Cognitieve gedragstherapie bij depressie
Cognitieve gedragstherapie bij depressie
Drs. P.J. Molenaar Drs. F.J. Don Prof. dr. J. van den Bout Drs. F. Sterk Prof. dr. J. Dekker
Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009
Ó 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopiee¨n of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopiee¨n uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 jo het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. ISBN 978 90 313 735 1 2 NUR 777 Ontwerp omslag: Studio Bassa, Culemborg Ontwerp binnenwerk: Studio Bassa, Culemborg Automatische opmaak: Pre Press Media Groep, Zeist
Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl
Inhoud
De proef op de som!
7
Dankwoord
9
Inleiding
11
Ontwikkeling van het protocol
13
Het protocol Randvoorwaarden en activiteiten (zitting 1 en 2) Fase 1: Verhogen/veranderen van het activiteitenniveau (zitting 1 t/m 4) Fase 2: Cognitieve therapie: onderkennen van problematische cognities (zitting 5 t/m 7) Fase 3: Cognitieve therapie: verandering van cognities en consolidatie van het geleerde (zitting 8 t/m 16) Gebruik van vragenlijsten
15 15 16 16 16 17
Rationale van de behandeling
18
Onderzoeksbevindingen
22
(Contra-)indicaties
24
Fase 1: Veranderen van het activiteitenniveau Zitting 1 – Kennismaking, randvoorwaarden Zitting 2 – Planning activiteiten en stemmingsmeting Zitting 3 – Planning activiteiten en registratie Zitting 4 – Planning activiteiten, registratie en leefstijl
25 25 32 38 40
6
Cognitieve gedragstherapie bij depressie
Fase 2: Cognitieve therapie: onderkennen van problematische cognities Zitting 5 – Introductie cognitieve therapie Zitting 6 – Registratie automatische gedachten Zitting 7 – Registratie automatische gedachten en leefregels
42 42 48 51
Fase 3: Verandering van cognities en consolidatie Zitting 8 – Introductie uitdagen cognities Zitting 9 – Uitdagen cognities en introductie denkfouten Zitting 10 – Uitdagen cognities en denkfouten Zitting 11 en 12 - Gedragsexperimenten Zitting 13, 14 en 15 - Aanvullende uitdaagtechnieken of extra gedragsexperimenten Zitting 16 – Afsluiten behandeling
54 54 58 60 62
Bijlage: Typerende cognities bij depressie Automatische gedachten Leefregels Onderliggende leefregels (of schema’s) Triggers Strategiee¨n Probleem met het probleem
77 77 77 77 78 78 78
Geraadpleegde literatuur Personalia
79 83
66 76
De proef op de som!
In het midden van de jaren negentig van de vorige eeuw heeft de Task Force van de Amerikaanse psychologenvereniging, de American Psychological Association, verschillende kwaliteitscriteria opgesteld om te bepalen of een psychotherapie het keurmerk van EST kan krijgen (APA Task Force, 1995; Chambless e.a., 1998). EST staat voor Empirically Supported Psychotherapy. Wat zijn nu de belangrijkste kenmerken van een EST? Wanneer is het bewijs geleverd? Een therapie verdient pas de A-status van een echte EST als in ten minste twee of meer ‘between group designs experiments’ aangetoond is dat de therapie werkzamer is dan een pil- of een psychotherapieplacebo of even werkzaam als een andere EST (Chambless en Ollendick, 2001). Een andere mogelijkheid is dat de werkzaamheid is aangetoond in een aantal ‘single case design experiments’ (waarbij de therapie is vergeleken met een andere therapie). In beide gevallen moeten er wel geprotocolleerde handboeken van de therapie zijn, moet de clie¨ntengroep goed beschreven zijn en moeten twee onderzoekers of onderzoeksgroepen dezelfde bevindingen hebben gepubliceerd. Dan pas krijgt een therapie de kwalificatie van topkwaliteit, de A-status, en mag deze een ‘well-established EST’ heten (Dekker, 2004). Cognitieve Gedragstherapie (afgekort CGT) is al decennialang een EST, die zijn sporen ruimschoots verdiend heeft. In verschillende recente meta-analyses (Cuijpers en Dekker, 2005; Cuijpers e.a., 2008) blijkt CGT de meest onderzochte interventie bij de behandeling van depressie te zijn in de laatste drie decennia. CGT is in al deze onderzoeken een kortdurende vorm van psychologische behandeling waarbij de essentie is dat de clie¨nt leert negatieve patronen van cognities te ontdekken en te veranderen. Daarbij gaat het om negatieve gedachten zoals ‘het wordt nooit wat met mij’, ‘alles wat ik aanpak gaat fout’ of ‘iedereen is tegen me’; dergelijke negatieve gedachten vormen in psychologisch opzicht de kern van een depressie. Cognitieve gedragstherapie is even goed of soms iets beter dan alle andere onderzochte vormen van psychologische behandeling.
8
Cognitieve gedragstherapie bij depressie
Tot voor kort was CGT nog maar weinig onderzocht in vergelijking met een psychodynamische therapie voor de behandeling van depressie. In 2006 zijn we daarom een gerandomiseerd onderzoek gestart waarin de werkzaamheid van CGT wordt vergeleken met een psychodynamische therapie (Dekker, 2004; Driessen e.a., 2007). Als psychodynamische therapie is gekozen voor Kortdurende Psychodynamische Steungevende Psychotherapie (KPSP). Al eerder hadden we een uitgebreid protocol voor deze behandeling ontwikkeld (De Jonghe, 2005). In vier gerandomiseerde onderzoeken bleek deze KPSP een effectieve interventie voor de behandeling van depressie (De Jonghe e.a., 2001; Dekker e.a., 2005; De Jonghe e.a., 2004; Dekker e.a., 2008). In het kader van ons recente onderzoek (Driessen e.a., 2008) is deze CGT-handleiding voor de behandeling van depressieve stoornissen voor therapeut en clie¨nt ontwikkeld. De laatste decennia zijn er in Nederland enkele protocollen voor cognitieve gedragstherapie voor depressie gepubliceerd met elk zijn eigen merites. De bekendste van deze protocollen is die van Boelens en Bloedjes (2004). Wij hebben geprobeerd de voordelen van al die protocollen te integreren. Drie jaar geleden gingen therapeuten van enkele psychiatrische poliklinieken van de GGZ-instelling Arkin in Amsterdam aan de slag met de eerste versie van het protocol. Dankzij continue terugkoppeling van behandelaren en clie¨nten is het gee¨volueerd tot de versie die nu voor u ligt. We hopen hiermee een werkbaar richtsnoer voor uw behandeling te hebben gemaakt. Prof. dr. Jack Dekker
Dankwoord
Hoewel er slechts vijf namen op de voorkant van dit boekwerk vermeld staan, hebben we voor de totstandkoming van dit protocol dankbaar gebruikgemaakt van de ideee¨n, tips en suggesties van vele andere psychotherapeuten, psychiaters in opleiding en GZ-psychologen (al dan niet in opleiding) van de poliklinieken van Arkin (voormalig JellinekMentrum) die met dit protocol hebben gewerkt. Dat geldt ook voor hun supervisoren Barbara Jedding, Trudi Lagestee, Hans Raapis Dingman en Loes Marquenie. Daarnaast gaat onze dank uit naar prof. Steven Hollon van de Vanderbilt University in Nashville Tennessee voor zijn adviezen, dr. Claudi Bockting van de Rijksuniversiteit Groningen voor haar suggesties en prof. Marcus Huibers van de Universiteit van Maastricht voor de toestemming voor het gebruik van een deeltekst over cognitieve therapie. Daarnaast willen we de Raad van Bestuur en de Directie van de Curatieve Zorg van Arkin bedanken voor het mogelijk maken van dit ontwikkelingsproject en de afdelingshoofden Else van Geldorp, Femia Clijnk en Bea Kraaikamp van de poliklinieken voor het geduld en bereidwilligheid om medewerkers met dit protocol te laten oefenen, en de clie¨nten voor hun continue feedback op het protocol. Met de totstandkoming van dit geprotocolleerde CGT-handboek hopen wij voor therapeut en clie¨nt een topkwalitatieve bijdrage (met A-status) te leveren voor een optimale behandeling van depressie. Drs. P.J. Molenaar Drs. F. Don Prof. dr. J. van den Bout Drs. F. Sterk Prof. dr. J. Dekker
