misverstand 6: nederland wordt dommer
De beschaving is nog niet verloren Pessimisten verzuchten dat Nederlanders steeds simpeler en lomper worden: ze leren niets meer op school, hebben geen manieren en denken alleen nog aan zichzelf. Maar is dat wel zo? Wie beter kijkt, ziet ook veel gunstige ontwikkelingen. door Mirjam Janssen
Voetbal en bier Medewerkers van Café Soccerworld ruimen plastic glazen op tijdens het kampioensfeest van Ajax. amsterdam, 5 mei 2013. foto hollandse hoogte/elmer van der marel
78 | Maarten!
Maarten! | 79
I
n het boek Platter & Dikker signaleren journalist H.J.A. Hofland en fotograaf Roel Visser de opkomst van een nieuw type Nederlander: een getatoeëerde, gepiercete vetzak met het geestelijk leven van een fruitvlieg, die rondhangt in fastfoodrestaurants en koopgoten. Hij kijkt naar ordinaire televisieprogramma’s, houdt van voetbal en straalt agressie uit. De nieuwe Nederlander is slecht opgeleid en leeft vooral voor zichzelf. Het boek van Hofland en Visser is niet het enige in dit genre. Al jaren wijzen cultuurpessimisten erop dat Nederland achteruitgaat: het onderwijs deugt niet, we lezen niet meer en kijken alleen nog naar pulp op televisie. Hun somberheid wordt versterkt door de media, die een voorkeur hebben voor slecht nieuws. Maar worden Nederlanders werkelijk steeds oppervlakkiger en lomper? Heeft de beschaving het definitief afgelegd tegen de massacultuur? Op het eerste gezicht zou je denken van wel. Bij nadere beschouwing valt daar veel op af te dingen.
Tatoeage Bezoekers van het Lowlands Festival laten een ‘plaatje’ op hun lichaam zetten. biddinghuizen, 20 augustus 2004. foto hollandse hoogte/herman wouters
‘Ook in mij schuilt een cultuurpessimist, die denkt dat de wereld om hem heen alsmaar dommer en vulgairder wordt. Dat komt door het televisieaanbod, dat voor het overgrote deel niet voor mij is gemaakt. In werkelijkheid is het zeer onwaarschijnlijk dat mensen gemiddeld dommer worden. Ik geloof ook niet dat ze slimmer worden. Door de bank zijn we even slim als 3000 jaar geleden. We denken dat de Oude Grieken een hoogstaande cultuur bezaten, maar als je even verder kijkt dan Thucydides, zul je zien dat ze geen haar beter waren.’
Excellentie Neem om te beginnen het Nederlandse onderwijs. Tien jaar geleden was dat volkomen de kluts kwijt. Onderwijsbestuurders hielden zich vooral bezig met megafusies en vastgoedtransacties. Niemand wist meer precies wat leerlingen op school moesten meekrijgen. Sommige onderwijsideologen relativeerden zelfs het belang van kennis: die verouderde immers zo snel, daar moesten we niet meer te veel waarde aan hechten. In deze sfeer kwam het zogenoemde nieuwe leren op, een onderwijsconcept dat kinderen zelf hun kennis laat ‘construeren’. Dat wil zeggen dat leerlingen alles mogen opzoeken en portfolio’s met werkstukjes aanleggen. Dit onderwijsconcept draait om het aanleren van vaardigheden; kennis is van minder belang. Docenten vervullen er de rol van coach. Even bestond er zelfs een keten van scholen onder de naam Iederwijs, waar kinderen mochten leren wat ze wilden en wanneer ze wilden – als ze geen zin hadden hoefde het niet. Elke vorm van hiërarchisch denken werd er losgelaten. De trend naar verdere verdomming leek ingezet. Toch is dat niet gebeurd. De politiek reageerde traag, maar greep uiteindelijk in. Met de gevolgen van de bestuurlijke megalomanie kampt het onderwijs nog steeds, maar inhoudelijk is het relativisme losgelaten. Tegenwoordig is ‘excellentie’ het toverwoord. Een reclameterm die de verandering wel goed weergeeft: scholen, leraren en leerlingen worden aangemoedigd uit te blinken. Over de hele linie worden meer eisen gesteld.
Vakopleiding Leerlingen van een VMBO krijgen les in metaalbewerken. rotterdam, 17 april 2013. foto hollandse hoogte/david rozing
De toegenomen aandacht voor hoogbegaafden laat zien dat de middelmaat niet meer de norm is 80 | Maarten!
Het vorige kabinet bepaalde al dat het onderwijs moet terugkeren naar de basis: leerlingen moeten weer gedegen kennis opdoen van taal en rekenen. De eindexameneisen in het voortgezet onderwijs waren dit jaar strenger dan ooit. De huidige minister van Onderwijs, Jet Bussemaker, wil in het mbo een einde maken aan pretopleidingen tot bijvoorbeeld dierverzorger. En universitaire studenten kunnen zelfs in hun tweede of derde studiejaar nog een negatief studieadvies krijgen als ze onvoldoende punten behalen. Het nieuwe leren bestaat nog steeds, maar de radicale kanten zijn ervanaf. Voor slimme leerlingen valt in Nederland genoeg te beleven. De gymnasia zijn erg populair, al kampen ze met een flinke uitval, omdat veel leerlingen bij nader inzien geen belangstelling voor de klassieke cultuur kunnen opbrengen. Inmiddels zijn er voor leergierige kinderen interessante alternatieven bij gekomen: er zijn 120 scholen die tweetalig onderwijs geven en tientallen ‘technasia’, waar leerlingen zich kunnen verdiepen in wetenschappelijk onderzoek en techniek. Ook de toegenomen aandacht voor hoogbegaafde kinderen laat zien dat de middelmaat niet meer alleen de norm is. Voor leerlingen die geen studiehoofd hebben, maar wel gouden handen, zijn er vijftig vakcolleges
opgericht – technische scholen die opleiden tot ambachtsman. Inmiddels volgt 41 procent van de jongeren een havo/vwo-opleiding en het merendeel gaat daarna door naar het hbo of de universiteit. In 2009 stonden Nederlandse leerlingen in een internationaal vergelijkend onderzoek onder 15-jarigen uit 65 landen op de elfde plaats. Ze scoorden op alle fronten bovengemiddeld. Het kabinet heeft de ambitie om tot de top-5 van de internationale rangorde door te dringen.
Tutoyeren Nederlanders hebben een gecompliceerde relatie met hun omgeving. Al eeuwenlang merken buitenlandse bezoekers op dat ze zich erg direct en vaak weinig hof-
Maarten! | 81
Sociale media Pubers zijn verdiept in hun smartphones.
Concertgebouw Repetitie van het huisorkest onder leiding van dirigent Mariss Jansons.
wassenaar, 31 maart 2013. foto hollandse hoogte/michel porro
amsterdam, 23 december 2008. foto anp/ koen suyk
Oh Oh Cherso ‘Sterren’ uit dit programma over seks en drank in een Kretenzer badplaats geven een show. beesd, 17 oktober 2010. foto hollandse hoogtte/william hoogteyling
felijk gedragen. Volgens sociologen zijn Nederlanders zich de afgelopen decennia zelfs nog minder formeel gaan opstellen. Veel mensen kleden zich bijvoorbeeld niet meer speciaal voor een restaurantof concertbezoek. Ze zijn overal zoals ze thuis zijn. Dat levert ontspannen omgangsvormen op. De jongste stagiair mag de hoogste baas van een bedrijf tutoyeren, en in een vergadering zelfs bekritiseren. Maar dat informele gedrag leidt ook tot veel verwarring en ergernis. Treinreizigers die hun geschoeide voeten op de bank tegenover zich leggen en keihard in hun telefoon praten, laten zien dat ze zich op hun gemak voelen – net als thuis.
82 | Maarten!
Terwijl anderen vinden dat je je in een openbare ruimte juist niet moet gedragen alsof je thuis bent. Maar hoe irritant Nederlanders elkaar soms ook vinden, ze vertrouwen elkaar wel, en volgens het CBS zelfs steeds meer. In 1981 had 44 procent vertrouwen in de medemens. In 2010 antwoordde 67 procent ‘ja’ op de stelling dat ‘de meeste mensen wel te vertrouwen zijn’. Alleen in Scandinavië is het onderlinge vertrouwen nog groter. En er zijn goede redenen om anderen te vertrouwen. Het geweld neemt af en de samenleving wordt al jaren veiliger. Tussen 2005 en 2011 daalde de criminaliteit met 11 procent – overigens mede als gevolg van de zo verfoeide vergrijzing: ouderen zijn nu eenmaal minder crimineel dan jongeren. Nederlanders stellen zich zelfs vaak sociaal op en zijn bereid belangeloos iets voor anderen te doen: 44 procent verricht vrijwilligerswerk. Mensen uit alle culturen en van alle gezindten leven door elkaar heen. Deze onoverzichtelijkheid kan bedreigend zijn, maar is een zegen voor iedereen die op een of andere manier afwijkt van de norm. Steeds
meer groepen worden geaccepteerd. Zo heeft 93 procent van de Nederlanders geen probleem met homoseksualiteit.
Randdebielen
Een miljoen mensen keken naar een wetenschappelijk college van Robbert Dijkgraaf
Al jaren verschijnen ze in beeld zodra er een ‘risicowedstrijd’ wordt gespeeld: de voetbalhooligans die hun club menen te moeten ondersteunen door de aanhangers van de tegenpartij te lijf te gaan. Ook in het amateurvoetbal komt regelmatig geweld voor. Zo ontstaat de indruk dat het op de velden wemelt van de agressieve randdebielen. Maar ruim 1,1 miljoen Nederlanders zijn lid van een voetbalclub en elk jaar komen alleen al zo’n 6 miljoen bezoekers af op het eredivisievoetbal – en meestal gaat dat prima. Ook aan andere sporten beleven vele miljoenen mensen plezier. In 1975 sportte 20 procent van de Nederlanders en in 2005 was dat al 43 procent. De culturele sector is een andere bron van ontspanning. Ongeveer 7,5 miljoen mensen beoefenen in hun vrije tijd een kunstdiscipline. Vooral het jongere deel van de bevolking musiceert, zingt, danst, te-
Maarten! | 83
Volkssport Amateurvoetballers van SC Susteren vieren hun promotie naar de Eerste Klasse. foto hollandse hoogte/roger dohmen
Koningslied Componist John Ewbank na afloop van het meezingconcert Samen voor Oranje ter gelegenheid van de inhuldiging van koning Willem-Alexander. rotterdam, 30 april 2013. foto anp/marco de swart
kent, acteert of houdt zich bezig met grafisch ontwerpen. Tussen 1995 en 2007 is het aandeel kunstbeoefenaars zelfs toegenomen van 38,5 naar 44,1 procent. De gesubsidieerde culturele sector verwacht dit jaar 21 miljoen bezoekers. Meer mensen zijn geïnteresseerd in populaire kunstvormen als film en popmuziek (82 procent) dan in de ‘gecanoniseerde’ kunst (53 procent). Dans en klassieke muziek zijn het minst geliefd. De moeilijkere kunsten blijken – niet verwonderlijk – vooral populair onder hoger opgeleiden. Maar eigenlijk is dat nooit anders geweest. Vijftig jaar geleden bezochten arbeiders ook niet massaal het Concertgebouworkest. Door bezuinigingen is het aantal uitvoeringen, concerten en voorstellingen in Nederland afgenomen, maar het gemiddelde aantal bezoekers per voorstelling is gestegen. De klaagzangen dat door de bezuinigingen de hele sector in elkaar zou storten, kloppen dus niet. Ook voor de musea bestaat veel belangstelling. De heropening van het Rijksmuseum was dé culturele gebeurtenis van dit voorjaar. De be-
Hoe irritant Nederlanders elkaar soms ook vinden, ze vertrouwen elkaar wel 84 | Maarten!
zoekers stroomden meteen toe. In de eerste maand na de opening hadden al 300.000 mensen het museum bezocht, onder wie 30.000 kinderen.
Boer Zoekt Vrouw Er wordt wel minder van papier gelezen. De omzet van uitgevers is scherp gedaald en bibliotheken lenen veel minder uit. Maar nog altijd leest 52 procent van de Nederlanders minstens één keer per week in een boek en 74 procent een krant. De teruggang is jammer voor de uitgevers, maar eigenlijk niet relevant voor het ontwikkelingsniveau van de bevolking, die meer informatie en plezier is gaan ontlenen aan de televisie en internet. De media maken het lastig optimistisch te blijven over de Nederlandse cultuur. Ze vormen een belangrijke graadmeter van de samenleving, maar ze weerkaatsen ook ontwikkelingen die ze
zelf hebben veroorzaakt – zo valt niet meer te ontwarren in hoeverre de media de opwinding over de troonswisseling zelf teweeg hebben gebracht en in hoeverre ze die alleen hebben verslagen. Daardoor valt de rol van veel televisieprogramma’s of websites lastig te duiden: zeggen ze echt iets over de samenleving of vooral iets over de media zelf? Sinds de komst van de commerciële televisie en internet draait in elk geval veel om kijkcijfers en bezoekersaantallen. Luchtige zaken krijgen vaak voorrang. Liever het nieuwe boek van Heleen van Royen in de uitzending dan een moeilijk achtergrondverhaal over Syrië. Voor internet komt daarbij dat op veel sites alle berichten gelijkwaardig worden gepresenteerd en chronologisch worden geordend. Daardoor kan een bericht over belangrijke politieke ontwikkelingen snel naar beneden zakken, omdat er leuke weetjes zijn binnengekomen over de laatste ruzie van Gordon. Zo lijkt de grootste onzin van hetzelfde belang als een internationale crisis.
neusring Wie wil weten wat de best bekeken televisieprogramma’s van vorig jaar waren, kan op de site van Stichting Kijkonderzoek kiezen voor een lijst met en een lijst zonder sport. Met sport bestaat de top-10 uit voetbal en hockey, en is Boer Zoekt Vrouw het enige niet-sportprogramma. Zonder sport staat Boer Zoekt Vrouw op nummer 1, vooral gevolgd door afleveringen van de The Voice of Holland. Pas op nummer 48 staat een
programma dat zich richt op de meer ontwikkelde kijker: Van Kooten en De Bie sloegen weer toe, een documentaire van Coen Verbraak over het beroemde duo. Ook naar de verkiezingsdebatten werd goed gekeken (plaats 67), al gaf een nog grotere groep de voorkeur aan de intocht van Sinterklaas (63). De vraag is of er geen groter publiek is voor goed gebrachte, zwaardere kost. Vorig jaar gaf de toenmalige voorzitter van de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen, Robbert Dijkgraaf, een wetenschappelijk college tijdens De Wereld Draait Door, en prompt keken een miljoen mensen. Daarom mochten dit voorjaar ook andere wetenschappers over hun onderzoek vertellen in het nieuwe programma De Wereld Leert Door. Toen Rob Wijnberg eerder dit jaar het initiatief nam voor De Correspondent, een site bedoeld voor kwaliteitsjournalistiek, had hij binnen de kortste keren 15.000 betalende leden bij elkaar. En het ‘Koningslied’ – een productie uit de koker van BN’ers die alle populaire tv-programma’s bevolken – werd met zo veel
Maarten! | 85
Boekenlezer In de Efteling heeft een vader zijn eigen manier gevonden om zich te vermaken. kaatsheuvel, 4 augustus 2005. foto hollandse hoogte/kick smeets
MEER WETEN?
hoon overladen dat Hilversum onmiskenbaar het signaal kreeg dat nog steeds grote delen van de bevolking rommel van kwaliteit kunnen onderscheiden. Ook de sociale media bieden interessante mogelijkheden tot verdieping. Inmiddels zitten 7,9 miljoen Nederlanders op Facebook, 7,1 miljoen op YouTube, 3,3 miljoen op Twitter en 3,9 miljoen op LinkedIn. Via deze media kunnen de gebruikers onbeperkt kletsen, maar ook nieuwe kennis opdoen en in contact komen met gelijkgestemden. In de Verenigde Staten zijn bijvoorbeeld de mooc’s – massive open online courses – heel populair: gerenommeerde universiteiten zetten de colleges van hun beste docenten op internet. Miljoenen studenten van over de hele wereld volgen inmiddels colleges aan universiteiten als Harvard en het Massachusetts Institute of Technology. Ze maken opdrachten en werken samen via de sociale media. Zo kan iemand uit Afrika een Amerikaans topcollege volgen en over de antwoorden overleggen met een medestudent uit Moskou. Dit jaar zijn in Nederland de TU Delft, de Universiteit van Leiden en de Universiteit van Amsterdam met mooc’s begonnen. Ze kregen meteen duizenden inschrijvingen. Kortom, de beschaving is nog niet verloren. Liefhebbers van literatuur, klassieke muziek, musea en wetenschap moeten – in elk geval op de televisie – soms wat zoeken naar kwaliteit, maar ze zijn beslist geen uitstervende minderheid. Jongeren kunnen hun hersens laten kraken in het onderwijs en de meeste Nederlanders staan welwillend tegenover de ander. Sommigen hebben alleen een wat eigenzinnige kleedstijl en erg informele omgangsvormen ontwikkeld. Daar moet u even doorheen leren kijken. Dus als een enorme man met neusring wijdbeens op u af stapt in een donker park, hoeft u helemaal niet bang te zijn. Dat is waarschijnlijk een lieve vrijwilliger van de kinderboerderij die u de weg wil wijzen. n
Boeken De Nederlandse samenleving 2012 van het CBS biedt veel statistische informatie. Dat geldt ook voor Cultuur in beeld (2012) van het ministerie van OCW en rapporten van het SCP over cultuurbezoek en vrijetijdsbesteding (zie www.scp.nl). Cultuuroptimisten kunnen de boeken lezen van Sebastien Valkenberg, Geluksvogels (2010), Gabriël van den Brink (red.), De lage landen en het hogere (2012), Michiel Bicker Caarten, Het gaat geweldig (2012) en Rutger Bregman, De geschiedenis van de vooruitgang (2013). Cultuurpessimisten kunnen onder meer terecht bij Wat een hufter! (2010) van Bas van Stokkom, over de verruwde zeden, en Platter & Dikker (2011) van journalist H.J.A. Hofland en fotograaf Roel Visser.
Maarten! | 87
