Conceptrapport domein Welzijn
Nationaal Archief Onderzoeksteam Maatschappijbrede Trendanalyse 1976-2005 Mei 2011 Versie: Klankbordgroep, tweede lezing (eindversie)
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Inhoudsopgave Inhoudsopgave................................................................................................... 2 Inleiding ............................................................................................................ 6 Trend 1: Opkomst van het welzijnswerk vanuit de overheid en afbraak van het particulier initiatief.............................................................................................. 8 Verkorte titel ................................................................................................... 8 Metatrends...................................................................................................... 8 Relatie met ..................................................................................................... 8 Datering ......................................................................................................... 8 Beschrijving .................................................................................................... 8 Actoren..........................................................................................................10 Bronnen en Literatuur......................................................................................10 Trend 2: Sanering en decentralisatie van het welzijnsstelsel....................................11 Verkorte titel ..................................................................................................11 Metatrends.....................................................................................................11 Relatie met ....................................................................................................11 Datering ........................................................................................................11 Beschrijving ...................................................................................................11 Actoren..........................................................................................................13 Bronnen en Literatuur......................................................................................13 Trend 3: Jeugdzorg: ontwikkeling van justitiële maatregelen naar hulpverlening .......14 Verkorte titel ..................................................................................................14 Metatrend ......................................................................................................14 Relatie met ....................................................................................................14 Datering ........................................................................................................14 Beschrijving ...................................................................................................14 Actoren..........................................................................................................15 Bronnen en literatuur ......................................................................................16 Trend 4: Moeizame integratie van de hulpverlening in de jeugdzorg .........................17 Verkorte titel ..................................................................................................17 Metatrend ......................................................................................................17 Relatie met ....................................................................................................17 Datering ........................................................................................................17 Beschrijving ...................................................................................................17 Actoren..........................................................................................................18 Bronnen en literatuur ......................................................................................19 Trend 5: Toenemende aandacht voor (vermeend) seksueel kindermisbruik ...............20 Metatrend ......................................................................................................20 Relatie met ....................................................................................................20 Datering ........................................................................................................20 Beschrijving ...................................................................................................20 Actoren..........................................................................................................21 Bronnen en literatuur ......................................................................................21 Trend 6: Toename van vraag, aanbod en acceptatie van kinderopvang als arbeidsmarktinstrument .....................................................................................23 Verkorte titel ..................................................................................................23 Metatrends.....................................................................................................23 Relatie met ....................................................................................................23 Datering ........................................................................................................23 Beschrijving ...................................................................................................23 Actoren..........................................................................................................26 Bronnen en Literatuur......................................................................................26 Trend 7: Veranderende taken/doelstellingen van thuislozenopvang: van opvang naar activering .........................................................................................................28 Verkorte titel ..................................................................................................28 Metatrends.....................................................................................................28
2
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Relatie met ....................................................................................................28 Datering ........................................................................................................28 Beschrijving ...................................................................................................28 Actoren..........................................................................................................30 Bronnen en Literatuur......................................................................................30 Trend 8: Toenemende maatschappelijke aandacht voor vrouwenmishandeling ..........31 Verkorte titel ..................................................................................................31 Metatrends.....................................................................................................31 Relatie met ....................................................................................................31 Datering ........................................................................................................31 Beschrijving ...................................................................................................31 Actoren..........................................................................................................33 Bronnen en Literatuur......................................................................................33 Trend 9: Opkomst en erkenning van verschillende soorten verslavingen en de uitbreiding van het werkterrein van de verslavingszorg ..........................................34 Verkorte titel ..................................................................................................34 Metatrends.....................................................................................................34 Relatie met ....................................................................................................34 Datering ........................................................................................................34 Beschrijving ...................................................................................................34 Actoren..........................................................................................................36 Bronnen en Literatuur......................................................................................36 Trend 10: Verandering in visie op en aanpak van verslaving, in het bijzonder van harddrugs .........................................................................................................37 Verkorte titel ..................................................................................................37 Metatrends.....................................................................................................37 Relatie met ....................................................................................................37 Datering ........................................................................................................37 Beschrijving ...................................................................................................37 Actoren..........................................................................................................39 Bronnen en Literatuur......................................................................................39 Trend 11: Afname van maatschappelijke ongelijkheid van vrouwen .........................40 Verkorte titel ..................................................................................................40 Metatrends.....................................................................................................40 Relatie met ....................................................................................................40 Datering ........................................................................................................40 Beschrijving ...................................................................................................40 Actoren..........................................................................................................42 Bronnen en Literatuur......................................................................................42 Trend 12: Toenemende acceptatie van homoseksualiteit.........................................44 Verkorte titel ..................................................................................................44 Metatrends.....................................................................................................44 Relatie met ....................................................................................................44 Datering ........................................................................................................44 Beschrijving ...................................................................................................44 Actoren..........................................................................................................46 Bronnen en Literatuur......................................................................................46 Trend 13: Toenemende (vraag om) erkenning van en aandacht voor het leed van oorlogsgetroffenen .............................................................................................48 Metatrends.....................................................................................................48 Relatie met ....................................................................................................48 Datering ........................................................................................................48 Beschrijving ...................................................................................................48 Actoren..........................................................................................................51 Bronnen en Literatuur......................................................................................51 Hotspot: Anti-homo geweld tijdens de manifestatie Roze Zaterdag (1982) ................52 Verkorte titel ..................................................................................................52
3
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Metatrend ......................................................................................................52 Relatie met ....................................................................................................52 Datering ........................................................................................................52 Beschrijving ...................................................................................................52 Actoren..........................................................................................................53 Literatuur.......................................................................................................53 Hotspot: Zaak-Jolanda Venema (1988) ................................................................55 Metatrends.....................................................................................................55 Relatie met ....................................................................................................55 Datering ........................................................................................................55 Beschrijving ...................................................................................................55 Actoren..........................................................................................................56 Bronnen en literatuur ......................................................................................56 Hotspot: Opvang daklozen en drugsverslaafden op Perron Nul (1987-1994)..............57 Verkorte titel ..................................................................................................57 Relatie met ....................................................................................................57 Datering ........................................................................................................57 Beschrijving ...................................................................................................57 Actoren..........................................................................................................58 Bronnen en Literatuur......................................................................................59 Hotspot: Vrijlating van de Twee van Breda (1989) .................................................60 Verkorte titel ..................................................................................................60 Metatrends.....................................................................................................60 Relatie met ....................................................................................................60 Datering ........................................................................................................60 Beschrijving ...................................................................................................60 Actoren..........................................................................................................61 Bronnen en Literatuur......................................................................................61 Hotspot: Brand in Pension De Vogel (1992) ..........................................................62 Metatrend ......................................................................................................62 Relatie met ....................................................................................................62 Datering ........................................................................................................62 Beschrijving ...................................................................................................62 Actoren..........................................................................................................63 Bronnen en Literatuur......................................................................................63 Hotspot: Het bezoek van Poncke Princen aan Nederland (1994) ..............................64 Verkorte titel ..................................................................................................64 Metatrends.....................................................................................................64 Relatie met ....................................................................................................64 Datering ........................................................................................................64 Beschrijving ...................................................................................................64 Actoren..........................................................................................................65 Bronnen en literatuur ......................................................................................66 Hotspot: De dood van Savanna (2004).................................................................67 Metatrends.....................................................................................................67 Relatie met ....................................................................................................67 Datering ........................................................................................................67 Beschrijving ...................................................................................................67 Actoren..........................................................................................................68 Bronnen en Literatuur......................................................................................68 Literatuur .........................................................................................................69 CV’s Experts......................................................................................................76 Trends en hotspots domein Gezondheid................................................................78 Trends en hotspots domein Veiligheid...................................................................79 Trends en hotspots domein Wonen ......................................................................81 Trends en hotspots domein Recht ........................................................................82
4
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
5
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Inleiding In de oorspronkelijke indeling van de domeinen was Welzijn niet opgenomen. Er zou wel een domein met de titel (zorg voor) mens, gezin en bevolking worden beschreven, waarin de thema’s geboorte, sterfte, maatschappelijke zorg, migratie, jeugdzorg, religie en opvoeding aan de orde zouden komen. In de loop van het onderzoek bleek steeds meer dat dit domein in feite twee verschillende soorten thema’s bevatte, die enerzijds betrekking hadden op de (immateriële) kwaliteit van het leven (welzijn) en anderzijds op de invulling die men aan het leven geeft. Het onderzoeksteam heeft er daarom voor gekozen het oorspronkelijke domein (zorg voor) mens, gezin en bevolking op te splitsen in twee verschillende domeinen: Welzijn en Cultuur: Leefstijl & Mentaliteit. De kwaliteit van het leven is, aldus het Sociaal en Cultureel Planbureau, uit te drukken in termen van welvaart en welzijn. In eerste instantie verwijst de kwaliteit van het leven naar de objectiveerbare standaard en komt het tot uitdrukking in de wijze waarop mensen wonen, recreëren, participeren, zich bewegen en verplaatsen. De kwaliteit van leven is niet alleen afhankelijk van algemene maatschappelijke, economische en demografische ontwikkelingen. Ook de hulpbronnen waarover de burger in meer of mindere mate beschikt, zoals opleiding, inkomen en sociaal netwerk, en de mate waarin de burger zijn weg weet te vinden in de samenleving zijn van belang. Daarnaast heeft de kwaliteit van het leven een subjectieve kant: het oordeel van mensen over hun eigen leven, hun tevredenheid met het leven in het algemeen of met specifieke aspecten van hun leefsituatie maken er eveneens deel van uit. [SCP, 2009: 14-15] Welzijn heeft dus vele componenten, die deels al aan de orde zijn gekomen in eerder behandelde domeinen (Gezondheid, Wonen, Recht) of onder andere domeinen worden behandeld (Onderwijs, Arbeid en Inkomen, Politiek en Bestuur). Het is lastig om het domein precies af te bakenen. De scheiding tussen zorg en welzijn is in sommige gevallen heel diffuus. Verder zijn de opvattingen over welzijn vaak aan verandering onderhevig gebleken: steeds werd weer een nieuwe uitleg gegeven aan het begrip. Ook is het niet geheel duidelijk wie actief is op het gebied van welzijn: niet alle actoren die daar actief zijn of waren reken(d)en zichzelf tot de welzijnsector. Het domeinteam heeft er daarom voor gekozen als uitgangspunt voor het onderzoek te nemen: de inspanningen die de overheid en particulieren hebben gedaan ter bevordering van het algemeen welzijn van de bevolking (trend 1 en 2) en in het bijzonder dat van kwetsbare en/of te emanciperen groepen. In overleg met prof.dr. H. van Ewijk, bijzonder hoogleraar Grondslagen van het maatschappelijk werk, is besloten om als leidraad hiervoor de verschillende terreinen te nemen die worden onderscheiden in de Welzijnswet 1994: hulpbehoevende jongeren (trend 3 en 4 en hotspot 7), slachtoffers van seksueel kindermisbruik (trend 5), vrouwen (trend 6, 8 en 11), dak- en thuislozen (trend 7 en hotspot 1 en 5), verslaafden (trend 9 en 10 en hotspot 1), homo’s (trend 12 en hotspot 2), oorlogsgetroffenen (trend 13 en hotspot 4 en 6) en verstandelijk gehandicapten (hotspot 3). Sport valt eveneens onder de Welzijnswet 1994, maar dit terrein wordt om versnippering te voorkomen meegenomen in het onderzoek naar vrije tijd (domein Cultuur: Leefstijl & Mentaliteit). De maatschappelijke ontwikkelingen met betrekking tot migratie en migranten worden om dezelfde reden niet onder Welzijn beschreven, maar later gecoördineerd behandeld en toegevoegd aan de betreffende domeinen. Deze trends worden na afronding van dat onderzoek toegevoegd aan de betreffende domeinen. Het overgrote deel van wat men onder welzijnswerk zou kunnen scharen, wordt verricht door vrijwilligers. In hoeverre in de periode 1976-2005 het vrijwilligerswerk is afgenomen of van karakter is veranderd, wordt echter meegenomen in het onderzoek naar vrije tijd (domein Cultuur: Leefstijl & Mentaliteit). Eventuele trends op dat gebied worden in een later stadium toegevoegd aan het domein Welzijn.
6
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
In het domein Welzijn is met name de metatrend Emancipatie en Participatie opvallend aanwezig. Veel welzijnswerk, waar volgens onze definitie ook jeugdzorg, kinderopvang, etc. onder worden geschaard, heeft als doel het emanciperen van een groep of een individu, en het stimuleren van individuen om te participeren in de samenleving. Dit kan zijn als vrouw op de arbeidsmarkt, als drugsverslaafde in therapieën of als jongere in het open jeugdwerk. Overigens ontbreekt de toenemende participatie van vrouwen op de arbeidsmarkt nog in deze conceptrapportage. Deze trend wordt behandeld in het domein Arbeid & Inkomen. De metatrend Medialisering is met name verbonden aan de hotspots van het domein Welzijn. De intensiteit van de gebeurtenissen die hebben plaatsgevonden in de periode 1976-2005 op het domein van Welzijn is versterkt door de media en de reacties die de gebeurtenissen in de samenleving hebben opgeroepen. In dit domein zijn de volgende expert benaderd voor het verstrekken van informatie en/of het valideren van één of meerdere trends en hotspots. • Drs. Rina Beers (senior beleidsmedewerker Federatie Opvang) • Dr. Gemma Blok (universitair docent verbonden aan de Leerstoelgroep Nederlandse Geschiedenis van de UvA) • Prof.dr. Hans Blom (historicus en oud-directeur van het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD)) • Prof.dr. Han Entzinger (hoogleraar Integratie- en Migratiestudies aan de Erasmus Universiteit Rotterdam) • Prof.dr. Hans van Ewijk (bijzonder hoogleraar Grondslagen van het maatschappelijk werk aan de Universiteit van Humanistiek, lector Sociaal beleid, Innovatie en Beroepsontwikkeling aan de Hogeschool Utrecht) • Prof.dr. Saskia Keuzenkamp (bijzonder hoogleraar Emancipatie in internationaal vergelijkend perspectief verbonden aan de Vrije Universiteit en het Sociaal en Cultureel Planbureau) • Dr. Jaap de Moor (historicus en senior onderzoeker bij Nederlands Instituut voor Militaire Geschiedenis (NIMH)) • Dr. Marijke Mossink (politicoloog verbonden aan de Universiteit van Amsterdam) • Drs. Henny van Schie (archivaris Nationaal Archief) • Prof.dr. Marlou Schrover (hoogleraar geschiedenis van migratie en sociale verschillen verbonden van de Universiteit te Leiden) • Dr. Judith Schuyf (historicus en senior adviseur Lesbisch en Homobeleid bij MOVISIE) • Dr. Elly Singer (ontwikkelingspsycholoog en pedagoog verbonden aan de Universiteit van Amsterdam en Utrecht) • Prof.dr. Wim Slot (bijzonder hoogleraar op de leerstoel Pro Juventute, werkzaam bij het Paedologisch Instituut Duivendrecht) • Prof.dr. Rob Tielman (emeritus hoogleraar Sociale en Culturele Aspecten van het Humanisme aan de Universiteit Utrecht en oud-voorzitter van het Humanistisch Verbond) • Prof.dr. Tom van Yperen (bijzonder hoogleraar onderzoek en ontwikkeling effectieve jeugdzorg bij de Universiteit Utrecht; orthopedagoog bij het Kenniscentrum van het Nederlands Jeugdinstituut) Validatie Alle trends voor dit domein zijn inmiddels gevalideerd op de volgende na: - De trends met betrekking tot jeugdzorg en kindermishandeling - De trend Toenemende maatschappelijke aandacht voor vrouwenmishandeling
7
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Trend 1: Opkomst van het welzijnswerk vanuit de overheid en afbraak van het particulier initiatief Verkorte titel Opkomst van het welzijnswerk Metatrends - Emancipatie en Participatie - Herschikking van institutionele verbanden - Secularisatie - Welvaartsgroei Relatie met - Domein: Gezondheid - Trend: Secularisatie van de care en cure instellingen - Trend: Sanering en decentralisatie van het welzijnsstelsel - Trend: Toename van vraag, aanbod en acceptatie van kinderopvang als arbeidsmarktinstrument - Trend: Veranderende taken/doelstellingen van thuislozenopvang: van opvang naar activering - Trend: Opkomst en erkenning van verschillende soorten verslavingen en de uitbreiding van het werkterrein van de verslavingszorg - Trend: Verandering in visie op en aanpak van verslaving, in het bijzonder van harddrugs Datering 1952 - begin jaren tachtig Beschrijving Tussen de jaren vijftig en tachtig maakte de Nederlandse verzorgingsstaat, waaronder het welzijnswerk, een sterke groei door. De overheid ging zich in toenemende mate met het materiële en immateriële welzijn van de burger bemoeien. Tussen 1966 en 1983 nam het budget voor het verantwoordelijke ministerie voor welzijn explosief toe: van 590 miljoen gulden in 1966 tot bijna 14 miljard gulden in 1983. [De Haan en Duyvendak, 2002: 102] Bij de vorming van het kabinet-Cals in 1965 werd welzijn voor het eerst één van de centrale uitgangspunten van het regeringsbeleid en werd de naam van het ministerie van Maatschappelijk Werk gewijzigd in het ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk (1965-1982). [Hueting en Neij, 1985: 40] In deze jaren waren individuele ontplooiing, emancipatie en culturele ontwikkeling centrale elementen van het welzijnsbeleid. Niet alleen werden de hogere kunstuitingen bevorderd, maar ook het participeren van de gewone burger aan kunstzinnige en culturele bezigheden werd aangemoedigd. Dit beleid kon in deze periode tot stand komen, omdat de welvaart in Nederland steeds meer toenam en daardoor burgers ook meer vrije tijd tot hun beschikking hadden. Er ontstond bovendien een groot optimisme over de mogelijkheden van de overheid om de maatschappij te veranderen en vorm te geven. De overheid vond dat zij een verantwoordelijkheid had om de leefbaarheid te bevorderen, sociale redzaamheid te vergroten, sociale actie en permanente educatie mogelijk te maken en participatie van burgers in de maatschappij te stimuleren. [De Haan en Duyvendak, 2002: 101; Van der Linde, 2007: 219] Dit alles werd gevat onder het begrip ‘de maakbare samenleving’. Het welzijnswerk – met name de maatschappelijke dienstverlening en het opbouwwerk kon zich door de overheidssubsidies in deze periode zeer snel ontwikkelen. Het sociaalcultureel werk ontwikkelde zich in de jaren zestig zelfs explosief en er ontstonden allerlei initiatieven voor verschillende doelgroepen, zoals peuterwerk, jeugdwerk, jongerenwerk, kinderwerk, allochtonenwerk en vrouwenwerk. Het aantal beroepskrachten steeg navenant. Het belang van sociaal-cultureel werk werd door het ministerie van Cultuur,
8
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Recreatie en Maatschappelijk Werk zo groot geacht, dat er in 1976 een apart directoraat voor sociaal-cultureel werk werd opgericht. Onder dit directoraat vielen onder andere vormings- en ontwikkelingswerk, club- en buurthuiswerk, opbouwwerk, kunstzinnige vorming, creativiteitscentra, amateuristische kunstbeoefening, volkscultuur, jeugd- en jongerenwerk, peuterwerk en recreatie. [Van der Linde, 2007: 228] Het club- en buurthuiswerk, een onderdeel van het sociaal-cultureel werk, was sterk gegroeid in de jaren vijftig door de financiering vanuit de overheid. Wel stelde de overheid eisen aan de verstrekking van subsidies. Het club- en buurthuiswerk kwam daardoor deels in het teken te staan van ‘onmaatschappelijkheidsbestrijding’, ofwel de heropvoeding van gezinnen die niet aan de heersende normen voldeden. Het clubhuiswerk nam eind jaren zestig de experimentele werkwijzen over van het open jeugdwerk – dat als doel had het ruimte geven aan jongeren en hun eigen jeugdcultuur - om te voorkomen dat nog meer jongeren de clubhuizen zouden verlaten. Een aantal clubhuizen was daarin zeer succesvol en groeide uit tot belangrijke poppodia in Nederland, zoals Fantasia, Paradiso en de Kosmos. [Bijlsma en Janssen, 2008: 91] De overheid stimuleerde het sociaal-cultureel jeugdwerk. De Nota jeugdbeleid (1969) stond in het teken van het scheppen van medezeggenschap en het ontwikkelen van mogelijkheden voor een eigen belevingsruimte voor jongeren. [Bijlsma en Janssen, 2008: 92] Ook het opbouwwerk had snel kunnen groeien door de sterke subsidiëring vanuit de overheid. Culturele en recreatieve voorzieningen werden ingezet als instrumenten ten behoeve van het bevorderen van het gemeenschapsgevoel in achtergebleven wijken in Nederland. In nieuwe stadswijken en gebieden die aan snelle veranderingen onderhevig waren en op het platteland waar sociale kaders zich (nog) niet hadden ontwikkeld, stimuleerde het ministerie van Maatschappelijk Werk het verbeteren van de sociale omgeving van de burger. Voorbeelden van die voorzieningen waren muziekscholen, sportvoorzieningen en zwembaden. Vanaf de jaren zestig verdween de gerichtheid op ontwikkelingsgebieden en ontwikkelde het opbouwwerk zich tot een algemene voorziening. [Van der Linde, 2007: 226-227; De Haan en Duyvendak: 2002, 82-83] Met de instelling van het ministerie van Maatschappelijk Werk in 1952 werd het welzijnswerk door instellingen afkomstig uit de zuilen in steeds sterkere mate gesubsidieerd door de overheid en kon het particulier initiatief in eerste instantie sterk groeien. Langzamerhand trad de overheid echter steeds vaker initiërend op in plaats van alleen subsidiërend en doordat welzijnswerk in 1965 een centraal uitgangspunt werd van het kabinet-Cals, nam de invloed van de overheid op het welzijnswerk alleen maar toe. [Hueting en Neij, 1985: 38] Bovendien werd de kritiek op het verzuilde particuliere initiatief steeds groter. Deze instellingen werd verweten dat ze democratisch tekortschoten in een tijd dat ‘democratie’ en ‘participatie’ belangrijke thema’s waren en dat het aanbod van welzijnsinstellingen te veel versnipperd was. Door de toenemende invloed van de overheid, de deconfessionalisering en de professionalisering van de instellingen ontzuilde het particulier initiatief. De instellingen waren niet langer gebaseerd op een levensbeschouwing gericht op mensen afkomstig uit dezelfde hoek, maar werden sterk gesubsidieerde publieke diensten die toegankelijk waren voor de hele samenleving. [Hueting en Neij, 1985: 39-40]. Onder het kabinet-Den Uyl (1973-1979) werd het ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk de ‘drager van centrale gedachten van het beleid’ van het kabinet. Niet welvaart stond voorop, maar het verbeteren van de kwaliteit van het bestaan. [De Haan en Duyvendak, 2002: 104] Wel werd binnen het departement van CRM gevonden dat er een gebrek aan samenhang was in het welzijnsbeleid. De in 1974 uitgebrachte Knelpunten-nota ging daarom uit van harmonisatie van het welzijnsbeleid, onder andere door welzijnswerk meer onder invloed van de overheid te brengen. Dit diende te gebeuren door de decentralisatie van het welzijnswerk naar de gemeenten, waardoor de overmacht van de rijksoverheid werd teruggebracht en de zeggenschap van het bestuur van de instellingen verminderde. Eind jaren zeventig werd begonnen met de decentralisatie van het welzijnswerk. Gemeenten gingen hun eigen welzijnsbeleid opstellen waarin zij bepaalden welke instellingen in aanmerking kwamen voor subsidie.
9
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Daarnaast vervingen de rijksbijdrageregelingen voor het welzijnswerk de subsidies die het ministerie van CRM aan de instellingen had verstrekt. [Hueting en Neij, 1985: 42] en werd de overkoepelende Kaderwet specifiek welzijn tot stand gebracht in 1982. Mede door de wildgroei van instellingen en het verslechterende economische klimaat kwam er steeds meer kritiek op het welzijnsbeleid van de overheid. Tot 1982 heeft dit echter niet geleid tot een vermindering van de uitgaven in de sector of tot een verminderde aandacht voor welzijn in het regeringsbeleid. [De Haan en Duyvendak, 2002: 107-108].
Actoren - Ministerie van CRM - Welzijnsorganisatie - Ministerie van Maatschappelijk Werk Bronnen en Literatuur - Bijlsma, J. en H. Janssen, Sociaal werk in Nederland. Vijfhonderd jaar verheffen en verbinden (Bussum 2008). - Haan, I. de en J.W. Duyvendak (red.), In het hart van de verzorgingsstaat. Het ministerie van Maatschappelijk Werk en zijn opvolgers (CRM, WVC, VWS) 1952-2002 (Zutphen 2002). - Linde, M. van der, Basisboek geschiedenis sociaal werk in Nederland (Amsterdam 2007). - Hueting, E. en R. Neij, ‘Voortgang zonder samenhang. De machtsverhouding tussen overheid en particulier initiatief in het welzijnswerk in Nederland’, in: Welzijnmaandblad 10, jrg 39 (1985). - Interview Hans van Ewijk, 27 september 2010. - Duyvendak, J.W., Maatschappelijk (opbouw)werk? : de actualiteit van Marie Kamphuis en Jo Boer (Houten 2002). - Dijstelbloem, H., P.L. Meurs en E.K. Schrijvers (red.), Maatschappelijke dienstverlening : een onderzoek naar vijf sectoren (Amsterdam/Den Haag 2004).
10
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Trend 2: Sanering en decentralisatie van het welzijnsstelsel Verkorte titel Sanering en decentralisatie van het welzijnsstelsel Metatrends - Emancipatie en Participatie - Verzakelijking - Welvaartsgroei Relatie met - Trend: Opkomst van het welzijnswerk vanuit de overheid en afbraak van het particulier initiatief - Trend: Toename van vraag, aanbod en acceptatie van kinderopvang als arbeidsmarktinstrument - Trend: Veranderende taken/doelstellingen van thuislozenopvang: van opvang naar activering - Trend: Opkomst en erkenning van verschillende soorten verslavingen en de uitbreiding van het werkterrein van de verslavingszorg - Trend: Verandering in visie op en aanpak van verslaving, in het bijzonder van harddrugs Datering 2e helft jaren zeventig - na 2005 Beschrijving Sinds de oprichting van het ministerie van Maatschappelijk Werk (1952) heeft de welzijnssector in Nederland een sterke groei doorgemaakt. Door overheidssubsidies konden vele en velerhande instellingen op het gebied van welzijn ontstaan en groeien. In de tweede helft van de jaren zeventig kwam er een kentering in het denken over welzijn. Niet alleen verslechterde het economische klimaat en deden er teveel mensen een beroep op het welzijnsstelsel waardoor de kosten te hard stegen, ook kwam er (interne) kritiek op het gegroeide en geprofessionaliseerde welzijnswerk. De filosoof H. Achterhuis betoogde in zijn boek De markt van welzijn en geluk (1979) dat de welzijnswerker zijn eigen werkt schept. Door het creëren van aanbod zou de vraag naar welzijnswerk alleen maar toenemen. Het zou de burgers enkel minder welzijn opleveren, want ze zouden afhankelijk worden van het welzijnswerk, het zou de zelfstandigheid van de cliënten ondermijnen en het zou ze te passief maken. [Bijlsma en Janssen, 2007:20] Ook de sociologen H. Vuijsje en B. Peper veroordeelden de ontwikkelingen binnen de welzijnssector. Vuijsje betoogde dat de ‘nieuwe vrijgestelden’ (de sociaal-cultureel werkers) vooral hun eigen belangen zouden dienen en het was onduidelijk wat zij eigenlijk deden. Peper concludeerde in zijn dissertatie (1972): ‘het feit dat er zoveel opbouwwerkorganisaties in ons land zijn, zegt meer over de autonomie van een beleidsproces dan dat het wijst op een reële behoefte’. [De Haan en Duyvendak, 2002: 108] Bovendien was hij van mening dat de kosten niet te beheersen waren [Van der Linde, 2007: 243] Naast deze kritiek op het welzijnswerk en de economische crisis, zorgde ook het veranderde maatschappijbeeld voor problemen in de welzijnssector. In de jaren zeventig was er een groot vertrouwen in de mogelijkheden van wat de overheid kon bereiken: de maakbare samenleving. Dit vertrouwen sloeg in de jaren tachtig om in wantrouwen jegens de overheid. [Bijlsma en Janssen, 2007:20] Het welzijnswerk zou in de loop van de tijd steeds vaker dienen als voorbeeld van ‘onwenselijke wildgroei van de overheid’. [De Haan en Duyvendak, 2002: 108] Bovendien vonden Peper en Achterhuis dat het onduidelijk was wat het welzijnswerk opleverde. De jaren tachtig waren de jaren van economische problemen en een no nonsens tijdgeest, waarbij een ‘verkwistende’ overheid niet paste. [Van der Linde, 2007: 241]
11
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
De Kaderwet specifiek welzijn (1982), die ingediend was door minister T. Gardeniers van het ministerie van CRM werd het jaar daarop door haar opvolger E. Brinkman weer ingetrokken. De Kaderwet was gebaseerd op twee ambities: het welzijnswerk en het welzijnsbeleid dichter bij de burger brengen en versterking van de invloed van de overheid op de door haar gesubsidieerde welzijnsinstellingen. Deze wet was als overkoepelende wet bedoeld die het gehele terrein van specifiek welzijn - dat wil zeggen van zorg, educatie en recreatie – zou omspannen. [Trommel en Van der Veen, 2004: 231; Veldheer, 1996: 118] Na zijn aantreden als minister van het nieuwe ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur, herstructureerde E. Brinkman het landelijk welzijnswerk (de zgn. HLO-operatie), kondigde bezuinigingen aan, schrapte subsidieregelingen en introduceerde het concept van de ‘zorgzame samenleving’. Onder dit concept werd verstaan dat niet de overheid voor de burger zou moeten zorgen, maar dat de burgers voor elkaar zouden moeten zorgen. De Kaderwet paste niet in de nieuwe manier van denken over welzijn. [Van der Linde, 2007: 219] Emancipatie, recreatie en ontplooiing werden door de overheid niet langer gezien als overheidstaken. Veel meer werd het beleid gericht op de arbeidstoeleiding, activering, participatiebevordering. Van de burgers werd verwacht dat zij hun steentje gingen bijdragen aan de samenleving. Dit had gevolgen voor het welzijnsbeleid. Ten aanzien van de jeugd veranderde bijvoorbeeld het een en ander. Het is veelzeggend dat in de Nota jeugdbeleid uit 1984 de emancipatoire en ontplooiingsmogelijkheden voor iedere jongere, die in de nota uit 1969 nog centraal stonden, niet meer aan bod kwamen. In plaats daarvan werd in de nota nadruk gelegd op de inzet van sociaal-culturele activiteiten bij jongeren die problemen hadden, zoals drugsverslaafden, zwerfjongeren, werklozen of randgroepjongeren. [Bijlsma en Janssen, 2008: 92] De massale jeugdwerkloosheid begin jaren tachtig heeft een grote invloed gehad over hoe de overheid dacht over welzijn. Niet meer de emancipatie van jongeren stond voor op, maar de participatie op de arbeidsmarkt kwam centraal te staan. [Interview Van Ewijk, 2010] De rijksoverheid trok zich voor een groot deel terug uit het welzijnswerk en decentraliseerde bijna het gehele welzijnswerk aan de lagere overheden. Het proces van decentralisatie was reeds in de jaren zeventig ingezet, maar toen als een maatregel om de efficiëntie te verhogen en welzijnswerk dichter bij de burger te brengen en niet als een bezuinigingsmaatregel. Gemeenten gingen hun eigen welzijnsbeleid opstellen en konden zelf bepalen welke welzijnsorganisaties in aanmerking kwamen voor subsidies. Gemeenten konden voor de uitvoering van specifiek welzijnsbeleid, zoals vrouwenopvang en verslavingsbeleid, subsidie van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport ontvangen. [Van Dam en Wiebes, 2005: 5] Per 1 januari 1989 was de verantwoordelijkheid voor het welzijnsbeleid formeel overgegaan op de decentrale overheden. De subsidiekanalen vanuit de rijksoverheid werden grotendeels opgeheven en landelijke welzijnsinstanties konden niet langer rekenen op subsidie, waardoor zij verdwenen. Wat tot de dag vandaag over is gebleven is het lokaal welzijnswerk. [Interview Van Ewijk, 2010] Daarnaast werd ook het maatschappelijk midden gesaneerd door vele steunfuncties, belangenorganisaties, onderzoeksinstellingen en raden weg te bezuinigen of samen te voegen tot grotere instellingen. De Nationale Raad voor Maatschappelijke Welzijn, waarin heel maatschappelijk Nederland vertegenwoordigd was om te praten over welzijn in brede zin, werd ontbonden. Daarvoor in de plaats kwam het innovatie-instituut Nederlands Instituut voor Zorg en Welzijn (NIZW) dat op enige afstand stond van de overheid en het veld. [Interview Van Ewijk, 2010] Begin jaren negentig steeg de waardering voor het welzijnswerk weer. Door de economische recessie van de jaren tachtig waren veel mensen in een achterstandssituatie geraakt. Het kabinet Lubbers-Kok (1989-1994) initieerde sociale vernieuwingen en dit zorgde voor een impuls voor het welzijnswerk. Sociale vernieuwing was gericht op kwetsbare groepen in de samenleving, met name burgers die geen werk hadden werden object van het beleid. [Engbersen en Springhuizen, 2004: 235] Op 1
12
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
januari 1991 trad het Besluit sociale vernieuwing in werking. Het doel van dit besluit was het bestrijden van de maatschappelijke achterstanden, van de langdurige werkloosheid en van het sociaal isolement van mensen die zich in een achterstandssituatie bevonden en afhankelijk waren van een uitkering. Belangrijke thema’s van sociale vernieuwing waren arbeid, scholing, inkomen en zorg. Welzijnswerk werd complementair aan deze thema’s. Met de invoering van de Welzijnswet 1994 werden de verantwoordelijkheden van de rijksoverheid, de provincies en de gemeenten verder vastgelegd. De lokale overheid kreeg door deze wet meer verantwoordelijkheid en meer speelruimte om haar eigen beleid te ontwikkelen en uit te voeren in samenspraak met het particulier initiatief. [Veldheer, 1996: 112-121] Het landelijke beleidskader was nu alleen nog maar gericht op het ondersteunen van de ontwikkeling van lokaal sociaal beleid. [Gilsing e.a., 1999: 2-3] Lokaal sociaal beleid kan gedefinieerd worden als ‘een geconcentreerde beleidsinspanning van de lokale overheid die zich richt op de beschikbaarheid en de toegankelijkheid van maatschappelijke hulpbronnen voor kwetsbare groepen in de samenleving die anders voor deze groepen moeilijk bereikbaar en/of toegankelijk zouden zijn en die voor het realiseren van hun levenskansen van vitaal belang zijn’ [Gilsing e.a., 1999: 19] Daarnaast werd de gedachte van de zorg voor burgers onderling verder doorgevoerd in de civil society-benadering. Er werd van de burgers een actiever burgerschap verwacht, waarmee werd bedoeld dat burgers zich actiever voor hun omgeving moesten gaan inzetten waarbij ze ondersteund zouden moeten worden door de institutionele omgeving. [Website Stichting Actief Burgerschap] De rijksoverheid voelde zichzelf niet meer verantwoordelijk voor het bevorderen van het individuele welbevinden, maar legde deze verantwoordelijkheid bij de burger zelf en het particulier initiatief neer. Actoren - Ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk - Ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Sport - Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Cultuur - Nederlands Instituut voor Zorg en Welzijn (NIZW) - Nationale Raad voor Maatschappelijke Welzijn - Welzijnorganisaties Bronnen en Literatuur - Bijlsma, J. en H. Janssen, Sociaal werk in Nederland. Vijfhonderd jaar verheffen en verbinden (Bussum 2008). - Linde, M. van der, Basisboek geschiedenis sociaal werk in Nederland (Amsterdam 2007). - Haan, I. de en J.W. Duyvendak (red.), In het hart van de verzorgingsstaat. Het ministerie van Maatschappelijk Werk en zijn opvolgers (CRM, WVC, VWS) 1952-2002 (Zutphen 2002). - Interview Hans van Ewijk, 27 september 2010. - Engbersen, R en A. Springhuizen, ‘Welzijnsbeleid tussen flexibiliteit en versnippering’, in: W. Trommel en R. van der Veen, De herverdeelde samenleving. Ontwikkeling en herziening van de Nederlandse verzorgingsstaat (Amsterdam 2004).` - Dijstelbloem, H., P.L. Meurs en E.K. Schrijvers (red.), Maatschappelijke dienstverlening : een onderzoek naar vijf sectoren (Amsterdam/Den Haag 2004). - http://www.actiefburgerschap.nl/index.php. Geraadpleegd 18 januari 2011 - Veldheer, V., 'Van Planmatig naar Onderhandelend Bestuur. Veranderingen in het welzijnsbeleid tussen 1976 en 1996', in: P. Hulsen, G.H. Reussing, en J.C. Terlouw (red.), Keuzen maken : Nederland tussen 1976 en 1996 (Enschede 1996). - Gilsing, R. e.a., Onderzoek naar lokaal sociaal beleid (Den Haag 1999).
13
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Trend 3: Jeugdzorg: ontwikkeling van justitiële maatregelen naar hulpverlening Verkorte titel Van justitiële maatregelen naar hulpverlening Metatrend - Emancipatie en participatie - Herschikking van institutionele verbanden - Individualisering - Verzakelijking Relatie met - Trend: Moeizame integratie van de hulpverlening in de jeugdzorg - Hotspot: De dood van Savanna (2004) - Domein Recht Datering Voor 1975 – eind jaren tachtig Beschrijving Tot in het begin van de 20e eeuw waren er geen wettelijke mogelijkheden om in te grijpen in de opvoeding. Op het gebied van de kinderbescherming waren er slechts particuliere en kerkelijke initiatieven, die volledig afhankelijk waren van de medewerking van ouders. Pas in 1905 werden drie kinderwetten van kracht waarmee de overheid kon ingrijpen in de ouderlijke macht: de Burgerlijke Kinderwet, de Strafrechtelijke Kinderwet en de Kinderbeginselenwet. [Noordman, 2006: 287-289; Tilanus, 1998: 28-29] De Burgerlijke Kinderwet maakte het mogelijk om ouders door de rechter te laten ontheffen of ontzetten uit de ouderlijke macht of voogdij, waarna de overheid de opvoeding van de kinderen onder haar verantwoordelijkheid nam. Hiertoe werden Voogdijraden (vanaf 1956: Raden voor de Kinderbescherming) ingesteld. De Strafrechtelijke Kinderwet regelde aparte strafbepalingen voor kinderen: als straf werd de plaatsing in een tuchtschool ingevoerd en als opvoedingsmaatregel de terbeschikkingstelling aan de regering. Dat laatste kwam meestal neer op plaatsing in een rijksopvoedingsgesticht, maar soms ook in een particulier gesticht of in de pleegzorg. De Kinderbeginselenwet regelde de voorzieningen ter uitvoering van kinderbeschermingsmaatregelen, zoals de toekenning van bevoegdheden en subsidie aan inrichtingen of gestichten en voogdij-instellingen. De overheid schiep hiermee de juridische voorwaarden voor het kinderbeschermingswerk, maar liet de uitvoering ervan over aan het particulier initiatief. In 1922 werd de kinderrechter ingesteld, die de mogelijkheid kreeg een ondertoezichtstelling (OTS) op te leggen. Hierdoor konden kinderen onder toezicht van een gezinsvoogd of gezinsvoogdij-instelling worden gesteld middels een minder vergaande maatregel dan ontheffing of ontzetting uit de ouderlijke macht. De gezinsvoogd hield toezicht op de opvoeding en kon bovendien het hele gezin observeren en in het oog houden. [Noordman, 2006: 392-393] Binnen de kinderbescherming vond hulpverlening plaats in een juridische context. De kinderrechter gelastte niet alleen ondertoezichtstellingen, maar hield ook toezicht op het verloop van de hulpverlening. Dit werd problematisch toen het accent in de loop van de jaren zestig steeds meer kwam te liggen op de hulpverlening en minder op de justitiële maatregelen. Vanuit de Verenigde Staten kwam de methodiek van het social casework op, waarin de cliënt werd beschouwd als een vrij en verantwoordelijk persoon, niet als een object van behandeling, maar als partner in het proces van hulpverlening. Dit stond op gespannen voet met het zelfbeschikkingsrecht, dat immers door de rechter was ingeperkt. De maatschappelijke vernieuwingsbeweging, die onder meer democratie en emancipatie hoog in het vaandel had staan, drong rond 1970 ook door tot de kinderbescherming. Dit veroorzaakte een explosieve groei van alternatieve hulpverlening,
14
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
die de spanning tussen hulp en recht verder vergrootte. Een jonge generatie welzijnswerkers liet zich leiden door de hulpbehoeften van jongeren en er ontstonden instellingen als de Jongeren Advies Centra (JAC’s) en de radicalere Sosjale Joenit en Release. [Noordman, 2006, 407-409] Binnen de kinderbescherming ontstond hierdoor een streven om los te komen uit de justitiële kaders en structuren en zich meer te richten op de hulpverlening. In 1971 stemde staatssecretaris Grosheide in met de instelling van de Gemengde Interdepartementale Werkgroep Jeugdwelzijnsbeleid, die advies moest uitbrengen over de mogelijkheden van nieuwe structuren voor het jeugdwelzijnsbeleid. Door de val van het kabinet Biesheuvel duurde het echter tot begin 1974 voordat deze kon worden ingesteld. De werkgroep, beter bekend als de Werkgroep-Mik, presenteerde in 1976 haar eindrapport Op weg naar samenhangend beleid, dat algemeen geldt als het ‘officiële’ beginpunt van de vernieuwing van de jeugdzorg. [website NJI] De werkgroep pleitte onder andere voor meer aandacht voor preventie en een toegankelijke en herkenbare hulpverlening die aansloot bij de leefwereld van de cliënten. De hulpverlening zou geregionaliseerd moeten worden, waarbij de verantwoordelijkheid voor een samenhangend hulpverleningsaanbod zou komen te liggen bij de instanties op het gebied van (jeugd)welzijnszorg gezamenlijk. [GIWJ, 1976: 88-92] De positie van jongeren in instellingen veranderde onder invloed van de nieuwe inzichten: van objecten van zorg werden zij cliënten die subject van zorg waren, als partner in het hulpverleningsproces. Deze omslag vond al vanaf de jaren zeventig plaats, maar vond pas haar uitdrukking in de Wet op de jeugdhulpverlening (1989). De hulpverlening vond plaats volgens het ‘zo-zo-zo’-beleid, dat inhield dat de hulpverlening zo kort mogelijk, zo licht mogelijk, zo nabij mogelijk en zo tijdig mogelijk moest plaatsvinden. Er kwam meer aandacht voor preventie en men gaf de voorkeur aan ambulante hulpverlening boven (semi)residentiële, en voor pleegzorg boven plaatsing in tehuizen. [Bijlsma en Janssen, 2008: 124] Tussen 1973 en 1993 nam het aantal tehuisplaatsingen met ruim een derde af. Het aantal voogdijgevallen daalde nog sterker, met bijna zestig procent. [Noordman, 2006: 411] Het ministerie van Justitie was nog altijd verantwoordelijk voor de particuliere inrichtingen voor kinderbescherming, waar kinderen waren geplaatst op grond van het jeugdstrafrecht of het jeugdbeschermingsrecht (ondertoezichtstelling met uithuisplaatsing). Daarnaast bestonden er rijksinrichtingen voor kinderen met zeer ernstige gedragsproblemen. Met uitzondering van deze rijksinrichtingen en de inrichtingen die een grote rol speelden bij de tenuitvoerlegging van het jeugdstrafrecht, werd de verantwoordelijkheid voor de meeste particuliere inrichtingen per 1 januari 1987 overgedragen van het ministerie van Justitie naar dat van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur. Hiermee werd vooruitgelopen op de Wet op de jeugdhulpverlening, die twee jaar later werd ingevoerd. Het verzorgen en begeleiden van jongeren in residentiële instellingen (internaten en tehuizen) werd nu ook in organisatorisch opzicht beschouwd als jeugdhulpverlening en niet langer als taak voor de minister van Justitie. [RIO Justitiële jeugdzorg, 2005: 30] Actoren - Ministerie van Justitie - Ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur - Gemengde Interdepartementale Werkgroep Jeugdwelzijnsbeleid (‘Werkgroep-Mik’) - Interdepartementale Werkgroep Ambulante en Preventieve Voorzieningen voor hulpverlening aan jeugdigen (IWAPV) - Interdepartementale Werkgroep Residentiële Voorzieningen voor jeugdigen (IWRV) - Kinderrechters - Raden voor Kinderbescherming (1956-1996) - Raad voor Kinderbescherming (na 1996) - Voogdij-instellingen
15
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
-
Belangenvereniging Minderjarigen Jongeren Advies Centra Sosjale Joenits Release Bond Ouders van Minderjarigen
Bronnen en literatuur - Bijlsma, Jan, en Hay Janssen, Sociaal werk in Nederland. Vijfhonderd jaar verheffen en verbinden (Bussum 2008). - Blankestijn, C., ‘Structureel hoogtij. Een vergelijking van de Knelpuntennota, de Structuurnota Gezondheidszorg en de Startnota Jeugdwelzijnsbeleid’, Medisch Contact 30 (1975) 695-700. - Eindrapport van de Interdepartementale Werkgroep Residentiële Voorzieningen voor Jeugdigen (I.W.R.V.) (Den Haag 1984) - Gemengde Interdepartementale Werkgroep Jeugdwelzijnsbeleid, Jeugdwelzijn. Op weg naar samenhangend beleid (Den Haag 1976). - Nederlands Jeugdinstituut (NJI), ‘Dossier Jeugdzorg. Historisch overzicht’, http://www.nji.nl/eCache/DEF/1/16/390.html (laatst benaderd 24 januari 2011). - Noordman, Jan, ‘Kinderbescherming’ in: Bakker, Nelleke, Jan Noordman en Marjoke Rietveld-van Wingerden, Vijf eeuwen opvoeden in Nederland. Idee en praktijk: 15002000 (Assen 2006) 377-413. - Peeters, Harry, Lène Dresen-Coenders en Ton Brandenbarg (red.) Vijf eeuwen gezinsleven. Liefde, huwelijk en opvoeding in Nederland (Nijmegen 1988). - Tilanus, C.P.G., Jeugdzorg: historie en wetgeving (Utrecht 1998). - Tussen droom en daad. Eindrapport van de Interdepartementale Werkgroep Ambulante en Preventieve Voorzieningen voor hulpverlening aan jeugdigen (I.W.A.P.V.) (Rijswijk 1984). - RIO justitiële jeugdzorg, versie 22 december 2005.
16
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Trend 4: Moeizame integratie van de hulpverlening in de jeugdzorg Verkorte titel Moeizame integratie jeugdzorg Metatrend - Emancipatie en participatie - Herschikking van institutionele verbanden - Individualisering Relatie met - Trend: Jeugdzorg: ontwikkeling van justitiële maatregelen naar hulpverlening - Hotspot: De dood van Savanna (2004) - Trend Gezondheid: Medicalisering van de samenleving Datering Voor 1975 – na 2005 Beschrijving In 1971 stemde staatssecretaris Grosheide in met de instelling van de Gemengde Interdepartementale Werkgroep Jeugdwelzijnsbeleid, die advies moest uitbrengen over de mogelijkheden van nieuwe structuren van het jeugdwelzijnsbeleid. Door de val van het kabinet Biesheuvel duurde het echter tot begin 1974 voordat deze kon worden ingesteld. De werkgroep, naar haar voorzitter ook wel de Werkgroep-Mik genoemd, presenteerde in 1976 haar eindrapport Op weg naar samenhangend beleid, dat algemeen geldt als het ‘officiële’ beginpunt van de vernieuwing van de jeugdzorg. [website NJI] Uitgangspunt van de werkgroep was dat in het jeugdwelzijnswerk enerzijds de jeugdigen zo min mogelijk apart gesteld moesten worden van ouderen, maar dat anderzijds de specifieke eigen behoeften van jeugdigen moesten worden erkend. [Commissie-Mik, 1976: 10] De werkgroep pleitte voor meer aandacht voor preventie en een toegankelijke en herkenbare hulpverlening die aansloot bij de leefwereld van de cliënten. Het krijgen van adequate hulp moest wettelijk gegarandeerd worden en cliënten moesten kunnen meepraten over de hulpverlening en kunnen klagen wanneer ze niet tevreden waren. Verder zou de hulpverlening geregionaliseerd moeten worden, waarbij de instanties op het gebied van (jeugd)welzijnszorg gezamenlijk de verantwoordelijkheid voor een samenhangend hulpverleningsaanbod zouden krijgen. [GIWJ, 1976: 88-92] De werkgroep-Mik had niet alleen een trage start, ook haar aanbevelingen hadden een lange weg te gaan. Pas in 1978 kwam de regering met een standpunt over het rapport van de werkgroep, waarna de uitwerking van de adviezen werd overgelaten aan de interdepartementale werkgroepen IWRV (residentiële voorzieningen voor jeugdigen) en IWAPV (ambulante en preventieve voorzieningen voor hulpverlening aan jeugdigen). [Tilanus, 1998: 47, 50-52] Zij kwamen in 1984 met hun eindrapporten. Hierin pleitten zij voor regionale samenwerkingsverbanden waarin de jeugdhulpverlening, jeugdbescherming en jeugd-GGZ moesten samenwerken. Hulpverlening zou in zo licht mogelijke vorm, zo kort mogelijk en zo nabij mogelijk moeten plaatsvinden. Bovendien zou het aanbod moeten worden afgestemd op de vraag naar hulpverlening. Multidisciplinaire jeugdhulpadviesteams zouden de diagnostiek moeten verzorgen bij ingewikkelde problematiek, adviseren over aangewezen hulp en het plaatsingsbeleid van instellingen toetsen. Verder zouden scholen en jeugdhulpverlening moeten samenwerken op het gebied van preventie. [Eindrapport IWRV, 1984: 20-23; idem IWAPV, 1984: 4] De verantwoordelijkheid voor de jeugdhulpverlening werd hierop naar de provincies en de grootstedelijke regio’s gedelegeerd. Deze decentralisatie kreeg pas in 1989 een juridische basis met de Wet op de Jeugdhulpverlening. De samenwerkingsverbanden en de jeugdhulpadviesteams kwamen uiteindelijk echter niet of nauwelijks van de grond en het
17
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
aanbod bepaalde meer de vraag, dan dat het er op werd afgestemd. [TK 28168-3, 20012002] De vraag naar residentiële zorg werd steeds kleiner, maar de vraag naar ambulante zorg groeide explosief. Ook ‘normaal’ opstandig en recalcitrant gedrag van jongeren werd onder invloed van maatschappelijke ontwikkelingen geproblematiseerd, behoefde diagnose en dus hulp. Bovendien werd de maatschappij veel minder tolerant: wat medio jaren zeventig nog als kattenkwaad zou worden bestempeld, werd in de jaren nul al snel als vandalisme gezien. Verder bleken steeds meer mensen, met name licht verstandelijk gehandicapten, steeds moeilijker te kunnen functioneren in de steeds complexer wordende maatschappij. Dit leidde tot een steeds grotere vraag naar zorg. [Van Yperen, 2010; Van Ewijk, 2010] Het zorgaanbod bleef echter versnipperd. Welke zorg je kreeg was sterk afhankelijk van waar je je meldde en door wie je doorverwezen werd. Hulpverleners kregen bovendien steeds vaker te maken met gezinnen met multi-problem labels, waar niet alleen de jeugdzorg bij betrokken was, maar bijvoorbeeld ook schuldhulpverlening, begeleiding met wonen, etc. Deze gezinnen kregen daardoor te maken met veel verschillende hulpverlenende instellingen, die veelal langs elkaar heen werkten. Van een effectieve manier om samen te werken en te komen tot een integrale aanpak van alle problemen, was geen sprake. [Interview Van Yperen]. Dit leidde tot grote ophef na onder andere de dood van Rowena Rikkers (‘het meisje van Nulde’), een gezinsdrama in Roermond in 2002 en de dood van Savanna. Hoewel de jeugdhulpverlening op de hoogte was van de problemen in deze gezinnen, had zij niet genoeg ingegrepen of kunnen ingrijpen. Al in 1994 verscheen de nota Regie in de jeugdzorg waarin de regering aankondigde één toegang tot de jeugdzorg te creëren, die 24 uur per dag, 7 dagen per week bereikbaar moest zijn. In de daarop volgende jaren verschenen her en der Bureaus Jeugdzorg, en met de Wet op de jeugdzorg (2005) werden deze in heel Nederland de eerste toegang tot de jeugdzorg – bijna dertig jaar na het eindrapport van de werkgroep-Mik. Bureau Jeugdzorg werd niet alleen verantwoordelijk voor de indicatiestelling voor de vrijwillige jeugdhulpverlening, maar ook voor de uitvoering van de jeugdbescherming (voogdij en ondertoezichtstelling) en de jeugdreclassering. Verder is de Kindertelefoon, die in 1979 van start ging om kinderen anoniem en op hun initiatief een luisterend oor te bieden, onderdeel geworden van Bureau Jeugdzorg en zijn ook de Advies- en Meldpunten Kindermishandeling (AMK’s) daarbij ondergebracht. Actoren - Ministerie van Justitie - Ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur - Provincies - Grootstedelijke regio’s - Bureau Jeugdzorg - Inspectie jeugdhulpverlening - Gemengde Interdepartementale Werkgroep Jeugdwelzijnsbeleid (‘Werkgroep-Mik’) - Interdepartementale Werkgroep Ambulante en Preventieve Voorzieningen voor hulpverlening aan jeugdigen (IWAPV) - Interdepartementale Werkgroep Residentiële Voorzieningen voor jeugdigen (IWRV) - Kinderrechters - Raden voor Kinderbescherming (1956-1996) - Raad voor Kinderbescherming (na 1996) - Voogdij-instellingen - Jeugdhulpverlening - Jongeren Advies Centra - Jongeren Informatie Punt - Opvoedwinkel - Advies- en Meldpunt Kindermishandeling
18
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
-
Sosjale Joenits Release GGZ’s RIAGG Tehuizen Internaten Kindertelefoon
Bronnen en literatuur - Bijlsma, Jan, en Hay Janssen, Sociaal werk in Nederland. Vijfhonderd jaar verheffen en verbinden (Bussum 2008). - Blankestijn, C., ‘Structureel hoogtij. Een vergelijking van de Knelpuntennota, de Structuurnota Gezondheidszorg en de Startnota Jeugdwelzijnsbeleid’, Medisch Contact 30 (1975) 695-700. - Eindrapport van de Interdepartementale Werkgroep Residentiële Voorzieningen voor Jeugdigen (I.W.R.V.) (Den Haag 1984) - Gemengde Interdepartementale Werkgroep Jeugdwelzijnsbeleid, Jeugdwelzijn. Op weg naar samenhangend beleid (Den Haag 1976). - Kemenade, Y.W. van, P. Vos en J.M.G. Lanphen, ‘Advies ‘Indicatiestelling en zorg op maat’. Basis voor de praktijk’, Medisch Contact 50 (1996) 809-811. - Memorie van toelichting op de Wet op de jeugdzorg (TK 28168, 2001-2002). - Nederlands Jeugdinstituut (NJI), ‘Dossier Jeugdzorg. Historisch overzicht’, http://www.nji.nl/eCache/DEF/1/16/390.html (laatst benaderd 25 januari 2011). - Noordman, Jan, ‘Kinderbescherming’ in: Bakker, Nelleke, Jan Noordman en Marjoke Rietveld-van Wingerden, Vijf eeuwen opvoeden in Nederland. Idee en praktijk: 15002000 (Assen 2006) 377-413. - Peeters, Harry, Lène Dresen-Coenders en Ton Brandenbarg (red.) Vijf eeuwen gezinsleven. Liefde, huwelijk en opvoeding in Nederland (Nijmegen 1988). - Regie in de jeugdzorg. Standpunt van de Ministers van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur en Justitie (z.p. 1994). - Tilanus, C.P.G., Jeugdzorg: historie en wetgeving (Utrecht 1998). - Tussen droom en daad. Eindrapport van de Interdepartementale Werkgroep Ambulante en Preventieve Voorzieningen voor hulpverlening aan jeugdigen (I.W.A.P.V.) (Rijswijk 1984). - Website Kindertelefoon, www.kindertelefoon.nl (laatst benaderd 25 januari 2011) - RIO justitiële jeugdzorg, versie 22 december 2005. - Interview met prof. dr. Tom van Yperen d.d. 10 december 2010.
19
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Trend 5: Toenemende aandacht voor (vermeend) seksueel kindermisbruik Metatrend - Genderisering - Medialisering Relatie met - Domein Cultuur: Leefstijl en Mentaliteit Datering Begin jaren tachtig – na 2005 Beschrijving In de jaren zestig en zeventig was er nauwelijks oog voor het vóórkomen van seksueel kindermisbruik. In de ogen van veel hulpverleners en wetenschappers was het een zeer zeldzaam probleem, dat alleen in lagere klassen voorkwam. Niet alleen de dader, maar ook het slachtoffer werd verantwoordelijk gehouden voor wat er gebeurde. Het was voor slachtoffers dan ook niet makkelijk om hulp te vragen en te krijgen. Pas begin jaren tachtig kwam hier verandering in. In 1982 richtte een aantal slachtoffers van seksueel kindermisbruik de Vereniging tegen Seksuele Kindermishandeling binnen het gezin (VSK) op, die in de media meer aandacht wist te krijgen voor het probleem. [Komen, 1999: 121-122; 20 jaar VSK, 2002: 12-14] In de daaropvolgende jaren zou het onderwerp regelmatig uitgebreide media-aandacht krijgen. In mei 1987 speelden twee jongetjes uit Oude Pekela in de bosjes seksspelletjes met elkaar, waarbij een van hen een takje stak in de anus van de ander. Daarbij liep deze kleine wondjes op, waardoor zijn moeder later bloed in zijn onderbroek vond. Dit leidde, mede gevoed door het huisartsenechtpaar Jonker, tot een enorm schandaal over vermeende seksuele kindermishandeling. In Oude Pekela werd beweerd dat tientallen kinderen ontvoerd en seksueel misbruikt waren. Toen de politie vervolgens in een persbericht schreef dat er mogelijk sprake was van zeventig kinderen en dat de daders mogelijk als clowns verkleed waren, kwam de zaak nationaal en internationaal in het middelpunt van de belangstelling te staan. Uiteindelijk werd er echter geen enkele aanwijzing gevonden voor ontucht en na anderhalf jaar sloot de politie de zaak. [Beetstra, 2004: 58-61] Vlak daarna ontstond een mediahausse rond incest als gevolg van de Bolderkar-affaire. In december 1988 werd bekend dat de leiding van dit medisch kinderdagverblijf in Vlaardingen had geconstateerd dat veertien kinderen slachtoffer waren geworden van incest. Deze beschuldigingen waren gebaseerd op de zogenaamde poppenmethode, een interviewtechniek waarbij gebruik werd gemaakt van poppen met geslachtsdelen. De vaders werden gearresteerd, de kinderen uit huis geplaatst. Uiteindelijk werden alle zaken echter geseponeerd wegens gebrek aan bewijs. De poppenmethode werd vanaf 1990 alleen nog in uitzonderlijke gevallen door het Openbaar Ministerie geaccepteerd als steunbewijs, en nooit als enig bewijs. [Trouw, 2009] In 1993 en 1994 kwam de Eper incestzaak, die in feite bestond uit drie verschillende strafzaken, veelvuldig in het nieuws. Jolanda beschuldigde onder meer haar ouders, broer, ex-man en een aantal bekenden van jarenlange incest en rituele kindermoorden op haar pasgeboren baby’s. Later meldde ook haar zus Eveline zich als slachtoffer. De beschuldigingen waren zo extreem, dat velen geloofden dat ze wel waar móesten zijn. Er was sprake van een mediahype en de rechters stonden onder grote maatschappelijke druk om tot een veroordeling te komen. Dit gebeurde inderdaad, hoewel er grote twijfel bestond over het waarheidsgehalte van de beschuldigingen. [Ruis, 2008; Wagenaar e.a., 2009: 21-46]
20
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Alle media-aandacht voor de Bolderkar-affaire, Oude Pekela en de Eper incestzaak leidde mede tot een toegenomen alertheid van hulpverleners voor incest en de gevolgen daarvan. Maar hoewel de drempel om hulp te zoeken voor veel slachtoffers was verlaagd, vreesden hulpverleners dat de berichtgeving in de media en de slopende rechtszaken veel slachtoffers zouden afschrikken om een aanklacht in te dienen. [20 jaar VSK, 2002: 20] Halverwege de jaren negentig zorgde de zaak-Dutroux voor hernieuwde media-aandacht voor seksueel kindermisbruik. In augustus 1996 werd de Waal Marc Dutroux door de Belgische politie gearresteerd op verdenking van betrokkenheid bij de ontvoering van de toen veertienjarige Laetitia. Zij werd twee dagen later bevrijd uit de kelder van diens huis, waar ook de twaalfjarige Sabine al ruim twee maanden bleek te zijn opgesloten. Marc Dutroux bleek tevens betrokken te zijn geweest bij de ontvoering en dood van Julie en Melissa (juni 1995) en van An en Eefje (augustus 1995), wier lichamen later op zijn aanwijzingen werden opgegraven. Mede door de gebrekkige wijze waarop justitie onderzoek had gedaan naar de verdwijningen van de meisjes, kreeg de zaak zeer veel aandacht in België en daarbuiten. De zaak-Dutroux droeg mede bij aan een negatief beeld van pedofielen en pedofilie. Pedofilie en efebofilie (voorliefde voor pubers) waren aan het einde van de jaren zeventig weliswaar niet breed geaccepteerd, maar wel bespreekbaar. Zo kon Edward Brongersma in 1978 in het programma ‘Een Groot Uur U’ nog openlijk om begrip vragen voor de pedofiele medemens, zonder daarbij onderbroken of tegengesproken te worden door presentator Koos Postema. [VPRO 2010]. In de jaren negentig ontstond echter steeds meer een ‘pedofoob’ en ‘pedovijandig’ klimaat. Tussen pedofiel en pedoseksueel gedrag werd geen onderscheid meer gemaakt en voor de (al dan niet vermeende) positieve kanten van pedofilie was geen aandacht. Pedofilie werd als vanzelf gekoppeld aan kinderverkrachting en kindermishandeling en zowel in de psychiatrische en juridische vakliteratuur als in de publieke opinie verschenen vrijwel uitsluitend berichten of de schadelijke gevolgen van relaties tussen volwassenen en kinderen. [Van Ree, 2001: 137] Eind jaren negentig werd duidelijk dat seksueel kindermisbruik ook binnen kerken en katholieke kerkelijke instellingen veel was voorgekomen en nog steeds voorkwam. Lange tijd was dat letterlijk met de mantel der liefde bedekt, maar mede door grote schandalen in het buitenland, zoals in 2002 in het aartsbisdom Boston (VS), kwam er meer aandacht voor het vóórkomen ervan en durfden slachtoffers melding te maken. Het duurde echter tot 2010 voordat in Nederland een grootscheeps onderzoek naar seksueel kindermisbruik binnen de katholieke kerk zou plaatsvinden. Actoren - Ministerie van Justitie - Openbaar ministerie - Politie - Gemeente Oude Pekela - Fred Jonker en Ietje Jonker-Bakker - Medisch kinderdagverblijf ‘De Bolderkar’ te Vlaardingen - Bureau Jeugdzorg - Jeugdhulpverlening - Advies- en Meldpunt Kindermishandeling - Vereniging Martijn - Nederlandse Vereniging voor Seksuele Hervorming - Edward Brongersma Bronnen en literatuur - Baartman, H.E.M., ‘Een historische verkenning van reacties op signalen van seksueel - misbruik van kinderen’, Nederlands Tijdschrift voor Opvoeding, Vorming en Onderwijs 7 (1991) 83-97.
21
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
-
-
-
-
-
-
-
-
Beetstra, Tjalling A.., ‘Massahysterie in de Verenigde Staten en Nederland. De affaire rond de McMartin Pre-School en het ontuchtschandaal in Oude Pekela’ in: P. Burger en W. Koetsenruijter (red.), Mediahypes en moderne sagen. Sterke verhalen in het nieuws (Leiden 2004) 53-69. Bijlsma, Jan, en Hay Janssen, Sociaal werk in Nederland. Vijfhonderd jaar verheffen en verbinden (Bussum 2008). Have, P. ten, ‘Feiten en fouten: de ‘Bolderkar-affaire’ als inter-professionele methodenstrijd’, Tijdschrift voor wetenschapsfilosofie en wetenschapsonderzoek 14 (1990) 104-128. Kieskamp, Wilma, ‘Eper incestaffaire was een modern volksverhaal’, Trouw 19 juli 2005 (http://www.trouw.nl/krantenarchief/2005/07/19/2331149/Eper_incestaffaire_was_e en_modern_volksverhaal.html) ‘Klacht na vermeend misbruik. Kind uit Bolderkar-affaire dient schadeclaim in tegen Staat’, Trouw 29 mei 2009 (http://www.trouw.nl/nieuws/nederland/article2764515.ece/Klacht_na_vermeend_m isbruik_.html) Komen, Mieke, Gevaarlijke kinderen – kinderen in gevaar. De justitiële kinderbescherming en de veranderende sociale positie van jongeren, 1960-1995 (Utrecht 1999). Korterink, Hendrik Jan, Epe, het proces. De complete zaak Jolanda van B. (Haarlem 1994). Peeters, Harry, Lène Dresen-Coenders en Ton Brandenbarg (red.) Vijf eeuwen gezinsleven. Liefde, huwelijk en opvoeding in Nederland (Nijmegen 1988). Ree, Frank van, Pedofilie; een controversiële kwestie. Een analyse van een maatschappelijk vraagstuk (Lisse 2001). Ruis, Henk, ‘Eper incestzaak is toe aan revisie’, Trouw 28 maart 2008 (http://www.trouw.nl/krantenarchief/2008/03/28/2114026) Tex, Ursula den, ‘Ik wist dat ik kon vragen: word je vastgebonden? Maar aan het idee van afplakken van monden was ik nog niet toe.’ Vrij Nederland 29 april 1989, 34. Vijfhonderd stemmen spreken. 20 jaar VSK (Delft 2002). VPRO, Geschiedenis 24 – Geschiedenisgasten, 23 augustus 2010 (via http://geschiedenis.vpro.nl/artikelen/44294930/) Wagenaar, W.A., H. Israëls en P.J. van Koppen, De slapende rechter. Waarom het veroordelen van burgers niet alleen aan de rechter kan worden overgelaten (Amsterdam 2009). Weeda, Frederiek, ‘Paters beschuldigen durft niemand alleen’, NRC 9 maart 2010 (http://vorige.nrc.nl/binnenland/article2500281.ece/Paters_beschuldigen_durft_niem and_alleen)
22
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Trend 6: Toename van vraag, aanbod en acceptatie van kinderopvang als arbeidsmarktinstrument Verkorte titel Toename van vraag, aanbod en acceptatie van kinderopvang Metatrends - Emancipatie en participatie - Individualisering - Verzakelijking - Welvaartsgroei Relatie met - Trend: Opkomst van het welzijnswerk vanuit de overheid en afbraak van het particulier initiatief - Trend: Sanering en decentralisatie van het welzijnsstelsel - Trend: Afname van maatschappelijke ongelijkheid van vrouwen - Trend Werk en Inkomen: Sterke toename arbeidsparticipatie van vrouwen - Domein: Onderwijs en Wetenschap - Domein: Werk en Inkomen Datering Jaren zestig – na 2005 Beschrijving De groei van de kinderdagverblijven in Nederland is niet gestuurd geweest door pedagogische doelstellingen, maar door opvangdoelstellingen. De kinderopvangverblijven zijn als arbeidsmarktinstrument ingezet om de arbeidsparticipatie van vrouwen te bevorderen. [Interview Van Ewijk, 2010] Vanaf eind jaren zestig gingen door de veranderende positie van de vrouw en de stijging van de welvaart, waardoor er een tekort aan arbeidskrachten optrad, steeds meer vrouwen werken en steeg de behoefte aan opvang voor kinderen. [Rijswijk-Clerkx, 1981: 385] Aan het eind van de jaren zestig ontstonden er wachtlijsten, doordat er niet genoeg plaatsen waren om aan de sterk gestegen vraag te kunnen voldoen. Er ontsprong zelfs een discussie of kinderopvang opengesteld moest worden voor kinderen wier moeders niet financieel genoodzaakt waren om te werken. In sommige gevallen werden deze kinderen niet eens op de wachtlijst geplaatst. Ondanks de toegenomen vraag, steeg het aanbod van kinderopvangplaatsen door het ontbreken van financieringsstromen nauwelijks. Het tekort aan opvangplaatsen was aanleiding voor de vrouwenbeweging, waaronder Dolle Mina, Man-Vrouw-Maatschappij en de Nederlandse Vrouwenbeweging om actie te voeren. [Pelzer en Pot, 1991: 3] Daarnaast werden er ook nieuwe initiatieven ontplooid als alternatief. [Verschuur e.a., 2006: 21, 24] Vanaf de jaren zestig bestaan er globaal drie vormen van kinderopvang: kinderdagverblijven, peuterschooltjes en buurthuiscrèches. Daarbij kwamen twee nieuwe vormen: de collectieve kinderopvang (Witte Kinderen Plannen, en later de anti-autoritaire kresjes) en de peuterspeelzaalbeweging. [RijswijkClerkx, 1981: 394] Deze vormen van kinderopvang kunnen onderverdeeld worden naar drie stromingen. De eerste stroming heeft een pedagogische/onderwijskundige achtergrond, zoals bij de peuterspeelzalen en de kleuterscholen. Deze stroming is gericht op kinderen van vrouwen uit de middenklasse. Een tweede stroming is meer gericht op kinderen uit een achterstandspositie. Het doel van deze kinderdagverblijven is door stimulering van kinderen buitenshuis de achterstanden te verminderen. De laatste stroming wordt gevormd door de kinderopvang. In eerste instantie bedoeld voor de opvang van kinderen van vrouwen die genoodzaakt waren om te werken en vanaf de jaren zeventig voor kinderen van vrouwen die willen werken. [Interview Singer, 2010; Rijswijk-Clerx, 1981; Singer, 1989]
23
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Eén van de alternatieven voor het tekort aan voorzieningen voor de opvang jonge kinderen buiten het gezin was de peuterspeelzaal. De peuterspeelzaalbeweging was eind jaren zestig ontstaan uit initiatieven van de Vereniging voor Vrouwen met een Academische Opleiding (VVAO-speelzalengroep). Kinderen tussen de twee en vier jaar konden een aantal dagdelen per week naar de peuterspeelzaal. De peuterspeelzaal had dan ook niet als primair doel om vrouwen in de gelegenheid te stellen om te werken – de openingstijden sloten niet aan op de werktijden – maar het ging om de pedagogische ontwikkeling van het kind. De peuterspeelzalen waren populair en namen snel in aantal toe. In 1965 waren er nog 150. In 1982 was dat aantal gestegen tot 3026. [Verschuur e.a., 2006: 27] Peuterspeelzalen voorzagen in een grote behoefte. Aan de ene kant werd de ontwikkeling van de kinderen er door gestimuleerd; aan andere kant kwamen peuterspeelzalen (al dan niet bewust) ook aan de belangen van moeders tegemoet, onder andere doordat zij zich zelf konden ontwikkelen door het opzetten van peuterspeelzalen [Interview Singer, 2010; Rijswijk-Clerkx, 1981: 398-403] In latere jaren ontstonden daarnaast ook bedrijfscrèches, commerciële crèches en crèches opgezet door ouders. Peuterspeelzalen werden snel door het algemene publiek geaccepteerd. Dat laatste lag en ligt anders voor de kinderdagverblijven. Sinds de jaren zeventig zijn er regelmatig (eenmaal in de twee of drie jaar) heftige discussies in de media of kinderopvang goed of slecht is voor jongere kinderen. [Singer, 1993; Verschuur e.a, 2006] De overheid begon zich gaandeweg meer te interesseren voor kinderopvang. Gemeenten gingen vanaf de jaren zestig peuterspeelzalen subsidiëren en het ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk verstrekte in 1967 subsidie aan het landelijk bureau van de Centrale Vereniging voor Kinderdagverblijven, een bureau dat zich bezighield met de advisering over kinderopvang. [Pelzer en Pot, 1991: 4] Begin jaren zeventig werd er door het ministerie van CRM voor het eerst beleid ontwikkeld over kinderopvang. Kinderopvang zou een algemene basisvoorziening moeten worden. Het voorontwerp Wet op de kinderopvang uit 1973 werd echter nooit behandeld in de Tweede Kamer, omdat de conclusies van de in 1974 ingestelde interdepartementale werkgroep Beleidsanalyse Kindercentra werden afgewacht en overgenomen. Beleid inzake kinderopvang was volgens deze werkgroep noch nodig noch wenselijk. [Pelzer en Pot, 1991: 7] Er kwamen wel steeds meer regelingen voor de financiering van verschillende vormen van kinderopvang. Op de begroting van het ministerie van CRM was in 1978 78 miljoen gulden gereserveerd voor de rijksbijdrageregeling kinderdagverblijven, de interim rijksbijdrageregeling vrijwilligers, jeugd- en jongerenwerk, de peuterspeelzalen en voor speeltuinen. Ook vanuit de gemeenten kwam eind jaren zeventig steeds meer geld vrij voor kinderopvang. Toch waren deze rijks- en gemeentelijke bijdragen niet voldoende om het tekort aan opvangplekken te doen afnemen. Een onderzoek van het ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur in 1984 wees uit dat er 12.000 plaatsen beschikbaar waren, maar dat er een behoefte aan het dubbele was. Deze vraag steeg in drie jaar naar 70.000 opvangplaatsen. Het aantal plaatsen in kinderdagverblijven, buitenschoolse opvang, peuterspeelzalen en bij gastouders groeide echter niet even snel. [Verschuur e.a., 2006: 28] Tussen 1976 en 1982 is er gewerkt aan een ‘proeve’ van een Wet op de kinderopvang, opgesteld door de Werkgemeenschap Kindercentra in Nederland, een belangenorganisatie die in 1970 was voortgekomen uit de fusie tussen de Centrale Vereniging voor Kinderdagverblijven en de Peuterspeelzalencommissie. Ook in het ontwerp voor deze Wet op de kinderopvang werd kinderopvang als basisvoorziening opgevat voor iedereen die kinderopvang nodig had. De uitgangspunten van de wet waren de emancipatie van vrouwen en het belang voor kinderen om samen te spelen en op te groeien. Kinderopvang was nog niet primair bedoeld als arbeidsmarktinstrument, zoals in de latere Wet Kinderopvang uit 2005. De uitvoering van de wet uit 1982 zou gefinancierd moeten worden door de gemeenten en de ouders. Ouders zouden ook een prominente rol moeten krijgen in de kindercentra. In de Wet op de kinderopvang stond de wisselwerking
24
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
tussen het kindercentrum en de thuissituatie voorop. Kinderopvang werd niet alleen gezien als gunstig voor ouders en hun kinderen, maar werd gezien als een positieve bijdrage aan de gehele maatschappij. De wet is er uiteindelijk niet gekomen. [Permentier, 2002: 10-13] Door de economische crisis in de jaren tachtig werden er grote bezuinigingen doorgevoerd, waaraan ook de kinderopvang niet ontkwam. Daarnaast speelde mee dat de toenmalige minister van WVC, E. Brinkman, vond dat kinderopvang primair de taak van de ouders was en dat de samenleving hiervoor niet diende op te draaien. [Verschuur e.a., 2006: 34] Er kwam veel kritiek op de plannen van Brinkman van onder andere de PvdA, de Raad voor het Jeugdbeleid en de Werkgemeenschap Kindercentra in Nederland. Ook gemeenten bezuinigden op de kinderopvang, wat tot gevolg had dat veel gesubsidieerde kindercentra moesten sluiten. Toch bleef het aantal kinderdagverblijven stijgen door de opkomst midden jaren tachtig van particuliere initiatieven en bedrijfsgerichte kinderopvangmogelijkheden. De eerste bedrijfscrèches waren overigens al in de jaren zestig opgericht [Pelzer en Pot, 1991: 12, 20] Eind jaren tachtig was de rijksoverheid pas weer bereid om extra te investeren in kinderopvang. Het beleid ten aanzien van kinderopvang was door het rijk intussen gedecentraliseerd naar de gemeenten. In 1990 trad de eerste stimuleringsmaatregel in werking voor een periode van vier jaar. Gemeenten kregen middels deze regeling geld om de kinderopvang binnen de gemeentegrenzen te bevorderen. Daarnaast ging het bedrijfsleven steeds meer bijdragen aan de opvang van de kinderen van hun werknemers. Bedrijven stichtten in een aantal gevallen eigen crèches of kochten plaatsen bij reguliere kinderdagverblijven. Ook werd in een aantal cao’s opgenomen dat werknemers recht hadden op een tegemoetkoming in de kosten voor kinderopvang. De peuterspeelzalen vielen buiten de stimuleringsregeling, omdat het de participatie van vrouwen op de arbeidsmarkt niet bevorderde. De peuterspeelzalen waren te kort open om tijdens de openingstijden te kunnen werken. Kinderopvang was van een welzijnstaak een arbeidsmarktinstrument geworden. De kinderopvang werd direct gekoppeld aan de emancipatie van vrouwen door middel van arbeidsparticipatie. De stimuleringsmaatregel zorgde voor een sterke groei van het aantal kinderopvangplaatsen. In 1990 kwamen er al 8.346 plaatsen bij en in 1991 bijna 10.000. In de twee jaren die volgden steeg het aantal met nog eens 30.000. Het aantal kinderopvangvoorzieningen nam toe van 899 in 1989 tot 1480 in 1991. Ook het aantal gemeenten waar kinderopvangplaatsen aanwezig was, was groeide van 211 vóór de start van de stimuleringsmaatregel tot 628 in 1991. [Verschuur e.a., 2006: 66]. Hoewel het aantal plaatsen was gestegen van 20.000 in 1989 tot bijna 68.000 in 1993 waren er nog steeds wachtlijsten. Door het verlengen van de stimuleringsmaatregel steeg het aantal plaatsen in de kinderdagverblijven, de buitenschoolse opvang en bij gastouders in de jaren daarna fors. In 2002 was er voor één op de vijf kinderen een plaats beschikbaar. In 1990 was dat nog één op de twintig geweest. [Vogels, 2003: 29] Doordat ook de vraag toenam, bleven de wachtlijsten echter bestaan. Met de stimuleringsmaatregelen veranderde ook de structuur van de kinderopvang. Kinderopvang was niet langer een gesubsidieerde welzijnsvoorziening, maar een marktgerichte dienst gefinancierd door overheid, ouders en bedrijfsleven. [Verschuur e.a., 2006: 70] Daarnaast werd kinderopvang gedecentraliseerd naar de gemeenten en verdween het flankerend beleid. Landelijke en provinciale instellingen die zich bezighielden met het pedagogisch beleid werden opgeheven en daarvoor in de plaats kwam één instituut: het Nederlands Instituut voor Zorg en Welzijn. Het verdwijnen van het flankerend beleid en de toegenomen vraag naar gekwalificeerd personeel door de enorme groei van de sector kwam de opleiding van kinderleidsters niet ten goede. Er werden wel veel lokale initiatieven genomen om een pedagogiek te ontwikkelen voor jonge kinderen in groepen. Ook in de bladen Kinderopvang en Kiddo verschenen voorbeelden van hoe je kunt werken met jonge kinderen. Sinds de jaren negentig werden er jaarlijks congressen gehouden voor werkers in de kinderopvang. Maar
25
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
algemeen erkende studieboeken voor de opleiding voor pedagogisch medewerkers (zoals de leidsters sinds 2005 zijn gaan heten) ontbraken. Pas in 2009 verscheen het Pedagogische Kader Kindercentra 0-4 jaar (Singer en Kleerekoper) en in 2010 verscheen de NCKO-Kwaliteitsmonitor met een beschrijving van criteria voor het pedagogisch handelen van pedagogisch medewerkers. [Interview Singer, 2010] Eind jaren negentig werden er opnieuw plannen gemaakt voor een Wet Kinderopvang. In deze wet – die in 2005 in werking trad – werd bepaald dat de tegemoetkomingen vanuit het rijk niet meer naar de gemeenten zouden gaan, maar direct naar de ouders. De ouders werden daarnaast verplicht een bijdrage te leveren overeenkomstig hun draagkracht. Van het bedrijfsleven werd tevens verwacht dat het financieel zou bijdragen. Dit was in eerste instantie op vrijwillige basis, maar werd per 1 januari 2007 verplicht. Peuterspeelzalen vallen buiten de Wet Kinderopvang, omdat zij geen arbeidsmarktinstrument zijn. Alleen kinderdagverblijven voor kinderen tot vier jaar, de buitenschoolse opvang en reguliere gastouderbureaus vallen onder de wet. [Verschuur e.a., 2006: 90] Daarnaast is er meer aandacht voor de kwaliteit van de kinderopvang gekomen. Middels de Wet Kinderopvang zijn kindercentra, gastouderbureaus en voorzieningen voor gastouderopvang verplicht zich aan te melden bij de gemeente van vestiging, die de centra en bureaus inschrijft in het register kinderopvang. Daarnaast worden er eisen gesteld aan de kindercentra en gastouderbureau, zodat zij bijdragen aan een goede en gezonde ontwikkeling van het kind in een veilige en gezonde omgeving. Deze eisen hebben betrekking op veiligheid en gezondheid, de opleidingseisen van de kinderleidsters, de inzet van studenten kinderopvang, het aantal beroepskrachten en vrijwilligers in relatie tot het aantal kinderen per leeftijdscategorie, de groepsgrootte, het pedagogisch beleid en de pedagogische praktijk, de accommodatie en inrichting voor kinderopvang en de beschikbare ruimte voor kinderen. [website wetten overheid] Actoren - BOink - Branchevereniging Ondernemers in de Kinderopvang Nederland - Bureau Kwaliteit Kinderopvang - Bravo - Ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijke Werk - Peuterspeelzalen - Werkgemeenschap Kindercentra in Nederland (WKN) - Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid - Ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur - Vereniging voor Vrouwen met een Academische Opleiding (VVAO-speelzalengroep). - Nederlands Instituut voor Zorg en Welzijn - Centrale Vereniging voor Kinderdagverblijven - Peuterspeelzalencommissie - Ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk - Stedelijk Initiatief Komitee Kinderopvang Amsterdam (SIK) - Actiegroepen die zich hebben ingezet voor kinderopvang - Nederlands Consortium Kinderopvang Onderzoek (NCKO) Bronnen en Literatuur - Gouwerok, M. en R.M. Hamadani, Kinderopvang : beeld van twee eeuwen ontwikkeling (Dronten 2010). - Verschuur, A., e.a., Professionele opvang gevraagd (Den Haag 2006). - Tavecchio, L.W.C., Van opvang naar opvoeding : de emancipatie van een uniek opvoedingsmilieu (Amsterdam 2002). - Portegijs, W., Hoe het werkt met kinderen : moeders over kinderopvang en werk (Den Haag 2006). - Interview van Ewijk, 27 september 2010 - Vogels, R.,’Onderwijs’, in Th. Roes (red.) Sociale staat van Nederland 2003 (Den Haag 2003).
26
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
-
-
-
Portegijs, W. e.a., Hoe het werkt met kinderen : moeders over kinderopvang en werk (Den Haag, 2006). Vinders, S. (red.), De pedagogische balans in vraag en aanbod : kwaliteit versus capaciteit in de kinderopvang (Amsterdam 2002). Permentier, G., ‘Op de schouders van onze voorgangers’, in S. Vinders (red.) De pedagogische balans in vraag en aanbod : kwaliteit versus capaciteit in de kinderopvang (Amsterdam 2002). http://wetten.overheid.nl/zoeken_op/regeling_type_wetten+AMVB+ministeries/titel_ bevat_kinderopvang/datum_25-11-2010. (geraadpleegd op 25 november 2010) Rijswijk-Clerkx, L.E., Moeders, kinderen en kinderopvang : veranderingen in de kinderopvang in Nederland (Nijmegen 1981) Pelzer, A. en L. Pot, Een organisatie van toevalligheden. Schets van overheidsbeleid met betrekking tot de relatie tussen kinderopvang en arbeidsparticipatie van vrouwen, 1970-1991 (z.p, z.j) Bijdrage voor het politicologen-etmaal 13 en 14 juni 1991. Singer, E., interview 1 december 2010 Singer, E., Kinderopvang en de moeder-kindrelatie: pedagogen, psychologen en sociale hervormers over moeders en jonge kinderen (Deventer 1989). Singer, E., Kinderopvang: goed of slecht? : een literatuurstudie naar de effecten van kinderopvang (Utrecht 1993). Singer, E., Kijk op kinderopvang : ervaringen van ouders (Utrecht 1991).
27
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Trend 7: Veranderende taken/doelstellingen van thuislozenopvang: van opvang naar activering Verkorte titel Van opvang naar activering Metatrends - Individualisering - Emancipatie en participatie - Herschikking van institutionele verbanden - Mondialisering Relatie met - Trend: Opkomst van het welzijnswerk vanuit de overheid en afbraak van het particulier initiatief - Trend: Sanering en decentralisatie van het welzijnsstelsel - Trend: Toenemende maatschappelijke aandacht voor vrouwenmishandeling - Trend: Opkomst en erkenning van verschillende soorten verslavingen en de uitbreiding van het werkterrein van de verslavingszorg - Trend: Verandering in visie op en aanpak van verslaving, in het bijzonder van harddrugs - Hotspot: Brand in Pension De Vogel (1992) - Domein: Veiligheid - Domein: Gezondheid - Trend domein Recht: De wijziging van Opiumwet en het Nederlandse drugsbeleid Datering Voor 1945 – na 2005 Beschrijving Vanaf 1950 sprak men niet meer van zwervers, maar van thuislozen. De definitie van de Landelijke Stichting voor Thuislozenzorg en Onderdak (LSTO) wordt meestal aangehouden voor het beschrijven van het begrip thuisloosheid: “Thuisloosheid kan worden omschreven als een ernstige toestand van maatschappelijke, persoonlijke en relationele kwetsbaarheid, waardoor functionele en medemenselijke relaties in de gangbare samenlevingsvormen niet of nauwelijks meer mogelijk zijn. De mens die tijdelijk of blijvend in deze toestand verkeert, noemen we thuisloos.” Na de Tweede Wereldoorlog waren er twee officiële trajecten waar een thuisloze in terecht kon komen. De ene was het strafrechtelijke traject – landloperij was officieel tot 2000 verboden – waarbij thuislozen werden veroordeeld tot de Rijkswerkinrichtingen. Het andere traject was het sociaalpedagogische, waarbij mensen in nachtasiels en internaten terecht kwamen. Een thuisloze die zich had aangemeld bij een nachtasiel, kreeg daar een tijdlang ‘bed, bad, en brood’. Er werd wel verondersteld dat de persoon werk ging zoeken. Wanneer de thuisloze geen werk had gevonden werd na een periode de thuisloze voor de keuze gesteld ofwel om te vertrekken ofwel opgenomen te worden in één van de sociale instellingen. In 1950 waren er 14 van deze internaten. In ruil voor eten en onderdak, werd de thuisloze verplicht om te werken. [Nuy, 1998: 42-43] Het idee dat een thuisloze met strafrechtelijke maatregelen ‘geholpen’ kon worden, raakte langzamerhand op de achtergrond en de gedachte dat een dakloze met een beschermend zorgsysteem aangeleerd kon worden zich aan te passen aan redelijke sociale eisen, vond steeds meer ingang. De directeuren van de nachtasiels en de internaten besloten dan ook in 1952 de Stichting voor de Thuislozenzorg op te richten. [Nuy, 1998: 45] In de jaren vijftig werd ook voor het eerst gesproken over de ‘noodzaak van een individuele benadering’ en een ‘empatische houding vanuit een multidisciplinair team’, beginselen van wat later de ‘rehabilitatie’ (ondersteunen van mensen met psychische aandoeningen om beter te functioneren) is gaan heten. [Nuy, 1998:48] Tot in de jaren
28
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
tachtig bleef het idee van hulpverlening aan thuislozen echter bestaan uit ‘bed, bad en brood’. Thuisloosheid werd gezien als permanente status. In de jaren tachtig veranderde dat. Niet alleen werden thuislozen opgevangen en kregen ze eten en onderdak, ook werden mensen gestimuleerd om hun problemen aan te pakken om op die manier weer mee te kunnen doen in de maatschappij. De hulpverlening werd daardoor sterker gericht op de activering van thuislozen. Niet alleen de hulpverleners zetten zich in voor de terugkeer van de thuislozen naar de maatschappij, maar er werd ook verwacht dat de mensen zelf daaraan zouden bijdragen. [Beers, 2010] De ommekeer in het denken over hulpverlening aan thuislozen kwam doordat een grote groep thuislozen in de jaren tachtig circuleerde tussen de instellingen voor de nacht- en crisisopvang, maar er geen structurele aanpak van dit fenomeen was. Daarbij veranderde het profiel van de dakloze. Traditioneel had een deel van de thuislozen problemen met alcohol. Door de introductie van harddrugs in de jaren zeventig in Nederland, veranderde het profiel van een thuisloze met alcoholproblemen in een polygebruiker, waarbij degene aan meerdere middelen verslaafd was. De problemen die een thuisloze daarvan ondervond, werden alleen maar groter, evenals de hulpvraag. [Beers, 2010] Een andere factor die bij het veranderende profiel van belang was, was de opkomst van de antipsychiatrie in Nederland in de jaren zeventig en de sluiting van de grote internaten in de Geestelijke Gezondheidszorg (GGZ). Volgens de zienswijze van de antipsychiatrie dienden de patiënten meer in de maatschappij te komen te staan, maar niet iedereen kon dit aan. Er kwam daardoor een toestroom van mensen met psychische problemen in de populatie thuislozen. [Beers, 2010] Daarnaast kwamen er steeds meer thuisloze jongeren. Met het verlagen van de volwassenenleeftijd van 21 naar 18 jaar in 1988 steeg het aantal jongvolwassenen verder onder de thuislozen. De jongvolwassenen tot 21 jaar, die voorheen nog onder Jeugdzorg vielen, werden vanaf dat jaar op hun 18e aan hun lot overgelaten. Dit pakte niet altijd goed uit doordat zij met meerdere problemen kampten. Het gevolg was dat de jongeren eerder op straat kwamen. [Beers, 2010; Bogaard en Warmer, 1995: 8] Verder nam in deze periode ook het aantal vrouwen en het aantal niet-Nederlanders onder de thuislozen toe. Het percentage vrouwen onder de daklozen, wordt in de jaren nul geschat op 25%. [Nuy, 1998: 128; Beers, 2010; Wolf, 2002: 13; Beers, 2010] Naast het veranderde profiel van de dakloze en de grote groep daklozen die circuleerde tussen verschillende instellingen zonder dat daar een oplossing voor bedacht werd, was ook het veranderde denken over welzijnswerk van grote invloed op de ommekeer van opvang naar activering. Waar in de jaren zeventig met name de nadruk lag op de emancipatie van mensen, wijzigde dit in de jaren tachtig, onder druk van de economische neergang, naar de participatie van mensen. Mensen moesten – weliswaar in samenwerking met de hulpverlening - voor hun eigen welzijn gaan zorgen. Een ander gevolg van het veranderende denken over welzijnswerk, was dat het kabinet besloot dat welzijnswerk geen taak meer was van de rijksoverheid. Het ontwikkelen van beleid en de uitvoering van de taken werden gedecentraliseerd naar de gemeenten. Dit gold ook voor de thuislozenopvang. Vóór de decentralisatie werd de thuislozenopvang gefinancierd door het Rijk en werd ook op dat niveau het beleid ontwikkeld. Vanaf 1989 werd door middel van het Welzijnsconvenant het beleid ten aanzien van de opvang van thuislozen gedecentraliseerd naar de vier grote steden. In 1994 werd de decentralisatie verder doorgevoerd, toen de verantwoordelijkheid voor de ontwikkeling van het beleid en de daadwerkelijke opvang bij 43 centrumgemeenten kwam te liggen. Een groot deel van de thuislozen concentreert zich rond deze centrumgemeenten, daar hier ook vaak de voorzieningen zijn gevestigd. [Beers, 2010] Begin jaren tachtig werd door de internaten gestart met vormen van begeleid wonen in samenspraak met woningcorporaties of met financiële steun van particuliere fondsen. Thuislozen kregen niet langer alleen opvang, maar ook begeleiding om weer terug te keren in de maatschappij. Het ging om een beperkte groep van instellingen die vanuit een kerkelijke achtergrond (bv Labrehuizen, Leger des Heils) dan wel vanuit particulier initiatief door maatschappelijk betrokken burgers en vrijwilligers waren opgezet. [Beers,
29
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
2010] Het begeleid wonen werd onder andere in samenwerking met woningcorporaties uitgevoerd. Daarnaast ontstonden er ook andere vormen van thuislozenopvang, zoals de sociale pensions begin jaren negentig. Hier werden dakloze (verslaafde) psychiatrische patiënten niet alleen opgevangen, maar kregen ze ook psychiatrische hulp aangeboden. Tegenwoordig is er aan elke instelling voor maatschappelijke opvang – waar de thuislozenopvang tegenwoordig onder valt - een eigen psychiater of psychiatrisch verpleegkundige verbonden of bestaat er een samenwerkingsovereenkomst met de GGD en GGZ. Tevens kwamen er samenwerkingsverbanden met de verslavingszorg, de verpleegzorg en Jeugdzorg. Daarnaast werd er vanaf eind jaren tachtig veel meer aandacht besteed aan preventie en nazorg, om te voorkomen dat mensen in de eerste plaats op straat zouden komen en om te vermijden dat zij weer terug zouden vallen in het oude bestaan als thuisloze. Deze activiteiten bestaan onder andere uit het voorkomen van huisuitzetting, budgetbeheer, arbeidstraining, het verzorgen van een sociaal restaurant, het aanbieden van begeleid wonen, dagbesteding/dagopvang en arbeidsrehabilitatie. [Nuy, 1998: 356] De activiteiten zijn gericht op het laten uitstromen van mensen uit de maatschappelijke opvang, waarbij de nadruk ligt op herstel, activering en re-integratie naar een zelfstandig bestaan. [Werkgroep IBO Maatschappelijke opvang, z.j.: 21; Wolf, 2002: 42] Actoren - Labra-huis - Federatie Opvang - Leger des Heils - Landelijke Vereniging voor Thuislozen - Gemeentelijke Geneeskundige Dienst (GGD) - Geestelijke Gezondheidszorg (GGZ) - Landelijke Stichting voor Thuislozenzorg en Onderdak (LSTO) Bronnen en Literatuur - Wolf (red.), J., Monitor Maatschappelijke Opvang. Jaarbericht 2004 (Utrecht 2004). - Gezondheidsraad, Daklozen en thuislozen (Den Haag 1995). - Nuy, M.H.R.A., De odyssee van thuislozen (Utrecht 1998). - Werkgroep IBO Maatschappelijke opvang, De opvang verstopt. IBO Maatschappelijke opvang. Interdepartementaal Beleidsonderzoek 2002-2003 (z.p. z.j) - Scholten en J. Wolf, Verkommerden en verloederden in Nederland : samenvatting van twee onderzoeken (Leiden/Utrecht 2002). - Wolf, J., Een kwestie van uitburgering (Amsterdam 2002). - Ministerie van VROM, Thuislozen : een verkennend onderzoek naar thuisloosheid in Nederland (Den Haag 1986). - Bogaard, D. en S. Warmer, Gewoon anders : vernieuwingen in de maatschappelijke opvang (Utrecht 1995). - Interview Rina Beers 22 november 2010, senior beleidsmedewerker Federatie Opvang. - Beers, Rina. Mail, 'Trend thuislozenopvang en Hotspot Brand in Pension De Vogel' 19 januari 2011.
30
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Trend 8: Toenemende maatschappelijke aandacht voor vrouwenmishandeling Verkorte titel Vrouwenopvang Metatrends - Emancipatie en Participatie - Individualisering Relatie met - Trend: Veranderende taken/doelstellingen van thuislozenopvang: van opvang naar activering - Domein Recht Datering 1974 - 2005 Beschrijving Tot de jaren zeventig kende Nederland, naast particuliere opvang, algemene opvangvoorzieningen en zogenoemde FIOM-huizen, die hulp gaven aan ongehuwde moeders en hun kinderen. Vrouwenmishandeling werd in beginsel gezien als een privézaak; een gevolg van relatieproblemen tussen twee gelijkwaardige partners. Die opvatting kwam onder vuur van de vrouwenbeweging die aan het eind van de jaren zestig opkwam. Lichamelijk, geestelijk en of seksueel geweld was in de ogen van de vrouwenbeweging geen individueel, relationeel of cultureel probleem, maar een uiting van de structurele maatschappelijke ongelijkheid tussen mannen en vrouwen. Vrouwenmishandeling was een maatschappelijk probleem en vroeg om een andere benadering van de hulpverlening, een benadering waarin het welzijn van de vrouw centraal stond. Een belangrijke rol bij het agenderen van vrouwenmishandeling in Nederland speelde de stichting Blijf van m’n lijf die in 1974 werd opgericht. Blijf van m’n lijf had twee gezichten: de stichting was een feministische actiegroep én een opvangvoorziening. [Roggeband, 2002: 43-45] Vrouwenmishandeling was van alle tijden en kwam volgens de stichting voort het uit het fictieve idee dat de vrouw het bezit was van haar partner en dus onderworpen aan zijn macht. Dit idee was diep geworteld in de maatschappelijke instituties van staat, wet, moraal en kerk. In eerste jaren na de oprichting werd door de Blijf van m’n lijfhuizen om die reden bewust geen beroep gedaan op overheidssubsidie. Leegstaande panden werden gekraakt en ingericht voor de opvang van vrouwen (en hun eventuele kinderen) die werden bedreigd en of mishandeld. De opvanghuizen werkten alleen met vrijwilligers en voor de financiering was men afhankelijk van giften. De vrouwen die in de opvanghuizen verbleven, droegen ook zelf bij aan de kosten. Wie geen betaald werk had, besteedde een deel van haar uitkering aan de opvang. Omdat de Algemene bijstandswet (ABW) na de invoering van de Echtscheidingswet (1971) steeds meer als financieel vangnet voor gescheiden vrouwen ging functioneren, droeg de overheid in feite indirect bij aan financiering van de opvanghuizen. [Roggeband, 2002: 43-44] De principiële afwijzing van overheidssubsidie kwam onder druk toen meer vrouwen een beroep deden op opvang en het aantal Blijf van m’n lijfhuizen toenam. De houding tegenover de overheid was ambivalent: subsidie was nodig om te overleven maar tastte tegelijkertijd de autonomie en geloofwaardigheid van de actiegroep aan. Aan het einde van de jaren tachtig raakten veel Blijf van m’n lijfhuizen in een crisis omdat het steeds moeilijker werd vrijwilligers aan te trekken. Een professionalisering van de hulpverlening – met betaalde medewerkers, een meer hiërarchische organisatiestructuur en subsidie van de overheid – werd onvermijdelijk. Om tegemoet te komen aan de bezwaren tegen inlijving in de reguliere maatschappelijke dienstverlening, zette de overheid eigen, tijdelijke subsidieregelingen op. Zo slaagde een aantal Blijf van m’n
31
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
lijfhuizen erin het op integratie gerichte overheidsbeleid te vertragen. Andere opvanghuizen van Blijf van m’n lijf hieven zichzelf op uit protest tegen het verlies van hun autonomie. Halverwege de jaren zeventig nam binnen de vrouwenbeweging de aandacht voor seksueel geweld toe. Nieuwe actiegroepen en hulpverleningsorganisaties traden voor het voetlicht: Vrouwen Tegen Verkrachting (1976), Vrouwen Tegen Seksueel Geweld (1977), Vrouwen Tegen Porno (1981) en Tegen Haar Wil (1981). Pornografie, die zichtbaar was in films, boeken, tijdschriften, foto’s en reclame, werd beschouwd als een vorm van seksueel geweld of als een oorzaak van seksueel geweld tegen vrouwen. Pornografie was propaganda voor vrouwenhaat, zij discrimineerde vrouwen en schiep een onjuist beeld van hun seksualiteit. Verzet tegen pornografie was verzet tegen vrouwendiscriminatie. [Roggeband, 2002: 56-57; Lederer, 1982: 80-81] De strijd van actiegroepen tegen pornografie verliep soms gewelddadig: pornobioscopen, seksshops en lingeriewinkels waren doelwit van bezettingen, vernielingen en diefstal. [Lederer, 1982: 27-30] In 1980 werd door tientallen vrouwen de pornobioscoop Le Paris in Nijmegen bestormd. Er vond een landelijke demonstratie tegen pornografie plaats en er werden zogenoemde Heksennachten georganiseerd. Tijdens deze manifestaties werd aandacht gevraagd voor de aanranding en verkrachting van vrouwen en voor het feit dat er in steden onveilige plekken waren voor vrouwen. De politieke strijd om pornografie bij wet te laten verbieden, vond geen gehoor bij de overheid. In 1970 werd de adviescommissie zedelijkheidswetgeving (de commissie Melai) ingesteld. Zij onderzocht of de filmkeuring en de zedelijkheidswetgeving aangepast moesten worden aan de veranderde opvattingen over seksualiteit. De commissie Melai concludeerde in 1973 dat onvoldoende was gebleken dat pornografie schadelijk was en dat daarmee een belangrijke reden voor strafbaarstelling verviel. [Lederer, 1982: 73-80] In 1979 werd pornografie uit het Wetboek van Strafrecht gehaald. Voor de overheid, die er niets voor voelde om als zedenmeester op te treden, viel pornografie onder het recht van de vrijheid van meningsuiting. Kritiek van de vrouwenbeweging en de Emancipatieraad op de liberalisering van de wetgeving werd van de hand gewezen. [Roggeband, 2002: 56-59] Wel was in 1984 een begin gemaakt met integraal overheidsbeleid ter bestrijding van seksueel geweld tegen vrouwen. In hetzelfde jaar werden er wetsvoorstellen gedaan om verkrachting binnen het huwelijk strafbaar te stellen, het onderscheid tussen verkrachting en aanranding los te laten en te vervangen door de delictomschrijving ‘seksuele handelingen’. Het uitgangspunt van seksuele zelfbeschikking dat aan de voorstellen ten grondslag lag, stuitte op bezwaren bij het CDA. De nieuwe wet die in 1991 van kracht werd, kwam zeer beperkt tegemoet aan de eisen van de vrouwenbeweging. [Roggeband, 200: 59-61] De maatschappelijke druk om seksueel geweld tegen vrouwen op de politieke agenda te houden, nam in de jaren negentig af. De actiegroepen Vrouwen Tegen Verkrachting, Vrouwen Tegen Seksueel Geweld en Tegen Haar Wil waren inmiddels opgeheven. In 1988 werd de landelijke Federatie Opvang opgericht, een samenwerkingsverband van algemene opvangcentra, instellingen voor dak- en thuislozen, Blijf van m’n lijfhuizen, Fiom-huizen, vrouwenopvangcentra en Evangelische centra. In 1992 telde Nederland 38 instellingen voor vrouwenopvang. Zij boden in dat jaar in totaal aan 6. 883 vrouwen en kinderen voor korte of langere tijd opvang. [Van Gils, 1994: 20] Vanaf 2001 waren 35 centrumgemeenten op basis van de Welzijnswet verantwoordelijk voor de vrouwenopvang. De grenzen tussen de verschillende instellingen voor vrouwenopvang werden vager door de verregaande samenwerking en fusies. Er bleven voorzieningen bestaan die meer gespecialiseerde hulpverlening boden, zoals bijvoorbeeld aan slachtoffers van vrouwenhandel, jonge Marokkaanse moeders en jonge moeders. In de jaren nul bleef de capaciteitsuitbreiding van de vrouwenopvang achter bij het aantal aanmeldingen. Het aantal afwijzingen wegens plaatsgebrek nam fors toe. [Aan de voordeur, 2003: 6-11]
32
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Actoren - Blijf van mijn lijf - Commissie Melai - E-Quality - Emancipatieraad - Internationaal Informatiecentrum en Archief Vrouwenbeweging - Nationaal Comité Internationaal Jaar van de Vrouw - Nationale Adviescommissie Emancipatie - Medusa - Ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk - Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid - Ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur - Tegen Haar Wil (THW) - Transact - Vrouwen Tegen Porno (VTP) - Vrouwen Tegen Seksueel Geweld (VTSG) - Vrouwen Tegen Verkrachting (VTV) - Vrouwensecretariaat FNV - VTSG - Vrouwenbeweging tegen Verkrachting - www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/huiselijk-geweld Bronnen en Literatuur - Brenters, M., Van Confrontatie naar Coalitie. 1978-1998. 20 jaar Blijf van m’n lijf Eindhoven (Eindhoven, 1999). - Gils, Myriam van, Vrouwenopvang in Nederland (Utrecht, 1994). - Lederer, L. e.a., Heksennacht. Feministische visies op pornografie (Amsterdam, 1982). - Roggeband, Conny, Over de grenzen van de politiek. Een vergelijkende studie naar de opkomst en ontwikkeling van de vrouwenbeweging tegen seksueel geweld in Nederland en Spanje (Assen, 2002). - Terpstra, L., en A. van Dijke, Terugblikken en vooruitzien. De vrouwenopvang: een verrassende partij! Stichting Vrouwenopvang Nederland, 2001. - Wolf, Judith, Dorine Greshof en Janet Jager, Aan de voordeur van de vrouwenopvang. Een onderzoek naar instroom (Utrecht, 2003). - geschiedenis.vpro.nl/programmas/2899536/afleveringen/41974849 (geraadpleegd 17 januari 2011) - www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/huiselijk-geweld (geraadpleegd 17 januari 2011)
33
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Trend 9: Opkomst en erkenning van verschillende soorten verslavingen en de uitbreiding van het werkterrein van de verslavingszorg Verkorte titel Opkomst verschillende soorten verslavingen Metatrends - Emancipatie en Participatie - Individualisering - Informatisering - Technologisering - Welvaartsgroei Relatie met - Trend: Opkomst van het welzijnswerk vanuit de overheid en afbraak van het particulier initiatief - Trend: Sanering en decentralisatie van het welzijnsstelsel - Trend: Veranderende taken/doelstellingen van thuislozenopvang: van opvang naar activering - Trend: Verandering in visie op en aanpak van verslaving, in het bijzonder van harddrugs - Hotspot: Brand in Pension De Vogel (1992) - Trend domein Recht: De wijziging van de Opiumwet en het Nederlandse drugsbeleid 1976-2005 - Domein: Gezondheid - Domein: Recht Datering Eind jaren zestig – na 2005 Beschrijving De verslavingszorg bestond lange tijd alleen uit de bestrijding van drank en de alcoholhulpverlening. Tegen het einde van negentiende eeuw kwam hier enigszins verandering in, toen ook van andere middelen, zoals cocaïne en morfine, onderkend werd dat deze een verslavende werking hadden. [Maassen, 2006: 1376] Tot in de jaren zestig bleef de bestrijding van alcoholisme het speerpunt van de verslavingszorg. Door maatschappelijke en technologische ontwikkelingen werd het aanbod van verslavende middelen steeds groter en meer divers. De hulpverlening anticipeerde daarop door haar aanbod aan te passen aan de veranderende omstandigheden. Het gebruik van drugs in Nederland kwam wel voor, maar was zeer bescheiden in vergelijking met alcoholgebruik. Pas eind negentiende eeuw werd ingezien dat ook morfine en heroïne een verslavende werking hadden. In de jaren zestig van de twintigste eeuw nam het aantal gebruikers van drugs toe. Met name jongeren die zich wilden afzetten tegen de maatschappij gingen drugs gebruiken, met name cannabis. [Van der Stel, 1995: 384]. In de jaren zeventig explodeerde het aantal drugsgebruikers door onder andere de komst van goedkope, kwalitatief goede heroïne op de Nederlandse markt en nam het aantal drugsverslaafden navenant toe. [Blok, 2008: 243] De verslavingszorg die zich tot dan toe voornamelijk met alcoholverslaafden had beziggehouden, ging zich nu veel meer richten op deze nieuwe groep verslaafden. Daarnaast ontstond er een scala aan alternatieve hulpverlening. De verslavingszorg aan drugsverslaafden werd op den duur belangrijker dan de hulpverlening aan alcoholisten. Dit had meerdere oorzaken. Alcoholgebruik werd door de maatschappij een meer geaccepteerd fenomeen, terwijl drugsgebruik – en dan voornamelijk het gebruik van heroïne - en de daarmee gepaard gaande criminaliteit en overlast sterk werden afgewezen. [Van der Stel, 2006: 131]
34
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
De verslavingszorg breidde haar werkzaamheden begin jaren tachtig uit met de hulpverlening aan gokverslaafden. In de jaren zeventig was het aanbod van kansspelen sterk gestegen en daardoor ook het aantal spelers. De reguliere hulpverlening was nog niet ingesteld op deze nieuwe groep verslaafden. Een aantal van hen besloot daarom in 1981 een zelfhulpgroep op te richten. In de loop van de jaren zijn er steeds meer groepen van deze Anonieme Gokkers bijgekomen. Vooral sinds de komst van de gelduitkerende kansspeelautomaat raakte de zelfhulpbeweging in een stroomversnelling en kreeg gokverslaving steeds meer aandacht in de media. In 1991 zijn deze groepen gefuseerd in de Stichting Anonieme Gokkers Omgeving Gokkers Nederland (Stichting AGOG). [Fris, 1999: inleiding] Tegenwoordig wordt gokverslaving officieel erkend als verslaving. Verslavingen die al langer bestaan, maar sinds eind jaren negentig pas aandacht hebben gekregen, zijn de verslaving aan seks en de relatieverslaving (loverboys). Deze verslavingen zijn (nog) niet officieel erkend en de behandeling van verslaafden vindt dan ook voornamelijk plaats in privéklinieken en in zelfhulporganisaties, zoals de Anonieme seks- en liefdeverslaafden, de Norwoodgroep, de Stichting Nationaal Preventie en Informatie Bureau Seksverslaving en christelijke organisaties als Stichting Different. Door de snelle opkomst van internet in de 21e eeuw en de mogelijkheden die dit medium biedt, is er een nieuwe groep verslaafden ontstaan. Compulsieve internetgebruikers zijn met name verslaafd aan chatten, gamen en het bezoeken van sekssites. Hoewel deze mensen niet verslaafd zijn aan het innemen van een middel, vertonen ze wel duidelijk verslavingsverschijnselen. Uit onderzoek van het Instituut voor Verslavingszorg is gebleken dat tussen de 1 en 3,5% van de internetgebruikers problemen heeft met het gebruik van het medium. De gebruikers zitten langer dan 8 uur privé achter internet, hebben moeite om te stoppen en krijgen onthoudingsverschijnselen als buikpijn, transpireren en geïrriteerd zijn. Er zijn echter weinig mensen die zich bij de verslavingsklinieken aanmelden vanwege een internetverslaving. Dat kan er volgens de Jellinekkliniek op wijzen dat veel mensen zelfstandig kunnen minderen met internet. [website Jellinek] Preventiemedewerkers verwachten een lichte en stabiele stijging van het aantal verslaafden. Internetverslaving is echter geen officieel erkende verslaving en in klinieken zijn daarom vaak nog niet altijd richtlijnen opgesteld over hoe met deze nieuwe soort verslaving om te gaan. De laatste jaren onderkennen steeds meer wetenschappers en klinieken dat activiteiten, zoals gaming en chatten verslavend kunnen zijn. [Meerkerk, 2009: 7, 20] Een andere verslaving is het gebruik van GHB. GHB wordt vooral gebruikt in de uitgaansscene als alternatief voor XTC. GHB kan ernstig verslavend zijn. Bovendien is het relatief goedkoop en makkelijk te verkrijgen, waardoor de kans op verslaving toeneemt. Het aantal aanmeldingen bij verslavingsklinieken verschilt per regio. Sommige klinieken hebben amper GHBverslaafde cliënten, bij andere klinieken wordt er een scherpe stijging gemeeld van het aantal aanmeldingen. GHB is in een aantal klinieken speerpunt van beleid geworden. [Meerkerk, 2009: 17-18] Evenals bij internetverslaving wordt GHBverslaving nog niet altijd geregistreerd, waardoor er geen goed overzicht is over de omvang van deze verslavingen. Naast de aandacht voor nieuwe soorten verslavende middelen, is sinds het begin van de eenentwintigste eeuw ook de aandacht binnen de verslavingszorg voor een drug die al heel lang bestaat toegenomen. Het gebruik van cannabis is in de jaren zestig in Nederland enorm toegenomen, met name onder jongeren. In 1972 werd de eerste coffeeshop in Amsterdam geopend en het gebruik van cannabis werd onder bepaalde voorwaarden toegestaan. Verslavingsexperts uit die tijd waren van mening dat cannabis helemaal niet verslavend was. Sinds circa 2000 is deze mening herzien en wordt cannabis wel als verslavend gezien. Er zijn ook speciale klinieken voor jongeren opgezet om van hun cannabisverslaving af te komen. [Blok, 2010]
35
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Ondanks dat er in de loop van de tijd steeds meer verslavingen bij zijn gekomen, is de alcoholproblematiek altijd de basis gebleven van het werk in de verslavingszorg. Uit onderzoek is gebleken dat een verslaving aan drank het meest schadelijk is van alle verslavende middelen, voor zowel de verslaafde als zijn/haar omgeving. [Nutt, 2010: 1558] Bovendien kloppen in de jaren nul weer meer mensen met alcoholproblemen aan bij de verslavingsklinieken, met name mensen van de 'babyboom generatie'. De nieuwe verslavingen, zoals aan internet en GHB blijven relatief kleinschalig in vergelijking met de verslaving aan drank. [Blok, 2010] Actoren - Jellinek - Stichting Nationaal Preventie en Informatie Bureau Seksverslaving - Stichting Different - Stichting Anonieme Gokkers Omgeving Gokkers Nederland (Stichting AGOG) - Consultatiebureaus voor Alcohol en Drugs - Alternatieve drugshulpverleningsorganisaties - Trimbos - Stichting Nationaal Preventie en Informatie Bureau Seksverslaving - Stichting Different - Anonieme seks- en liefdeverslaafden - De Norwoodgroep Bronnen en Literatuur - http://www.jellinek.nl/informatie_en_advies/vraag_en_antwoord/vraag/415 - Meerkerk, G-J. e.a., Nieuwe verslavingen in zicht. Een inventariserend onderzoek naar aard en omvang van ‘nieuwe verslavingen’ in Nederland (Rotterdam 2009). - Maassen, H., ‘Van drooglegging naar methadon. De Nederlandse verslavingszorg in historisch perspectief’, Medisch contact. Officieel orgaan van de Nederlandsche Maatschappij tot Bevordering der Geneeskunst, no. 35 (2006) 1376-1378. - Stel, J.C. van der, Drinken, drank en dronkenschap : vijf eeuwen drankbestrijding en alcoholhulpverlening in Nederland (Hilversum 1995). - Blok, G., ‘Pampering “Needle Freaks” or Caring for Chronic Addicts? Early Debates on Harm Reduction in Amsterdam, 1972-86’, SHAD (Spring 2008) 243-261. - Stel, J. van der, 'De rust is weergekeerd - 25 jaar drugs, drugsbeleid en drugsgebruikers', Tijdschrift voor criminologie, no. 2 (2006) 131-143. - Fris, M., Door het lot verbonden : een beschrijvend onderzoek naar zelfhulp bij gokverslaving (Utrecht 1999). - Blok, G., ‘Verslavingszorg’. Mail 22 november 2010. - Nutt, D.J., 'Drug harms in the UK: a multicriteria decision analysis', The lancet : a journal of British and foreign medicine, surgery, obstetrics, physiology, pathology, pharmacology, public health and news, no. 9752 (2010) 1558-1566.
36
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Trend 10: Verandering in visie op en aanpak van verslaving, in het bijzonder van harddrugs Verkorte titel Verandering in aanpak van de verslaving Metatrends - Emancipatie en participatie - Individualisering - Medialisering Relatie met - Trend: Opkomst van het welzijnswerk vanuit de overheid en afbraak van het particulier initiatief - Trend: Sanering en decentralisatie van het welzijnsstelsel - Trend: Veranderende taken/doelstellingen van thuislozenopvang: van opvang naar activering - Trend: Opkomst en erkenning van verschillende soorten verslavingen en de uitbreiding van het werkterrein van de verslavingszorg - Hotspot: Opvang daklozen en drugsverslaafden op Perron Nul (1987-1994) - Trend domein Recht: wijziging van de Opiumwet en het Nederlandse drugsbeleid - Trend domein Veiligheid: Verharding van de criminaliteit - Domein: Gezondheid - Domein: Recht - Domein: Veiligheid Datering Jaren zeventig – na 2005 Beschrijving De verslavingszorg is na de Tweede Wereldoorlog sterk veranderd. Waar voor de oorlog het geheelonthoudersprincipe het leidende beginsel was in de strijd tegen alcoholisme, kwam vanaf de jaren zeventig veel meer aandacht voor harm reduction. Daarnaast trad er een accentverschuiving op van het psychosociale paradigma naar het biopsychosociale paradigma van verslaving en kreeg het medische model de overhand boven het sociale model in de verslavingszorg. Dit had verschillende achtergronden. Ten eerste veranderde de visie op verslaving. Niet langer was men binnen de verslavingszorg ervan overtuigd dat sociale en psychische factoren de belangrijkste oorzaken waren van een verslaving. Langzamerhand won de genetische verklaring steeds terrein als verklarende factor. Eind negentiende eeuw was er al aandacht voor de biologische en genetische achtergrond van verslaving ('degeneratie denken'). In de tweede helft van de twintigste eeuw heeft de genetische verklaring steeds meer ingang gevonden in de theorievorming over en het onderzoek naar verslaving. [Blok, 2010] Een gevolg van deze veranderende visie was dat medische hulpverleners, zoals psychiaters en sociaalpsychiatrische verpleegkundigen, naast de therapeuten hun intrede deden in de verslavingszorg. Tevens werden steeds vaker medicijnen gebruikt bij de behandeling van een verslaving, omdat verslaving meer en meer gezien werd als een hersenziekte [Nationaal Archief, 2006: 1-2] De opvatting dat verslaving alleen met wilskracht en wat steun te overwinnen viel, werd steeds minder geaccepteerd. Aan het begin van de twintigste eeuw was abstinentie de belangrijkste methode om mensen met een verslaving te helpen. Alleen door geheelonthouding konden de verslaafden van de drank afraken, “want eens een alcoholist, altijd een alcoholist”, zo werd gedacht. De overheersing van deze methode in de verslavingszorg liep na de Tweede Wereldoorlog sterk terug, maar abstinentie is tot vandaag de dag een belangrijke methode gebleven om verslaafden te helpen. Deze aanpak was hoofdzakelijk gericht op het creëren van een leven zonder het gebruik van verslavende middelen. [Blok, 2008:
37
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
243-244] De verslavingskliniek Jellinek te Amsterdam was lange tijd een van de voorstanders van deze methode en bood hulp aan diegenen die gemotiveerd waren om van hun verslaving af te komen. [Blok, 2008: 249] Een nieuwe methode die in Nederland in de jaren zeventig op kwam en steeds belangrijker werd, was harm reduction. Bij deze behandelingsmethode werd gepoogd om nadelige lichamelijke, sociale en economische gevolgen van het gebruik van verslavende middelen tegen te gaan, zonder het gebruik van deze middelen per se te willen verminderen. [Blok, 2008: 243-244] Nederland was één van de eerste landen waar deze methode ingang kreeg. Een verklaring hiervoor kan volgens historica Gemma Blok zijn dat Nederland in de jaren zeventig onverwacht te maken kreeg met een scherpe stijging van het aantal harddrugsgebruikers. Dit decennium was tegelijkertijd een periode van grote culturele veranderingen en een antiautoritaire houding van (een deel van) de bevolking. Hard optreden tegen drugsgebruikers zou ingaan tegen de culturele en politieke stemming van die tijd. [Blok, 2008: 244] In de Jellinekkliniek startte psychiater Geerlings in 1968 een methadonprogramma voor poliklinische patiënten. Dit programma was één van de eerste voorbeelden van harm reduction. De verslaafde stond onder scherpe controle van de kliniek en bij het breken van de regels kon de methadonverstrekking stopgezet worden. De chronische drugsgebruikers die onvoldoende gemotiveerd waren of zelfs helemaal niet van plan waren om van hun verslaving af te komen of kampten met psychische problemen, konden niet rekenen op enige hulp van de kliniek. Door deze houding kwamen deze verslaafden buiten het reguliere hulpverleningscircuit en konden vaak alleen nog terecht bij gemeentelijke gezondheidsdiensten (GGD’s) en religieuze liefdadigheidsinstellingen, zoals het Leger der Heils en de Regenboog. Naast deze christelijke en gemeentelijke instellingen voor verslavingszorg en de Jellinekkliniek ontstond er in de jaren zeventig een alternatieve sector voor verslavingszorg, met name in Amsterdam waar de drugsproblematiek het grootst was. In 1974 werd HUK (Huis-Uitkeringskamer) geopend voor drugsgebruikers die (nog) niet wilden afkicken. De behandeling die ze hier kregen was gericht op het tegengaan van het verdere desintegratieproces, oftewel harm reduction. Drugsverslaafden konden in HUK openlijk drugs gebruiken, een maaltijd krijgen, douchen en konden tevens drugs kopen van de huisdealer van HUK. Dit initiatief werd gesteund door de overheid. HUK was uiterst controversieel. De oprichter van HUK, Eric Fromberg, verdedigde zijn organisatie door te wijzen op het feit dat het de enige opvang was voor chronische verslaafden en verslaafden met psychische problemen. Hij wees er tevens op dat de meesten niet wilden afkicken. HUK was niet opgericht om drugsgebruikers van hun verslaving af te helpen, maar om hen te helpen met hun problemen. [Blok, 2008: 251-252] In de jaren zeventig ging de discussie in de verslavingszorg dan ook tussen de aanhangers van behandeling van de verslaving en de voorstanders van het behandelen van de problemen die voortkwamen uit het gebruik van de verslavende middelen. De discussie werd versterkt door de toenemende problemen die werden veroorzaakt door drugsgebruikers en drugsdealers. In Amsterdam gaf een groep Surinaamse drugsverslaafden veel overlast en uit zichzelf klopten deze verslaafden zelden aan bij de reguliere of alternatieve verslavingszorginstellingen. Deze groep was daardoor moeilijk te bereiken en te helpen. Vanuit de Gemeentelijke Geneeskundige en Gezondheidsdienst in Amsterdam werd een programma opgezet om methadon te verstrekken aan deze groep met het expliciete doel in contact te komen met zware gebruikers die zelf geen hulp zochten, om zo de problemen aan te pakken. [Blok, 2008: 256] Dit project breidde zich snel uit. In 1980 waren er 1.000 verslaafden die gebruik maakte van de voorzieningen voor methadonverstrekking, zoals de methadonbusjes. In 1983 was dit aantal opgelopen naar 4.000 gebruikers. [Blok, 2008: 257] Harm reduction heeft zich als behandelmethode in de decennia daarna uitgebreid. Methadonverstrekking, woonkamerprojecten, begeleid wonen, AIDS preventie (vervangen van gebruikte naalden) en informatieverstrekking aan de samenleving over deze verslavingen maken deel uit van de hedendaagse verslavingszorg. Maar daarnaast bleven ook de
38
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
(intramurale) instellingen gericht op het permanent afkicken bestaan. [Ministerie van VWS, 2003: 29] Net als de gemeente Amsterdam had ook de Nederlandse overheid haar doelstelling met betrekking tot verslavingszorg aangepast. Midden jaren zeventig stelde de rijksoverheid zich behoedzaam op tegenover methadonverstrekking en wilde het alleen toelaten als middel ter ondersteuning van het proces van ontwenning. [Van der Stel, 2010: par 4.2.4] Duidelijk werd dat veel gebruikers niet van hun verslaving zouden kunnen of willen afraken. De overheid besloot begin jaren tachtig haar beleid aan te passen door het verbeteren van het sociale en fysieke functioneren van de verslaafden door middel van ondersteuning tot uitgangspunt te maken bij de behandeling van verslaafden. [Blok, 2008: 257] De verandering in beleid van de overheid van abstinentie naar harm reduction had nog een andere oorzaak. De drugsproblematiek en in het bijzonder de daaraan gerelateerde criminaliteit en overlast op straat was begin jaren tachtig toegenomen. Harm reduction zou niet alleen de problemen van de verslaafden moeten verminderen, maar daarnaast ook de problemen die gebruik veroorzaakte voor de samenleving moeten beperken. [Blok, 2008: 257; Van der Stel, 2010: par 4.2.4] Na 1995 werd de bestrijding van de overlast en een krachtige strafrechtelijke aanpak van de handel geïntensiveerd. Uitgangspunt bleef dat voor drugsverslaafden een medische behandeling boven een vrijheidsstraf de voorkeur had. [Van der Stel, 2010: par 4.2.4] Actoren - Jellinek - HUK - Medische-Sociale Dienst Heroïne Gebruikers - Ministerie van Volksgezondheid - Ministerie van Justitie - Consultatiebureaus voor Alcohol en Drugs - Gemeente Amsterdam Bronnen en Literatuur - Maassen, H., ‘Van drooglegging naar methadon. De Nederlandse verslavingszorg in historisch perspectief’, Medisch contact. Officieel orgaan van de Nederlandsche Maatschappij tot Bevordering der Geneeskunst, no. 35 (2006) 1376-1378. - Nationaal Archief, 'Historisch-maatschappelijke Analyse Verslavingsbeleid' (2006). - Stel, J. van der, De verslavingszorg voorbij : historisch overzicht; sociaal werkers, psychologen en psychiaters; modern hersenonderzoek; biopsychosociale benadering; verslaving en vrije wil; erfelijkheid en farmacologie; evidence based medicine; comorbiditeit (Houten 2010). - Blok, G., ‘Pampering “Needle Freaks” or Caring for Chronic Addicts? Early Debates on Harm Reduction in Amsterdam, 1972-86’, SHAD (Spring 2008) 243-261. - Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, Drug policy in the Netherlands : basic principles and enforcement in practice (Den Haag 2003). - Blok, G., ‘Verslavingszorg’. Mail 22 november 2010.
39
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Trend 11: Afname van maatschappelijke ongelijkheid van vrouwen Verkorte titel Emancipatie van vrouwen Metatrends - Emancipatie en participatie - Individualisering - Welvaartsgroei Relatie met - Trend: Toename van vraag, aanbod en acceptatie van kinderopvang als arbeidsmarktinstrument - Domein Recht - Domein Werk en inkomen - Domein Onderwijs - Domein Cultuur: Leefstijl en Mentaliteit Datering 1974 - 2006 Beschrijving De jaren zestig brachten in Nederland grote veranderingen in het leven van vrouwen. In 1962 werd de anti-conceptiepil geïntroduceerd en kregen vrouwen controle over hun vruchtbaarheid. De welvaart nam toe, de gemiddelde gezinsgrootte nam af en nieuwe huishoudelijke apparatuur maakte het gezinswerk lichter, eenvoudiger en minder tijdrovend. Vrouwen hielden meer tijd en energie over maar beschouwden tegelijkertijd het huishoudelijke werk steeds minder als zingevend. [Verwey-Jonker, 1983: 48-52] De frustratie over het sociale isolement van de huisvrouw en haar gebrek aan kansen op scholing en ontplooiing werd in 1967 verwoord door Joke Kool-Smit in Het onbehagen bij de vrouw. Haar artikel kreeg in korte tijd grote bekendheid en vormde de aanzet tot een emancipatiebeweging van vrouwen die de ‘tweede feministische golf’ ging heten – naar voorbeeld van de ‘eerste feministische golf’ uit de jaren 1870-1920. Uitgangspunt van de nieuwe emancipatiebeweging was de fundamentele seksegelijkheid tussen man en vrouw en het recht van ieder mens op zelfontplooiing. De vrouwenbeweging kende een grote verscheidenheid aan groepen en ideeën. Er waren twee hoofdstromingen te onderscheiden: zij die de strijd voor de sociale gelijkheid van man en vrouw binnen het politieke systeem wilden voeren, en zij die een eigen, afgescheiden leefdomein nastreefden waarin mannen geen plaats hadden. De eerste stroming stond in de emancipatietraditie van de sociaal-democratie, de tweede in de traditie van het anarchisme. Een strikte scheiding tussen beide stromingen was moeilijk te maken. [interview Mossink] Aan het eind van de jaren zestig werden voor en door vrouwen tal van praatgroepen en actiegroepen opgericht. Invloedrijke actiegroepen waren Man-Vrouw-Maatschappij (1968), Dolle Mina (1969), Rooie Vrouwen in de PvdA (1969) en Paarse September (1972). Daarnaast zette de actiegroep Wij vrouwen eisen (1974) zich specifiek in voor het recht op abortus. Door publieksgerichte en mediagenieke acties was de invloed van de vrouwenbeweging op de publieke opinie groot. In de jaren zeventig veranderden de opvattingen over rol van de vrouw in de maatschappij in hoog tempo. Dankzij de stijgende welvaart en de groei van de verzorgingstaat – die veel nieuwe banen creërde in het onderwijs en de gezondheidzorg - namen steeds meer vrouwen deel aan het arbeidsproces. Hoewel het ministerie van Cultuur Recreatie en Maatschappelijk Werk al in de jaren zestig initiatieven nam om vrouwenorganisaties (financieel) te ondersteunen, werd in de jaren zeventig het inzicht gemeengoed dat het bevorderen van de vrouwenemancipatie een belangrijke overheidstaak was. Een Nationale Advies Commissie Emancipatie (kortweg: de Emancipatiecommissie) werd opgericht in 1974 en de eerste
40
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
regeringsnota over emancipatiebeleid verscheen in 1977. Drie hoofddoelen werden geformuleerd: het inhalen van de achterstand van vrouwen, het doorbreken van traditionele man-vrouwrolpatronen en het opwaarderen van vrouwelijke waarden en activiteiten. [Emancipatiebeleid, 1985: 5-6] Om het emancipatiebeleid te ondersteunen verrichtte de Stimuleringsgroep Emancipatie Onderzoek (STEO) onderzoek naar de achterstand van vrouwen op tal van maatschappelijke terreinen. Nederland ging in de jaren zeventig internationale verplichtingen aan. De Verenigde Naties (VN) riep 1975 uit tot het Jaar van de vrouw. In 1980 ondertekende Nederland het VN-Verdrag inzake de uitbanning van alle vormen van discriminatie van vrouwen (kortweg: het Vrouwenverdrag). Ratificatie volgde in Nederland in 1991. Het Vrouwenverdrag verplichtte Nederland iedere vier jaar te rapporteren over de naleving. De minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid stelde daartoe in 1996 de Commissie-Groenman in. De jaren zeventig en tachtig vormden een hoogtepunt in de geschiedenis van de emancipatie van vrouwen in Nederland. Tussen 1975 en 1985 verdubbelde de arbeidsparticipatie van gehuwde vrouwen in Nederland. [Emancipatiebeleid, 1985] Ook de deelname van meisjes aan (alle typen van) het voortgezet onderwijs en aan het hoger beroeps- en wetenschappelijk onderwijs nam in de jaren zeventig aanzienlijk toe. De overheid en de vrouwenbeweging trokken in deze jaren grotendeels gelijk op: maatschappelijke actie en emancipatiebeleid liepen parallel. [interview Mossink] In de jaren tachtig kreeg de deelname van vrouwen aan het arbeidsproces een hoge prioriteit. Werk was de basis voor economische zelfstandigheid en daarmee de belangrijkste motor van het emancipatieproces. Om die reden werd de coördinatie van het emancipatiebeleid in 1982 ondergebracht bij het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. De overheid hanteerde bij de werving van personeel een voorkeursbeleid: bij gelijke geschiktheid kregen vrouwen de voorkeur boven mannen. Discriminerende wetgeving, die een onterecht onderscheid maakte tussen mannen en vrouwen, werd aangepast. Het beginsel van gelijke beloning en gelijke behandeling werd de norm binnen het arbeidsproces. Vrouwen mochten niet langer ontslagen worden omdat ze gingen trouwen, zwanger waren of een kind hadden gekregen. Het recht op ouderschapsverlof en de mogelijkheden voor kinderopvang werden onderzocht en nieuwe wetgeving voorbereid. In het personen- en familierecht, het naamrecht en het voogdij- en omgangsrecht werden discriminerende bepalingen gewijzigd. Daarnaast werd er de Algemene wet gelijke behandeling voorbereid die het maken van onderscheid op grond van geslacht expliciet verbood. De wet werd van kracht in 1994. Ondanks de grote veranderingen, zowel in de wet-en regelgeving als in de mentaliteit, bleek de sociale ongelijkheid tussen mannen en vrouwen halverwege de jaren tachtig niet wezenlijk veranderd. Vrouwen hadden een ondergeschikte positie op de arbeidsmarkt en kozen nog altijd overwegend voor traditionele vrouwenberoepen. Tegelijkertijd werd de bijdrage van mannen aan het huishouden of aan de kinderverzorging nauwelijks groter [Emancipatiebeleid, 1985: 1-3 en 10-11]. De gedachte won veld dat de emancipatie werd belemmerd door de structureel ongelijke machtsverhouding tussen mannen en vrouwen, zowel in het openbare leven als in de privésfeer. Het verschil in machtspositie werd herleid tot het feit dat mannen en vrouwen werden geboren in een cultuur waarvan het hiërachisch geordende sekseverschil een vanzelfsprekend onderdeel was. [Komter, 1990: 103-107] De samenleving was vooral gemodelleerd door en voor mannen en tal van onzichtbare machtsmechanismen bevestigden hun dominante positie. Vanaf 1985 werd het doorbreken van de ongelijke machtsverhouding tussen mannen en vrouwen de doelstelling van het emancipatiebeleid. Omdat in het overheidsbeleid onbewust onderscheid werd gemaakt naar sekse, richtte het emancipatiebeleid zich op het bestrijden van de beeldvorming in termen van mannelijkheid en vrouwelijkheid. Een Emancipatie-effectrapportage werd ontwikkeld (1994) om overheidsbeleid vooraf te onderzoeken op verborgen en onbedoelde nadelige effecten op de machtsverhouding tussen mannen en vrouwen. [Van de Graaf, Mossink en Gröflin, 1999: 7-8]
41
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
In de jaren nul raakte de vaart uit het emancipatieproces. Vanaf 2002 stagneerde bijvoorbeeld de arbeidsparticipatie van vrouwen. De groei in de periode 1995-2002 kwam volledig voor rekening van vrouwen met een deeltijdbaan [Emancipatiemonitor, 2006: 93-99]. De maatschappelijke druk – en daarmee de politieke druk – ontbrak om de vrouwenemancipatie hoog op de agenda te houden. De Emancipatieraad was in 1997 afgeschaft en biologische verklaringen voor de sociale verschillen tussen mannen en vrouwen dwongen de vrouwenbeweging in het defensief. [interview Mossink] De ambities en verwachtingen van het emancipatiebeleid werden bescheidener. In 2000 was de hoofddoelstelling van het emancipatiebeleid het bevorderen van gelijke rechten, kansen, vrijheden en (sociale) verantwoordelijkheden voor mannen en vrouwen. De Europese Unie zette in hetzelfde jaar in op een verhoging van de arbeidsparticipatie en meer kinderopvang als belangrijke doelstellingen van het emancipatiebeleid van de lidstaten. Door de vergrijzing in Nederland en andere landen in Europa werd de arbeidsparticipatie van vrouwen niet alleen gezien als een emancipatorische maar ook als een economische noodzaak. Het emancipatiebeleidsplan 2006-2010 had vier hoofddoelstelligen: meer veiligheid (door de bestrijding van (seksueel) geweld tegen meisjes en vrouwen), meer economische zelfstandigheid, meer maatschappelijke participatie en meer vrouwen in leidinggevende posities. Veel was veranderd tussen 1965 en 2005, concludeerde de Emancipatiemonitor 2006, maar veel was ook hardnekkiger gebleken dan verwacht. De ongelijkheid in weten regelgeving was grotendeels opgeheven en steeds meer vrouwen waren hoger opgeleid. Het aantal vrouwen in topfuncties groeide weliswaar, maar zij bleven ondervertegenwoordigd in de hoogste posities in het bedrijfsleven, de overheid (met uitzondering van de magistratuur), de politiek en de wetenschap. [Emancipatiemonitor, 2006: 230-234] Actoren - Arachne - AISA - Commissie voor gelijk loon voor vrouwen en mannen - Commissie gelijke behandeling van mannen en vrouwen bij de arbeid in burgerlijke openbare dienst - Commissie gelijke behandeling van mannen en vrouwen bij de arbeid - Commissie Gelijke Behandeling - Commissie-Groenman - E-Quality - Emancipatieraad - Internationaal Informatiecentrum en Archief Vrouwenbeweging - Instituut Vrouw en Arbeid - Nationaal Comité Internationaal Jaar van de Vrouw - Nationale Adviescommissie Emancipatie - Ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk - Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid - Ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur - Raad voor Sociaal en Cultureel Beleid - Stichting Landelijke Ombudsvrouw - De VrouwenAlliantie - Women Exchange Programme International Bronnen en Literatuur - Galen-Steegstra, T.I. van, Emancipatiebeleid kun je leren. Een institutioneel onderzoek naar het beleidsterrein emancipatie en gelijke behandeling, 1965-1998 (Den Haag, 2001). - Kool-Smit, J.E., ‘Het onbehagen bij de vrouw’, De Gids (november 1967). - Komter, Aafke, Omstreden gelijkheid. De macht van de vanzelfsprekendheid in huwelijksrelaties (Amsterdam, 1990).
42
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
-
-
Outshoorn, Joyce, ‘Op zoek naar de vrouwenbeweging in de jaren negentig’, in: Thijl Sunier, Jan Willem Duyvendak, Sawitri Saharso en Fridus Steijlen (red.), Emanicipatie en subcultuur. Sociale bewegingen in België en Nederland (Amsterdam, 2000), 30-49. [Leeszaal NL 74B 3010] Pott-Buter, Hettie en Kea Tijdens, Vrouwen: leven en werk in de twintigste eeuw (Amsterdam, 1998). Portegijs, W., B. Hermans en V. Lalta, Emancipatiemonitor 2006. Veranderingen in de leefsituatie en levensloop (Den Haag, 2006). SCP, Sociaal en Cultureel Rapport 1998. 25 jaar sociale verandering (Rijswijk, 1998). Ministerie SZW, Tien jaar emancipatiebeleid in Nederland (1975-1985). Een rapportage (Den Haag, 1985). Verwey-Jonker, H., Emancipatiebewegingen in Nederland (Utrecht, 1984). WRR, De emancipatie van de vrouw (Den Haag, 1976).
43
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Trend 12: Toenemende acceptatie van homoseksualiteit Verkorte titel De emancipatie van homo’s en lesbiennes Metatrends - Emancipatie en participatie - Individualisering - Multiculturalisering Relatie met - Domein Recht - Domein Cultuur, leefstijl en mentaliteit - Hotspot: Aids in Nederland (1982-1983) - Hotspot: Anti-homo geweld tijdens de manifestatie Roze Zaterdag (1982) Datering 1965 – na 2005 Beschrijving Het beeld van Nederland als een land met een relatief tolerante houding ten opzichte van homoseksualiteit, gaat terug op de negentiende eeuw. Toen de Fransen in 1811 de Code Pénal invoerden, werd homoseksualiteit gedecriminaliseerd: seks tussen volwassenen van hetzelfde geslacht was op zichzelf geen strafbaar feit. De liberalen, die na 1848 de dominante politieke stroming vormden, beschouwden zedelijkheidswetgeving als een ongewenste inbreuk van de staat in het persoonlijke leven. Aan het einde van de negentiende eeuw wonnen de confessionele partijen aan invloed en werd de zedelijkheidswetgeving aangescherpt. In de eerste vijf decennia van de twintigste eeuw kende Nederland een conservatieve seksuele moraal. [Keuzenkamp & Bos, 2007: 21-23] In 1911 werd artikel 248bis aan het Wetboek van Strafrecht toegevoegd: strafbaar werd iemand ouder dan 21 jaar die seks had met een geslachtsgenoot tussen de 16 en 21 jaar. De leeftijdsgrens voor het strafrechtelijk vervolgen van iemand ouder dan 21 jaar die seks had met iemand van het andere geslacht was 16 jaar. In reactie op deze juridische ongelijkheid werd door Jacob Anton Schorer in 1911 naar Duits voorbeeld het NWHK (Nederlandsch Wetenschappelijk Humanitair Komitee) opgericht, de eerste emancipatiebeweging van homoseksuelen in Nederland. In 1946 werd de Shakespeare Club opgericht, die later het Cultuur- en Ontspanningscentrum (COC) ging heten. In de jaren zestig en zeventig ontstond een gunstig maatschappelijk klimaat voor de emancipatie van homoseksuelen. Er kwam een grotere nadruk op gelijke ontplooiingsmogelijkheden van mensen en een grotere tolerantie ten aanzien van vreemdelingen, afwijkend gedrag en verschillende vormen van seksualiteit. Ongelijkheden tussen oud en jong, man en vrouw, rijk en arm werden minder geaccepteerd. [Van Lente & Altena, 2006: 330] De seksuele revolutie, die in de jaren vijftig werd voorbereid, in de jaren zestig werd vormgegeven en in de jaren zeventig begon, vormde de belangrijkste doorbraak in het homoleven van de afgelopen eeuwen. [Hekma, 2004: 114-115] De publieke opinie over homoseksualiteit, echtscheiding, seks voor en buiten het huwelijk, abortus, prostitutie en pornografie veranderde in de jaren zestig sterk. Door deze omslag - die zich ook onder homoseksuele mannen en lesbische vrouwen zélf voltrok - werd homoseksualiteit niet langer beschouwd als een zonde, zedelijk misdrijf of medische afwijking. [Keuzenkamp, 2010: 24-25] De ontzuiling en de ontkerkelijking speelden daarbij een belangrijke rol. De emancipatie van homoseksuelen hing nauw samen met de emancipatie van religieuze groepen. Rooms-katholieke en protestantse pastors vroegen begrip voor de homoseksuele medemens, legden de nadruk op de christelijke verplichting tot naastenliefde en maakten een onderscheid tussen de homoseksuele ‘aard’ en ‘daad’. De verandering in de houding tegenover homoseksualiteit onder mainline gereformeerden en hervormden verliep opmerkelijk snel, en lijkt veel te
44
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
hebben bijgedragen aan de acceptatie van homoseksualiteit in de Nederlandse samenleving in haar geheel. [Bos, 2010: 50] Daarnaast was de vrouwenbeweging, die vanaf de jaren zestig steeds nadrukkelijker streed voor het recht op zelfbeschikking van de vrouw, van grote betekenis. Door haar strijd tegen traditionele man-vrouwrolpatronen en seksediscriminatie en door de ontkoppeling van seksualiteit met voortplanting en huwelijk, droeg zij bij aan een vrijere seksuele moraal. De belangrijkste belangenorganisatie voor homoseksuelen, de Nederlandse Vereniging voor Integratie van Homoseksualiteit COC, onderhield nauwe contacten met verwante organisaties als Man Vrouw Maatschappij, Dolle Mina, NVSH, Release, Coornhertliga en het Humanistisch Verbond. De emancipatie van homoseksuelen dankte haar succes voor een belangrijk deel aan de samenwerking met andere emancipatiebewegingen. [Tielman, 1982: 248 en 327] De invloed van het COC op de publieke opinie was tot de jaren zeventig beperkt. Vanaf het midden van de jaren zestig begon het COC zich nadrukkelijker en openlijker te manifesteren. In 1967 werd de Jhr. Mr. J.A. Schorerstichting tot exploitatie van consultatiebureaus voor homofilie opgericht. Op 21 januari 1969 vond in Den Haag de eerste landelijke demonstratie van homoseksuelen in Nederland plaats. Bij de organisatie van de Nationale Herdenkingen op 4 mei werd aandacht gevraagd voor de vervolging van homoseksuelen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Van groot symbolisch belang was de toekenning van P.C. Hooftprijs, de belangrijkste Nederlandse staatsprijs voor literatuur, in hetzelfde jaar aan de openlijk homoseksuele schrijver G.K. van het Reve. [De Rooy, 2005: 285] De jaren zeventig waren een doorbraak in de geschiedenis van de homoseksualiteit in Nederland. De homobeweging raakte steeds meer gepolitiseerd onder invloed van buitenlandse bevrijdingsbewegingen voor homo’s en het lesbischfeminisme. [Interview Schuyf] Naast het COC ontstond er een veelheid aan organisaties en initiatieven. In 1971 werd artikel 248bis, dat in 1911 was ingevoerd en een onderscheid maakte tussen homoseksuele en heteroseksuele ontucht, uit het Wetboek van Strafrecht geschrapt. Het COC kreeg in 1973 rechtspersoonlijkheid, werd door de overheid erkend als politieke gesprekspartner en kreeg subsidie. In 1974 werd het verbod op homoseksualiteit in de krijgsmacht opgeheven en vanaf 1978 werd systematisch iedere vorm van discriminatie tegen homoseksuelen uit de bestaande wetgeving verwijderd. De overheid stimuleerde het verrichten van sociaalwetenschappelijk onderzoek naar de oorzaken van discriminatie tegen homoseksuelen. In 1981 werd vervolging wegens seksuele geaardheid erkend als reden voor de toekenning van politiek asiel. In tien jaar tijd veranderde de overheid zo van een organisatie die zelf discrimineerde, in een organisatie die discriminatie tegen homoseksuelen strafbaar wilde stellen. [Tielman, 1982: 226-227] Bij de grondwetsherziening van 1983 werd een verbod op discriminatie ‘op welke grond dan ook’ toegevoegd aan Artikel 1. Er verscheen een eerste landelijke notitie over homobeleid en er werd een coördinerend minister voor het beleidsterrein aangewezen. In 1994 werd de Algemene Wet Gelijke Behandeling van kracht. Het maken van onderscheid naar godsdienst, levensovertuiging, politieke gezindheid, ras nationaliteit, geslacht, seksuele geaardheid of burgerlijke staat werd bij wet verboden. [De Rooy, 2005: 287] Ondanks de afschaffing van de discriminerende bepalingen uit de wet- en regelgeving, verliep de acceptatie van homoseksualiteit in maatschappij soms moeizaam. In 1982 werd de landelijke actiedag van homoseksuelen in Amersfoort, de Roze Zaterdag, ernstig verstoord door lokale jongeren. In hetzelfde jaar manifesteerde zich onder jonge homoseksuele mannen in Nederland een nieuwe, dodelijke virusziekte: acquired immune deficiency syndrome, kortweg aids. Hoewel de ziekte zich niet beperkte tot homoseksuelen, waren in Nederland homoseksuele patiënten veruit in de meerderheid. [Mooij, 2004: 4] De angst dat de aidsepidemie voor een terugslag zou zorgen in de emancipatie bleek ongegrond. Door samenwerking van de overheid, de gezondheidszorg en de homobeweging gebeurde juist het omgekeerde. De maatschappelijke acceptatie van homoseksualiteit nam in de jaren dat aids voorpaginanieuws was, verder toe. De aidscrisis heeft de emancipatie van homoseksuelen in Nederland eerder bevorderd dan geremd. [Mooij, 2004: 192-193] In
45
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
2001 bereikte de juridische strijd voor de homo-emancipatie een symbolisch eindpunt met de Wet Openstelling huwelijk. De wet maakte een burgelijk huwelijk mogelijk tussen twee personen van gelijk geslacht en werd gezien als een mijlpaal in de strijd om juridische en maatschappelijke erkenning. Nederland was het eerste land ter wereld waar dit mogelijk werd. In de jaren nul zetten de kabinetten Balkenende zich in om de sociale acceptatie van homoseksuelen te vergroten. De overheid en maatschappelijke organisaties constateerden een toename van discriminatie, geweldsincidenten en homohaat. Vooral in kringen van orthodoxe christenen en niet-westerse immigranten en hun nakomelingen bestond weerstand tegen de acceptatie van homoseksualiteit. Behoudende christenen hadden het gevoel dat de acceptatie aan hen werd opgedrongen en dat hun grondwettelijke recht op godsdienstvrijheid in het geding was. Het idee dat hun iets ‘door de strot wordt geduwd’ was onder behoudende christenen wijdverbreid. [Bos, 2010: 32] De discussies maakten duidelijk dat er een spanning bleef bestaan tussen de grondwettelijke vrijheid van godsdienst en onderwijs en het verbod op discriminatie naar seksuele geaardheid. Het kabinet-Balkenende IV erkende dat ambtenaren op basis van hun godsdienstige overtuiging mogen weigeren een huwelijk te voltrekken tussen twee mannen of twee vrouwen. Homoseksualiteit is geen reden voor ontslag, maar scholen op religieuze grondslag mogen openlijk homoseksuele sollicitanten weigeren. Onder niet-westerse immigranten en hun nakomelingen stonden met name TurksNederlandse en Marokkaans-Nederlandse jongeren sterk afwijzend tegenover homoseksualiteit. [Keuzenkamp, 2010: 265-286] Grote ophef ontstond in mei 2001 toen de Marokkaanse imam El Moumni homoseksualiteit in het televisieprogramma NOVA kwalificeerde als ‘een besmettelijke ziekte’ [www.novatv.nl]. Ook uitspraken van andere islamitische opiniemakers zorgden voor commotie. De affaires maakten in de Nederlandse samenleving een discussie los en doorbraken ook het zwijgen over homoseksualiteit in islamitische kring. Imam El Moumni werd voor zijn uitspraken aangeklaagd wegens groepsbelediging maar vrijgesproken. Door de opkomst van de homoseksuele politicus Pim Fortuyn en diens politieke navolgers, die een anti-islam en een anti-immigratiepolitiek voorstonden, kwam de weerstand in kringen van moslimimmigranten tegen homoseksualiteit hoog op de politieke agenda. De acceptatie van homoseksualiteit groeide zo uit tot een van de ijkpunten van de integratie van moslims in Nederland. [Keuzenkamp, 2010: 215] Actoren - Commissie Gelijke Behandeling - Emancipatieraad - De Gaykrant - Groep 7152 - Homostudies Amsterdam - Homostudies Utrecht - Interdepartementale Coördinatiecommissie Emancipatiebeleid - De Kringen - Nederlandse Vereniging tot Integratie van Homoseksualiteit COC - Nationale Adviescommissie Emancipatie - Ministerie van Binnenlandse Zaken - Ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk - Ministerie van Justitie - Ministerie voor Sociale Zaken en Werkgelegenheid - Ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Sport Bronnen en Literatuur - Bos, David, De aard, de daad en het Woord. Een halve eeuw opinie- en besluitvorming over homoseksualiteit in protestants Nederland, 1959-2009 (Den Haag, 2010). - Hekma, Gert, Homoseksualiteit in Nederland van 1730 tot de moderne tijd (Amsterdam, 2004).
46
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
-
Interview Rob Tielman, 16 november 2010. Interview Judith Schuyf, 30 december 2010 ‘Interview met imam El-Moumni’, www.novatv.nl/page/detail/nieuws/39 (geraadpleegd 16 december 2010). Keuzenkamp, Saskia en Davis Bos, Out in the Netherlands. Acceptance of homosexuality in the Netherlands (Den Haag, 2007). Keuzenkamp, Saskia (red.), Steeds gewoner, nooit gewoon. Acceptatie van homosexualiteit in Nederland (Den Haag, 2010). Lente, Dick van en Bert Altena, Vrijheid en Rede. Geschiedenis van Westerse samenlevingen 1750-1989 (Hilversum, 2006). Mooij, A., Geen paniek! Aids in Nederland, 1982-2003 (Amsterdam, 2004). Rooy, P. De, Republiek van rivaliteiten. Nederland sinds 1813 (Amsterdam, 2002). Tielman, R.A.P. Homoseksualiteit in Nederland. Studie van een emancipatiebeweging (Amsterdam/Meppel, 1982). ‘Vrijspraak El Moumni. Over godsdienstige uitingen en hun context’, media.leidenuniv.nl/legacy/Vrijspraak%20El%20Moumni.pdf (geraadpleegd 16 december 2010).
47
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Trend 13: Toenemende (vraag om) erkenning van en aandacht voor het leed van oorlogsgetroffenen Metatrends - Medialisering - Participatie en emancipatie Relatie met - Hotspot: - Hotspot: - Hotspot: - Domein:
Menten Vrijlating van de Twee van Breda (1989) Het bezoek van Poncke Princen aan Nederland (1994) Recht
Datering Jaren zestig – na 2005 Beschrijving Pensioenen en uitkeringen voor oorlogsgetroffenen Eén van de kwesties die bij de herdenking van de bezetting in de jaren na het einde van de Tweede Wereldoorlog centraal kwamen te staan, was het 'nationale thema' . [Blom, 2004: 35] De verzetsleden werden in dat kader ingepast als nationale strijders die gevochten hadden tegen de onderdrukker. Er was sprake van een ereschuld van de Nederlandse samenleving jegens hen, zo vond de overheid. Dit betekende concreet dat er voor hen gezorgd moest worden indien ze dit door de oorlog zelf niet meer konden. In 1947 werd de Wet buitengewoon pensioen (Wbp) ingevoerd. Verzetslieden die invaliden waren geworden als gevolg van hun verzetsactiviteiten konden aanspraak maken op een pensioen. Ook de nabestaanden van omgekomen verzetsdeelnemers konden terugvallen op deze wet. Eveneens werd er voor zeelieden in hetzelfde jaar de Wet buitengewoon pensioen zeelieden-oorlogsslachtoffers (Wbpz) ingesteld. Nederlandse zeelieden die op zee voeren tijdens de inval van Duitsland in mei 1940 en daardoor niet terug konden keren naar Nederland, kregen gedurende de oorlog een vaarplicht opgelegd. Door die vaarplicht werden de zeelieden na de oorlog als overheidspersoneel gezien. Invalide zeelieden en nabestaanden van omgekomen zeelieden konden aanspraak maken op een pensioen uit de Wbpz. De Wbpz maakte van de verzetsstrijders en zeelieden met terugwerkende kracht als het ware een soort militairen, waarmee ze ook 'pensioenrechten' verwierven. [Blom, 2010] Anderen die waren getroffen door de oorlog, waaronder vervolgingsslachtoffers, konden een beroep doen op de Regeling ‘nopens de geldelijke verzorging van oorlogsslachtoffers’. In 1950 ging deze regeling over in de Regeling Hulpverlening Oorlogsslachtoffers 1940-1945 (RHO) en in 1961 in de Rijksgroepsregeling Oorlogsslachtoffers (RO). Verdere aandacht en regelingen voor de zwaar getroffenen groepen, zoals de vervolgde joden waren er niet. De overheid wilde geen onderscheid maken tussen verschillende groepen oorlogsgetroffenen, zoals de Duitsers in de oorlog een onderscheid hadden gemaakt tussen joden en niet-joden. [Brasz, 1995: 58 e.v.] Alleen voor oorlogsgetroffenen waarbij sprake was van een ereschuld vanuit de samenleving, wilde de overheid een uitzondering maken. Andere oorlogsslachtoffers waren daarom voor geldelijke steun aangewezen op de algemene regeling voor oorlogsgetroffenen. Deze regeling ging uit van maatschappelijke steun, in tegenstelling tot de Wbp en de Wbpz waarbij men recht had op een pensioen. [Blom, 2010] Na een dalende publieke interesse voor de oorlog vanaf ca. 1950, waar ook herdenkingen aan de oorlog minder leefden bij de bevolking, nam in de loop van de jaren zestig onder invloed van het proces tegen de oorlogsmisdadiger Adolf Eichmann in Israël, de televisiereeks De Bezetting (1960-1965) en de publicatie van het boek de Ondergang. De vervolging en verdelging van het Nederlandse Jodendom, 1940-1945 van Jacques Presser de belangstelling voor de oorlog en in het bijzonder voor vervolgingsslachtoffers
48
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
sterk toe. [Blom, 2004: 36; website Oorlogsgetroffenen] Ook kwam er veel meer aandacht voor de Holocaust, de ervaringen en het leed van de vervolgingsslachtoffers en de psychische gevolgen van de oorlog en zijn nasleep. Dit proces van (h)erkenning van het leed van vervolgingsslachtoffers liep parallel met de toenemende aandacht voor de geestelijke gezondheidszorg in Nederland. [website Oorlogsgetroffenen] Vervolgden begonnen ook zelf te strijden voor erkenning van hun oorlogservaringen. De in 1961 vastgestelde Rijksgroepsregeling oorlogsgetroffenen was verbonden aan de Algemene Bijstandswet. Oorlogsgetroffenen dienden net als ‘bijstandstrekkers’ passend werk te aanvaarden en maandelijkse controles te ondergaan. [Piersma, 2010: 124] De weerstand tegen deze gang van zaken nam alsmaar toe. Vertegenwoordigende organisaties van Joodse vervolgden, Joods Maatschappelijk Werk en het Nederlands Auschwitz Comité, drongen er bij de regering op aan om de voorzieningen voor vervolgden te verbeteren. Ook de Tweede Kamer was van mening dat er een aparte regeling moest komen voor vervolgingsslachtoffers, los van de Rijksgroepsregeling Oorlogsgetroffenen. Na twee tussenregelingen waarin vervolgden als aparte categorie werden onderscheiden – de Rijksgroepsregeling Oorlogsslachtoffers 1940-1945 uit 1969 (RO III) en de Rijksgroepsregeling Vervolgingsslachtoffers uit 1971 (RV) kwam in 1973 uiteindelijk een afzonderlijke regeling (Wet uitkering vervolgingsslachtoffers (Wuv)) voor vervolgingsslachtoffers tot stand en daarmee een erkenning voor het leed van de vervolgden. In de Wuv werden niet alleen Joodse vervolgingsslachtoffers opgenomen, maar ook voormalig geïnterneerden uit Nederlands-Indië, die tot dan toe nauwelijks onderwerp van de publieke discussie waren geweest. [Piersma: 2010, 129] In de jaren zeventig begonnen ook burgers die door oorlogsletsel fysiek of psychisch niet meer in staat waren om in hun eigen levensonderhoud te voorzien, zich te roeren. Begin jaren zeventig werd de werkgroep Burger-oorlogsslachtoffers opgericht, die in 1982 omgezet werd in een stichting. De werkgroep en de stichting hadden tot doel de belangen van burger-oorlogsgetroffenen te behartigen door te streven naar erkenning van hen als aparte groep oorlogsgetroffenen en het ijveren voor een eigen wettelijke regeling. [website Oorlogsgetroffenen] De burger-oorlogsgetroffenen konden tot dan toe alleen aanspraak maken op een uitkering uit de Rijksgroepsregeling Oorlogsslachtoffers 1940-1945, maar zij wilden een betere regeling gelijk aan de Wbp en de Wuv. Ook vanuit de politiek en maatschappij gingen steeds meer stemmen op om een aparte regeling voor de burger-oorlogsgetroffenen in te stellen. Het heeft tot 1984 geduurd voordat er daadwerkelijk een regeling voor deze groep tot stand kwam. De voorzieningen waren echter minder gunstig dan bij de andere twee wetten. Een belangrijke reden waarom de regering voor de druk vanuit de Tweede Kamer en de Werkgroep Burgeroorlogsslachtoffers was gezwicht, was het recht op een gelijke behandeling dat door groepen die zich achtergesteld voelden werd opgeëist. [Touwen-Bouwsma, 2010: 149] Een andere groep oorlogsgetroffenen die zich steeds actiever ging opstellen om erkenning te krijgen, waren de mensen die de oorlog en de onafhankelijkheidsstrijd in voormalig Nederlands-Indië hadden meegemaakt. Voor hen bestond al de mogelijkheid om een uitkering te verkrijgen middels de Algemene Oorlogsongevallenregeling (AOR). En vanaf de invoering van de Wuv en Wubo kon deze groep tevens een beroep doen op deze regelingen. Daarnaast kwam er ook steeds meer aandacht voor de ervaringen van de (Indische) Nederlanders die de oorlog in Azië hadden meegemaakt. Dit uitte zich materieel in de vorm van uitkeringen en immaterieel in vorm van herdenkingen. Met de invoering van de Wet Indisch Verzet (Wiv) in 1986 werd ook erkend dat er in Nederlands-Indië verzet was gepleegd. De verzetsmensen uit Nederlands-Indië konden namelijk geen aanspraak maken op de Wet buitengewoon pensioen. [Bossenbroek, 2001: 433-434] Daarnaast werd de herdenking van de oorlog in Nederlands-Indië een zelfstandige nationale gebeurtenis. Tot 1980 waren er enkele landelijke herdenkingen geweest voor de slachtoffers van de oorlog in Nederlands-Indië en werd de oorlog in Nederlands-Indië bij de nationale dodenherdenking op 4 mei herdacht. Pas in 1980 kreeg de herdenking op 15 augustus een nationaal en permanent karakter. Tevens werd in 1988 het nationale Indische monument te Den Haag onthuld. [Oostindie, 2010: 90]
49
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Rechtsherstel en schadevergoeding Naast de strijd voor de pensioenen en uitkeringen, werd er ook door verschillende groepen oorlogsgetroffenen gestreden voor rechtsherstel. Na het einde van de Tweede Wereldoorlog heeft de Nederlandse overheid geprobeerd de eigendomsrechten van particulieren en bedrijven waarvan de eigendommen tijdens de bezetting in Duitse handen waren gekomen of beschadigd waren te herstellen. Daarnaast had WestDuitsland in de jaren vijftig en zestig wetten uitgevaardigd die bekend stonden als de ‘Wiedergutmachungs’-wetten. Getroffenen konden op basis van deze wetten een claim indienen voor geleden materiële (Bundesrückerstattungsgesetz) en immateriële (Bundesentschädigungsgesetz) schade. [website Oorlogsgetroffenen] In de jaren negentig kwam er hernieuwde (internationale) aandacht voor geroofde goederen van joden, met name de slapende Joodse bankrekeningen in Zwitserland en het geroofde nazi-goud. De Nederlandse overheid stelde verschillende onderzoeken in naar de tegoeden van oorlogsgetroffenen en het naoorlogse rechtsherstel. Zo werd er onderzoek ingesteld naar de roof en restitutie van Joods vermogen (Commissie-Van Kemenade), de verkoop van kleinoden afkomstig uit de kluis van de Duitse roofbank Lippman-Rosenthal omstreeks 1968 (Commissie-Kordes) en tegoeden van vervolgingsslachtoffers bij Nederlandse banken en verzekeringsmaatschappijen (Commissie-Scholten). Daarnaast deden Bureau Herkomst Gezocht en de Commissie-Ekkart onderzoek naar geroofde kunst- en cultuurgoederen. Het uitgangspunt van deze onderzoeken was dat de Nederlandse overheid erkende dat er tekortkomingen waren geweest in het rechtsherstel na de Tweede Wereldoorlog. De regering heeft daarna geld (Maror-gelden) ter beschikking gesteld aan de Joodse gemeenschap voor individuele uitkeringen en collectieve doelen. Tevens werd het mogelijk voor oorlogsgetroffenen om kunst- en cultuurgoederen die tijdens de oorlog geroofd waren en naderhand beheerd werden door de Nederlandse Staat terug te krijgen. [website Ministerie van Financiën; website Oorlogsgetroffenen]. Ook de Indische Nederlanders streden voor rechtsherstel. Al na het einde van de oorlog in Azië, hadden Nederlandse en inheemse gouvernementsdienaren en militairen van het Koninklijk Nederlands Indisch Leger gestreden voor het uitbetaald krijgen van nietuitgekeerde salarissen tijdens de Japanse bezetting (Backpay-kwestie). Deze kwestie is volgens betrokkenen nog steeds niet goed afgehandeld. Wel heeft de Nederlandse overheid in 1981 de Uitkeringswet Indische Geïnterneerden (UIG) uitgevaardigd als een symbolische genoegdoening voor het lijden in de Japanse interneringskampen. [website Oorlogsgetroffenen] Eind jaren negentig is er ook een onderzoek ingesteld naar de Indische tegoeden en het rechtsherstel (Commissie-Van Galen) De Nederlandse overheid heeft daarna moeten erkennen dat het beleid van voorgaande regeringen tegenover de Indische Nederlanders erg kil, bureaucratisch en formalistisch was geweest. De overheid heeft ter compensatie geld ter beschikking gesteld voor collectieve doeleinden voor de Indische gemeenschap en individuele uitkeringen aan mensen met de Nederlandse nationaliteit die de Japanse bezettingen hadden meegemaakt. Stichting Het Gebaar werd ingesteld om de gelden te beheren en uit te keren aan projecten en individuen. [website Het Gebaar; website Oorlogsgetroffenen] De overheid stelde ook aan de Sinti en Romagemeenschap een financiële tegemoetkoming beschikbaar. Voor het beheer van de gelden en het verstrekken van de individuele uitkeringen en projectgelden is de Stichting Rechtsherstel Sinti en Roma opgericht. Een laatste groep die de overheid financieel tegemoet kwam, waren de homoseksuelen, hoewel in Nederland in de praktijk geen sprake was van vervolging van homoseksuelen als gevolg van de bezetting. [Blom, 2010] De overheid stelde geld beschikbaar om historisch onderzoek uit te laten voeren naar de positie van homoseksuelen tijdens en na de Tweede Wereldoorlog. [website
50
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Oorlogsgetroffenen] Naast de bovenvermelde grotere groepen oorlogsgetroffenen, waren er ook andere oorlogsgetroffenen die aandacht vroegen voor hun leed en die toegelaten wilden worden tot de wettelijke regelingen. In de jaren vijftig waren er bij de betrokken instanties discussies over het toelaten van spoorwegstakers, Jehovah’s Getuigen en communistische verzetsstrijders tot de Wet buitengewoon pensioen. Alleen de laatste twee groepen werden uiteindelijk toegelaten tot deze wet. [Touwen-Bouwsma, 2010: 5758] Ook over de naoorlogse generatie is gediscussieerd of deze personen als kinderen van vervolgden toegelaten konden worden tot de Wuv. En hetzelfde gold voor de gemengd gehuwden en mensen met een niet-Nederlandse nationaliteit. Deze oorlogsgetroffenen en ook andere categorieën oorlogsgetroffenen, zoals slachtoffers van de Hongerwinter, hebben niet altijd succes gehad in hun strijd om toegelaten te worden tot de bijzondere wetten voor oorlogsgetroffenen. Daarnaast hebben ook groepen zich ingezet om erkenning te krijgen voor hun leed, los van een materiële vergoeding, zoals kinderen van ‘foute’ ouders. In het algemeen kan gezegd worden dat in de loop van de tijd steeds meer herkenning van en erkenning voor het leed van steeds meer groepen oorlogsgetroffenen is gekomen. Op welk moment dit voor een bepaalde groep geschiedde, had te maken met de tijdgeest, de activiteit van de belangenorganisaties voor die specifieke groep en in hoeverre er steun vanuit de politiek voor deze groep kwam. Uiteindelijk heeft dit geresulteerd in allerlei regelingen, herdenkingen, financiële tegemoetkomingen en onderzoeken voor verschillende groepen oorlogsgetroffenen. Actoren - Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport - Ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk - Joods Maatschappelijk Werk - Stichting Pelita - Stichting 1940-1945 - Centrum’45 - Nederlands Auschwitz Comité - Stichting Het Gebaar - Ministerie van Financiën - Pensioen- en Uitkeringsraad (PUR) Bronnen en Literatuur - Piersma, H., Bevochten recht : politieke besluitvorming rond de wetten voor oorlogsslachtoffers (Amsterdam 2010). - Touwen-Bouwsma, E., Op zoek naar grenzen : toepassing en uitvoering van de wetten voor oorlogsslachtoffers (Amsterdam 2010). - Oostindie, G., Postkoloniaal Nederland : vijfenzestig jaar vergeten, herdenken, verdringen (Amsterdam 2010). - www.oorlogsgetroffenen.nl - Blom, J.C.H., 'De oorlog na de oorlog', in: ICODO-info, no. 2 (2004) 32-40. - Bossenbroek, M., De Meelstreep : terugkeer en opvang na de Tweede Wereldoorlog (Amsterdam 2001). - http://www.gebaar.nl/. Geraadpleegd 4 november 2010 - http://www.minfin.nl/Onderwerpen/Diversen/Tegoeden_Tweede_Wereldoorlog. Geraadpleegd 4 november 2010 - Blom, J.C.H., “Trendanalyse 1976-2005, Nationaal Archief,” 14 januari 2011. - Brasz, C., Removing the yellow badge : the struggle for a Jewish community in the postwar Netherlands, 1944-1955 (Jerusalem 1995). - Blom, J.C.H, In de ban van goed en fout : geschiedschrijving over de bezettingstijd in Nederland (Amsterdam 2007)
51
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Hotspot: Anti-homo geweld tijdens de manifestatie Roze Zaterdag (1982) Verkorte titel Anti-homo geweld Roze Zaterdag Metatrend - Emancipatie en participatie Relatie met - Trend: Toenemende acceptatie van homoseksualiteit Datering 1982 Beschrijving Op zaterdag 26 juni 1982 werd de jaarlijkse homo- en lesbische manifestatie Roze Zaterdag in Amersfoort verstoord door geweld van jongeren. De circa 4.000 deelnemers die zich in de Utrechtse provinciestad hadden verzameld om aan de manifestatie deel te nemen, werden uitgescholden, bedreigd en met eieren en stenen bekogeld. De autoriteiten in Amersfoort werden volkomen verrast door de omvang van de ongeregeldheden. Niet eerder was in Nederland een homodemonstratie zo uit de hand gelopen. [Heurneman, 2009: 50] Roze Zaterdag 26 juni 1982 markeerde een omslag in de houding van de overheid ten opzichte van homoseksuelen en een omslag in de homobeweging zelf. De eerste landelijke demonstratie van homoseksuelen in Nederland vond plaats op 21 januari 1969. Op het Binnenhof in Den Haag werd actie gevoerd tegen artikel 248bis van het Wetboek van Strafrecht. Dit wetsartikel was in 1911 ingevoerd en maakte een onderscheid tussen heteroseksuele en homoseksuele ontucht. In de jaren zeventig raakt de emancipatiebeweging voor homoseksuelen sterk gepolitiseerd. De integratiekoers die het COC voorstond ging radicale actiegroepen als de Rooie Flikkers en Paarse September lang niet ver genoeg. [Lieshout, 2010: 92-93] Zij wilden hun strijd voor maatschappelijke emancipatie en acceptatie openlijker voeren. Door nadrukkelijk uit te komen voor hun seksuele geaardheid en Nederland te confronteren met hun strijd tegen vooroordelen en discriminatie, kon de emancipatiestrijd van homo’s en lesbiennes een grotere stap vooruit maken. Daarin pastte ook het wapen van de provocatie, het gebruik van de geuzennamen ‘flikker’ en ‘pot’ en het dragen van roze driehoeken op de kleding als een zichtbaar teken van strijdbaarheid en trots. In 1977 vond in Amsterdam een landelijke demonstratie plaats gericht tegen de Amerikaanse anti-homo activiste Anita Bryant, die in de deelstaat Florida met succes campagne voerde om een antidiscriminatiebepaling ongedaan te maken. De landelijke demonstratie werd georganiseerd door Internationale Lesbische Alliantie en trok 2.000 deelnemers. Uit deze demonstratie groeide het plan om jaarlijks een landelijke manifestatie te houden die de zichtbaarheid van homoseksuelen in Nederland en hun strijd voor maatschappelijke acceptatie zou vergroten. In 1978, en de drie jaren daarop, werden in Amsterdam Roze Zaterdagen georganiseerd. In 1981 vond de manifestatie voor het eerst buiten Amsterdam plaats, in ’s-Hertogenbosch. Op enkele relletjes na baarde de manifestatie in ’s-Hertogenbosch niet veel opzien. [Lieshout, 2010: 92] In 1982 was het de beurt aan Amersfoort. Het motto van de manifestatie was: ‘Opgevoed tot hetero, lesbies/flikker durven zijn’. Voorafgaand aan de manifestatie diende de organisatie van de Roze Zaterdag bij de gemeente verzoeken in voor subsidie, toestemming voor drie optochten, een tentenkamp en verlengde sluitingtijd van het congrescentrum De Flint, waar het slotfeest zou plaatsvinden. De gemeente Amersfoort wees de verzoeken af. Zij verwachtte de openbare orde niet te kunnen handhaven bij de komst van tegendemonstranten. Via een AROB-procedure bij de Raad van State werd op 27 mei 1982 de toestemming voor de demonstratie alsnog afgedwongen. De Raad van State
52
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
erkende in haar beslissing dat de demonstratie een zware belasting was voor de Amersfoortse politie en dat er waarschijnlijk ook verkeersproblemen zouden zijn, maar was van mening dat de angst voor een ordeverstoring op zichzelf onvoldoende reden was om het verzoek te weigeren. [Lawson, 2008: 58] Het ochtendprogramma op Roze Zaterdag verliep zonder incidenten. De optochten door de stad begonnen feestelijk maar al snel ontstond onder omstanders een dreigende en agressieve sfeer. In de middag braken ongeregeldheden uit op het Onze Lieve Vrouwenplein in het centrum van de stad. Met name het daar opgestelde mobiele podium van ‘De Roze Karavaan’, dat een ‘wild potten- en wuft flikkerprogramma‘ aanbod, werd het mikpunt van spot, scheldpartijen en agressie door jongeren. Er werden eieren gegooid, de geluidsinstallatie en overkapping van het podium werden omver getrokken en er braken vechtpartijtjes uit. De politie, die alle beschikbare agenten naar het plein dirigeerde, slaagde er met moeite in de circa 500 jongeren van de duizenden demonstranten te scheiden. Wederzijds proberen de groepen elkaar te provoceren. Om de orde te kunnen handhaven en de deelnemers aan de manifestatie te beschermen, riep de politie de hulp in van de politiekorpsen Zeist, Soest en Utrecht. Ook tijdens en na het slotfeest in theater De Flint die avond bleef het onrustig in Amersfoort. Uiteindelijk zette de politie die dag 126 agenten in. Er werden 13 arrestaties verricht en 5 agenten raakten gewond. [Lieshout, 2010: 92-97] De ongereldheden in Amersfoort kregen veel aandacht in de media. Politici reageerden geschokt op de uitingen van agressie en homohaat die de deelnemers ten deel viel, er werden Kamervragen gesteld en het thema agressie tegen homoseksualiteit kwam nadrukkelijk op de politieke agenda. De gebeurtenissen op 26 juni 1982 vormden de aanzet tot een actievere rol van de overheid. Het beleid van de politie veranderde: homoseksuelen werden niet langer verjaagd van hun ontmoetingsplekken maar voortaan beschermd tegen agressie en geweld. In 2008 werd in een uniforme politieregistratie van discriminatoire misdrijven ingevoerd en leverde de politie jaarlijks een landelijk overzicht aan van homofobe geweldsdelicten. [Schuyf, 2009: 37-44] Een aantal locale overheden gingen werk maken van het bestrijden van discriminatie tegen homoseksuelen en liepen daarmee op de rijksoverheid vooruit. De gebeurtenissen op 26 juni 1982 hadden ook gevolgen voor de homobeweging zelf. Op 1 juli 1982 vond in Helmond een grote demonstratie plaats die in het teken stond van solidariteit met de deelnemers aan de manifestatie in Amersfoort. Het belang van weerbaarheid en zelfverdediging werd sterker onderkend. Het COC spoorde premier Van Agt een interdepartementale werkgroep homoseksulaiteit in te stellen en landelijk beleid te ontwikkelen. In 1986 publiceerde de overheid zijn eerste nota homo emancipatiebeleid, een jaar later werd met overheidssteun in Amsterdam een landelijk Homomonument onthuld. Actoren - Gemeente Amersfoort - Raad van State - Stichting Roze Zaterdagen - Ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur Literatuur - Keuzenkamp, S., D. Bos, J.W. Duyvendak, G. Hekma (red.), Gewoon doen. Acceptatie van homoseksualiteit in Nederland (Den Haag, 2006). - Keuzenkamp, Saksia en David Bos, Out in the Netherlands. Acceptance of homosexuality in the Netherlands (Den Haag, 2007). - Lawson, Rick, Tom Barkhuysen, Janneke Gerards, Maarten den Heijer, Rikki Holmaat en Nelleke Koffeman, Legal study on homophobia and discrimination on grounds of sexual orientation – Netherlands (Leiden, 2008). - Lieshout, Maurice van, ‘De slag om het Lieve Vrouwkerkhof – De Roze Zaterdag in Amersfoort, 26 juni 1982’, Oud Utrecht 83/4 (juni 2010), 92-97.
53
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
-
Schuyf, Judith, Geweld tegen homoseksuele mannen en lesbische vrouwen. Een literatuuronderzoek naar praktijk en bestrijding (Utrecht, 2009). Heurneman, Mieke & Yvonne Tanke, Het A’foort boek 1259-2009 (Utrecht, 2009).
54
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Hotspot: Zaak-Jolanda Venema (1988) Metatrends - Emancipatie en participatie - Medialisering Relatie met - Domein: Gezondheid - Trend domein Gezondheid: Van planning naar marktwerking - Trend domein Gezondheid: Emancipatie van de patiënt Datering 1988 Beschrijving Op 24 november 1988 plaatste de Leeuwarder Courant een foto van de 23-jarige Jolanda Venema, naakt en met een ‘Zweedse’ band vastgeketend aan een muur in een lege kamer. Jolanda woonde op dat moment in een instelling voor (zwaar) verstandelijk gehandicapten, soms met gedragsproblemen, ’t Hendrik van Boeijen-Oord in Assen. De foto was uit pure wanhoop door de ouders van Jolanda gemaakt en daarna aan de krant verstuurd. Zij waren al jaren bezorgd en boos over de behandeling van hun dochter en hadden meerdere malen gepoogd via de Inspectie voor de Gezondheidszorg verandering in de zorg voor hun dochter te bewerkstelligen. Niet alleen de regionale dagbladen besteedden aandacht aan de foto, ook de landelijke media schreven breed uitgemeten over de schrikbarende toestanden in de instelling en toonden interviews met de ouders en behandelaars op de nationale televisie, waarbij ook Jolanda in beeld kwam. Er verschenen talloze ingezonden brieven in de kranten van deels door de toestanden verontwaardigde, en deels ook geïrriteerde lezers die vonden dat de ouders met hun actie hun dochter te kijk hadden gezet. De foto van Jolanda Venema verscheen in een periode waarin op de gezondheidszorg werd bezuinigd. Op zwakzinnigenzorg werd bovendien nog eens sterker bezuinigd. Niet alleen ’t Hendrik van Boeijen-Oord had problemen om genoeg financiële middelen te vinden om toegepaste zorg te verlenen. Naar aanleiding van de publicatie van de foto, geworden tot het symbool voor de misstanden in de zwakzinnigenzorg, en de reacties daarop werden Kamervragen gesteld aan de toenmalige staatssecretaris voor Volksgezondheid, Dick Dees. Daarna kwam er vanuit de overheid geld vrij voor betere en met name op de zorgbehoevenden toegespitste zorg. Zogenoemde ‘consulententeams’ van externe deskundigen werden in het vervolg ingeschakeld ter inventarisatie van de problemen en de specifieke behandeling van een patiënt. Niet alleen werd de zwakzinnigenzorg in deze periode met bezuinigingen geconfronteerd, ook overheerste de zogenaamde acceptatie-gedachte, waarbij de patiënt zo veel mogelijk in zijn waarde werd gelaten en zo min mogelijk geconfronteerd moest worden met de normen en waarden zoals die door de maatschappij werden voorgestaan. Er werden weinig pogingen ondernomen de zwakzinnige patiënt op basis van deze normen en waarden te veranderen. Patiënten werden met regelmaat als onbehandelbaar beschouwd: het gedrag zou niet te veranderen zijn. Op het aanspreken van de patiënt op zijn verantwoordelijkheden werd dan ook minder nadruk gelegd. Zo kon het gebeuren dat Jolanda haar kleding verscheurde en haar ontlasting aan de muren smeerde. Met een patiëntgerichte behandelmethode kwam geleidelijk ook een eind aan deze acceptatiegedachte. [Uitzending Andere Tijden]. Jolanda Venema overleed op 22 juli 1999 aan een infectie.
55
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Actoren - ’t Hendrik van Boeijen-Oord - Inspectie voor de Gezondheidszorg - Regionale en landelijke media - Politici Bronnen en literatuur - Andere Tijden, ‘Jolanda Venema’, 20 november 2008. Benaderd op 17 december 2010 - Beltman, H., Een schets van de Nederlandse verstandelijk gehandicaptenzorg 19452000. Houten/Diegem, 2001 - Buntinx, W.H.E. en A. Th. G. van Gennip, Professionaliteit in de hulpverlening aan mensen met verstandelijke beperkingen. Antwerpen/Apeldoorn, 2007 - Galen, J. van, Ik ben toch lief, mama. De lijdensweg van Jolanda Venema door de zwakzinnigenzorg. Utrecht, 1994 - Grondsma, P., ‘De naakte waarheid’, in: Leeuwarder Courant, 20 november 2008 - Speksnijder, C., ‘Spiraal naar de kaalslag’, in: Het Parool, 5 december 1998
56
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Hotspot: Opvang daklozen en drugsverslaafden op Perron Nul (19871994) Verkorte titel - Perron Nul Relatie met - Trend: Verandering in visie op en aanpak van verslaving, in het bijzonder van harddrugs - Domein: Veiligheid - Domein: Recht - Trend domein Recht: wijziging van de Opiumwet en het Nederlandse drugsbeleid Datering - 31 maart 1987 tot 13 december 1994 Beschrijving Perron Nul diende vanaf de oprichting, op 31 maart 1987, als opvanglocatie voor daklozen en drugsverslaafden in Rotterdam. Waar voorheen de gebruikers vooral in de stationshal en op perron 1 rondhingen, werd nu speciaal voor hen pal naast het Centraal Station van Rotterdam opvang ingericht. [Visser, 1996: 9-10; Van der Torre, 2004: 258] De drijvende kracht achter dit initiatief was Hans Visser, dominee in de nabijgelegen Pauluskerk, die van een meerderheid van de gemeenteraad steun kreeg. De opvang diende als ‘vangnet’ voor drugsgebruikers die niet van de reguliere hulpverleningsinstanties gebruik konden of wilden maken. [Rosenthal e.a., 1995: 13] De missie van ds. Visser sloot aan bij het reeds gevoerde drugsbeleid van Rotterdam, waarbinnen getracht werd drugsgebruikers zoveel mogelijk op één plek samen te brengen, gebruikers en verslaafden toegankelijke zorg te bieden en het optreden van politie jegens drugsgebruikers te matigen. [Van der Torre, 2004: 258] Perron Nul werd door de publieke en politiek-bestuurlijke opinie ten dele positief ontvangen: het zou hulpbehoevende thuisloze drugsgebruikers uit hun marginale positie halen en het betekende een welkome aanvulling op de reeds bestaande, maar vanwege het grote aantal cliënten overvraagde, zorginstellingen. Dit capaciteitsprobleem betrof overigens niet alleen de preventieve hulpverlening, maar ook de repressieve instanties (o.a. politie en justitie). [Rosenthal e.a., 1995: 12-13; Rosenthal e.a., 1996: 22] Er was echter ook harde kritiek op de werkwijze en de uitvloeisels van Perron Nul. Omwonenden en ondernemers, maar ook lokale politici beklaagden zich in steeds groter getale over overlast en onveiligheid. Er kwamen dan ook steeds meer drugstoeristen, verslaafden en (straat-)dealers naar Rotterdam: in 1987 telde het aantal vaste bezoekers van Perron Nul nog zo’n 75, in 1993 was dit aantal opgelopen tot boven de 600 – nog afgezien van de ca. 1000 gebruikers in overige delen van de stad. Perron Nul groeide in Rotterdam zelf, maar ook tot buiten stads- en landsgrenzen uit tot de meest beroemde en beruchte drugsscene. [Van der Torre, 2004: 255] De (hard-)drugs kenmerkte zich in de beginjaren van Perron Nul door een relatief goede prijs-kwaliteitverhouding. Op den duur veranderde dit met name door de opkomst van criminele drugsnetwerken en straatdealers. De levensstijl en de gebruiksgewoonten van de verslaafde gebruikers veroorzaakten steeds meer problemen, waarop hulpverleners haast geen antwoord hadden. [Rosenthal e.a., 1995: 10-13] Mede door de ‘grote trek’ naar de stad, kreeg de drugsscene, zo concludeerde het Crisis Onderzoeks Team (COT) dat na sluiting van Perron Nul op verzoek van de gemeenteraad onderzoek verrichtte, een geheel eigen dynamiek. Dit had deels objectieve, deels ook subjectieve oorzaken. De alsmaar groter wordende sociaal economische onderklasse in Nederland en de rest van Europa en de mythevorming rond het ‘drugs-walhalla’ Rotterdam werden door het COT als de belangrijkste oorzaken genoemd. [Rosenthal e.a., 1995: 9-11]
57
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Aan de sluiting van Perron Nul op 13 december 1994 ging een reeks van (politieke) incidenten en gebeurtenissen vooraf. In 1992 en 1993 namen een groep mariniers en taxichauffeurs bijvoorbeeld het heft in eigen handen en toogden naar Rotterdam CS om daar korte metten met de drugsverslaafden te maken. Bewoners en ondernemers van de stad Rotterdam toonden begrip voor deze acties, de (lokale) overheid zou onvoldoende antwoord bieden, waardoor eigenrichting de enige oplossing leek. [Van der Torre, 2004: 256] Politie, justitie en stadsbestuur worstelden met de situatie en vreesden voor escalatie. Dominee Visser en een meerderheid in de gemeenteraad stonden echter nog altijd pal achter Perron Nul en wilden geen, zoals de korpschef in zijn nieuwjaarstoespraak van 1993 opperde, 'afbouw' van Perron Nul. Ondanks de raadsmeerderheid ging ‘de driehoek’ in april 1993 over tot een serie 'veegacties', die drugspanden in de stad Rotterdam en drugstoeristen respectievelijk moesten schoonvegen en wegjagen. De raad kreeg hier via de media lucht van en was met name zeer ontstemd over het passeren van de raad door de burgemeester, Bram Peper, die de acties had goedgekeurd. Het draagvlak onder de bevolking voor Perron Nul nam echter in rap tempo af. [Van der Torre, 2004: 258; Rosenthal e.a., 1996: 23] Binnen de vijf-partijencoalitie die na de gemeenteraadsverkiezingen van maart 1994 ontstond, raakte de portefeuille voor drugsbeleid verspreid over drie partijen en de burgemeester. Dat leidde, zo constateerde het COT achteraf, samen met het gebrek aan serieuze oppositie uit de raad tot een gebrekkige besluitvorming inzake Perron Nul. Het sprak bovendien van een gebrek aan onderling vertrouwen. [Rosenthal e.a., 1996: 2325; Van der Torre, 2004: 258]. De burgemeester was in tegenstelling tot de wethouders niet overtuigd van de beheersbaarheid van de open drugsscene, zeker niet na het bezoek aan Zürich (Zwitserland), dat eveneens grote drugsproblemen kende waarop de politie geen antwoord meer had. Ook dominee Visser liet kort daarop weten dat medewerkers van Perron Nul de bezoekers niet langer de baas waren en wat hem betreft Perron Nul kon worden opgeheven, ten gunste van kleinschaliger en toegankelijkere zorgvoorzieningen. [Van der Torre, 2004: 258-261; Rosenthal e.a., 1996: 25]. Gesteund door de korpschef en ook de hoofdofficier van justitie verklaarde burgemeester Peper september 1994 in de media dat Perron Nul nog dat jaar moest worden opgeheven. Er werd daarop een viertal cruciale besluiten in het college van B en W genomen: opheffing van Perron Nul, de burgemeester werd voortrekker van het project, ontkoppeling tussen opheffing van Perron Nul en de zoektocht naar alternatieve voorzieningen. Door deze besluiten werd het mogelijk dat binnen enkele maanden, op 13 december 1994, Perron Nul definitief gesloten werd. Actoren - GGD Rotterdam - Drugshulpverlening - Politie Rotterdam - Burgemeester en Wethouders Rotterdam - Gemeenteraad Rotterdam - Deelgemeenten Rotterdam - Burgers - Drugsgebruikers - ds. Hans Visser - Pauluskerk - Nederlandse Spoorwegen - Taxibedrijven - Justitie - Crisis Onderzoeks Team (COT)
58
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Bronnen en Literatuur - Rosenthal, U., E.J. van der Torre, A. Cachet, Perron Nul: besluitvorming over een open drugsscene. Eindrapportage. Leiden/Rotterdam (Crisis Onderzoeks Team, COT) 1995. - Rosenthal, U., E.J. van der Torre, A. Cachet, ‘Perron Nul: besluitvorming over een open drugsscene’, in: Bestuurskunde (1996) nr. 1, p. 22-30. - Torre, E.J. van der, ‘Rotterdamse drugsscenes: het kostbare gelijk van de straat’, in: Muller, E.R., Veiligheid. Studies over inhoud, organisatie en maatregelen. Alphen a/d Rijn (Kluwer) 2004, p.253-277. - Visser, H.: Perron Nul. Opgang en ondergang. Zoetermeer (Meinema) 1996.
59
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Hotspot: Vrijlating van de Twee van Breda (1989) Verkorte titel Vrijlating van de Twee van Breda Metatrends - Emancipatie en Participatie - Medialisering Relatie met - Domein: Recht - Trend: Toenemende (vraag om) erkenning van en aandacht voor het leed van oorlogsgetroffenen - Hotspot: De Zaak Menten (1976-1980) Datering 1989 Beschrijving Na de Tweede Wereldoorlog werden 241 Duitsers als oorlogsmisdadigers in Nederland berecht. Achttien personen werden tot de dood veroordeeld. Deze straf is daadwerkelijk maar vijf keer voltrokken; de straf van de overige ter dood veroordeelden werd omgezet in een gevangenisstraf. In de loop van de jaren vijftig werd aan negen Duitse oorlogsmisdadigers gratie verleend. De overige vier werden bekend als de ‘Vier van Breda’ (vanaf 1966 ‘Drie van Breda’; vanaf 1979 ‘Twee van Breda’). In Breda zaten zij sinds hun veroordeling gevangen. [Piersma, 2005; 7; website Geschiedenis VPRO] In 1966 werd Willy Lages vrijgelaten, omdat hij een gevaarlijke operatie moest ondergaan en de kans dat hij zou overlijden groot was. De Nederlandse regering wilde niet het risico lopen dat hij zou overlijden op de operatietafel – met alle mogelijke kritiek die dan zou kunnen ontstaan – en besloot Lages vrij te laten. Lages leefde echter nog vijf jaar in vrijheid. In 1972 was minister van Justitie Van Agt van plan de nog vastzittende oorlogsmisdadigers – Joseph Kotälla, Franz Fischer en Ferdinand aus der Fünten – gratie te verlenen. Tegen dit voornemen kwam veel protest, met name vanuit de belangenorganisaties voor vervolgden en verzetsdeelnemers. In de jaren zestig was er veel meer aandacht gekomen voor het leed van vervolgingsslachtoffers, de Holocaust en de rol van de Nederland daarin. Dit leidde tot een fellere houding van de Nederlandse samenleving ten opzichte van oorlogsmisdadigers. Tegenstanders van de vrijlating van de Drie van Breda vonden dat door het verlenen gratie de slachtoffers opnieuw in de steek gelaten zouden worden door Nederland. [Piersma, 2005: 97; Piersma, 2009: 2-3] Afgevaardigden van de belangengroeperingen voor vervolgden en verzetsdeelnemers vroegen en kregen toestemming om hun standpunt toe te lichten in de Tweede Kamer. De emotionele verhalen en de oproepen om de Drie van Breda – zoals ze sinds de vrijlating van Lages – werden genoemd, waren doorslaggevend voor de uitkomst van het kamerdebat. De regering besloot vervolgens om de drie geen gratie te verlenen vanwege onvoldoende steun in de samenleving. Daarnaast werd een commissie ingesteld bestaande uit vertegenwoordigers van vervolgden en verzetslieden die in de toekomst een beslissende stem zou hebben bij gratieverzoeken van oorlogsmisdadigers. Formeel wordt gratie verleend door het staatshoofd onder ministeriële verantwoordelijkheid, maar met betrekking tot oorlogsmisdadigers werd deze beslissing overgelaten aan de samenleving in de vorm van de commissie. [Piersma: 2005, 278-279] De commissie besloot eind jaren zeventig het verzoek van Kotälla om vrij gelaten te worden, af te wijzen. Hij was ernstig ziek, maar de commissie stemde tegen vrijlating, mede omdat er veel verontwaardiging was geweest over Lages die nog vijf jaar had geleefd na zijn vrijlating. Kotälla overleed in 1979 in gevangenschap.
60
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Het debat over de vrijlating van de laatste twee Duitse oorlogsmisdadigers in Nederland wakkerde eind jaren tachtig weer aan. Aus der Fünten en Fischer schreven een brief aan een aantal ministers en belangengroeperingen waarin een schuldbekentenis werd afgelegd. De twee werden echter niet geloofd. Gedacht werd dat zij alleen een schuldbekentenis hadden afgelegd om vrij te komen. De organisaties voor vervolgden en verzetsdeelnemers waren daarom ook niet van plan hun mening over gratie te herzien. Toch waren er steeds meer mensen, ook uit de organisaties van verzet en vervolgden die voorstander waren van vrijlating. Een groep afkomstig uit de kringen van het Nationaal Comité Verzetsherdenkingskruis bepleitte bij de regering voor vrijlating van de Twee van Breda. De groep van negentien, zoals ze bekend zouden worden, beargumenteerde dat Aus der Fünten en Fischer al zeer lang gevangen hadden gezeten. Nederland was zelfs het enige land in Europa waar nog Duitse oorlogsmisdadigers sinds het einde van de oorlog onafgebroken vastzaten. Bovendien hadden de andere ter dood veroordeelden ook gratie gekregen. Als laatste werd aangedragen dat de straf zijn doel had verloren. [Piersma: 2005, 171] De minister van Justitie Korthals Altes stuurde op 24 januari 1989 een brief aan de Tweede Kamer waarin hij opende met de oproep van de ‘groep van negentien’. Hoewel Korthals Altes de Tweede Kamer niet direct verzocht om de twee oorlogsmisdadigers gratie te verlenen, ging het debat in de Tweede Kamer op 26 en 27 januari toch over de discussie of de twee wel of geen gratie zouden moeten krijgen. Na een heftig debat werd een motie tegen het verlenen van gratie verworpen door een meerderheid van de Tweede Kamer en daarmee lag de weg vrij voor de minister om aan Fischer en Aus der Fünten gratie te verlenen. Enkele uren na het verwerpen van de motie werden de twee als ongewenste vreemdelingen na 44 jaar gevangenschap het land uitgezet. [Piersma: 2005, 176-177] Beiden zouden nog hetzelfde jaar overlijden. Dat de politiek nu wel instemde met de vrijlating van de gevangenen uit Breda, kwam voornamelijk door het veranderen van het standpunt van een aantal vooraanstaande verzetsdeelnemers en vervolgden. Zij waren niet langer tegen het verlenen van gratie. Het debat in 1989 was, net als het debat in 1972, ongekend fel, hoewel in 1989 de emoties minder hoog opliepen. De tegenstanders vonden dat de twee nooit vrij mochten komen, omdat dit de slachtoffers van vervolging zou schaden en het oneerbiedig ten opzichte van de doden zou zijn. Deze sociaal-psychologische factoren hadden er in de jaren zeventig voor gezorgd dat de drie niet vrijkwamen. De voorstanders van het verlenen van gratie erkenden deze argumenten, maar ‘vonden dat de in een rechtstaat geldende humane regels inzake de behandeling van misdadigers ook moesten gelden voor de Duitse oorlogsmisdadigers’. [Piersma, 2005: 193] De discussies tussen de vooren tegenstanders zorgden binnen de kringen van verzetsdeelnemers en vervolgden voor een scherpe verdeeldheid. [Piersma, 2005: 179] Een aantal verzetsmensen dat vóór gratie was, werd zelfs aangevallen door de tegenstanders van vrijlating. De loyaliteit van de eersten aan de eigen groep werd in twijfel gebracht. Met name de ex-verzetsmensen uit de ‘groep van negentien’ voelden zich geroepen om hun standpunt te legitimeren. [Piersma, 2005: 282] Actoren - Ministerie van Justitie - Belangenorganisaties voor vervolgden en verzetsdeelnemers - Penitentiaire Inrichting De Boschpoort Bronnen en Literatuur - Piersma, H., De drie van Breda : Duitse oorlogsmisdadigers in Nederlandse gevangenschap, 1945-1989 (Amsterdam 2005). - http://geschiedenis.vpro.nl/artikelen/41362439/ - Piersma, H., ‘De 'drie van Breda' in het publieke debat’ 2009. Lezing http://www.niod.knaw.nl/documents/actueel/drievanbredainhetpubliekedebat_piers ma.pdf.
61
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Hotspot: Brand in Pension De Vogel (1992) Metatrend - Emancipatie en Participatie Relatie met - Trend: Veranderende taken/doelstellingen van thuislozenopvang: van opvang naar activering - Trend: Opkomst en erkenning van verschillende soorten verslavingen en de uitbreiding van het werkterrein van de verslavingszorg - Domein Veiligheid - Hotspot domein Veiligheid: Cafébrand Volendam (2001) Datering 16 september 1992 Beschrijving In de nacht van 16 september 1992 woedde er een grote brand in Pension De Vogel in de Haagse Scheepmakersstraat, nabij Station Hollands Spoor. Het pension van Ans de Vogel (“Ma Vogel”) bood al ruim dertig jaar onderdak aan zwervers, daklozen en anderen die zich in de marges van de samenleving bevonden. Hoewel de slaapruimtes op slechts 38 personen waren ingericht, verbleven die nacht meer dan vijftig personen in het pension, waarvan tien op zolder. Ondanks de alerte reactie van de brandweer kwamen elf mensen om het leven, ofwel omdat zij door de vlammen ingesloten waren en niet meer konden ontkomen ofwel doordat zij zich in paniek door een sprong uit het raam in zekerheid probeerden te brengen, maar dit niet overleefden. Vijftien bewoners raakten gewond, waarvan vijf ernstig. De brand bleek aangestoken door een psychiatrische bewoonster van het pension. Daags tevoren had zij gedreigd “de hele keet in brand” te steken, maar aan deze dreiging werd geen gehoor gegeven: er werd immers wel vaker wat geroepen. Eerder die avond had de vrouw een tank benzine gekocht bij een pompstation. Nadat de beheerder van het pension het licht had uitgedaan om naar bed te gaan, stak zij haar eigen kamer in brand om vervolgens het pand te verlaten. Het vuur kon snel om zich heen slaan, omdat de brandveiligheid van het pand niet optimaal was. De eenpersoonsslaapruimtes van de bewoners werden slechts door houten tussenschotten gescheiden; van brandmelders, brandtrappen en brandwerende scheidingswanden was geen sprake. Evenmin had het pension een vergunning voor de opvang van personen. Weliswaar was in 1989 al wel een vergunning aangevraagd, maar deze werd niet verleend totdat verbetering in een aantal voorzieningen zou zijn aangebracht. De staat van de eerste twee etages van het pand werd door de brandweer gedoogd, alleen de zolder werd als veel te onveilig voor opvang beschouwd. In de media volgde kritiek op het gedoogbeleid van de gemeente. Als er ook maar aan minimale brandveiligheidseisen zou zijn voldaan, zouden er al minder slachtoffers zijn gevallen, zo luidde het. Het gedogen gebeurde echter met name omdat de overheid allang blij was met wat extra opvanghulp. Zo werd toch een vangnet geboden aan de probleemgevallen die niet door het reguliere zorgaanbod bereikt werden en anders op straat zouden staan. Waar veel exploitanten van pensionnetjes er schimmige praktijken op na hielden door bewoners uit te buiten, was Pension De Vogel bovendien een witte raaf onder de onofficiële opvanghuizen. Naar aanleiding van de brand in het pension werd het beleid op het gebied van veiligheid in opvanghuizen aangescherpt. Ans de Vogel zette, ondanks protesten van omwonenden, na de rampzalige brand haar werkzaamheden elders in de stad voort.
62
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Actoren - Pension De Vogel - Gemeente Den Haag - Brandweer - Politie - Bewoners [waarvan? Het pension of de omwonenden?] - GG&GD Den Haag - Riagg Den Haag - Sociale Dienst Den Haag - Psychiatrisch Centrum Bloemendaal) Bronnen en Literatuur - Bendel, C.; T. Gerritse; H. de Ruijter en L. Vankan, ‘Nachtrust daklozen wordt duur betaald’, Algemeen Dagblad, 19 september 1992 - Brandsam, R., ‘Als jullie hier komen, gooien wij een brandbom naar binnen’, Brabants Dagblad, 14 september 2010 - Bruijnius, C., ‘Buurtbewoners gedwongen tot machteloos toekijken bij springende gasten’, Trouw, 17 september 1992 - Schutten, H., ‘De instanties willen de schuld afschuiven’, Het Parool, 17 september 1992 - Website Zwaailichten.org, Brand pension de Vogel, Den Haag: http://www.zeromeridean.nl/c_denhaag_160992.html (Benaderd op 26 november 2010)
63
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Hotspot: Het bezoek van Poncke Princen aan Nederland (1994) Verkorte titel Affaire Poncke Princen Metatrends - Emancipatie en participatie - Medialisering Relatie met - Trend: Toenemende (vraag om) erkenning van en aandacht voor het leed van oorlogsgetroffenen Datering 1994 Beschrijving In december 1994 verleende minister van Buitenlandse Zaken H.A.F.M.O. van Mierlo (D66) aan de Indonesiër van Nederlandse afkomst J.C. ‘Poncke’ Princen een visum voor een bezoek aan Nederland op humanitaire gronden. De visumverlening aan deze voormalige Nederlandse militair leidde tot grote commotie in kringen van Indiëveteranen. Vanwege de bedreigingen aan zijn adres werd Princen tijdens zijn bezoek door agenten van de Binnenlandse Veiligheidsdienst beschermd. Een jaar eerder, in 1993, waren Indiё-veteranen nog met succes in het geweer gekomen om een bezoek van Poncke Princen aan Nederland te verhinderen. Na de Tweede Wereldoorlog stuurde Nederland 125.000 militairen naar Indonesië om zijn koloniale gezag te herstellen. De militairen werden door de regering uitgezonden om er ‘recht en orde’ te handhaven. Om de uitzending van dienstplichtige militairen mogelijk te maken moest de Grondwet worden gewijzigd. Veel militairen maakten bezwaar tegen de vervulling van hun dienstplicht buiten Nederland. Enkele honderden principiële Indiëweigeraars werden, in afwachting van hun behandeling voor de Krijgsraad, opgesloten. De politiek die Nederland van 1945 tot 1949 in Indonesië volgde, mondde na vier jaar waarin onderhandelingen en strijd elkaar afwisselden - uit in een militaire impasse en een politieke nederlaag voor Nederland. Al in de periode 1946-1950 vroegen politieke partijen en kerkelijke organisaties, die zich tegen het Nederlandse militaire ingrijpen in Indonesië verzetten, aandacht voor Nederlandse wreedheden, buitensporige geweldsdaden en oorlogsmisdrijven op basis van (anonieme) brieven van Nederlandse militairen en berichten van buitenlandse persbureau’s. Ook in de Tweede Kamer werden over het optreden van de Nederlandse militairen vragen gesteld [Scagliola, 2010: 105]. Na terugkomst kwamen de uitgezonden militairen terecht in een land dat moeilijk met de nederlaag kon leven. Voor zelfonderzoek en verwerking van hun ervaringen in Indonesië was in de jaren van de wederopbouw weinig aandacht [Oostindie, 2010: 94-95]. Aan het einde van de jaren zestig, in een gepolariseerd politiek klimaat waarin steeds meer kritiek werd uitgeoefend op het Amerikaanse militaire optreden in Vietnam, kwam de inzet van de Nederlandse militairen in Indonesië opnieuw in de belangstelling. In januari 1969 sprak de Indië-veteraan J.E. Hueting in het televisieprogramma Achter het nieuws openlijk over oorlogsmisdaden begaan door Nederlandse militairen in de periode 19451949. De televisieuitzending leidde tot grote publieke beroering en het kabinet-De Jong liet daarop archiefonderzoek uitvoeren. In de zogenaamde Excessennota concludeerde het kabinet dat de krijgsmacht als geheel zich in Indonesië correct had gedragen en dat van systematische wreedheid geen sprake was geweest. Voor het Nederlandse militaire optreden in Zuid-Celebes werd een voorbehoud gemaakt [Excessennota, 1975: 32]. De nota werd door de Tweede Kamer verdeeld ontvangen. De oppositiepartijen CPN, PSP, D’66 en PvdA vroegen om aanvullend onderzoek maar de regering, gesteund door een meerderheid van de Tweede Kamer, wees dit af. Wel gaf het kabinet opdracht een uitvoerige bronnenpublicatie te publiceren, de Officiële bescheiden betreffende de
64
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Nederlands-Indonesische betrekkingen 1945-1950, die alle belangrijke officiële documenten over het conflict zou bevatten. In 1970 verscheen de kritische, wetenschappelijke publicatie Ontsporing van geweld. Over het Nederlands-Indisch|Indonesisch conflict door J.A.A. van Doorn en W.J. Hendrix. De schrijvers, die zelf ook in Nederlands-Indië gediend hadden, stelden dat het excessieve geweld van Nederlandse militairen niet het gevolg was van individuele ontsporingen, maar voortvloeide uit een patroon dat van bovenaf was opgelegd, om de terreur van Republikeinse zijde te kunnen beantwoorden [Scagliola, 2002: 111]. Op de publicatie volgde geen publieke commotie. Dat gebeurde wel toen in 1987 de concepttekst van L. de Jong over het optreden van de Nederlandse militairen voor zijn Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog door een van de meelezers naar de De Telegraaf werd gelekt. Na de kritiek van oud-militairen wijzigde De Jong de tekst van de paragraaf en werd de concepttitel van het hoofdstuk ‘Oorlogsmisdaden’ vervangen door ‘Excessen’. In het kielzog van de aandacht voor de gedragingen van Nederlandse militairen in Indonesië kwamen ook meer verhalen in de publiciteit van militairen die weigerden te dienen in het voormalige Nederlands-Indië. Johan Cornelis (roepnaam: Poncke) Princen werd in december 1946 tegen zijn wil als dienstplichtig militair uitgezonden naar Indonesië. Hij was principieel van mening dat de Indonesiërs een elementair recht op vrijheid hadden en dat zijn uitzending als dienstplichtige militair in strijd was met de grondwet [Vaders, 1993: 49]. Op 25 september 1948 deserteerde hij en liep over naar de TNI, het Indonesische leger. Vanaf mei 1949 nam Princen met zijn eigen gevechtsgroep Pasukan Istimewa (Speciale Troepen) in West-Java deel aan de strijd. Hij kreeg opdracht Nederlandse militaire eenheden te beschieten en Nederlandse ondernemingen te overvallen. Of Princens gevechtsgroep daadwerkelijk aanvallen op Nederlandse troepen heeft uitgevoerd, kan niet worden bezwezen. [De Moor, 1999: 388-389] Tot op hoog niveau hield hij de gemoederen bezig. Generaal E. Engles, commandant van C-Divisie ‘7 December’, was zeer gebeten op Princen en zette alles op alles om hem voor het ingaan van de wapenstilstand op 10 augustus 1949 te elimineren. [De Moor, 1999: 383] Princens vermoedelijke gevechtsgroep werd bij een Nederlandse commando-actie op 9 augustus 1949 gedood maar Princen zelf was daar niet bij. Onder de Nederlandse militairen in West-Java heerste in 1949 een ware ‘Princen-fobie’. In de patrouillerapporten werd regelmatig melding gemaakt van ‘een blanke’ die men gezien meende te hebben onder de vijandelijke troepen. [De Moor, 1999: 387] In 1949 werd Princen Indonesisch staatsburger. Voor zijn inzet tijdens de onafhankelijkheidsstrijd ontving Poncke Princen van de Indonesische president Soekarno een militaire onderscheiding, de Bintang Gerilya (Guerrilla Ster). Voor veel Indiëveteranen was Poncke Princen een overloper en een landverrader. Zij beschuldigden hem ervan dat hij, gekleed in een Nederlands uniform, zijn voormalige wapenbroeders in een hinderlaag had gelokt. Of het laatste daadwerkelijk gebeurd was, is nooit onderzocht en dus niet bewezen [Scagliola, 2002: 112]. Vanwege de gevoeligheden die leefden onder de Indië-veteranen besloot minister van Buitenlandse Zaken P.H. Kooijmans (CDA) in 1993 aan Princen geen visum te verlenen. Hij beriep zich in de Tweede Kamer op de morele noodzaak om de Indië-veteranen te ontzien. Wat ook meewoog, was het feit dat tegen Princen doodsbedreigingen waren geuit. [Scagliola, 2002: 112]. In december 1994 verstrekte minister van Buitenlandse Zaken Van Mierlo (D66) een visum aan Princen om humanitaire en gezondheidsredenen. Poncke Princen overleed in 2002 in Jakarta. Actoren - Ministerie van Buitenlandse Zaken - J.C. ‘Poncke’ Princen - Stichting Veteranenplatform - Tweede Kamer der Staten-Generaal
65
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Bronnen en literatuur - Doorn, J.A.A. en W.J. Hendrix, Ontsporing van geweld. Over het NederlandsIndisch/Indonesisch conflict (Rotterdam, 1970). - Groen, P.M.H., Marsroutes en dwaalsporen. Het Nederlands militair-strategisch beleid in Indonesië 1945-1950 (Den Haag, 1991). - Excessennota. Nota betreffende het achievenonderzoek naar gegevens omtrent excessen in Indonesië begaan naar Nederlandse militairen in de periode 1945-1950. (Den Haag, 1995). - Moor, J.A. de, Westerling’s oorlog. De geschiedenis van de commando’s en parachutisten in Nederlands-Indië 1945-1950 (Amsterdam 1999). - Oostindië, Gert, Postkoloniaal Nederland. Vijfenzestig jaar vergeten, herdenken, verdringen (Amsterdam, 2010). - Scaliogla, Stef, Last van de oorlog. De Nederlandse oorlogsmisdaden in Indonesië en hun verwerking (Amsterdam, 2002). - Vaders, Ger, De verliezers. Indonesië op het tweede gezicht (Amsterdam, 1993). - www.statengeneraaldigitaal.nl (geraadpleegd 23 november 2010) - www.iisg.nl (geraadpleegd 16 november 2010)
66
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Hotspot: De dood van Savanna (2004) Metatrends - Medialisering Relatie met - Trend: Jeugdzorg: ontwikkeling van justitiële maatregelen naar hulpverlening - Trend: Moeizame integratie van de hulpverlening in de jeugdzorg - Domein: Recht Datering 2004 – na 2005 Beschrijving Op 21 september 2004 werd per toeval bij een verkeerscontrole in de kofferbak van een auto het lichaam van een meisje, Savanna, gevonden. Haar moeder en stiefvader zaten in de auto en werden aangehouden. Het meisje bleek stelselmatig ernstig lichamelijk mishandeld en verwaarloosd, en was uiteindelijk gestikt in een washandje dat door haar moeder in haar mond gestopt was. De dood van de driejarige Savanna uit Alphen aan den Rijn zorgde voor veel maatschappelijke en politieke ophef. De kranten stonden er vol van en in de Tweede Kamer werd een spoeddebat gehouden. De ophef ontstond niet in de laatste plaats omdat gelijksoortige gevallen in de voorafgaande jaren, nog vers in het geheugen lagen, zoals het overlijden van Rowena Rikkers (‘het meisje van Nulde’) in 2001 en het gezinsdrama in Roermond in 2002, waarbij de vader zijn eigen huis in brand stak en zes van zijn zeven kinderen om het leven kwamen. De gebeurtenissen hadden gemeen dat de jeugdhulpverlening, hoewel zij op de hoogte was van problemen van de gezinnen, niet (genoeg) kon ingrijpen cq. had ingegrepen. Zo hielden de hulpverlenende instanties het gezin van Savanna al sinds 2002 in de gaten. [De Bie, 2010: 34; Website: Canon Sociaal Werk Nederland] Inspectie Jeugdzorg bracht in 2005 een rapport uit, waarin de kritiek op de hulpverlening aan het meisje er niet om loog: het ontbrak aan daadkracht, instanties werkten langs elkaar heen, alarmerende signalen werden niet opgemerkt en de gezinsvoogd zou al te zeer de belangen van de moeder – in tegenstelling tot die van Savanna – centraal gesteld hebben. [Inspectie Jeugdzorg, 2005: 2-3] Het inspectierapport had een ook in de media gevoerde discussie tot gevolg, waarbij het beeld dat over jeugdzorg prevaleerde somber van toon was en de uitvoerende instanties (o.m. Bureau Jeugdzorg, Raad voor de Kinderbescherming en het Advies en Meldpunt Kindermishandeling, AMK) het doelwit van kritiek waren. [Website Publistat]. In januari 2006 werd de moeder van Savanna, Sonja de J., door het gerechtshof in Den Haag wegens doodslag tot zes jaar hechtenis en tbs veroordeeld. Haar echtgenoot, Mario B., kreeg twee jaar cel en tbs. Een neef van de moeder bleek bovendien medeplichtig aan de mishandelingen, en kreeg een taakstraf opgelegd. Aanvankelijk had het Openbaar Ministerie drie jaar cel met oplegging van tbs geëist tegen de moeder vanwege dodelijke mishandeling. Dat de straf uiteindelijk hoger uitviel, was saillant, vooral omdat politici zich over de hoogte van de strafeis hadden uitgelaten: deze zou te laag zijn. Tevens baarde het vonnis opzien omdat de rechter zich had gemengd in de tenuitvoerlegging van de straf. De kliniek waar de moeder onder behandeling zou komen te staan moest voorkomen dat Sonja de J. opnieuw zwanger zou raken. Het recht op zelfbeschikking cq. de inmenging in de privésfeer van in dit geval de moeder werd in kranten bediscussieerd. [zie NRC Handelsblad, 22 juni 2005 en Website: J.W.Swaen op www.blikopdewereld.nl]. Niet alleen werden de moeder, de stiefvader en de neef van de moeder vervolgd, het Openbaar Ministerie besloot in december 2006 ook de gezinsvoogd strafrechtelijk te
67
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
vervolgen. Een dergelijke vervolging van een hulpverlener was nog niet eerder voorgekomen in de Nederlandse geschiedenis. Volgens het OM had de gezinsvoogd Savanna uit huis moeten plaatsen. Eind 2007 werd de voogd, hoewel zij volgens de rechter niet alles had gedaan om Savanna te beschermen, vrijgesproken, want een oorzakelijk verband tussen de mishandelingen en de nalatigheid van de voogd was niet te bewijzen. De strafrechtelijke procedure jegens de voogd bewerkstelligde het zogenoemde ‘Savanna-effect’: een alertere beleidsvoering bij jeugdzorg. Ondanks dat onvrijwillige hulpverlening en uithuisplaatsing van kinderen nog altijd gevoelig lag en hier niet snel toe besloten werd, werd uit angst voor meer vervolgingen van falende instanties en/of hun medewerkers zo veel mogelijk risico vermeden. [Holtzer, 2010: 14] De reeds sinds begin 2000 klinkende roep om betere preventieve aanpak werd naar aanleiding van de dood van Savanna groter en leidde tot Wet op de Jeugdzorg in 2005. In 2007 werd een minister voor Jeugd en Gezin ingesteld. Actoren - Bureau Jeugdzorg - Inspectie Jeugdzorg - Advies en Meldpunt Kindermishandeling - Raad voor de Kinderbescherming - Politie - Openbaar Ministerie - Justitie - Jeugdhulpverlening - Stichting Thuiszorg Groot Rijnland - Media - Tweede Kamer - Politici Bronnen en Literatuur - Bie, D. de; L.J. Jagt, Onvrijwillige hulpverlening. Moet dat nou?, Houten, 2010. - Canon Sociaal Werk Nederland, 2004: Savanna. Professionals tussen bureaucratie en zorgvuldigheid. http://www.canonsociaalwerk.eu/nl/details.php?id=48 (Benaderd op 10 december 2010) - Graas, D., Jeugdzorg in praktijk: van de Wet op de jeugdzorg naar de praktijk van nu, Houten, 2009. - Holtzer, D., Kleine Gids signalering kindermishandeling, Deventer, 2010. - Inspectie Jeugdzorg, Onderzoek naar de kwaliteit van het hulpverleningsproces aan S. Utrecht, 2005 - Janssens, J., “Forum - De wereld na Savanna en Rowena . De toekomst van de jeugdzorg,” in Pedagogiek : wetenschappelijk forum voor opvoeding, onderwijs en vorming, Nr. 1 (2006): 3-10. - Kamerman, S.; W. Luyendijk, “Grens aan recht op voortplanting,” in NRC Handelsblad, 22 juni 2005. - Website Blik op de wereld: http://www.blikopdewereld.nl/Ontwikkeling/rechtspraak/84-kinder-engezinsmoorden-in-nederland/1776-inhoudsopgave-de-zaak-savanna.html (Benaderd 10 december 2010) - Website Publistat: http://www.publistat.nl/content/pdf/nl/2006329_publistat_mediaonderzoek_manage ment_summary_mediabeeld_jeugdzorg_20052006.pdf (Benaderd op 9 december 2010)
68
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Literatuur Baartman, H.E.M., 'Een historische verkenning van reacties op signalen van seksueel misbruik van kinderen', Nederlands Tijdschrift voor Opvoeding, Vorming en Onderwijs 7: 83-97. Bakker, Nelleke, Jan Noordman, en Marjoke Rietveld-van Wingerden, Vijf eeuwen opvoeden in Nederland. Idee en praktijk: 1500-2000 (Assen). Beers, Rina (Interview, 22 november 2010). Beers, Rina, 'Trend thuislozenopvang en Hotspot Brand in Pension De Vogel' (Email, 19 januari 2011). Beetstra, Tjalling A., 'Massahysterie in de Verenigde Staten en Nederland. De affaire rond de McMartin Pre-School en het ontuchtschandaal in Oude Pekela', in: P. Burger en W. Koetsenruijter (red.), Mediahypes en moderne sagen. Sterke verhalen in het nieuws (Leiden 2004) p. 53-69. Beltman, H., Buigen of barsten? Hoofdstukken uit de geschiedenis van de zorg aan mensen met een verstandelijke handicap in Nederland 1945-2000 (Groningen 2001). Bie, D. de, en L.J. Jagt, Onvrijwillige hulpverlening. Moet dat nou? 2e ed. (Houten 2010). Bijlsma, J. en H. Janssen, Sociaal werk in Nederland : vijfhonderd jaar verheffen en verbinden (Bussum 2008). Blankestijn, C., 'Structureel hoogtij. Een vergelijking van de Knelpuntennota, de Structuurnota Gezondheidszorg en de Startnota Jeugdwelzijnsbeleid', Medisch contact : officieel orgaan van de Nederlandsche Maatschappij tot Bevordering der Geneeskunst 30 (1975) p. 695-700 Blok, G., 'Pampering "Needle Freaks" or Caring for Chronic Addicts? Early Debates on Harm Reduction in Amsterdam, 1972-86', SHAD (2008) p. 243-261. Blok, G., 'Verslavingszorg' (Email, 22 november 2010). Blok, S., Bruggen bouwen (Den Haag 2004). Blom, J.C.H., 'De oorlog na de oorlog', ICODO-info, no. 2 (2004) p. 32-40. Blom, J.C.H., In de ban van goed en fout : geschiedschrijving over de bezettingstijd in Nederland (Amsterdam 2007). Blom, J.C.H., 'Trendanalyse 1976-2005, Nationaal Archief' (Email, 14 januari 14 2011). Bogaard, D. en S. Warmer, Gewoon anders : vernieuwingen in de maatschappelijke opvang (Utrecht 1995). Bos, David, De aard, de daad en het Woord. Een halve eeuw opinie- en besluitvorming over homoseksualiteit in protestants Nederland, 1959-2009 (Den Haag, 2010). Bosma, U.Tj., Terug uit de koloniën : zestig jaar postkoloniale migranten en hun organisaties (Amsterdam 2009). Bossenbroek, M., De Meelstreep : terugkeer en opvang na de Tweede Wereldoorlog (Amsterdam 2001). Brasz, C., Removing the yellow badge : the struggle for a Jewish community in the postwar Netherlands, 1944-1955 (Jerusalem 1995). Brenters, M., Van confrontatie naar coalitie. 1978-1998. 20 jaar Blijf van m’n lijf Eindhoven (Eindhoven 1999). Dam, C.L., P. Wiebes en M.H. Kwekkeboom, Aandacht voor welzijn : inhoud, omvang en betekenis van de welzijnssector (Den Haag 2005). Dijstelbloem, H., P.L. Meurs en E.K. Schrijvers (red.), Maatschappelijke dienstverlening : een onderzoek naar vijf sectoren (Amsterdam/Den Haag 2004). Doorn, J.A.A. en W.J. Hendrix, Ontsporing van geweld. Over het NederlandsIndisch/Indonesisch conflict (Rotterdam, 1970). Duyvendak, J.W., Maatschappelijk (opbouw)werk? : de actualiteit van Marie Kamphuis en Jo Boer (Houten 2002).
69
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Eindrapport van de Interdepartementale Werkgroep Residentiële Voorzieningen voor Jeugdigen (I.W.R.V.) (Den Haag 1984) Entzinger, H.B. (Interview, 25 oktober 2010). Entzinger, H.B., 'Changing the rules while the game is on. From multiculturalism to assimilation in the Netherlands.', in: Migration, citizenship, ethnos (New York 2006) p. 121-144. Entzinger, H.B. en P. Scholten, Migratie- en integratiepolitiek in Nederland (Rotterdam 2011). Entzinger, H.B. en R. Moolenaar, Integratie: hoe staan we ervoor? (Utrecht 2000). Ewijk, H. van. (Interview, 27 september 2010) Excessennota. Nota betreffende het achievenonderzoek naar gegevens omtrent excessen in Indonesië begaan naar Nederlandse militairen in de periode 1945-1950. (Den Haag, 1995). Fris, M., Door het lot verbonden : een beschrijvend onderzoek naar zelfhulp bij gokverslaving (Utrecht 1999). Galen, J. van, Ik ben toch wel lief, mama: de lijdensweg van Jolanda Venema door de zwakzinnigenzorg (Utrecht 1994). Galen-Steegstra, T.I. van, Emancipatiebeleid kun je leren. Een institutioneel onderzoek naar het beleidsterrein emancipatie en gelijke behandeling, 1965-1998 (Den Haag, 2001). Gemengde Interdepartementale Werkgroep Jeugdwelzijnsbeleid, Jeugdwelzijn. Op weg naar samenhangend beleid (Den Haag 1976). Gennep, Th.G. van, en W.H.E. Buntinx, Professionaliteit in de hulpverlening aan mensen met verstandelijke beperkingen (Apeldoorn/Antwerpen 2007). Gezondheidsraad, Daklozen en thuislozen (Den Haag 1995). Gijsberts, M. en J. Dagevos, Jaarrapport integratie 2009 (Den Haag 2009). Gils, M. van, Vrouwenopvang in Nederland (Utrecht 1994). Gouwerok, M. en R.M. Hamadani, Kinderopvang : beeld van twee eeuwen ontwikkeling (Dronten 2010). Graas, D., Jeugdzorg in praktijk: van de Wet op de jeugdzorg naar de praktijk van nu (Houten 2009). Graas, D., Jeugdzorg in praktijk: van de Wet op de jeugdzorg naar de praktijk van nu (Houten 2009). Groen, P.M.H., Marsroutes en dwaalsporen. Het Nederlands militair-strategisch beleid in Indonesië 1945-1950 (Den Haag, 1991). Grondsma, P., 'De naakte waarheid', Leeuwarder Courant (20 november 2008). Haan, I., W. Duyvendak en M. van Bottenburg, In het hart van de verzorgingsstaat : het ministerie van Maatschappelijk Werk en zijn opvolgers (CRM, WVC, VWS), 19522002 (Zutphen 2002). Have, P. ten, 'Feiten en fouten: de 'Bolderkar-affaire' als inter-professionele methodenstrijd', Tijdschrift voor wetenschapsfilosofie en wetenschapsonderzoek 14 (1990) p. 104-128. Heelsum, A., Migrantenorganisaties in Nederland (Utrecht 2004). Hekma, Gert, Homoseksualiteit in Nederland van 1730 tot de moderne tijd (Amsterdam, 2004). Heurneman, Mieke & Yvonne Tanke, Het A’foort boek 1259-2009 (Utrecht, 2009). Holtzer, D., Kleine Gids signalering kindermishandeling (Deventer 2010). Hueting, E,; R. Neij, ‘Voortgang zonder samenhang. De machtsverhouding tussen overheid en particulier initiatief in het welzijnswerk in Nederland’, Welzijnsmaandblad 10 (1985) http://www.canonsociaalwerk.eu/1952_ministerie/1985-
70
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
10%20Welzijnsmaandblad%20-%20Voortgang%20zonder%20samenhang%20%20Ernest%20Hueting%20en%20Rob%20Neij.pdf. Inspectie Jeugdzorg, Onderzoek naar de kwaliteit van het hulpverleningsproces aan S. (Utrecht 2005). ‘Interview met imam El-Moumni’, www.novatv.nl/page/detail/nieuws/39 (geraadpleegd 16 december 2010). Janssens, Jan, 'Forum - De wereld na Savanna en Rowena . De toekomst van de jeugdzorg', Pedagogiek : wetenschappelijk forum voor opvoeding, onderwijs en vorming, no. 1 (2006) p. 3-10. Kamerman, S., en W. Luyendijk, 'Grens aan recht op voortplanting', NRC Handelsblad (Juni 22, 2005). Kemenade, Y.W. van, P. Vos, en J.M.G. Lanphen, 'Advies ‘Indicatiestelling en zorg op maat’. Basis voor de praktijk', Medisch contact : officieel orgaan van de Nederlandsche Maatschappij tot Bevordering der Geneeskunst (1996). Keuzenkamp, S., D. Bos, J.W. Duyvendak, G. Hekma (red.), Gewoon doen. Acceptatie van homoseksualiteit in Nederland (Den Haag, 2006). Keuzenkamp, Saksia en David Bos, Out in the Netherlands. Acceptance of homosexuality in the Netherlands (Den Haag, 2007). Keuzenkamp, Saskia (red.), Steeds gewoner, nooit gewoon. Acceptatie van homosexualiteit in Nederland (Den Haag, 2010). Keuzenkamp, Saskia (Interview, 6 december 2010). Kieskamp, Wilma, 'Eper incestaffaire was een modern volksverhaal', Trouw (19 juli 2005). Komen, Mieke, Gevaarlijke kinderen - kinderen in gevaar. De justitiële kinderbescherming en de veranderende sociale positie van jongeren, 1960-1995 (Utrecht 1999). Komen, Mieke, 'Meer woorden dan daden. Justitiële kinderbescherming en fysieke kindermishandeling in Nederland (1960-1995)', in: N. Bakker (red.), Kinderen in gevaar. De geschiedenis van pedagogische zorg voor risicojeugd. Jaarboek voor de geschiedenis van opvoeding en onderwijs (Assen 2007). Komter, A., Omstreden gelijkheid. De macht van de vanzelfsprekendheid in huwelijksrelaties (Amsterdam 1990). Kool-Smit, J.E., 'Het onbehagen bij de vrouw', De Gids (November 1967). Korterink, Hendrik Jan, Epe, het proces. De complete zaak Jolanda van B. (Haarlem 1994). Lawson, Rick, Tom Barkhuysen, Janneke Gerards, Maarten den Heijer, Rikki Holmaat en Nelleke Koffeman, Legal study on homophobia and discrimination on grounds of sexual orientation – Netherlands (Leiden, 2008). Lederer, L., Heksennacht. Feministische visies op pornografie (Amsterdam 1982). Lente, Dick van en Bert Altena, Vrijheid en Rede. Geschiedenis van Westerse samenlevingen 1750-1989 (Hilversum, 2006). Lieshout, Maurice van, ‘De slag om het Lieve Vrouwkerkhof – De Roze Zaterdag in Amersfoort, 26 juni 1982’, Oud Utrecht 83/4 (juni 2010), 92-97. Linde, Maarten, Basisboek geschiedenis sociaal werk in Nederland (Amsterdam 2010). Lucassen, J. en R. Penninx, Nieuwkomers, nakomelingen, Nederlanders : immigranten in Nederland, 1550-1993 (Amsterdam 1994). Maassen, H., 'Van drooglegging naar methadon. De Nederlandse verslavingszorg in historisch perspectief', Medisch contact : officieel orgaan van de Nederlandsche Maatschappij tot Bevordering der Geneeskunst, no. 35 (2006): 1376-1378. Memorie van toelichting op de Wet op de jeugdzorg (TK 28168) (Den Haag 2001). Mens-Verhulst, J. en M.L. Waaldijk (red.), Vrouwenhulpverlening 1975-2000 : beweging in en rond de gezondheidszorg (Houten 2008).
71
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Ministerie van SZW, Tien jaar emancipatiebeleid in Nederland (1975-1985). Een rapportage (Den Haag 1985). Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, Drug policy in the Netherlands : basic principles and enforcement in practice (Den Haag 2003). Ministerie van VROM, Thuislozen : een verkennend onderzoek naar thuisloosheid in Nederland (Den Haag 1986). Moor, J.A. de, Westerling’s oorlog. De geschiedenis van de commando’s en parachutisten in Nederlands-Indië 1945-1950 (Amsterdam 1999). Mooij, A., Geen paniek! Aids in Nederland, 1982-2003 (Amsterdam, 2004). Mossink, Marijke (Interview, 16 december 2010). Nationaal Archief, 'Historisch-maatschappelijke Analyse Verslavingsbeleid' (Den Haag 2006). 'Nederland immigratieland? Enkele overwegingen bij het overheidsbeleid inzake allochtone minderheden', Beleid en maatschappij 2, no. 12 (1975) p. 326-336. Nederlanden, F. der, Een Turkse kleermaker in Nederland: De zaak Gümüs, witte illegalen en de politiek (Amsterdam 1998). Neij, R., Permanente herstructuering in het welzijnswerk (Naarden 1989). Noordman, Jan, 'Kinderbescherming', in: Nelleke Bakker, Jan Noordman, en Marjoke Rietveld-van Wingerden (ed.), Vijf eeuwen opvoeden in Nederland. Idee en praktijk: 1500-2000 (Assen 2006) 377-413. Nutt, D.J., 'Drug harms in the UK: a multicriteria decision analysis', The lancet : a journal of British and foreign medicine, surgery, obstetrics, physiology, pathology, pharmacology, public health and news, no. 9752 (2010): 1558-1566. Nuy, M.H.R.A, De odyssee van thuislozen (Utrecht 1998). Obdeijn, H. en M.L.J.C. Schrover, Komen en gaan : immigratie en emigratie in Nederland vanaf 1550 (Amsterdam 2008). Oostindië, Gert, Postkoloniaal Nederland. Vijfenzestig jaar vergeten, herdenken, verdringen (Amsterdam, 2010). Outshoorn, J., 'Op zoek naar de vrouwenbeweging in de jaren negentig', in: Thijl Sunier, Jan Willem Duyvendak, Sawitri Saharso en Fridus Steijlen (red.), Emanicipatie en subcultuur. Sociale bewegingen in België en Nederland (Amsterdam 2000). Peeters, Harry, Lène Dresen-Coenders, en Tom Brandenbarg, red., Vijf eeuwen gezinsleven. Liefde, huwelijk en opvoeding in Nederland (Nijmegen 1988). Pelzer, A. en L. Pot, 'Een organisatie van toevalligheden. Schets van overheidsbeleid met betrekking tot de relatie tussen kinderopvang en arbeidsparticipatie van vrouwen, 1970-1991' (z.p. 1991). Penninx, R. en M.L.J.C. Schrover, Bastion of bindmiddel? : organisaties van immigranten in historisch perspectief (Amsterdam 2001). Piersma, H., Bevochten recht : politieke besluitvorming rond de wetten voor oorlogsslachtoffers (Amsterdam 2010). Piersma, H.,, De drie van Breda : Duitse oorlogsmisdadigers in Nederlandse gevangenschap, 1945-1989 (Amsterdam 2005). Piersma, H.,, 'De 'drie van Breda' in het publieke debat' (2009), http://www.niod.knaw.nl/documents/actueel/drievanbredainhetpubliekedebat_piers ma.pdf. Portegijs, W., B. Hermans en V. Lalta, Emancipatiemonitor 2006. Veranderingen in de leefsituatie en levensloop (Den Haag 2006). Portegijs, W. e.a., Hoe het werkt met kinderen : moeders over kinderopvang en werk (Den Haag 2006). Pott-Buter, H., Vrouwen: leven en werk in de twintigste eeuw (Amsterdam 1998).
72
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Ree, Frank van, Pedofilie; een controversiële kwestie. Een analyse van een maatschappelijk vraagstuk (Lisse 2001). Regie in de jeugdzorg. Standpunt van de Ministers van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur en Justitie (z.p. 1994). Rijswijk-Clerkx, L.E., Moeders, kinderen en kinderopvang : veranderingen in de kinderopvang in Nederland (Nijmegen 1981). RIO justitiële jeugdzorg (22 december 2005). Roggeband, Conny, Over de grenzen van de politiek. Een vergelijkende studie naar de opkomst en ontwikkeling van de vrouwenbeweging tegen seksueel geweld in Nederland en Spanje (Assen, 2002). Rooy, P. De, Republiek van rivaliteiten. Nederland sinds 1813 (Amsterdam, 2002). Rosenthal, U., E.J. van der Torre, en A. Cachet, 'Perron Nul: besluitvorming over een open drugsscene', Bestuurskunde 1 (1996) p. 22-30. Rosenthal, U., E.J. van der Torre, en A. Cachet, Perron Nul: besluitvorming over een open drugsscene. Eindrapportage (Leiden/Rotterdam 1995). Ruis, Henk, 'Eper incestzaak is toe aan revisie', Trouw (28 maart 2008). Scaliogla, Stef, Last van de oorlog. De Nederlandse oorlogsmisdaden in Indonesië en hun verwerking (Amsterdam, 2002). Scholten, C. en J. Wolf, Verkommerden en verloederden in Nederland : samenvatting van twee onderzoeken (Leiden/Utrecht 2002). Schrover, Marlou (Interview, 14 januari 2011). Schuyf, Judith, Geweld tegen homoseksuele mannen en lesbische vrouwen. Een literatuuronderzoek naar praktijk en bestrijding (Utrecht, 2009). Schuyf, Judith (Interview, 30 november 2010). Singer, E. (Interview, 1 december 2010). Singer, E., Kijk op kinderopvang : ervaringen van ouders (Utrecht 1991). Singer, E., Kinderopvang en de moeder-kindrelatie : pedagogen, psychologen en sociale hervormers over moeders en jonge kinderen (Deventer 1989). Singer, E., Kinderopvang: goed of slecht? : een literatuurstudie naar de effecten van kinderopvang (Utrecht 1993). s.n. 'Klacht na vermeend misbruik. Kind uit Bolderkar-affaire dient schadeclaim in tegen Staat', Trouw (29 mei 2009). Sociaal en Cultureel Planbureau, 25 jaar sociale verandering (Rijswijk 1998). Sociaal en Cultureel Planbureau, De sociale staat van Nederland 2003 (Rijswijk 2003). Sociaal en Cultureel Planbureau, De sociale staat van Nederland 2005 (Den Haag 2005). Sociaal en Cultureel Planbureau, Sociaal en Cultureel Rapport 1998. 25 jaar sociale verandering (Rijswijk 1998). Sociaal en Cultureel Planbureau., De sociale staat van Nederland 2001 (Rijswijk 2001). s.n. 'Spiraal naar de kaalslag', Het Parool (5 december 1998). Stel, J. van der, 'De rust is weergekeerd - 25 jaar drugs, drugsbeleid en drugsgebruikers', Tijdschrift voor criminologie, no. 2 (2006) p.131-143. Stel, J. van der, De verslavingszorg voorbij : historisch overzicht; sociaal werkers, psychologen en psychiaters; modern hersenonderzoek; biopsychosociale benadering; verslaving en vrije wil; erfelijkheid en farmacologie; evidence based medicine; comorbiditeit (Houten 2010). Stel, J.C. van der, Drinken, drank en dronkenschap : vijf eeuwen drankbestrijding en alcoholhulpverlening in Nederland (Hilversum 1995). T.I. van Galen-Steenstra, Emancipatiebeleid kun je leren. Een institutioneel onderzoek naar het beleidsterrein emancipatie en gelijke behandeling, 1965-1998 (Den Haag 2010). Tavecchio, L.W.C., Van opvang naar opvoeding : de emancipatie van een uniek opvoedingsmilieu (Amsterdam 2002).
73
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Terpstra, L., en A. van Dijke, Terugblikken en vooruitzien. De vrouwenopvang: een verrassende partij! Stichting Vrouwenopvang Nederland, 2001. Tex, Ursula den, 'Ik wist dat ik kon vragen: word je vastgebonden? Maar aan het idee van afplakken van monden was ik nog niet toe', Vrij Nederland (29 april 1989). Tielman, R.A.P. Homoseksualiteit in Nederland. Studie van een emancipatiebeweging (Amsterdam/Meppel, 1982). Tielman, Rob (Interview, 16 november 2010). Tilanus, C.P.G., Jeugdzorg: historie en wetgeving (Utrecht 1998). Torre, E.J. van der, 'Rotterdamse drugsscenes: het kostbare gelijk van de straat', in: E.R. Muller (red.), Veiligheid. Studies over inhoud, organisatie en maatregelen (Alphen aan den Rijn 2004) p. 253-277. Touwen-Bouwsma, E., Op zoek naar grenzen : toepassing en uitvoering van de wetten voor oorlogsslachtoffers (Amsterdam 2010). Trommel, W.A. en R.J. van der Veen, De herverdeelde samenleving : de ontwikkeling en herziening van de Nederlandse verzorgingsstaat (Amsterdam 1999). Tussen droom en daad. Eindrapport van de Interdepartementale Werkgroep Ambulante en Preventieve Voorzieningen voor hulpverlening aan jeugdigen (I.W.A.P.V.) (Rijswijk 1984). Tweede Kamer der Staten-Generaal, Minderhedenbeleid ('s-Gravenhage 1983). Vaders, Ger, De verliezers. Indonesië op het tweede gezicht (Amsterdam, 1993). Vermeulen, H. en R. Penninx, Het democratisch ongeduld : de emancipatie en integratie van zes doelgroepen van het minderhedenbeleid (Amsterdam 1994). Verschuur, A., e.a., Professionele opvang gevraagd (Den Haag 2006). Verwey-Jonker, H., Allochtonen in Nederland. Beschouwingen over de gerepatrieerden, Ambonezen, Surinamers, Antillianen, buitenlandse werknemers, Chinezen, vluchtelingen, buitenlandse studenten in onze samenleving (Den Haag 1971). Verwey-Jonker, H., Emancipatiebewegingen in Nederland (Utrecht 1984). Vijfhonderd stemmen spreken. 20 jaar VSK (Delft 2002). Vinders, S. (red.), De pedagogische balans in vraag en aanbod : kwaliteit versus capaciteit in de kinderopvang (Amsterdam 2002). Visser, H., Perron Nul. Opgang en ondergang (Zoetermeer 1996). Vogels, R., 'Onderwijs', Th. Roes (red.), in: Sociale staat van Nederland 2003 (Den Haag 2003). ‘Vrijspraak El Moumni. Over godsdienstige uitingen en hun context’, media.leidenuniv.nl/legacy/Vrijspraak%20El%20Moumni.pdf (geraadpleegd 16 december 2010). Wagenaar, W.A., H. Israëls, en P.J. van Koppen, De slapende rechter. Waarom het veroordelen van burgers niet alleen aan de rechter kan worden overgelaten (Amsterdam 2009). Website 'Andere Tijden: Jolanda Venema', Jolanda Venema (20 november 2008). Website 'Geschiedenis 24 - Geschiedenisgasten' (23 augustus 2010), http://geschiedenis.vpro.nl/artikelen/44294930. Website Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, www.iisg.nl (geraadpleegd 16 november 2010) Website 'Inhoudsopgave de zaak Savanna', http://www.blikopdewereld.nl/Ontwikkeling/rechtspraak/84-kinder-engezinsmoorden-in-nederland/1776-inhoudsopgave-de-zaak-savanna.html. Website Kindertelefoon, www.kindertelefoon.nl Website Nederlands Jeugdinstituut, 'Dossier Jeugdzorg. Historisch overzicht', http://www.nji.nl/eCache/DEF/1/16/390.html. Website 'Onderzoeksgids Oorlogsgetroffenen WO2 -', http://www.oorlogsgetroffenen.nl/.
74
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Website Rijksoverheid, www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/huiselijk-geweld (geraadpleegd 17 januari 2011) Website ‘Staten-Generaal Digitaal’, www.statengeneraaldigitaal.nl (geraadpleegd 23 november 2010) Website 'Twee van Breda exact twintig jaar vrij - Nieuws - /Geschiedenis', http://geschiedenis.vpro.nl/artikelen/41362439/. Website 'Vrouwen tegen porno - Andere Tijden - /Geschiedenis', http://geschiedenis.vpro.nl/programmas/2899536/afleveringen/41974849/. Website 'wetten.nl', http://wetten.overheid.nl/zoeken_op/regeling_type_wetten+AMVB+ministeries/titel_ bevat_kinderopvang/datum_25-11-2010. Weeda, Frederiek, 'Paters beschuldigen durft niemand alleen', NRC Handelsblad (Maart 9, 2010). Werkgroep IBO Maatschappelijke opvang, De opvang verstopt. IBO Maatschappelijke opvang. Interdepartementaal Beleidsonderzoek 2002-2003 (z.p. z.j), http://www.movisie.nl/onderwerpen/maatschappelijke_opvang/docs/IBO_rapport_m aatsch_opvang.pdf. Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, De emancipatie van de vrouw (Den Haag, 1976). Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, Nederland als immigratiesamenleving (Den Haag 2001). Wolf (red.), J., Monitor Maatschappelijke Opvang. Jaarbericht 2004 (Utrecht 2004). Wolf, J., Aan de voordeur van de vrouwenopvang. Een onderzoek naar instroom (Utrecht 2003). Wolf, J., Een kwestie van uitburgering (Amsterdam 2002). WRR, Allochtonenbeleid. Rapporten aan de regering 36 ('s-Gravenhage 1989). WRR, De emancipatie van de vrouw (Den Haag 1976). WRR, ETNISCHE MINDERHEDEN. Rapporten aan de regering 17 (Den Haag 1979). Yperen, Tom van (Interview, 10 december 2010).
75
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
CV’s Experts Rina Beers is senior beleidsmedewerker bij de Federatie Opvang, de branchevereniging voor de maatschappelijke opvang, vrouwenopvang en beschermde woonvormen. Daarvoor werkte zij bij de MOgroep (werkgeversorganisatie Welzijn), de Vereniging Hulp voor Onbehuisden te Amsterdam (nu: Stichting HVOQuerido) en de Los Ninos Foundation in San Ysidro, Californie, USA. Gemma Blok (1970) studeerde geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Hierna werkte ze aan het Trimbos Instituut voor Geestelijke Gezondheid en Verslavingszorg te Utrecht, waar ze zich specialiseerde in de geschiedenis van de psychiatrie. Van 1998 tot 2003 deed Gemma aan de UvA haar promotie-onderzoek, dat resulteerde in het proefschrift Baas in eigen brein. 'Antipsychiatrie' inNederland, 1965-1985 (Amsterdam 2004). In 2004 werkte ze mee aan de opzet van de semi-permanente tentoonstelling van Het Dolhuys, Nationaal museum voor de psychiatrie in Haarlem. Na van 2005-2009 te hebben gewerkt aan het postdoc project 'Converting the addict. Addiction treatment in the Netherlands during the twentieth century', is ze nu als universitair docent verbonden aan de Leerstoelgroep Nederlandse Geschiedenis van de UvA. Als gastdocent is Blok betrokken bij de Master Medische Geschiedenis aan de Vrije Universiteit (VU). Hans Blom was directeur van het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) en hoogleraar Nederlandse geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Zijn oratie In de ban van goed en fout? (1983) en het Srebrenica-rapport brachten hem een nationale bekendheid, zowel in maatschappelijke als in wetenschappelijke kringen. In 2007 werd Blom bij het NIOD opgevolgd door Marjan Schwegman. Ook nam hij in dit jaar afscheid van de Universiteit van Amsterdam. Hans van Ewijk is lector Sociaal Beleid, Innovatie en Beroepsontwikkeling aan de Hogeschool Utrecht. Daarnaast is hij bijzonder hoogleraar aan de Universiteit voor Humanistiek. Zijn leerstoel richt zich op de grondslagen van het maatschappelijk werk. Deze leerstoel is ingesteld door de Marie Kamphuis Stichting. Tot slot is hij sinds 2006 gasthoogleraar aan de Tartu Universiteit in Estland. Han Entzinger studeerde sociologie in Leiden, Rotterdam en Straatsburg. Hij is gepromoveerd in Leiden en sinds 2001 is hij als hoogleraar Migratie- en Integratiestudies verbonden aan de EUR. Al bijna dertig jaar beweegt zijn onderzoek zich op het terrein van migratie, integratie en multiculturaliteit. Daarover heeft hij veel gepubliceerd in binnen- en buitenland. Ook adviseert hij de Nederlandse regering, alsmede de Europese Commissie en de Raad van Europa over deze vraagstukken. Saskia Keuzenkamp is sinds 1 november 2006 bijzonder hoogleraar Emancipatie in internationaal vergelijkend perspectief, verbonden aan de onderzoeks-groep Social Change and Conflict van de afdeling Sociologie. Haar leerstoel is een alliantie tussen de Faculteit der Sociale Wetenschappen en het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP), waar Saskia Keuzenkamp hoofd is van de onderzoeksgroep Emancipatie, Jeugd en Gezin. Jaap de Moor is senior wetenschappelijk medewerker verbonden aan het Nederlands Instituut Militaire Historie (NIMH) in Den Haag. Hij is gespecialiseerd in de militaire geschiedenis van Nederlands-Indië/Indonesië en in ongeregelde oorlogsvoering. Marijke Mossink is universitair docent Vakgroep Bestuurskunde, sectie Bestuurskunde, afdeling politicologie aan de Universiteit van Amsterdam.
76
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Marlou Schrover is hoogleraar Migratiegeschiedenis aan de Universiteit Leiden. Zij studeerde Journalistiek en Sociale & Economische Geschiedenis in Utrecht. Centrale thema’s binnen haar werk zijn etniciteit, klasse en gender. Schrover deed een promotieonderzoek naar arbeidsverhoudingen in de voedingsmiddelenindustrie. Daar kwam zij in haar bronnen al Joods etnisch ondernemerschap tegen. In later onderzoek richtte zij zich uitsluitend op migranten, zoals de kolonie van Duitsers die zich in de negentiende eeuw in Utrecht vormde. Judith Schuyf is historicus en archeoloog. Ze werkte lang aan de Universiteit Utrecht, waar ze een van de oprichters van de werkgroep Homostudies was. Ze promoveerde in 1994 op een onderwerp uit de lesbische geschiedenis. Haar onderzoeksinteresses lagen en liggen op het gebied van homoseksualiteit en geschiedenis, beleid, media, ouderen en sport. Na haar afscheid van de Universiteit in 1998 was ze enkele jaren als hoofd onderzoek verbonden aan Stichting Icodo, tegenwoordig COGIS, Kenniscentrum op het gebied van oorlog en haar gevolgen. Sindsdien publiceert ze regelmatig over de Tweede Wereldoorlog. In de afgelopen jaren verscheen een tweetal biografieën rond homoseksualiteit en tweede wereldoorlog, resp. Levenslang; Tiemon Hofman, homoseksueel en avonturier, en - samen met Klaus Müller - Het begint met Nee zeggen biografieën rond homoseksualiteit en verzet. Voor de vriendenkring Neuengamme redigeerde zij het boek Nederlanders in Neuengamme. Bij MOVISIE houdt ze zich momenteel vooral bezig met beleid in het algemeen (gemeentelijk, landelijk en Europees), politiek, ouderen en zaken rond geweld en veiligheid. Elly Singer (1948) is projectleider. Ze studeerde pedagogiek en ontwikkelingspsychologie en is als Universitair Docent verbonden aan de Universiteit van Amsterdam en Universiteit Utrecht. Ze doet al 30 jaar onderzoek naar de opvoeding en ontwikkeling van kinderen in de kinderopvang, het gezin en in het onderwijs. Belangrijke thema's in haar studies zijn: geschiedenis van de ontwikkelingspsychologie en het ontstaan van een pedagogiek voor jonge kinderen (dissertatie), ervaringen van ouders met opvang van jonge kinderen; sociale leven van jonge kinderen in groepen; samenspel, botsingen, humor, moreel leren; innerlijke logica van schoolkinderen; interviewmethodiek om samen met kinderen te reconstrueren hoe ze omgaan met problemen; kindermishandeling; hoe (pleeg)kinderen leren overleven. Wim Slot is bijzonder hoogleraar op de leerstoel Pro Juventute, ingesteld door de stichting Vedivo en het steunfonds 'Pro Juventute. Slot is werkzaam bij het Paedologisch Instituut Duivendrecht. Hij is lid van de Society for Research in Child Development – SRCD en van de Association for Applied Behaviour Analysis. Rob Tielman (Hilversum, 1946) is emeritus hoogleraar Sociale en Culturele Aspecten van het Humanisme aan de Universiteit Utrecht en oud-voorzitter van het Humanistisch Verbond. Tom van Yperen behaalde in 1979 het diploma van de Pedagogische Academie. Daarop studeerde hij Opvoedkunde en Orthopedagogiek in Leiden. In 1990 promoveerde hij op het onderzoek 'Multi-axiale classificatie van specifieke ontwikkelingsstoornissen'. Van 1990 tot 1995 was hij docent bij Pedagogiek van de Universiteit Utrecht. Sinds 1995 werkt hij bij het Nederlands Instituut voor Zorg en Welzijn / NIZW. Hij houdt zich daar voornamelijk bezig met de kwaliteit van de jeudgzorg. In 2002 werd hij vanwege het NIZW bijzonder hoogleraar bij de Universiteit Utrecht. Zijn onderwijs en onderzoek zicht zich hoofdzakelijk op de verbetering van de effectiviteit van de jeugdzorg.
77
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Trends en hotspots domein Gezondheid Trend 1: Toename van het gebruik en de acceptatie van alternatieve geneeswijzen Trend 2: Differentiatieproces in de zorg Trend 3: Het in toenemende mate toepassen van genetische, medische of farmacologische kennis voor verbetering van het uiterlijk en de prestaties van het lichaam Trend 4: Extramuralisering van de zorg Trend 5: Medicalisering van de samenleving Trend 6: Toename van de sociaal-economische en sociaal-demografische gezondheidsverschillen Trend 7: Het in toenemende mate beschikbaar komen en toepassen van technische ontwikkelingen in de zorg Trend 8: Toenemend streven van de overheid naar kostenbeheersing door de inzet van verschillende instrumenten Trend 9: Van planning naar marktwerking Trend 10: Secularisatie van de care en cure-instellingen Trend 11: Emancipatie van de patiënt Trend 12: Toenemend gebruik van ICT-toepassingen Trend 13: Toenemend belang van en aandacht voor de individuele kwaliteit van leven van zorgbehoevenden Trend 14: Introductie van andere zorgculturen voor en door allochtonen
Hotspot Hotspot Hotspot Hotspot Hotspot
1: 2: 3: 4: 5:
Volledige genenkaart van de mens voltooid (2000) Verpleegkundigenoproer (1988-1990) De bezetting van de Bloemenhovekliniek (1976) De Bijlmerramp (1992) Aids in Nederland (1982-1983)
78
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Trends en hotspots domein Veiligheid Trend 1: Toename van het belang van veiligheid / Afname van de crisistolerantie Trend 2: Veranderend karakter van criminaliteit Trend 3: Opkomst van de georganiseerde criminaliteit Trend 4: Veranderend daderprofiel Trend 5: Emancipatie van het slachtoffer Trend 6: Verharding van de maatschappij t.a.v. criminaliteit Trend 7: Technologisering en informatisering van criminaliteit, terrorisme en de bestrijding ervan Trend 8: Groeiend belang van de ‘veiligheidsgevoelens’ van de burger Trend 9: Invoering integraal veiligheidsbeleid Trend 10: Opkomst supportersgeweld als nieuwe vorm van grootschalige ordeverstoringen Trend 11: Toenemende maatschappelijke en politieke aandacht voor huiselijk geweld, opkomst van het begrip. Trend 12: Inburgering begrip Zinloos Geweld Trend 13: Van verdediging van het vaderland en bondgenoten naar bevordering van de internationale rechtsorde en de leniging van humanitair leed d.m.v. internationale vredesmissies Trend 14: Nuclearisering van Nederland Trend 15: Toenemende inzet van de krijgsmacht bij binnenlandse en internationale politionele taken Trend 16: Toenemende bemoeienis van het parlement en de samenleving met de inzet van de krijgsmacht bij internationale missies Trend 17: Verandering in de taken van inlichtingendiensten onder invloed van internationale ontwikkelingen Trend 18: Opkomst en afname oud terrorisme Trend 19: Opkomst modern terrorisme Trend 20: Toenemend gevoel van onveiligheid in de maatschappij onder invloed van gewelddadigheden in het publieke domein, media-aandacht en houding van de overheid Trend 21: De opkomst van nieuwe infectieziekten en de terugkeer van oude infectieziekten onder invloed van maatschappelijke en medische ontwikkelingen Trend 22: Toenemende controle Geneesmiddelen Trend 23: Toenemende aandacht voor voedselveiligheid en toenemende voedselveiligheid
79
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Trend 24: Toenemende aandacht voor productveiligheid (niet-voedingsmiddelen) Trend 25: De opkomst en de ontwikkeling van het extern veiligheidsbeleid Trend 26: Opkomst van mega-evenementen Trend 27: Opkomst denken in veiligheidsregio’s Trend 28: Toename (aandacht voor) agressie en geweld tegen hulpdiensten en personen met een publieke taak Trend 29: Toenemende maatschappelijke inbedding van de politie Hotspots Hotspot Hotspot Hotspot Hotspot Hotspot Hotspot Hotspot Hotspot Hotspot Hotspot Hotspot Hotspot Hotspot Hotspot Hotspot Hotspot Hotspot Hotspot Hotspot
1: Acties Zuid-Molukkers (1966-1978) 2: Kruisrakettendebat (1979-1985) 3: De besmetting van hemofilie-patiënten met Hiv (1982-1988) 4: DES-dochters (1986 – na 2005) 5: Kernramp van Tsjernobyl (1986) 6: De IRT-affaire (1993) 7: Liquidatie van Klaas Bruinsma (1991) 8: Verbod op asbest (1993) 9: De val van Srebrenica (1995) 10: BSE in Nederland (1996) 11: Herculesramp (1996) 12: Legionella-uitbraak Bovenkarspel (1997 – na 2005) 13: Vuurwerkramp Enschede (1999) 14: Cafébrand Volendam (2001) 15: Aanslagen New York, Madrid en London (2001-2005) 16: Dance Valley 2001 (2001) 17: De moord op Pim Fortuyn (2002) 18: Moord op Theo van Gogh (2004-2005) 19: Schipholbrand (2005)
80
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Trends en hotspots domein Wonen Trend 1: Toenemende woningbehoefte Trend 2: Toenemende woondifferentiatie Trend 3: Veranderingen in de woonlocatiekeuze Trend 4: Toename van de kosten van wonen Trend 5: Verschuiving van de overheidssubsidiëring Trend 6: Verzelfstandiging woningcorporaties Trend 7: Inhoudelijke en bestuurlijke veranderingen van de ruimtelijke ordening m.b.t. woningbouw Trend 8: Van stads- naar stedelijke vernieuwing Trend 9: Veranderingen in kwaliteit van woningbouw en woningen Trend 10: Opkomst en neergang van de kraakbeweging Trend 11: Intensivering en afschaffing van het woonwagenbeleid Hotspot 1: Gif in Lekkerkerk (1979-1980) Hotspot 2: Kroningsrellen (1980) Hotspot 3: Parlementaire Enquête Bouwsubsidies (1986-1988)
81
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Trends en hotspots domein Recht Trend 1: Verbetering van toegang van de burger tot de rechtsbijstand Trend 2: Modernisering van de rechterlijke macht Trend 3: Emancipatie binnen het jeugdrecht Trend 4: Emancipatie binnen het huwelijks- en erfrecht Trend 5: De toenemende invloed van grondrechten op de Nederlandse rechtsorde en samenleving Trend 6: Vermaatschappelijking en modernisering van de Grondwet in 1983 Trend 8: Professionalisering en proceduralisering van het bestuursrecht Trend 9: Verscherping toelatingseisen en verzwakking van de rechtspositie van toegelaten vreemdelingen Trend 10: Verharding van de maatschappij t.a.v. criminaliteit: opkomst van een strenger strafklimaat Trend 11: Medialisering van de strafrechtketen Trend 12: Opsporing Trend 13: Internationalisering van het recht Trend 14: Europeanisering van recht en beleid Trend 15: De wijziging van Opiumwet en het Nederlandse drugsbeleid 1976-2005 Trend 16: Opkomst en teruggang van de gedoogcultuur Trend 17: Liberalisering van de abortuswet Trend 18: Legalisering van prostitutie Trend 19: Euthanasie Hotspot Hotspot Hotspot Hotspot Hotspot Hotspot Hotspot Hotspot Hotspot Hotspot
1: Ontslag Docters van Leeuwen (1998) 2: Het Nieuwe Meer-arrest 27 juni 1986 3: Invoering algemene identificatieplicht 2005 4: De uitzetting van Zekeriya Gümüş (1997) 5: De Wet Mulder (1990) 6: Het Benthem-arrest 23 oktober 1985 7: Justitiële dwalingen: De zaak-Ina Post (1987-2010) 8: Justitiële dwalingen: De zaak-Lucia de Berk (2003-2010) 9: Justitiële dwalingen: Puttense moordzaak (1994-2002) 10: Justitiële dwalingen: Schiedammer parkmoord (2000-2005)
82
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Commentaar Klankbordgroep d.d. 10 maart 2011 - Domein Welzijn Reactie OT Commentaar Reactie PK: inleiding en het concept Welzijn weinig Inleiding is aangepast uitgewerkt PK: met de keuze voor de Welzijnswet een sterk Op advies van de domeinexpert is de (rijks-) overheidsstandpunt als uitgangsbasis Welzijnswet als indeling gehanteerd. De genomen. beschrijvingen van de trends zijn o.i. niet vanuit MA: probleem met de domeinindeling. Advies: de overheid gericht. Er is aandacht besteed aan afstand houden van overheidsthema’s. zowel particuliere als overheidsinitiatieven. De PK: de toelichtingen m.b.t. dualiteit en zorg ook actorenlijsten spreken voor zich. in de trendbeschrijvingen zelf opnemen. PK: Definiëring van het begrip Welzijn. Het Er bestaat geen consensus over de definitie en rapport gaat te veel uit van zorg. de invulling van het begrip Welzijn. Zie inleiding. VV: trend 2 te fragmentarisch beschreven Trend is aangepast VV: de term ‘kwetsbaren’ moet in het rapport Term is opgenomen. en in de inleiding komen te staan DvL: ten aanzien van daklozen: ook verbanden Is aangepast. met internationalisering (o.a. van de economie, migratie) MA: mis een trend c.q. kwestie over privacy Wordt waarschijnlijk als kwestie behandeld. MA: ‘dossierkwesties’ in het rapport opnemen Wordt onder de kwestie privacy gebracht.
83
Conceptrapport domein Welzijn – Onderzoeksteam Trendanalyse, Nationaal Archief, mei 2011
Colofon Aan dit rapport hebben bijgedragen: -
Sanne Arens drs. Mark Loderichs drs. Wietse Veenstra drs. Karolien Verbrugge
84