloed door het gedachten- en vormengoed van Italiaanse architect en theoreticus Sebastiano Serlio (1475-1554), die onder meer betrokken was bij de bouw van het Louvre en de Tuilerieën te Parijs, en de Romeinse bouwmeester Vitruvius (Marcus Vitruvius Pollio, omstreeks 25 v.C.). Vredeman de Vries’ eigen stijl kwam duidelijk tot uiting in het zogenaamde rolwerk en grotesken. Daarbij was hij mede beïnvloed door de graveur van ornamentprenten Cornelis Bos (1506/10-vóór 22-4-1556) en de Vlaamse bouwmeester, beeldhouwer en grafisch ontwerper Cornelis II Floris (1514-1575). De ornamentprenten van Vredeman de Vries waren van grote betekenis: ze werden in de Nederlanden en het Oostzeegebied weldra in de vorm van etsen verspreid en vonden daar veel navolging in de architectuur. Hij werd daarmee dé architectuurtheoreticus van de renaissance in Noord- en Midden-Europa. Niet alleen in Friese steden als Bolsward en Franeker, maar ook in steden elders in Europa verrezen gebouwen, waarvan het ontwerp geïnspireerd was doorVredeman deVries. Samen met Cornelis II Floris en deVlaamse schilder en ontwerper van tapijten en glasramen Pieter Coecke van Aelst (1502-1550) behoort Hans Vredeman de Vries tot de grondleggers van de Vlaamse renaissance. Hij speelde ook een grote rol bij de ontwikkeling van de renaissance-architectuur in de Nederlanden en het Duitse. Zo ontstond in het dal van de Weser de zogenaamde ‘Weserrenaissance’. Een stijl in de burgerlijke bouwkunst in de periode van ongeveer 1530-1630, waarbij naast enige Italiaanse invloeden vooral de ontwerpen van Vredeman de Vries voor inspiratie zorgden. De Weserrenaissance heeft als specifieke kenmerken de kunstig versierde gevels, de zogenaamde ‘Bossenquaden’ met tweegedeelde vensters en vooruitspringende, gedecoreerde dakvensters, ook wel ‘Utluchten’ genoemd, en de kerfsneden die in de stenen van de gebouwen zijn aangebracht. Voorbeelden van deze bouwstijl zijn nog


49

zichtbaar; niet alleen bij kerken, kastelen en raadhuizen, maar ook bij huizen van vermogende boeren en burgers: in Hameln (Rattenkrug, Hochzeitshaus en de Hämelschenburg), Lemgo (Hexenbürgermeistershaus), Minden (Haus Hagemeyer), Bremen (de stadswaag en de façade van het raadhuis, Unesco Werelderfgoed 2004)) en Stadthagen (Schloss Stadthagen). Overigens is er ook nog een fraaie renaissancegevel met ‘rolwerk’, geïnspireerd door Vredeman de Vries in zijn eigen geboortestad: aan de Nieuwstad 103, gebouwd in 1566. Het wordt wel het mooiste huis van Leeuwarden genoemd. De stijl wordt in de Nederlanden ook wel het Hollandse of Vlaamse Maniërisme genoemd. Andere voorbeelden hiervan het Bushuis aan de Singel te Amsterdam (1606), het Huis met Schopjes aan het Luttik Oudorp 110 (1607) en het huis van de Westfriese Munt te Enkhuizen (1611). Eén van de bekendste architecten van het Hollands Maniërisme – in de trant van Vredeman de Vries – is Hendrik de Keijzer (1565-1621).

50

Gravure, anoniem, eind 16e eeuw. | De Friese elf Steden: Erfgoed der mensheid |

Literatuur Aa, B.J.M. van der (2005) Preserving the heritage of humanity? Obtaining world heritage status and the impacts of listing Enschede: Febodruk. Borggrefe, H., Lüpkes,V., Huvenne P. en Beneden P. van (ed.) (2002) Hans Vredeman de Vries und die Renaissance im Norden. München. Borggreve, H., Fusenig, T. en Uppenkamp, B. (red.) (2002) Tussen stadspaleizen en luchtkastelen. Hans Vredeman de Vries en de renaissance. Gent/Amsterdam. Doughty, Henry Montagu (1890) Friesland Meres and through the Netherlands . The voyage of a family in a Norfolk Wherry. London. Graaf, G. de (1999) Friese Elf Steden Leeuwarden: Stichting Kultuer en Toerisme yn Fryslân. Großmann, G. Ulrich (1989) Renaissance entlang der Weser. Kunst und Kultur in Nordwestdeutschland zwischen Reformation und Dreißigjährigem Krieg. Köln, 1989. Großmann, G. Ulrich (1989) Renaissance im Weserraum. Band 2, Aufsätze. Schriften des Weserrenaissancemuseums Schloss Brake 2. München/Berlin. Hellinga, O. (1998) Van Blokhuis tot Stadskantoor Leeuwarden: Stichting Kultuer en Toerisme yn Fryslân. Hoeve, S. ten (1991) Krullen en Slingers Leeuwarden: Stichting Kultuer en Toerisme yn Fryslân. ICOMOS (2005) The world heritage list filling the gaps: An action plan for the future Parsdorf: Biedermann GmbH Offsetdruck. Karstkarel, P. (1997) De Friese Elf Steden: Bolwerken van Cultuur Leeuwarden: Stichting Kultuer en Toerisme yn Fryslân. Karstkarel, P. (1989) Onze Monumentenzorg: De bouw in Fryslân Leeuwarden: Stichting Aanbestedingsregeling Samenwerkende Bouwbedrijven in Fryslân.


51

Karstkarel, G.P. (1985) Leeuwarden 700 jaar bouwen. Zutphen. Kingmans, H. (1996) De Friese Nassaus uit de schaduw: Ameland, Heerenveen, Leeuwarden Leeuwarden: Stichting Kultuer en Toerisme yn Fryslân. Kreft, H. und Jürgen S. (1986, 6e bew. dr.) Die Weserrenaissance. Hameln. Kuster-Wendenburg, Elisabeth en Albert Gerdes (2002) Der Bremer Stein und die Weserrenaissance. Bremen Lombaerde, P. (ed.)(2005) Hans Vredeman de Vries and the Artes Mechanicae revisited.Turnhout. Noord-Nederlands Bureau voor Toerisme (2000) Een cultuurhistorische rondgang door Fryslân: Monument van de maand Heerenveen: Brouwer & Wielsma. Raad voor Cultuur en Raad voor het Landelijk Gebied (2007) Van uitzonderlijke en universele betekenis: Advies over de Nederlandse inzet voor het werelderfgoed Den Haag. Redactie diverse auteurs (2007) Bouwen in Nederland; 600 – 2000 Zwolle en Amsterdam: Waanders Uitgeverij en Prins Bernhard Cultuurfonds. RACM (2007) Objecten Databank, versie 7.1 (extractdatum 3 januari) Amersfoort. Schroor, M. (1992) Kaartbeschrijvingen bij de Stadsplattegronden van Jacob van Deventer. Map 4 Nederland: Fryslân (door C. Koeman en J.C.Visser) Landsmeer/Alphen aan den Rijn. Schroor, M. (1993) De wereld van het Friese landschap Groningen: Wolters-Noordhoff. Schroor, M. & Heuvel J. van den (1998) De Robles Atlassen:Vestingbouwkundige plattegronden en het verslag van een veldtocht in Fryslân in 1572 Leeuwarden: Rijksarchief in Fryslân. Schroor, M. (2006) Friese Elfsteden: Werelderfgoed? Inhoudelijke argumenten verkend Leeuwarden (http://www.varenius.nl/fileadmin/files/Publicaties/Elfsteden_Werelderfgoed.pdf). Sonnen, M. (1918) Die Westerrenaissance. Münster. Thöne, F. (1960) Hans Vredeman de Vries in Wolfenbüttel. Forschungen aus dem Stadt- und Kreisheimatmuseum Wolfenbüttel, heft 6. (Sonderdrück aus

52


Braumschweigiges Jahrbuch. Im Auftrage des Braunschweigischen Geschichtsvereins herausgegeben von Staatsarchivrat Dr. Hans Goetting. Band 41). Braunschweig. Tomalin, H.F. (1907) 3 Vagabonds in Friesland with a yacht and a camera. London. Vaart, J.H.P. en Vries, D. de (eds.) (2006) Historische plattegronden van Nederlandse Steden. De elf steden van Fryslân. Deel 11: Dokkum, Harlingen, Hindeloopen, Stavoren en Workum. Leeuwarden: Fryske Akademy. Zimmermann, P.S. (2002) Die Architectura von Hans Vredeman de Vries. Entwicklung der Renaissance-architectur in Mitteleuropa. Kunstwissenschaftliche Studien. Band 99. Berlin. Rapporten betreffende de beschermde stadsgezichten van Bolsward (1989), Dokkum (1971), Franeker (s.a.), Harlingen (1969/1987), Hindeloopen (1972), Leeuwarden (s.a.), Sloten (1972), Sneek (1988), Workum (1985) en IJlst (1985).

Webpagina’s http://whc.unerco.org http://www.nationaalarchief.nl/sont http://www.planetarium-friesland.nl

Verantwoording Deze tekst kwam tot stand met medewerking van een werkgroep van de Provincie Fryslân.


53

Colofon Werkgroep:

dr. Bart van der Aa, drs. Marina Fermo, drs. Peter de Haan, dr. René Monnikhof, drs. Meindert Schroor en Rienk Terpstra.

Tekst: dr. Bart van der Aa, Alice Bouma, drs.Albert Buursma, dr. René Monnikhof, drs. Meindert Schroor, drs. Meile Tamminga en Rienk Terpstra. Foto’s:

Frans Andringa, Het Hoge Noorden en Rienk Terpstra.

Kaarten Plattegronden : Fries museum Vormgeving:

Jitse Zijlstra Provincie Fryslân

Druk:

Huisdrukkerij Provincie Fryslân

juni, 2009

55


De Friese elf Steden: Erfgoed der mensheid

Recommend Documents