Civiele verdediging in het tijdperk van de wederopbouw CATEGORIAAL ONDERZOEK WEDEROPBOUW

Civiele verdediging in het tijdperk van de wederopbouw CATEGORIAAL ONDERZOEK WEDEROPBOUW 1940-1965 T i n e va n M e r w i j k

DECE MBER 2007/ZEIST

Dit rapport is tot stand gekomen in samenwerking met M. A. Witte, voorzitter van de Nationale Collectie Bescherming Bevolking (NCBB) en G. P. Koppers, directeur van het Nationaal Brandweerdocumentatiecentrum (NBDC) in opdracht van het Project Wederopbouw van de Rijksdienst voor Archeologie, cultuurlandschap en monumenten (RACM)

AF BEEL DING VOO RP AG INA OEFENRUINE VAN DE DIENST BESCHERMING BEVOLKING A-KRING ZUIDHOLLAND-B TE RIJSW IJK. OPLEIDEN VAN DE BB NOODW ACHTERS VOOR HUN TAKEN IN EEN REAL ISTISCHE O MGEVING. DE OE FENR U INE IS GEBOUW D IN 1955 EN MAAKT DEEL UIT VAN HET BB CO MPLEX ‘OVERVOO RDE’

INHOUDSOPGAVE

01

VOORW OORD

03

HOOFDSTUK 1 INLEIDING EN METHODIEK

05

1.1 Doelstelling en context van het onderzoek

05

1.2 werk wijze

07

HOOFD STUK 2 V AN LUC HTB ESCH ER MIN G NAA R C IV IE LE VER DE D IGIN G

09

2.1 De luchtbeschermingsdienst (LBD)

10

2.2 De start van de organisatie Bescherming Bevolking (BB)

18

2.3 Een ommekeer voor de civiele verdedigingsvoorbereidingen

20

2.4 Civiele verdediging en haar voorbereidingen

23

HOOFD STUK 3 B OUW EN VOOR D E C IV IE LE VE RD ED IGIN G

31

3.1 Fase 1 Particulier initiatief en de commandopost in bestaand object

31

(1952 – 1961) 3.2 Fase 2 Het beschermde onderkomen en de atoombestendige commandopost

35

(1961 – 1985) 3.3 diverse bouwwerk en civiele verdediging

43

3.4 schuilgelegenheid

54

HOOFD STUK 4 CONC LU S IE S EN A ANB EVE LIN GEN

66

B IJ LA GE N

67

AF BEEL DING 001 TEKST BIJ DE INGANG PORTIERSLOGE PCCV/PCBB MIDDELBURG

C IV IE LE VE RDE D IGIN G IN H ET T IJDP ERK VA N DE W EDEROP BOUW

Voorwoord

Voor u ligt het rapport civiele verdediging in het tijdperk van de Wederopbouw (1940-1965). Een mijlpaal in meerdere opzichten. Over de Bescherming Bevolking zijn (m)eerdere publicaties verschenen, maar niet eerder is er een studie uitgevoerd naar het gebouwde erfgoed van de civiele verdediging vanuit een breed perspectief. Ook vanuit ander opzicht is sprake van een mijlpaal. Het rapport is één van de ca. 25 categoriale studies die door de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten (RACM, voordien de RDMZ) sinds 2001 in het kader van het project Wederopbouw zijn uitgevoerd. Daarmee is het project eind 2007 formeel afgesloten maar niet gezegd is dat dit ook de laatste wederopbouwstudie is. De uitgevoerde onderzoekingen dekken weliswaar belangrijke delen van het wederopbouwerfgoed af, maar er liggen nog schatten aan verborgen kennis te wachten op ontdekking. Dat gold zeker ook voor het voorliggende onderzoek naar het erfgoed van de civiele verdediging, dat voor de niet-ingewijden één grote ontdekkingsreis was. In de tweede helft van de twintigste eeuw is er een enorme bouwactiviteit geweest om de veiligheid van de bevolking te verzekeren in situaties van dreigend gevaar, rampen of oorlog. Voor een groot deel ondergronds, onzichtbaar en niet vrij toegankelijk is hierover in de (vak)literatuur maar weinig terug te vinden. Dit onderzoek draagt dan ook sterk het karakter van een eerste verkenning, maar één die naar meer smaakt. Zeker als er in de toekomst moet worden besloten over de cultuurhistorische waardestelling van wat resteert, is een grondige kennisverdieping noodzakelijk. Dat hoort bij het reguliere werk van de RACM, maar daarbij is samenwerking met anderen onmisbaar. Dit geldt in het bijzonder voor de Stichting Nationale Collectie Bescherming Bevolking, de NCBB: zonder haar enorme kennis en gedreven inzet zou deze studie nooit tot stand gekomen zijn. Zoals het ook haar verdienste is, dat de voormalige commandopost van de A-kring Zuid-Holland-b op het landgoed Overvoorde te Rijswijk zo volledig is heringericht, dat een argeloze bezoeker bij binnenkomst door het gevoel wordt bekropen, dat de vijand elk moment kan binnen vallen. Kortom, een monument voor de historie van de civiele verdediging dat voor huidige én toekomstige generaties de herinnering aan de Koude Oorlog levend houdt! Peter Nijhof, Projectleider Wederopbouw, RACM Zeist, december 2007

03

04

AF BEEL DING 001 A INGANG COMMANDOPOST BB CO MPLEX OVERVOOR DE


Hoofdstuk 1 Inleiding en methodiek

1.1 DOELSTELLING EN CONTEXT V AN HET ONDERZOEK DO EL ST ELL IN G

Anders dan de overige delen in de reeks categoriale studies betreffende de wederopbouwperiode is deze studie niet gewijd aan één specifiek architectonisch fenomeen, maar wordt aandacht besteed aan de invloed van de bouwactiviteiten die zijn verricht in het kader van de civiele verdedigingsvoorbereiding in Nederland. De bouwactiviteiten zijn deels aanpassingen binnen bestaande bouwwerken en deels zeer specifieke taakgerichte bouwobjecten. Hierbij moet men denken aan o.a. commandoposten, openbare en particuliere schuilgelegenheden, bestuursonderkomens, magazijnen, ziekenhuizen, kunstbergplaatsen en opleidingscentra. Door de grote diversiteit van gebouwtypes wijkt dit rapport af van de voorgaande studies; het heeft een verkennend karakter, zonder de gebruikelijke inventarisatie en preselectie op basis van de literatuur. De eerste doelstelling van deze studie is om vanuit een architectuurhistorische invalshoek interesse te wekken voor het fenomeen civiele verdediging en haar invloed op bouwopdrachten bij diverse bouwwerken. De tweede doelstelling is het belang om de cultuurhistorische waarde van de civiele verdediging in relatie tot de periode van de ‘Koude Oorlog’ te verkennen en te stimuleren. Doordat de civiele verdedigingsvoorbereiding grotendeels buiten het gezichtsveld van de bevolking heeft plaatsgevonden, is het fenomeen civiele verdediging slechts in een kleine kring bekend. Deze studie geeft inzicht in het tijdframe, ontwikkeling en argumenten om de voortbrengselen van de civiele verdediging te beschouwen als volwaardig ‘nieuw erfgoed’ dat in de toekomst mogelijk voor bescherming in aanmerking komt. Naast deze specifiek op dit onderwerp gerichte doelstellingen beoogt de RACM met het onderzoek naar de gebouwde omgeving uit de wederopbouwperiode een vierledig algemeen doel: • Het verkrijgen van een landelijk en representatief overzicht van objecten uit de wederopbouwperiode, dat toegankelijk is voor RACM-medewerkers en een aantal geselecteerde externe gebruikers.

05

06


• Het leggen van een basis voor een wetenschappelijk verantwoord, centraal geleid en uitgevoerd selectie-, registratie- en beschermingsbeleid. • Het vergroten en verbreden van draagvlak door het verspreiden van kennis. • Het stimuleren en bevorderen van beleidsbeïnvloeding en alliantievorming vanuit cultuurhistorisch perspectief. Bij het onderzoek voor dit rapport is niet gestreefd naar een landelijk dekkend en uitputtend overzicht. Het uitgangspunt van deze studie is om aan de hand van de vakliteratuur uit de wederopbouwperiode tot een representatief beeld en een verkenning te komen van de aan de Koude Oorlog gerelateerde gebouwde erfgoed van de civiele verdediging. Het geeft een eerste aanzet tot het waarderen en -in de toekomst- selecteren van de uiteenlopende gebouwtypen van deze organisatie. PR O C E S E N B ET RO K KE N EN

Dit rapport over de bouwactiviteiten van de civiele verdediging tijdens de wederopbouwperiode is samengesteld door freelance architectuurhistoricus mw. Drs. Tine van Merwijk, in opdracht van het Projectteam Wederopbouw van de RACM. Zoals vastgelegd in de onderzoeksnota Richtlijnen Categoriaal Onderzoek Wederopbouwobjecten 1940-1965 (RACM 26 juni 2001), is voor dit onderzoek een Begeleidingscommissie ingesteld. Deze commissie bestaat uit de volgende personen met kennis op het gebied van de bouw en architectuur van, en beleidsmatige aspecten betreffende (naoorlogse) huisvesting van de civiele verdediging: • Dhr. Drs. Ing. M. A. Witte, voorzitter van de Stichting Nationale Collectie Bescherming Bevolking (NCBB) • Dhr. G. P. Koppers, directeur van het Nationaal Brandweerdocumentatiecentrum (NBDC) • Dhr. Ing. P. G. Doolaard, oud-medewerker instandhouding RACM. specialist brandpreventie, bliksembeveiliging en cultuurbescherming • Dhr. Drs. P. Nijhof, projectleider Wederopbouw RACM. Seniorspecialist industrieel erfgoed en weg- en waterbouw De Begeleidingscommissie staat onder voorzitterschap van P. Nijhof. Gedurende de looptijd van het onderzoek naar objecten van de civiele verdediging is de begeleidingscommissie enkele keren bijeen gekomen. LE E SW I JZ E R

Door de geschetste complexiteit van het onderwerp en de voorgenomen synthese van de architectuur- en cultuurhistorische werkwijze heeft dit rapport een aangepaste vorm en inhoud gekregen. Deze zijn bepaald door de opdrachtgever, RACM (projectteam Wederopbouw) en de samenstellers. De heren Witte en Koppers hebben bijdragen voor de tekst en illustraties aangeleverd; de heren Nijhof en Doolaard hebben hoofdzakelijk ‘meegedacht’ en geredigeerd; mw. Van Merwijk heeft het rapport samengesteld. De geraadpleegde publicaties en artikelen uit de vakbladen zijn bewerkt tot twee beschouwende hoofdstukken: een chronologisch opgezet hoofdstuk


over de ontwikkeling naar een civiele verdediging in Nederland in relatie met de ontwikkelingen uit de wederopbouwperiode in Nederland (hoofdstuk 2). In hoofdstuk 3 is het eerste uitgangspunt het wat, waarom en hoe uitgewerkt. Dit gebeurt onder andere door het geven van per periode gerangschikte voorbeelden in een thematisch gestructureerd verhaal over de ontwikkeling vanaf 1945. Beide hoofdstukken vormen het inhoudelijke referentiekader van deze studie waarbinnen de objecten van de civiele verdedigingsvoorbereiding geplaatst en begrepen kunnen worden. Binnen de voorbereidingen van de civiele verdediging in Nederland neemt de organisatie Bescherming Bevolking (BB) een bijzondere plaats in. Juist door haar operationele taken en haar maatschappelijke aanwezigheid en zichtbaarheid wordt extra aandacht besteed aan deze organisatie. Dat gebeurt vooral omdat ten behoeve van deze organisatie de meest specifieke onderkomens gebouwd zijn. Deze bouwactiviteiten laten zeer goed de ontwikkeling van de civiele verdediging zien in relatie tot de ontwikkelingen binnen de politiek van de Koude Oorlog. Het rapport wordt afgesloten met enkele bijlagen met onder meer een literatuurlijst en adresgegevens.

1.2 WERKWIJZE ( LIT E R AT UU R- ) O ND E RZO E K

Voorafgaande aan dit onderzoek hebben M. A. Witte en G. P. Koppers algemene literatuur over civiele verdediging bestudeerd in specifieke vaktijdschriften uit de wederopbouwperiode. Diverse representatieve objecten van de civiele verdediging zijn bezocht. In Nederland is in de naoorlogse literatuur weinig gepubliceerd over de objecten van de civiele verdediging. Alleen de specifieke vaktijdschriften zoals De Vierde Macht, Civiele Verdediging, Noodzaak en het tijdschrift voor de organisatie Bescherming Bevolking: De Paladijn (Zie bijlage 3,‘stamboom van de Nederlandse vakbladen op het gebied van branden rampenbestrijding’ ) bevatten artikelen over de bouw en/of inrichting van bouwwerken voor de civiele verdediging. In die tijdschriften komen tevens artikelen voor over particuliere- al dan niet geïmproviseerde- schuilgelegenheden en advertenties met voorbeelden daarvan. Naast de tijdschriften bestaan er richtlijnen vanuit de Rijksoverheid voor o.a. gemeentelijke instellingen, ziekenhuizen, waterleidingbedrijven, transport en agrarische sector (Zie bijlage 4, Publicaties Ministerie van Binnenlandse Zaken met betrekking tot Bescherming Bevolking en Civiele Verdediging). Eind jaren vijftig wordt duidelijk gezocht naar aanpassingen om de effecten van het gebruik van atoomwapens tegen te gaan. Een degelijke studie, die aan de basis staat van het nieuwe bouwen, is het rapport: Constructie van schuilplaatsen geschreven door Kolonel C. Schep (zie bijlage 1 literatuur).

07

08


In het buitenland, voornamelijk in de Verenigde Staten, verschijnt ook veel (technische) literatuur over schuilgelegenheden en bouwkundige aanpassingen. O BJ E CT B EZO E K

De Stichting NCBB is al enige tijd actief met het inventariseren, bezoeken, beschrijven en fotografisch vastleggen van de objecten van de civiele verdediging welke resultaten in de bijlagen worden vermeld. Voor dit rapport is gebruik gemaakt van deze aanwezige informatie en waar nodig zijn aanvullende bezoeken en onderzoeken verricht.


Hoofdstuk 2 Van luchtbescherming naar civiele verdediging

INLEI DING Tijdens de Eerste Wereldoorlog bleek dat een strijd zich niet langer alleen op de slagvelden af zou spelen, maar dat ook de burgerbevolking betrokken zou kunnen worden door aanvallen uit de lucht en artilleriebeschietingen. Op aandrang vanuit de militaire hoek wordt hierover ook in Nederland nagedacht. Dat resulteert in 1936 in een Wet over de luchtbescherming, waarin gemeenten worden ingedeeld in gevarenklassen en tal van organisatorische en technische voorzorgsmaatregelen worden voorgeschreven. Bovendien wordt een Rijksinspectie voor de Luchtbescherming opgericht, die vele richtlijnen en later voorschriften geeft op het gebied van de organisatie, verduistering en schuilgelegenheden. Ondertussen is in 1934 al een Nederlandsche Vereeniging voor Luchtbescherming (NVL) opgericht, die zich in eerste instantie ontpopt als studievereniging en later ook de propaganda voor zijn rekening neemt. De NVL kan zich na het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog verheugen in een stijging van het aantal leden, vooral vanaf het moment dat het lidmaatschap verplicht wordt voor vrijwillige en latere beroepsluchtbeschermers. In 1942 wordt de NVL geïncorporeerd bij de Hoofdinspectie voor de Luchtbescherming. Door de kwalijke gedragingen van de bewakingsdienst, de latere ordedienst en een onderdeel van de luchtbeschermingsdienst evenals de grote loyaliteit van de hoofdinspectie aan de bezetter, komt de LBD in een kwaad daglicht te staan en wordt deze onmiddellijk na het einde van de oorlog opgeheven. De euforie over de vrede is van korte duur. In 1948 worden al studies verricht naar wat men toen de ‘burgerlijke verdediging’ noemde. Deze richten zich op eigen ervaringen én die van Groot-Brittannië en Duitsland voor de opbouw van een nieuwe organisatie ter bestrijding van de gevolgen van een oorlog. Daarbij worden vooral de aspecten voortzetting van het maatschappelijke leven, voedselvoorziening, schuilgelegenheid, opvang en evacuatie betrokken. Daarnaast richten deze studies zich ook op effectieve manieren om de gevolgen van luchtaanvallen te bestrijden in de vorm van een brandweer, reddingsdienst en geneeskundige hulpverlening. In 1950 wordt een commissie met een eerste plan voor een dergelijke organisatie van burgerlijke verdediging ingesteld. Zij ontwerpt voor de bestrijding van de gevolgen van oorlogshandelingen een organisatie: Bescherming Bevolking, compleet met een bevelstructuur en overzicht van benodigde menselijke en materiële middelen.

09

10


In 1952 stelt de commissie de benodigde wetten samen en eind 1952 kan

worden begonnen met de opbouw en werving. Tevens worden systematisch technische voorzieningen ter bescherming van het eigen achterland getroffen. De civiele verdediging, zoals het gehele complex aan voorzorgsmaatregelen gaat heten, strekt zich op het laatst uit tot over elk onderdeel van het maatschappelijke leven waarvan instandhouding, voortzetting of snel herstel in geval van oorlog noodzakelijk wordt geacht.

2.1 DE LUCHTBESCHERMINGSDI ENST ( LBD)

AF BE DING 002 WERV INGSPOST ER BB 1957

Tijdens de Eerste Wereldoorlog ziet het Nederlandse Roode Kruis zijn oorspronkelijke werkveld verschuiven en worden lokaal Burgerwachten opgericht ter versterking van de orde- en gezagstaken. Zij dragen tevens zorg voor hulpverlening aan burgers. Bezitters van auto’s (toen nog redelijk zeldzaam) melden zich aan voor transportcolonnes. Bij sommige Burgerwachten worden EHBO- en zelfs brandweerafdelingen opgericht.

AF BEEL DING 003 BRANDW EER-BURGERW ACHT 1919

Het bombardement op Guernica tijdens de Spaanse burgeroorlog in april 1937 gaf een extra stimulans om zich met de bescherming van de burgerbevolking bezig te houden. In sommige kringen heeft men zich al vanaf 1927 in Nederland verdiept in dit vraagstuk. Vooral vanuit de militaire hoek klinkt de roep om aandacht voor de luchtbescherming. Onder luchtbescherming verstaat men de burgerlijke weerbaarheid tegen luchtaanvallen als aanvulling op de militaire luchtafweer. In dat jaar en in 1931 worden door het Ministerie van Defensie aanwijzingen of handreikingen voor bestuurders gedrukt en verspreid. Later


11

neemt de Nederlandsche Vereeniging voor Luchtbescherming (NVL) die rol over. In 1936 verschijnen wetten en een speciale inspectie die de luchtbescherming regelen. Met subsidie van het rijk worden door de NVL allerlei vlugschriften, brochures, boeken en tijdschriften uitgegeven die bewustwording voor en kennis over de luchtbescherming moeten vergroten.

AF BEEL DING 004 POSTER LUCHTBESCHERMINGSTENTOONSTELLING 1939

Tegelijkertijd komt van de zijde van de nieuwe inspectie, vallend onder het Ministerie van Binnenlandse Zaken, een stroom aan richtlijnen op het gebied van organisatie en technische voorzieningen. Daarbij richt de inspectie zich vooral op bestuur en luchtbeschermingsdiensten en de NVL op burgers en individuele luchtbeschermers.

12


Na de Luchtbeschermingswet van 1936 worden in tal van plaatsen - vooral die in de wet aangemerkt zijn als mogelijk doel - vrijwillige luchtbeschermingsdiensten opgericht. Het accent ligt op de brandweer, geneeskundige dienst, opbouw- en hersteldienst, gasbescherming en de bescherming van vitale installaties, diensten en bedrijven. Na de capitulatie in mei 1940 blijven vooral in grote gemeenten veel mensen in dienst van de Luchtbescherming. De meeste krijgen een aanstelling ' voor de duur van de oorlog' , die optimistisch genoeg niet lang wordt ingeschat. AF BEEL DING 005 HULPBRANDW EER MIDDENW EG AMS TERDA M 1940

De vrijwillige luchtbeschermingsbrandweren worden als hulpbrandweer aan de vaste brandweerkorpsen toegevoegd, de geneeskundige dienst gekoppeld aan de GGD-en. De individuele zelfbescherming die in blokken, wijken en vakken ingedeeld wordt krijgt veel aandacht. Bovendien wordt een ordedienst toegevoegd aan de luchtbeschermingsorganisatie, die de opgeheven plaatselijke burgerwachten vervangt en opereert onder de politie. De Luchtbeschermingswet van 1936 wordt in 1942 vervangen door een luchtbeschermingsverordening van de bezetter en wordt naar Duits model ingericht. De inspectie – nu als hoofdinspectie – komt te vallen onder het departement van Justitie. De NVL wordt als zodanig opgeheven en al haar werkzaamheden overgeheveld naar de Rijksinspectie voor de Luchtbescherming. Vanaf dat moment krijgen de richtlijnen van de inspectie meer de vorm van afdwingbare voorschriften. De naleving van deze richtlijnen wordt streng gecontroleerd en gesanctioneerd. Bovendien wordt een luchtbeschermingsplicht ingevoerd; iedere burger kan worden opgeroepen om dienst te nemen bij de luchtbescherming. Vooral voor het opvullen van de blokorganisaties is dat van belang. Door allerlei andere bezettingsmaatregelen ontstaat een tekort aan gezonde mannen uit de maatschappij die als krijgsgevangene, door de arbeidsinzet of door onderduiking niet beschikbaar zijn.


13

AF BEEL DING 006 VOORSCHRIFTEN IN; W ENKEN 1943

Vrijwel direct na de bevrijding wordt de luchtbeschermingsdienst opgeheven. De inspectie wordt samengevoegd met die van het Brandweerwezen. Het hoofd van de Inspectie voor de Luchtbescherming, die al vanaf 1940 met veel enthousiasme aan allerlei bezettingsmaatregelen heeft meegewerkt, wordt onmiddellijk gearresteerd. Het optreden van zowel de ordedienst als de hoofdinspecteur voor de luchtbescherming zorgt ervoor dat het aantal verwijzingen naar deze organisaties in plannen en toekomstige ontwikkelingen tot een minimum wordt beperkt. Een uitzondering hierop zijn de luchtbeschermingsploegen in het bevrijde zuiden. Deze luchtbeschermingsploegen hebben zich vanaf september 1944 georganiseerd in hulpverleningscolonnes. Zij maken de door gevechten

14


gehavende steden weer leefbaar en helpen bij de bevoorrading van het uitgehongerde westen. AF BEEL DING 007 BRANDW EER 1940

Na het einde van de oorlog blijft een deel van die colonnes in dienst als Hulpverleningsdienst. Deze dienst krijgt onder andere de taak bommen en munitie te ruimen. Later wordt zij onderdeel van de (onder)afdeling organisatie Bescherming Bevolking van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en zal tot 1 januari 1973 bestaan. DE O PM AAT T O T E E N DE RD E W ER EL DO O RLO G , DE ‘KO UD E O O R LO G ’

De zwaar bevochten vrede blijkt niet zo definitief te zijn als iedereen gehoopt had. Vrij snel lopen de spanningen, veroorzaakt door wantrouwen, misverstanden, tegenstrijdige ideologieën en verschillende interpretaties van gesloten overeenkomsten tussen Amerika, Engeland, Frankrijk en Rusland op. De Noord-Atlantische Verdragsorganisatie wordt opgericht (1949). De lidstaten van de NAVO komen overeen dat een aanval op één, een aanval op ‘allen’ is. In Oost-Europa neemt de invloed van de Sovjet-Unie toe. Door het isoleren van Berlijn en de voorgenomen bouw van raketbases op Cuba lijkt het erop dat het uitbreken van een nieuwe oorlog slechts een kwestie van tijd is. Beide wereldgrootmachten werken aan een verdere ontwikkeling van de atoombom. De wapenwedloop leidt tot een situatie waarin een totale vernietiging van de aarde mogelijk lijkt.


15

AF BEEL DING 008 POSTER ONTW IKKELING DER VERNIETIGINGSTECHNIEK IN: W EGW IJZER BESCHERMING BEVOLKING 1958

Pas na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie en de val van de DDR met als symbool het afbreken van de Berlijnse Muur, november 1989 komt een einde aan een bijzondere periode. Deze periode van toenemende wereldomvattende spanning wordt de Koude Oorlog genoemd

16


V AN CI V IL D EF E NC E N AAR C IV I EL E V E RD ED IG ING

AF BEEL DING 009 LUCHTBESCHERMINGSDIENST VAN DE VL IEGTUIGFABRIEK FOKKER A MSTE RDA M-(NOOR D) 1940

De toenemende spanning in de wereld verontrust ook Nederland. In 1947 wordt de ‘Commissie ter voorbereiding ener Wettelijk regeling van de rampenbestrijding en de burgerlijke verdediging’ aangesteld. Onder leiding van de voorzitter mr. F. R. Mijnlieff wordt op 22 december 1947 een rapport uitgebracht waarin de commissie een pleidooi houdt voor de instelling van een Rijksrampenraad en een vrijwilligersorganisatie op lokaal niveau, samenwerkend in een kringverband. Een ontwerpwet Rampenbestrijding en Burgerlijke Verdediging wordt als bijlage bij het rapport van de commissie gevoegd. De commissie ziet de redding en de eerste hulp aan slachtoffers van luchtaanvallen als onderdeel van een groter geheel, de ‘Civil Defence’. Niet alleen de luchtbescherming krijgt aandacht, maar ook het herstel, wederopbouw, opvang van slachtoffers, onderdak, voedselvoorziening en tal van andere zaken, die het maatschappelijke leven zo goed mogelijk op gang moeten houden. Het rapport berust voor een deel op de ervaring met de luchtbeschermingsdienst en voor een deel op de kennis en ervaringen die de ‘Civil Defence’ organisatie uit Engeland en Duitsland opgedaan heeft gedurende de Tweede Wereldoorlog. Met vallen en opstaan zet men in Engeland de uitgebreide hulpverleningsorganisatie op daartoe gedwongen door de langdurige bombardementen van de Duitse Luftwaffe. Getrainde burgers bieden hulp bij brandbestrijding, redding en medische verzorging. Deze snelle lokale inzet zorgt voor een beperking van de schade en heeft een positief effect op de moraal van de burger. Hetzelfde gebeurt in Duitsland dat vooral aan het einde van de Tweede Wereldoorlog door de geallieerden veelvuldig gebombardeerd wordt. In beide landen worden deze organisaties Civiele Verdediging genoemd. In de eerste fase van de ontwikkeling van de civiele verdediging in Nederland, gebaseerd op het rapport van de voorbereidingscommissie Burgerlijke Verdediging, neemt het opzetten van een organisatie die zich gaat inzetten op de gebieden van redding, herstel, wederopbouw, opvang van slachtoffers een belangrijke plaats in. De naam voor deze nieuwe organisatie luidt: Bescherming Bevolking. Deze zorgvuldig gekozen naam moest alle verwijzingen naar de Luchtbeschermingsdienst vermijden. De afkorting ‘BB’ liet zich ook gemakkelijk gebruiken bij slogans als ‘Burgers voor Burgers’.


17

AF BEEL DING 010 POSTER BB W AAKT 1953

De tweede pijler van de civiele verdedigingsvoorbereiding is het schuilgelegenheidbeleid. Onder die noemer wordt een start gemaakt met de bouw van schuilgelegenheden. Bij het toenemen van de dreiging van een mogelijke atoomoorlog begin jaren zestig, verandert de aandacht van de civiele verdediging totaal. Deze tweede fase brengt vele ingrijpende maatregelen met zich mee. Juist in deze tweede fase vindt het oprichten van de markante civiele verdedigingsobjecten plaats.

18


2.2 DE START V AN DE ORG ANIS ATIE BESCHERMING BEVOLKING (BB) DO EL ST ELL IN G E N

De militaire veronderstelling van 1950 bepaalt mede voor een belangrijk deel de constructie van de nieuw te vormen BB. Men verwacht dat de nadruk komt te liggen op een luchtoorlog en dat de aanvalsmiddelen niet veel veranderen t.o.v. het materiaal dat toegepast is gedurende de Tweede wereldoorlog. Vliegtuigen zullen over conventionele bommenlasten blijven beschikken. Medio 1950 wordt door de minister van Binnenlandse Zaken een Coördinatiecommissie Burgerlijke Verdediging geïnstalleerd. Met de militaire veronderstellingen als bron en kijkende naar de voorbeeldlanden Engeland en Duitsland stelt de coördinatiecommissie zich het antwoord op de volgende twee vragen ten doel:

AF BEEL DING 011 KRINGINDEL ING NEDERLAND 1952


19

1. Welke functie zal Nederland hebben in geval een nieuwe oorlog uitbreekt? 2. Welke aanvalsmiddelen zal de mogelijke vijand kunnen inzetten en tegen welke doelen zullen zij het meest waarschijnlijk worden ingezet? Ad 1. De commissie stelt vast dat bij een eventuele nieuwe oorlog Nederland door de aanwezige havencapaciteit en het uitgebreide wegennet een functie zal vervullen als belangrijk doorvoerland. Ad 2. De commissie verwacht geen andere aanvalsmiddelen dan waarover de geallieerden ook beschikten. Kernwapens worden (nog) niet gezien als een reële dreiging. De commissie definieert 42 ‘gevaaraantrekkende’ doelen, de zogenaamde Agebieden zoals grote havens, regeringscentrum, grote industriecentra en grote bevolkingscentra. Wat rest zijn 70 B-gebieden. O M SCHR I JV IN G V AN DE T AK E N

Bij het omschrijven van de taken waaraan een toekomstige organisatie Bescherming Bevolking moet voldoen, wordt veel aandacht besteed aan de ‘Georganiseerde Zelfbescherming (GZB)’. De nadruk ligt op een lokale organisatie. Elke gemeente (of kring van gemeenten) wordt ingedeeld in wijken en blokken, die zelf blok- en wijkploegen samenstellen onder leiding van blokhoofden. In grotere gemeenten worden 15 blokken samengevoegd tot wijken, geleid door een wijkhoofd. De opgeleide en getrainde blokploegen verrichten, uitgerust met eenvoudig materiaal, de eerste urgente werkzaamheden bij de bestrijding van de gevolgen van oorlogshandelingen. AF BEEL DING 012 ORGAN ISAT IESC HE MA BB

VR I JW IL LIG E R S O F D IE N ST PL IC HT IG EN B I J D E BB

In 1952 stelt de commissie een scala aan wetgeving voor. De nieuwe organisatie krijgt een kader. In eerste instantie wordt de BB een zaak van ‘burgers voor burgers’. Met deze leuze voor ogen krijgt de regering van de

20

AF BEEL DING 013 W ERVINGSPOSTER BB


coördinatiecommissie het advies de voorlichting, propaganda en werving voor leden van de BB over te laten aan een particuliere instantie. De stichting Bevordering Bescherming Bevolking (SBBB) wordt opgericht. Ten aanzien van de vraag ‘vrijwilligers of dienstplichtigen?’ adviseert de commissie tot het werven van vrijwilligers. Volgens hen zal gedwongen dienstdoen nooit dat enthousiasme opleveren dat essentieel geacht wordt voor het slagen van de Bescherming Bevolking. In het najaar van 1952 gaat een intensieve wervingsactie van start en wordt begonnen met de ontwikkeling van de organisatie. Deze activiteiten zullen zich tot 1955 uitstrekken. Het is een kolossale taak om meer dan 200.000 Nederlanders bereid te vinden om vrijwillig toe te treden, een opleiding te volgen in de avonduren, geregeld mee te doen aan oefeningen. Mocht het oorlog worden, moeten ze zich met gevaar voor eigen leven in willen zetten voor de medemens. De werving en aanmelding van de benodigde noodwachters gaan voorspoedig. De watersnoodramp van 1953 geeft een extra stimulans bij de bevolking om zich aan te melden. De nieuwe organisatie had bij deze ramp veel kunnen betekenen, maar was nog niet voldoende voorbereid. Daarna komt aan de spontane instroom een einde.

AF BEEL DING 014 W ERVINGSOPTOCHT BB 1952/1953

2.3 EEN OMMEKEER VOOR DE CIVIELE VERDEDIGINGSVOORBEREI DINGEN G EW IJZ IG D E M ILIT AI RE V ERO ND E R ST ELL ING

De militaire veronderstelling van 1955 blijkt een heel ander karakter te hebben dan die van 1950. De aanvalstechniek en de aanvalsmogelijkheden hebben zich in een snel tempo ontwikkeld. De inzet van kernwapens wordt steeds aannemelijker. Dit betekent een ommekeer in de civiele verdedigingsvoorbereidingen. Voor Minister Beel geeft dit aanleiding om in de Eerste Kamer op 22 maart 1955 belangwekkende mededelingen te doen: “De veronderstelling van 1950, gebaseerd op de waarschijnlijkheid van


21

aanvallen van de tactische luchtmacht van een eventuele tegenstander met conventionele aanvalsmiddelen, blijft onverminderd van kracht. Daarenboven moet rekening worden gehouden met A-bomaanvallen op belangrijke doelen als militaire vliegvelden, de hoofdstad, het regeringscentrum, het havengebied en de belangrijkste oorlogshaven. Wij moeten hiertegen onze maatregelen nemen. Deze maatregelen zijn mogelijk. Niet in die zin, dat een afdoende bescherming zou kunnen worden geboden tegen de vernietigingskracht, waartegen wij ons te weer moeten stellen. Een verwoesting van enorme afmetingen is niet te voorkomen, maar wel kunnen wij het aantal slachtoffers terugbrengen tot slechts enkele procenten van de massale verliezen, die wij zouden lijden, indien wij niets deden." INVOEREN V AN NO ODW ACHTPLICHT De verdere ontwikkeling van de aanvalswapens en de voortgang van de Koude Oorlog maken het noodzakelijk een specialistische dienst toe te voegen. Deze Atomaire, Biologische, en Chemische dienst (ABC-dienst) doet zijn intrede in 1958.

AF BEEL DING 015 OEFENING VAN DE ABCDIENST-

Hiervoor dienen ca. 40.000 goed opgeleide medewerkers extra toegevoegd te worden. Ondanks de vele vrijwilligers draait de organisatie halverwege de jaren vijftig nog steeds niet op volle sterkte. In 1955 is het aantal leden van de BB gestegen naar 167.000. Velen hebben zich slechts aangemeld en haken af zodra ze verplicht zijn tot het volgen van een opleiding en het houden van oefeningen. De onderbezetting van de operationele diensten, in het bijzonder in de grote steden, baart zorgen.

22


AF BEEL DING 016 KAART OVERZICHT BEZETTING BB IN NEDERLAND (1956)

Om dit probleem op te lossen neemt de regering in juli 1958 het besluit over te gaan tot het invoeren van de noodwachtplicht. Hiermee worden buitengewoon dienstplichtigen, die niet voor de daadwerkelijke dienst bij de krijgsmacht worden opgeroepen, verplicht om dienst te doen bij de burgerlijke verdediging. De BB vrijwilliger blijft bestaan maar heeft dezelfde rechten en plichten als de noodwachtplichtigen. Het aandeel vrijwilligers binnen de organisatie BB neemt geleidelijk af. Door deelname verplicht te stellen bereikt de organisatie haar doel tot volledige bemanning, maar verliest hierdoor haar specifieke vrijwillige status in de maatschappij. Begin jaren zestig is de organisatie volledig bemand met goed opgeleide en geoefende noodwachtplichtigen. De BB kan nu het hoofd bieden aan zijn taken waarvoor het in het leven is geroepen. Wettelijk kan zij slechts ingezet worden in oorlogstijd. Door een toevoeging van paragraaf aan het artikel 36 van de Wet Bescherming Bevolking is de BB inzetbaar geworden bij grootschalige rampen. Tot een


23

grootschalige inzet is het maar in een klein aantal situaties gekomen, onder andere de treinramp bij Harmelen en de watersnood in Tuindorp-Oostzaan. In 1980 neemt de toenmalige minister Wiegel de belangrijke beslissing dat mèt de herziening van de Brandweerwet en Rampenwet, de noodwachtorganisatie van de BB zal worden opgeheven. In 1985 valt uiteindelijk het doek voor de organisatie BB. Haar taken en een deel van het materiaal worden dan overgenomen door Brandweer, Rode Kruis en Korps Mobiele Colonnes (KMC).

2.4 CIVIELE VERDEDIGING EN H AAR VOORBEREIDI NGEN AL G EM EE N

Civiele verdediging zijn die voorbereidingen en handelingen die nodig zijn om de maatschappij doorgang te laten hebben onder moeilijke omstandigheden zoals oorlog en grootschalige rampen. Civiele verdediging valt niet onder één organisatie. Het zijn uitbreidingen en extra voorzieningen op de taken van de autoriteiten die verantwoordelijk zijn voor de vergelijkbare taken in vredestijd. Het begrip civiele verdediging blijft als beleidsonderdeel tot 1994 in stand. Het fenomeen civiele verdediging verdwijnt dan van de agenda door het wegstrepen van het budget op de begroting met betrekking tot onder andere het schuilgelegenheidbeleid.

AF BEEL DING 017 O MSLAG BOEK CIV IELE VERDEDIGINGSVOORBEREI-

O PZ ET EN ST RU CT UUR

De verantwoordelijke voor de coördinatie van de civiele verdedigingsvoorbereiding is de Minister President in zijn functie als minister van Algemene zaken. Er is een stafdienst ( Staf voor de Civiele Verdediging) en een commissie waarin alle departementen vertegenwoordigd zijn (Commissie Algemene Verdedigingsvoorbereiding = CAV). (Zie bijlage 10 Schema van de coördinatie en bundeling van de activiteiten op het gebied van de civiele verdediging op departementaal niveau). De navolgende deelgebieden zijn vertegenwoordigd binnen de CAV en geven de breedte aan van het palet van civiele verdediging: Min. van Financiën Min. van Landbouw en Visserij Min. van Justitie Min. van Economische Zaken Min. van VROM

Min. van CRM Min. van Defensie

geld- en betalingsverkeer, beurs- en verzekeringswezen en materiële oorlogsschaderegeling voedselvoorziening, landbouw en visserij politie en rechtspleging goederenvoorziening energievoorziening schuilgelegenheid, noodzetels, wederopbouw en de huisvesting van evacués maatschappelijke zorgen kunstbescherming samenwerking met militaire instanties

DING

24


Min. van Onderwijs & Wetenschappen Min. van Binnenlandse Zaken Min. van Buitenlandse zaken Min. van Verkeer & Waterstaat

Min. van Soc. Zaken & Volksgezondheid

onderwijs bescherming en verplaatsing bevolking NAVO aangelegenheden en eventuele bijstand uit het buitenland binnenlands vervoer waterstaat zeescheepvaart, luchtvaart- en havens postverkeer en telecommunicatie gezondheidszorg Arbeidsvoorziening.

Provincies en Gemeenten

De hoofdtaak van de provincie is het verlenen van medewerking aan de uitvoering van de door de rijksoverheid voorbereide maatregelen. Dit is vooral coördinerend. Het bestuur van de gemeente heeft als hoofdtaak om het maatschappelijke leven binnen de gemeentegrenzen zo goed mogelijk in stand te houden. O V E RZI CHT BE V O E G DH ED E N P E R M IN IST ER I E Ministerie van Buitenlandse zaken

Vertegenwoordiging in de NAVO. Binnen de NAVO wordt ruim aandacht besteed aan de civiele verdediging door het overkoepelende orgaan: Senior Civil Emergency Planning Committee (SCEPC). Voorbereiding van internationale organen die de toewijzing en het vervoer behartigen van grondstoffen en andere producten die in oorlogstijd schaars zullen zijn. Ministerie van Justitie

Onder buitengewone omstandigheden vormt de Noodwet Rechtspleging de basis voor alle noodvoorzieningen. Hieronder vallen o.a. de wijziging van de bevoegdheid van notarissen en deurwaarders. Verder geeft de Noodwet ruimte tot wijziging van voorschriften betreffende vormen en termijnen in burgerlijke- en strafzaken.


25

De taak van de politie wijzigt niet, maar zal aanzienlijk zwaarder worden i.v.m. te verwachten spanningen en toenemende kans op ordeverstoringen. De Mobiele Eenheden worden dan ook geschoold voor het verlenen van ‘harde’ bijstand. AF BEEL DING 019 POSTER MET VOO RBEELD SCHUILGELEGENHEID

AF BEEL DING 018 INGANG BEDRIJFSSCHUILGEL GENHEID

Ministerie van Binnenlandse Zaken

De taken van het Ministerie van Binnenlandse Zaken bij de uitvoer van het civiele verdedigingsbeleid bestaan uit: • Rampenbestrijding door de organisatie Bescherming Bevolking. • Waarschuwing van de bevolking middels een landelijk sirenenetwerk. • Voorlichting naar de bevolking over de mogelijkheden van de individuele zelfbescherming, zoals voorlichting over noodvoorraad goederen in huis en over schuilmogelijkheden in eigen omgeving. • Coördinatie bij de opzet van georganiseerde zelfbescherming. Burgers die in eigen omgeving samenwerken. In de steden zijn wijkhoofden en blokwachters hierin actief. • Bedrijfszelfbescherming (BZB) om de burger ook in zijn werkomgeving te beschermen tegen de gevolgen van een ramp. Verder natuurlijk ook om bescherming te bieden aan het bedrijf zelf en de productie in stand te houden. • Evacuatievoorbereidingen van de bevolking. Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen

Advisering naar gemeente- en schoolbesturen om voorzieningen te treffen het onderwijs doorgang te laten vinden. Ministerie van Financiën

Wanneer onder bijzondere omstandigheden het (elektronisch) betalingsverkeer ontwricht raakt, wordt overgegaan op contant geld. De overheid heeft voor deze situatie hoeveelheden geldmiddelen (noodgeld) opgeslagen, maar gaat ervan uit het normale betalingsverkeer zo lang mogelijk normaal te laten functioneren.

AF BEEL DING 020 BB SIRE NE OVERAL AANW EZIG

26


Ministerie van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening

Belast met de begeleiding van de bouw van noodzetels en schuilgelegenheden. Om tot wederopbouw over te kunnen gaan, is een commissie belast met de voorbereiding van regelingen voor de bouw en de beschikbaarheid van materialen. AF BEEL DING 021 VOORBEELDLIJST BB NOODVOORRAAD

Ministerie van Verkeer en Waterstaat

Belangrijkste taak is het in stand houden van het vervoer. Hierbij wordt tevens gebruik gemaakt van de mogelijkheden om voertuigen te vorderen. Binnenvaart

Om het binnenvaartvervoer te beschermen worden voorzieningen getroffen om concentraties rondom havens, sluizen en bruggen tegen te gaan. Spoorwegen

Het belangrijkste doel is het spoor beschikbaar en bruikbaar te houden. Hiervoor zijn diverse voorzieningen: Beschermde onderkomens voor de verkeersleiding. Voorraden materiaal om schade aan sein- en telecommunicatiemiddelen snel te herstellen. Speciale ‘ongevallenunits’ om schade aan spoor snel te verhelpen. Verspreid over diverse depots van de spoorwegen zijn er baanschuivers die op locomotieven gemonteerd kunnen worden voor het verwijderen van puin en obstakels. Een aantal demontabele bruggen liggen in opslag. Extra brandstofdepots voor locomotieven. Zeehavens

Oorlogsomstandigheden kunnen activiteiten in havens verlammen. Centrale leiding en beschermde onderkomens moeten de continuïteit waarborgen. Ten behoeve van het afmeren en zelfs het lossen op open zee zijn drijvende hulpmaterialen aangeschaft (noodvloot).


27

Waterstaat

Bouwen van keersluizen tegen onbeperkte overstroming van drukbevolkte gedeelten van Nederland bij dijkbreuken. Bemaling moet rekening houden met uitval van elektriciteit. Dieselgemalen worden geplaatst en uitbreiding van olievoorraden. Windwatermolens worden onderhouden en bemand om als reserve te dienen bij uitval van gemalen. AF BEEL DING 022 Bij belangrijke objecten zoals gemalen, bruggen en sluizen NOODAGGREGAAT worden noodaggregaten geplaatst. Tevens worden voor het bedienende personeel beschermde onderkomens gebouwd. Communicatie

Telex, telefoon, radio, televisie zijn onmisbaar bij het overbrengen van berichten. Bij het verbreken van deze verbindingen wordt het maatschappelijke en economische leven snel lamgelegd. Diverse maatregelen om dit te waarborgen zijn genomen: versterkte telefooncentrales, extra verbindingsstations en veel mobiel materiaal om verbindingen te kunnen leggen. Noodstroomaggregaten zijn geplaatst. Ter verzekering van het internationale en nationale telegraafverkeer zijn beschermingsmaatregelen getroffen. Voor de overheid en haar uitvoerende organisaties zoals de BB is een apart overheidstelefoonnet opgebouwd dat beschikt over eigen centrales, waarvan apparatuur en bediening beschermd zijn ondergebracht.

AF BEEL DING 023 DISTRIBUTIEBONNEN

28


Ministerie van Economische Zaken Goederenvoorziening

Nederland is voor zijn grondstoffen grotendeels afhankelijk van het buitenland. Bij storingen in de aanvoer treedt vrij snel schaarste op. Het Ministerie van Economische Zaken verzorgt maatregelen betreffende rantsoenering en voorraadvorming, zoals genees- en verbandmiddelen, aardolie, metalen en levensmiddelen. Het opzetten van een systeem van distributie door middel van bonnen en stamkaarten. Tijdens de oliecrisis in 1973 is het systeem nog uitgebreid beproefd. Extra capaciteit voor opslag van aardolieproducten. Energievoorziening

Aardgas is het belangrijkste product voor onze elektriciteitsvoorziening. Maatregelen ter bescherming van de aardgasbronnen, distributienet en


bijbehorende stations zijn genomen. Ringleidingen zijn aangelegd om de bedrijfszekerheid op te voeren. Elektriciteitcentrales zijn onderling gekoppeld zodat zij elkaar kunnen bijstaan bij uitval. AF BEEL DING 024 NOODVOORRAAD BISCUIT

Ministerie van Landbouw en Visserij Voedselvoorziening

Uitvoering van de rantsoenering en het gebruik van voedsel. Hierbij wordt o.a. aangeraden om kippen en varkens te consumeren i.p.v. deze dieren te blijven voeren met graan, dat beter als voedsel voor de mensen opzij gelegd kan worden. Koeien zullen zo lang mogelijk gespaard blijven voor de belangrijke melkproductie. Distributie

Bij evacuaties zal behoefte zijn aan de uitreiking en bereiding van grote hoeveelheden voedsel. Magazijnen met meer dan 12 miljoen kilogram aan biscuits zijn aangelegd. Voor iedere inwoner van Nederland is voor ongeveer drie dagen noodvoedsel aanwezig. Voor het vervoer van voedsel van de bedrijfskookgelegenheden naar ‘uitdeel’-punten worden meer dan 50.000 dubbelwandige gamellen aangeschaft.

29

30


AF BEEL DING 025 GAMELLEN IN DE KE UKENT RE IN

Ministerie van Sociale Zaken en Volksgezondheid Ziekenhuizen

De verwachting van het aantal gewonden is groot. De capaciteit van de ziekenhuizen is onvoldoende om de grote toevloed van gewonden op te vangen. In rampsituaties worden bedden bijgeplaatst. Van overheidswege zijn 17.000 ziekenhuisbedden (met toebehoren zoals dekens, beddengoed, linnengoed, washandjes, handdoeken, ondersteken, waskommen etc.) en bijbehorend medisch materiaal aangeschaft. Het materiaal ligt verspreid over 15 plaatsen in het land, inclusief een hoeveelheid genees- en verbandmiddelen, infuusmateriaal etc., opgeslagen.

AF BEEL DING 026 OPSLAG GENEESKUNDIGE MA TER IALEN BB

Drinkwatervoorziening

Bescherming van pompstations, opslag van chemicaliën voor ontsmetting van water, herstelmateriaal voor het leidingnet. Enige verplaatsbare waterzuiveringsinstallaties zijn aanwezig.


AF BEEL DING 027 NOODDRINKW ATERZUIVER INGS INS TALLATIE TE MA RU M (GR)

Ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk werk Kunstbescherming

Dit is geen nieuwe activiteit. Vóór en tijdens de Tweede Wereldoorlog is al veel materiaal beschermd en zijn maatregelen genomen. Op 14 mei 1954 is er een afspraak gemaakt tussen 150 landen die zich daarbij verplichten tot het eerbiedigen van de culturele goederen bij een gewapend conflict wat resulteert in het plaatsen van blauwwitte schildjes op gerespecteerde bouwwerken. Lijsten zijn opgesteld met de belangrijkste onvervangbare (on)roerende monumenten en verzamelingen. In deze gebouwen worden brandblusinstallaties aangebracht. Roerende zaken kunnen ondergebracht worden in speciaal gebouwde bergplaatsen.

31

32


Hoofdstuk 3 Bouwen voor de civiele verdediging

AL G EM EE N

Dit hoofdstuk geeft inzicht in de diverse objecten die in het kader van de civiele verdedigingsvoorbereiding zijn gebouwd. Hierbij zijn de commandoposten van de organisatie BB het meest opvallend. Deze bouwwerken hebben een duidelijke specifieke taak waarbij operationele activiteiten voorop staan. Hierbij is sprake van standaardisatie door het grote aantal commandoposten dat in een betrekkelijk korte periode moet worden gebouwd. De hieronder beschreven bouwfases worden beïnvloed door het beeld dat gevormd wordt door de te verwachten oorlogsdreiging. Fase 1 wordt gezien als het zoeken naar een degelijke commandolocatie, buiten de bebouwde kom. De luchtaanval zal kortstondig en beperkt zijn. De overheid zelf maakt zich weinig zorgen en ontwikkelt betrekkelijk weinig initiatief tot bescherming van haar eigen organisatie. Fase 2 wordt gezien als een periode waarin de dreiging van de atoomaanval reëel is. In het kader van de civiele verdediging wordt veel aandacht besteed aan het blijven functioneren onder moeilijke omstandigheden. De beschermde onderkomens worden op grote schaal geplaatst daar waar de activiteiten doorgang moeten vinden. 3.1. F ASE 1: P AR TI CULI ER INI TI ATIEF EN DE COMM ANDOPOST IN BESTAAND OBJECT (1952 – 1961) Fase 1 wordt gekenmerkt door het operationeel maken van de organisatie Bescherming Bevolking en het schuilgelegenheidbeleid. Na de oprichting van de BB wordt Nederland in 1952 opgedeeld in 42 A-kringen en 70 B-kringen. Ieder Kring Hoofd Bescherming Bevolking (KHBB) heeft voor zijn bevelvoering A F B E E L D I N G 0 2 8 een commandopost nodig en betrekt in de periode 1952 – 1955 U N I F O R M V A N D E een locatie die ingericht wordt als commandopost. Voor de JAREN VIJFTIG locatie wordt gezocht aan de rand van een bewoond gebied en wordt vaak gebruik gemaakt van gebouwen die achtergebleven zijn vanuit de Duitse bezettingsperiode. Zo loopt men de minste kans op schade bij een luchtaanval. Binnen de commandopost neemt het verbindingsgedeelte (waarmee de communicatie binnen en buiten de organisatie onderhouden wordt) een belangrijke plaats in en wordt er veel aandacht besteed aan een ruime commandozaal.

BB EIND


AF BEEL DING 029 CO MMA NDO ZAAL EERSTE FASE

In deze fase worden vrijwel geen eisen gesteld aan de mogelijkheden voor een lang verblijf. Slaapplaatsen, keuken etc. zijn dan ook meestal niet aanwezig. Noodaggregaten worden nagenoeg niet geplaatst, of moeten buiten opgesteld worden i.v.m. geluidsoverlast. Zelfs op het gebied van de luchtbehandeling worden geen eisen gesteld. Men is tevreden met de vaak nog aanwezige luchtbehandelingkanalen als men gebruik maakt van een Duits verdedigingswerk. Ten behoeve van mogelijke gasaanvallen worden stalen deuren geplaatst die d.m.v. rubbers goed afsluiten. Door het plaatsen van enige deuren achter elkaar wordt een gassluis gevormd. In het gehele gedachtepatroon zit opgesloten dat een toekomstige oorlog een voortzetting wordt van de laatste oorlog met korte perioden van bombardementen afgewisseld door relatieve langere perioden van rust waarin men zich bezig kan houden met redding en het blussen van branden. De grote diversiteit van commandoposten in deze periode van de wederopbouw is een uiting van de vindingrijkheid. Veel materiaal is niet beschikbaar. Met geringe middelen tracht men ‘er zo goed mogelijk bij te zitten’. Grote verdedigingsbunkers zijn geliefd, maar ook worden kleine bunkers geschikt gemaakt door het eventueel aanbouwen van ruimten.

33

34


AF BEEL DING 030 ONTW ERP CO MMAN DOPOST HARL INGEN RONDOM DUITSE BUNKER IN:DE V IER DE MA CHT NO 5 (1955)

Op een enkele plaats neemt men intrek in een oud fort. (bijv. Maastricht). Enkele kringen krijgen de beschikking over een volledig nieuw gebouwde commandopost. Hierbij wordt naar eigen inzicht een A F B E E L D I N G 0 3 1 gebouw ontwikkeld en ingericht. IN HET OUDE VERDEDIGINGS Een voorbeeld van deze diversiteit in bouw komt o.a. in LUNET 1 UTRECHT HEEFT HET Deventer voor. Daar wordt in 1952 een ronde commandopost N A T I O N A A L C O M M A N D O gebouwd waarbij duidelijk de grondgedachte van de negentien- G E Z E T E N T O T D A T E R E E N de eeuwse fortenbouw herkenbaar is. NIEUW E COMMANDOPOST GEBOUW D IS FASE 1 Een ander voorbeeld is de commandopost van Geleen. Deze commandopost wordt door een aannemer in eigen beheer gebouwd waarbij zijn eigen ideeën over de wijze van commandovoering tot uiting komen. Het Rijk geeft dan ook geen richtlijnen of subsidies bij deze bouwactiviteiten. Gemeenten dienen voor de kosten van de commandovoering zelf zorg te dragen. Het Rijk vergoedt wel de benodigde communicatie apparatuur. Overigens vindt bij het toewijzen van de gewestelijke, provinciale- en de nationale commandopost ook hergebruik plaats. De nationale commandopost (NATCOP) bij Lunet 1 in Utrecht wordt ondergebracht binnen een voormalige Duitse bunker.

AF BEEL DING 0032 INGANG COMMANDOPOST DEVENTER FASE 1


AF BEEL DING 033 CO MMA NDOPOST VE NLO NET ASL IN DEVENTER EEN ROND GEBOUW

E X P ER IM ENT CO P E X

In de periode van de veranderende situatie m.b.t. het gebruik van atoomwapens wordt een experiment uitgevoerd in één van de BB commandoposten. Het COmmandoPost Experiment (COPEX) moet inzicht geven in de omstandigheden van het over een langere periode bemannen van een commandopost onder realistische omstandigheden. Een groep van 26 dames en heren betreedt op 24 oktober 1960 de commandopost van Beek en Donk voor een verblijf van 7 dagen. Doel is de praktische bruikbaarheid te toetsen van een commandopost inclusief inventaris, apparatuur, voorraden en communicatiemiddelen. Medewerkers van TNO houden de technische installatie in de gaten. De geestelijke toestand van de deelnemers wordt geobserveerd door het Psychologisch Laboratorium Nijmegen. AF BEEL DING 034 De aanbevelingen vanuit deze proef en onder andere het rapport TITELBLAD RAPPORT COPEX van Kolonel C. Schep over de constructie van schuilplaatsen, leidt tot de ontwikkeling van een totaal nieuw ontwerp Commandopost.

35

36


AF BEEL DING 035 PLATTEGROND COMMANDOPOST BEEK EN DONK 1961

3.2. F ASE 2: HET BESCHERMDE ONDERKOMEN EN DE ATOOMBESTENDIG E COMM ANDO POST (1961 – 1985) De dreiging van het gebruik van atoomwapens (A-wapens) neemt toe. Tevens blijkt Nederland tot de mogelijke aanvalsgebieden te behoren. Deze veronderstelling leidt tot een schokgolf aan maatregelen. De oude veronderstelling van een lokale aanval met betrekkelijke eenvoudige bommen, moet volledig herzien worden. Het gebruik van de A-bom heeft een veel grotere uitwerking. Het rampgebied kan de omvang van een provincie hebben. Mogelijk zelfs nog groter. Het aantal gewonden en doden zal enorm zijn. Tevens zullen de effecten van het gebruik van het A-wapen langer aanhouden door o.a. de radioactieve straling. Het aantal maatregelen dat nu genomen moet worden is veel. • De organisatie BB moet gereorganiseerd worden om berekend te zijn voor haar taak in een veel groter rampterrein. De samenwerking tussen de diverse kringen moet goed opgezet worden. Hierin krijgt het provinciaal BB commando een belangrijke taak. • Het verblijven en werken in beschermde onderkomens neemt een vlucht. Eerst wordt gewerkt aan een nieuw ontwerp voor een onderkomen dat bescherming kan bieden aan de gevolgen van een atoom-


•

aanval. Grootschalige bouwactiviteiten vinden plaats. Iedereen wil graag een plekje hebben om de ramp te overleven. Alle aspecten van de civiele verdediging worden versneld ingevoerd en omvangrijk aangepakt.

De civiele verdedigingsvoorbereiding draait op volle toeren en raakt alle facetten van de instandhouding van de maatschappij. Na reorganisatie wordt op 5 januari 1961 bij Koninklijk besluit de nieuwe kringindeling vastgelegd. Het aantal A en B kringen (112 stuks) wordt teruggebracht tot 45. Hierdoor wordt het inzetgebied vergroot. Bij de nieuwe kringindeling worden kleinere kringen en gemeenten samengevoegd en wordt een einde gemaakt aan de indeling van (gedeelten) van gemeenten bij een kring in een andere provincie. Binnen de nieuw gevormde kringen dient één atoombestendige commandopost aanwezig te zijn. Hiermee worden de volgende problemen onderkend: • Een kernwapenexplosie kan een afzonderlijke kring zodanig treffen, dat de plaatselijke BB organisatie volledig wordt ontwricht. Gezien die veronderstelling heeft men al de commandopost buiten het centrum van een gemeente geplaatst. • Wanneer bij de uitwerking van een kernwapenexplosie meerdere kringen getroffen worden is voor een goede hulpverlening noodzakelijk dat de commandovoering in één hand ligt. • Bij een mogelijke aanval met kernwapens zou het plaatselijke BB potentieel over de grenzen van het eigen gebied heen moeten. De nieuwe indeling heeft als voordeel dat de opstelplaatsen van de BB in eigen gebied komen te liggen. • De provinciale BB commando’s kunnen sneller kringoverschrijdende hulpverlening bieden in geval van kernwapenexplosies. AF BEEL DING 036 LUCHTBEHANDELINGSRUIMTE STANDAARD COMMANDOPOST

37

38


Nieuwe ondergrondse commandoposten worden gebouwd met diverse voorzieningen ter bescherming tegen de radioactieve neerslag, die bij een kernwapenexplosie kunnen vrij komen, maar ook tegen de Electro Magnetische Puls. De EMP is een sterk elektrisch veld dat ontstaat bij kernsplitsing. Elektronica wordt erdoor beschadigd. De ervaringen en resultaten van het experiment COPEX dienen onder andere als hulpmiddel bij het ontwerpen van een nieuwe commandopost. AF BEEL DING 037 INGANG ME T DO UCHES PCCV/PCBB MIDDELBURG

Anders dan in de eerste fase heeft de overheid bij deze tweede fase wel een duidelijke rol bij de ontwikkeling van het nieuwe onderkomen. Instructies en bouwcoördinatie verlopen via het Rijk, die samengevat worden in een


‘standaard’ ontwerp. In speciale situaties mogen hierop uitzonderingen genomen worden. Hierbij worden echter geen concessies gedaan aan de atoombestendige aanpassingen. Enkele bestaande gebouwen worden aangepast en uitgebreid. Meestal vindt echter nieuwbouw plaats omdat de aanpassingskosten vaak hoger blijken dan nieuwbouw. In de periode 1962-1969 worden een veertigtal nieuwe BB kringcommandoposten (kringCoP), één nationale commandopost (NCBB), provinciale commandoposten (PCBB), regerings- en departementsnoodzetels en bestuurlijke onderkomens gebouwd respectievelijk aangepast, waarvan hieronder een korte samenvatting volgt. AF BEEL DING 038 CO MMA NDO ZAAL NCBB LU NET UTRECHT

ST AN D AAR D M O D EL BB K RI NG CO M M AN D O PO ST

Door de standaardisatie zijn slechts een beperkt aantal bedrijven betrokken bij deze bouwwerken. Zoals het Raadgevend Ingenieursbureau Bish & Partners en Corsmit uit Den Haag en ARTOS in Vught, die de luchtbehandelinginstallatie aanlevert. De oprichtingskosten voor een doorsnee kringcommandopost bedragen +/600.000 gulden. De overheid draagt bij in de kosten van de nieuwbouw. Een groot aantal noviteiten zijn doorgevoerd in dit standaard ontwerp waarbij het uitgangspunt is dat een groot aantal medewerkers gedurende een periode van 14 dagen in de commandopost verblijven. • Autonome zelfredzaamheid d.m.v. aggregaat, water, voedsel en luchtbehandeling. • Ruimte voor slapen en recreatie. AF BEEL DING 039 • Diverse radioverbindingen en een groot aantal telefoonRECLA ME LU CHTBE HANDE LINGSINSTALLATIE ARTOS lijnen moeten de communicatie veilig stellen. • De nieuwste apparatuur als facsimilé (de voorganger van de telefax) en telex worden geplaatst.

39

40


•

Technische voorzieningen om schokken tegen te gaan, overdruk om besmetting buiten te houden, zoals terugslagkleppen. Verder zijn er voorzieningen tegen de gevolgen van de Electro Magnetische Puls. Speciale filters houden de kortstondige elektriciteitpiek tegen. AF BEEL DING 040 PLATTEGROND STANDAARD ONTW ERP CO MMANOPOS T RIJSW IJK

Op sommige plaatsen worden geen nieuwe commandoposten gebouwd. Daar vindt uitbreiding en aanpassing van bestaande gebouwen plaats. Een voorbeeld hiervan is de voormalige kringcommandopost bij het 24 Oktoberplein te Utrecht. De aanwezige voormalige Duitse bunker wordt voorzien van een aanbouw waarin onder meer een volledig aangepaste technische installatie is opgenomen. Een vergelijkbare uitbreiding heeft onder andere plaatsgevonden bij de kringcommandopost van Amsterdam en Rotterdam.


41

N AT IO N AAL CO M M ANDO B E S CH E RM ING BE V O LK ING . ( NC BB)

Het nationale commando Bescherming Bevolking (NCBB) dient voor de landelijke coördinatie van de inzet van de BB. Bij grootschalig optreden over de provinciegrens heen wordt de operationele leiding verzorgd door een stafdienst onder leiding van de nationaal commandant BB. Binnen het NCBB wordt tevens de beslissing genomen over de inzet van het Korps Mobiele Colonnes. Dit is de link met Defensie. Ook voor het NCBB wordt een nieuwe commandopost op Lunet 1 te Utrecht gebouwd waarbij het standaardontwerp wordt aangehouden met aanpassingen ten behoeve van het verblijf van diverse Defensie medewerkers en apparatuur. PR O VI NC I AAL CO M M AN D O B E SC H ERM IN G B E VO L KI NG ( P CB B)

Het Provinciaal Commando Bescherming Bevolking (PCBB) onderhoudt de contacten tussen de kringcommando’s binnen de provincie en het PCBB en coördineert de inzet van de ABC-diensten binnen de provincie. In deze commandoposten bevinden zich naast uitgebreide communicatiemiddelen aansluitingen naar alle meetposten binnen de provincie. Bij de nieuwbouw vanaf 1960 heeft men gestreefd naar het samenbrengen van het bestuurlijke commando bij het operationele commando. Veel van de Provinciale BB commandoposten hebben dan ook een dubbele functie. Dit houdt in dat naast de operationele Provinciale BB staf de Commissaris der Koningin met zijn staf Civiele Verdediging aanwezig zijn. Omvang en inrichting van deze commandoposten zijn dan ook duidelijk afgestemd op deze bezetting.

AF BEEL DING 041 INGANG NCBB LUNET UTRECHT

42


AF BEEL DING 042 PORTIERSLOGE PCCV/PCBB MIDDELBURG

Deze dubbelfunctie is o.a. toegepast in Middelburg. De provinciale commandopost huisvest zowel het Provinciaal Centrum Civiele Verdediging (PCCV) als provinciaal uitvoerende gedeelte PCBB. De commandopost in Grouw heeft het doorvoeren van gecombineerde functies ver doorgetrokken. In deze grote commandopost zijn gemeentelijk civiele commando, provinciaal civiel commando, provinciaal commando BB en het kringcommando BB samengebracht. Het formaat en inrichting zijn afgestemd op het verblijf van 450 personen.


43

AF BEEL DING 043 RECREATIERUIMTE REGERINGSNOODZETEL

NO O D Z ET EL, R EG E RI NG SO N D ER KO M EN S

Regerings- en departementsnoodzetels zijn beschermde onderkomens voor een grotere groep bestuurders en ambtenaren, die zich meestal in de kelders van bestuurs- rechts- en overheidsgebouwen bevinden. Communicatiemiddelen zijn ruim voorhanden. AF BEEL DING 044 BELEIDSCENTRUM REGERINGSNOODZETEL

Extra voorzieningen zijn ingebouwd aangezien de noodzetels over het algemeen in de bebouwde kom staan en ook als gericht doel worden aangemerkt. Deze extra voorzieningen zijn o.a. zwevende vloeren, waarop alle meubels zijn vastgezet i.v.m. schokken door gevechtshandelingen of bombardementen. Banken etc. zijn voorzien van hoofdsteunen. Noodzetels zijn met rubberdempers opgehangen aan de fundering van de gebouwen. Het leidingwerk is voorzien van flexibele aansluitingen.

44


AF BEEL DING 045 TELEXRUIMTE REGERINGSNOODZETEL

Deze Regerings- en departementsnoodzetels bevinden zich voornamelijk in Den Haag onder diverse ministeries en in Groningen en Delfzijl (onderdeel Ministerie Verkeer en Waterstaat) PR O VI NC I AAL C ENT RUM CI V I EL E V E RD E DIG ING ( PC C V)

Het PCCV is het bestuurlijke onderkomen voor de Commissaris der Koningin en zijn staf Civiele Verdediging. Als de PCCV niet bij de PCBB is ondergebracht is de bouwwijze en inrichting vergelijkbaar met die van de noodzetels. Alleen is minder aandacht besteed aan de voorzieningen bij een directe aanval. Vooral de voorzieningen tegen grote schokken zijn achterwege gebleven. Nog zichtbare voorbeelden van onderkomens van het PCCV zijn de provinciehuizen Den Bosch en Haarlem. G EM E ENT E LI JK C E N T RUM CIV I EL E V E RD ED IG ING ( G CC V)

Het GCCV is een beschermd onderkomen voor de burgemeester en zijn staf Civiele Verdediging, meestal in de kelders van het gemeentehuis. Enkele willekeurige voorbeelden zijn te zien in Rotterdam onder het Stadhuis en in Zeist en Nunspeet onder het gemeentehuis. AF BEEL DING 046 SLAAPVERTREK GCCV BARENDRECHT


45

AF BEEL DING 047 LUCHTBEHANDEL INGSINSTAL LATIE GCCV ZW OLLE

3.3. DIVERSE BOUWWERKEN CI VIELE VERDEDIGING In dit hoofdstuk wordt een niet uitputtende overzicht geschetst van gebouwen en objecten die een specifieke functie of rol hebben vervuld binnen de civiele verdedigingsvoorbereiding RI JK SM AG AZ I J N /O P S T ELP L AAT S M O BI EL E CO LO N NE S

Voor een grootschalige bijstand zijn Mobiele Colonnes (MC) opgericht. Het bemannen van de MC blijkt een groot probleem te zijn en is opgelost door het gebruik van personeel van de krijgsmacht. Op den duur wordt de MC onderdeel van de Koninklijke Landmacht en krijgt de naam Korps Mobiele Colonnes (KMC). AF BEEL DING 048 KMC VERPLAATSING REDD INGSCO MPAG N IE

Voor het KMC worden militairen zonder mobilisatiebestemming ingezet. Het materiaal voor deze brandweer-, redding- en geneeskundige-Colonnes

46


wordt aangeleverd door het Rijk en is eigendom van de organisatie BB. Het is opgeslagen in grote, veelal gehuurde magazijnen. AF BEEL DING 049 OPSLAG MATE R IAAL IN HE T R IJKS MAGAZ IJN W IJK BIJ DUURSTEDE

Een tweetal rijksmagazijnen: Wijk bij Duurstede en Helenaveen, zijn speciaal in opdracht van Binnenlandse Zaken gebouwd. Deze magazijnen met een vloeroppervlakte van 7000 m2 per gebouw herbergen o.a. de vele honderden Magirus brandweerwagens, puinhappers (speciale graafwerktuigen) en grote hoeveelheden reddings- en geneeskundige artikelen. AF BEEL DING 050 OPSLAG MATE R IAAL

Ten behoeve van de opleiding van de militairen van de Landmacht die dienst doen bij het KMC is op de legerplaats Crailo bij Hilversum een opleidingslocatie ingericht, waarover straks meer.


47

AF BEEL DING 051 OEFENLOCATIE CRAILO

S PO O RW EG EN

Om het transport over het spoor zeker te stellen is door het ministerie van Verkeer en Waterstaat in samenwerking met de NS gewerkt aan voorzieningen om het spoorverkeer doorgang te geven, ook onder moeilijke omstandigheden. Eén van deze voorzieningen is het veilig onderbrengen van de railverkeersleiding. Bij de diverse rangeerterreinen zijn beschermde ondergrondse verkeersleidingposten gebouwd, o.a. op het rangeerterrein Kijfhoek te Barendrecht. AF BEEL DING 052 BESCHER MD ON DERKO ME N NS KIJFHOEK BARENDRECHT

48


Ten behoeve van het railverkeer zijn speciale oliedepots aangelegd (2.5 miljoen liter) met brandstof voor diesellocomotieven die ingezet kunnen worden als de elektriciteit is uitgevallen. PT T T ELEF O O N V E RB IN DI NG EN Mininoodnet PTT AF BEEL DING 053 RUIMTE BESCHERMD ONDERKOMEN NS

Binnen de dertien PTT districten zijn beschermde ondergrondse onderkomens gebouwd. De afmetingen zijn ongeveer 25 bij 25 meter. Hierin worden handbediende centrales geplaatst. Het mininoodnet is voorzien van eigen lijnen met speciale apparatuur dat wordt benut door “uitermate belangrijke abonnees”. Overheidstelefoonnet/ Noodnet

16 centrales bedienen een apart telefoonnet waarop allerlei overheidsinstellingen zoals ministeries, gemeentehuizen, ziekenhuizen etc. zijn aangesloten. Deze centrales zijn gebouwd als beschermde ondergrondse onderkomens, zoals de verbindingsruimte aan de Coolsingel tussen gemeentehuis en postkantoor te Rotterdam. Telexnetwerk

Om het telexverkeer goed te laten functioneren zijn de centrales allen voorzien van beschermende aanpassingen. Enkele voorbeelden: Hoofdcentrale Bussum Amersfoortsestraatweg 85 Amsterdam Nieuwe Zijds Voorburgwal 182 Den Haag Rijswijkseweg 15 Rotterdam Waalhaven AF BEEL DING 054 TOEGANG BESCHERMD ONDERKOMEN RADIO KOOTW IJK

Radioverbindingen

Juist in een bijzondere situatie als een oorlog of ramp is communicatie van groot belang. De radiostations zijn aangepast met onder andere eigen stroomvoorziening en brandstofopslag om de schade aan gebouw en apparatuur te beperken.


49

Bijzonder is de technische ruimte in het gebouw van Radio Kootwijk waar de aanwezige onderhoudsmachines, zoals draaibank, boormachine, etc. met voetkracht aangedreven worden. Radio Scheveningen Merwedestraat 1 IJmuiden Radio Kootwijk Kootwijk Omroep

Binnen het bestel van communicatie is een belangrijke rol weggelegd voor de omroep. De berichtgeving moet te allen tijde doorgang vinden. Hiervoor is een ondergronds beschermd onderkomen gebouwd waaruit de NOS kan blijven uitzenden. Op een aantal locaties zijn noodstudio’s ingericht van waaruit zonder medewerking van de NOS uitgezonden kan worden. Stand-alone camera’s met bijbehorende apparatuur zijn opgesteld in de regeringsnoodzetel, voor opnames van de Minister-president en in de Nationale Commandopost BB

AF BEEL DING 055 VOETBEDIENDE DRAAIBANK RADIO KOOTW IJK

AF BEEL DING 056 NOODSTUDIO IN DE REGERINGSNOODZETEL

Noodstudio NOS Sumatralaan 45 Noodstudio Noodzetel Algemene zaken Noodstudio NCBB Fort Lunet 1 Noodstudio PCCV Boerhaveweg

Hilversum Den Haag Utrecht Noordwijk

50


RI JK SW AT ER ST AAT Vervoer over water

Om een doorvaart naar Duitsland te garanderen zijn ca 25 beschermde onderkomens gebouwd bij een groot aantal complexen zoals stuwen en sluizen. Van daaruit kan het personeel op afstand en beschermd de sluizen en bruggen bedienen. Deze objecten liggen grotendeels langs het Twentekanaal, de Maas en de Rijn-Schelde verbinding om de vaarweg van Rotterdam naar Duitsland vrij te houden. Enkele voorbeelden hiervan zijn Krimpen aan de lek, de Volkeraksluizen en de sluiscomplexen bij Maasbracht en Eefde

AF BEEL DING 057 BESCHER MD ON DERKO ME N VOLKERAKSLUIZEN INTERIEUR

AF BEEL DING 058 VOLKERRAKSLUIZEN

Vervoer over de weg

Coördinatie is nodig van (militaire) transporten (zgn. vervoersnoodwet). Hiervoor verantwoordelijk is de Rijksverkeersinspectie (dienst RVI) Verdeeld over Nederland zijn diverse kantoren van de RVI aanwezig.

AF BEEL DING 059 INGANG RVI ROTTERDAM


51

Onder het kantoor is een beschermd ondergronds onderkomen van waaruit de transporten begeleid kunnen worden. Voorbeeld is het voormalige kantoor RVI in Rotterdam. VO L K SG EZO ND H EI D Magazijnen

Op een groot aantal plaatsen in Nederland worden magazijnen gebouwd en ingericht, die dienen als opslag voor grote hoeveelheden geneeskundige artikelen. Daarnaast verschijnen voedseldepots met vooral biscuit, melkpoeder en babyvoeding. De magazijnen fungeren tevens als opslag voor ziekenhuizen om in een rampsituatie de bedcapaciteit te vergroten. Dit zogenaamde ‘Beddenplan’ voorziet in een aanvulling voor een ziekenhuisinrichting, zoals bedden, nachtkastjes etc. AF BEEL DING 060 MIBO MAGAZ IJN MA TER IAALVOORZ IE N ING IN BUITENGEW ONE OMSTAN D IGHEDEN

RI JK S O L IE D E PO T

Om de energievoorziening voor langere periode te garanderen worden er op diverse locaties brandstofdepots aangelegd. Uiteindelijk is er een capaciteit voor 3 maanden .Deze strategische voorraad is tijdens de oliecrisis in 1973 aangesproken. Een distributieschema wordt opgesteld waarin vitale bedrijven zoals energiecentrales en o.a. voedselvoorziening voorrang krijgen. Een voorbeeld van een Rijks oliedepot is te vinden langs het AmsterdamRijnkanaal bij Nigtevecht. Daar staan elf tanks met een doorsnede van 23,5 meter en 14 meter hoogte waarin in totaal 66.000 m3 stookolie opgeslagen kan worden. Het terrein is circa 250 bij 120 meter en herbergt ook een ketelhuis met kantoor, leidingkoker, tankfundaties en een weegbrug, KU NST B E RG PL AAT S

Musea krijgen voorschriften om hun collectie te beschermen. Daarnaast worden speciale kunstbergplaatsen gebouwd.

AF BEEL DING 061 OLIEDEPOT NIGTEVECHT

52


De kunstbergplaats te Paaslo is hiervan een markant voorbeeld. Nieuwbouw vindt onder andere plaats in Noordwijk. AF BEEL DING 062 STAFSCHOOL ‘SCHAFFELAER’ TE BARNEVELD

O PL E ID ING S C ENT R A L AN D EL I JK

Het BB- kader krijgt zijn opleiding op de landelijke Stafschool Bescherming Bevolking. Eerste jaren was deze school gevestigd in de Schaffelaer te Barneveld. Later is men verhuisd naar het landgoed “De Vanenburg” te Putten. AF BEEL DING 063 STAFSCHOOL ‘DE VANENBURG’ TE PUTTEN


53

O PL E ID ING N O O DW ACHT E R S

Noodwachters van de organisatie BB krijgen een interne opleiding in verschillende vakgebieden zoals redding en EHBO. Hiervoor zijn een aantal opleidingslocaties ingericht, intern ook wel oefenkamp genoemd. Op deze terreinen verschijnen bouwwerken waar meerdere groepen medewerkers de opleiding krijgen. In de vernuftige bouwwerken kunnen noodsituaties nagebouwd worden. Bijvoorbeeld tussen flexibele geplaatste panelen door oefenen noodwachters met een snijbrander om zich een weg te banen door puin. De constructies zijn zeer modulair om tot een snelle uitwisseling van onderdelen te komen. De drie landelijke opleidingscentra zijn: Steenwijkerwold Wieringerwerf Helenaveen.

AF BEEL DING 064 VERW IJZ ING NAA R LANDEL IJK OEFENLOCATIE ZUID DEURNE HELENAVEEN

AF BEEL DING 065 LANDELIJKE OEFENLOCATIE BB STEENW IJKERW OLD

O PL E ID ING K O R P S M O BI EL E CO LO N N E S

Het Korps Mobiele Colonnes heeft een eigen oefenlocatie, Crailo te Laren. Dit is een terrein met een groot aantal ‘huizen’. Het terrein geeft weer hoe een ramplocatie eruit zou kunnen zien.

AF BEEL DING 066 OEFENLOCATIE CRAILO

54


Naast redden en ‘pionieren’ kan hier tevens geoefend worden door de brandweer. Diverse BB kringen hebben hun medewerkers, als aanvulling op de opleiding, laten oefenen op deze locatie. O PL E ID ING S C ENT R A V AN LO K AL E BB K R ING E N AF BEEL DING 067 BB ASD W ESTHAVENW EG AMS TERDA M

AF BEEL DING 068 OEFENING LOCALE BB KRING

Zoals hierboven beschreven zijn er voor de opleiding van de noodwachters landelijke opleidingscentra ingericht. Daarnaast hebben een aantal kringen bescheiden opleidingsfaciliteiten in eigen beheer ontwikkeld. Op eenvoudige klimtorens kunnen noodwachters het redden van gewonden op hoogte oefenen. Daarnaast hebben kringen een terrein met puin en rioleringsbuizen om een rampterrein te simuleren. Voorbeelden van dit soort objecten zijn te vinden in o.a. Arnhem en Amsterdam


55

De voormalige opleiding en commandocomplex Overvoorde van de A-kring Z-H-b te Rijswijk is een bijzonder voorbeeld van een kringopleidingslocatie. De opleidingsruïne bestaat uit meerdere gebouwen die samen een straat vormen waarin alle facetten van de reddingsopleiding uitgevoerd kunnen worden. De diversiteit van functies en de grootte van deze oefenruïne is uniek. LUC HT W AC HT T O REN S

Na het opheffen van de militaire organisatie Luchtwachtdienst zijn een groot aantal luchtwachttorens overgedragen aan de organisatie BB. De torens worden ingericht als stationaire AF BEEL DING 069 meetpost voor de ABC dienst. Ter bescherming van het aanwezige personeel en de langere verblijfsperiode zijn kleine LOCALE OEFENTOREN ondergrondse onderkomens voor 4 personen bij de torens gebouwd met slaapgelegenheid en zelfs een luchtbehandelinginstallatie. De afmetingen zijn 2 x 4 meter. Voorbeelden hiervan zijn te vinden in Westerschouwen en in Eede (Z-Vl) (zie Wederopbouwrapport Militair erfgoed door M. Kruidenier, Zeist 2007)

AF BEEL DING 070 INGANG BESCHERMD ONDERKOMEN BIJ L UCHTWACHTTOREN W ESTENSCHOUWEN

Noodhospitaal Een aantal ziekenhuizen is ‘dubbel uitgevoerd’ met een atoombestendig gedeelte. Onder bijzondere omstandigheden kan dit gedeelte hermetisch afgesloten worden. Diverse technische aanpassingen, zoals sluizen, zijn aangebracht om de binnenkomst van patiënten mogelijk te maken. De luchtbehandelinginstallatie dient gezuiverde lucht aan te voeren. Deze lucht ondergaat een aantal bewerkingen zodat een steriele omgeving

56


gecreëerd wordt. Voorbeelden zijn het Academisch Medisch Centrum te Amsterdam en het Utrechts Medisch Centrum

AF BEEL DING 071 INRICHTING NOODZIEKENHUIS

3.4.

SCHUILGELEGENHEID

Anders dan bij het operationeel maken van de organisatie BB is het schuilgelegenheidbeleid een duidelijk bestuurlijk onderwerp. De bestuurders hanteren daarbij andere afwegingen waardoor het traject van het schuilgelegenheidbeleid niet parallel loopt met de ontwikkeling van de BB en de civiele verdediging. De mensheid zoekt van oudsher bij bedreigingen natuurlijke schuilplaatsen op. Later verrijzen versterkte gebouwen om beschutting te bieden bij rampen en oorlogen. Op dit eeuwenoude thema wordt tijdens en na de Tweede Wereldoorlog verder gegaan


57

AF BEEL DING 072 ME TROSTA T ION MET GASDEUREN

T IJD EN S D E T W E ED E W E R EL DO O R LO G

Vóór en tijdens de Duitse bezetting zijn er veel schuilgelegenheden in Nederland gebouwd. Uiteindelijk is hierbij ook weer een eenvoudige bouweis terug te vinden, namelijk een afdoende bescherming voor een korte periode. Langer dan enkele uren verbleef men meestal niet in deze schuilgelegenheden.

AF BEEL DING 073 GASDEUREN IN EEN ME TROSTA T ION

De atoomdreiging heeft ook op gebied van schuilen het nodige teweeg gebracht en de bouw van schuilgelegenheden beïnvloed. Daarbij wordt er vanuit gegaan dat het verblijf in een schuilgelegenheid beduidend langer zal zijn, van enige dagen tot een week. Door de ongrijpbare radioactieve stof en straling zijn diverse extra technische aanpassingen ontwikkeld.

58


AF BEEL DING 074 HET SLUITEN VAN GASDEUREN IN EEN SCHUILGELEGENHEID

DE O V ER H EI D AL S B O UW H E E R

Het uitgangspunt van het schuilgelegenheidbeleid is dat de bevolking in tijden van oorlog of ander gevaar haar bescherming in of in de directe omgeving van de eigen woning moet kunnen vinden. Hierbij wordt de aloude gedachte gehandhaafd, dat openbare schuilgelegenheden alleen daar moeten zijn waar grote groepen burgers op straat verblijven. AF BEEL DING 075 SANITARIE VOORZIENINGEN IN ME TROSTA T ION TBV SCHUILGELEGENHEID

In het begin van de jaren vijftig wordt door de overheid plannen gemaakt voor de bouw van schuilgelegenheden voor 100.000 personen. Hierbij gaat men uit van het gebruik van kelders van bestaande gebouwen. Waar nodig dienen nieuwe schuilgelegenheden gebouwd te worden.


59

Een budget van vijf miljoen gulden wordt beschikbaar gesteld voor deze nieuwbouw. Vrij snel blijkt het budget niet toereikend en wordt minder nieuw gebouwd dan verwacht. AF BEEL DING 076 ZICHTBARE SCHUILPLAATS ZUIDERZEEW EG TALUD AMS TERDA M

Na onderzoek komt men op een andere manier van bouwen: de zogenaamde ‘combinatiebouw’. Door onder andere bij nieuw te bouwen openbare gebouwen extra voorzieningen aan te brengen wordt tevens schuilgelegenheid gecreëerd. Op deze wijze hoopt men voordeliger uit te zijn. Diverse parkeergarages, metrostations en kelders worden op dergelijke wijze aangepast. AF BEEL DING 077 INGANG EN AFSLUITING DMV GASDEUR NOORDTUNNEL UTRECHT

De oplevering van de geplande schuilgelegenheden loopt echter behoorlijke vertraging op door het wachten op de bouw van geschikte bouwwerken en de inpassing van de extra voorzieningen. Van de voorgenomen 576 schuilgelegenheden zijn er aan het einde van de jaren vijftig niet meer dan

60


ongeveer honderd gerealiseerd. Tussen 1950 en 1970 is ‘slechts’ zeventien miljoen gulden aan het schuilgelegenheidbeleid uitgegeven. Het aantal beschikbare plaatsen ligt rond 1970 amper boven de 100.000. De verdeling over Nederland is niet gelijkmatig. In Amsterdam kunnen 12.000 mensen schuilen in één van de vele kleine schuilgelegenheden in de stad. De provincie Zeeland heeft 150 schuilplaatsen, terwijl Drenthe geen enkele heeft. Rotterdam met haar, nog te bouwen, metrostations komt nog het beste uit de bus met ongeveer 65.000 beschikbare plaatsen. Ondanks dat de bouw van schuilgelegenheden met moeite van de grond komt blijft de regering de noodzaak van het schuilgelegenheidbeleid ondersteunen. Het blijft onderdeel van de begroting en jaarlijks wordt een budget beschikbaar gesteld voor het schuilgelegenheidbeleid. AF BEEL DING 078 POSTER OVER SCHUILGELEGENHEID


61

P ART IC ULI E R E BO U W

Naast de taak van de overheid bij de bouw van schuilkelders bij openbare gebouwen komen er ook richtlijnen en wetten voor nieuwbouw van particulieren. In 1955 wordt het Koninklijk Besluit ‘Schuilplaatsen bij bouw van woningen’ van kracht. Deze Wet houdt in dat binnen de gemeentelijke bouwverordeningen bepalingen en voorschriften moeten worden opgenomen voor het bouwen van gebouwen met twee of meer woningen. Daarin worden plaats en grootte van een schuilgelegenheid binnen het gebouw vastgelegd. De voorschriften gaan over het aantal en de plaats van nooduitgangen, over de dikte en samenstelling van de muren, over draagvloeren, bordessen en de afdekking van de bovenste bouwlaag. Het schuilgelegenheidbeleid wordt ingehaald door de ontwikkelingen. De militaire veronderstelling geeft een indicatie af dat de bombardementen frequenter en zwaarder gaan worden. Het verblijf in de schuilgelegenheid zal langer duren en de effecten van een aanval vèrstrekkend. De groei van de bevolking neemt explosief toe en de mobiliteit van de bevolking groeit navenant. Hierdoor dient het aantal beschikbare schuilplaatsen drastisch worden bijgesteld. De organisatie Bescherming Bevolking, verantwoordelijk voor o.a. de individuele zelfbescherming, prefereert een goede beschermingsmogelijkheid in eigen omgeving boven de vele openbare schuilgelegenheden. De BB geeft adviezen waarbij voornamelijk wordt gekeken naar bouwkundige voorzieningen en de mogelijkheden om het belangrijkste schadelijke gevolg van een atoomexplosie, de fall-out besmetting, buiten te houden. AF BEEL DING 079 VOORBEELD INRICHITING PARTICULIERE SCHUILGELEGENHEID

62

AF BEEL DING 80 INRICHTING PARTICUL IERE SCHUILGELEGENHEID ONDER BUNGALOW IN ROOSENDAAL


MODELWONINGEN In het Koninklijke Besluit worden eengezinswoningen niet genoemd. De bewoners moeten zich zelf zien te redden, meestal binnenshuis. Sommigen besluiten in de tuin een eigen schuilkelder te bouwen. In de gemeente Dwingelo wordt door een particulier een volwaardige schuilkelder voor 4 personen in de tuin gebouwd. Andere particulieren laten bij de nieuwbouw van hun woning een schuilkelder in het ontwerp opnemen. In de gemeente Roosendaal is onder twee bungalows op eigen kosten een technisch volwaardige schuilgelegenheid gebouwd. De organisatie BB geeft echter wel voorlichting over de wijze waarop in een eengezinswoning een zekere bescherming is te realiseren. In diverse gemeenten in Nederland worden modelwoningen ingericht waar de bevolking kan zien hoe men met eenvoudige middelen een schuilgelegenheid in eigen huis kan aanleggen. Meestal is de kelder hiervoor de aangewezen plaats. Wanneer geen kelder aanwezig is, wordt vaak de keuken geschikt geacht om als schuilgelegenheid te dienen.

AF BEEL DING 081 MODELW ONING KOLLUM

AF BEEL DING 082 MODELW ONING KOLLUM

Hiervoor moeten wel enige handelingen verricht worden: • Boven de keuken dient een 20 cm. dikke zandlaag aangebracht te worden • Tegen de buitenmuur dienen zandzakken gestapeld te worden ter dikte van 50 cm. • In de gang moet d.m.v. zandzakken een sluis gecreëerd worden. • Met board dienen de ramen afgedekt te worden. • Kieren van ramen en deuren worden met plakband of dichtingpasta afgesloten. • Verder dienen in deze ruimte matrassen, dekens, noodtoilet, noodverlichting, voedsel en water aanwezig te zijn. Door modelwoningen te bezoeken kan de bevolking wennen aan dit idee en voorlichting krijgen van de organisatie BB over nut en mogelijkheden.


63

Deze woningen zijn o.a. opgezet in: Kollum, Hedel, Zevenhuizen. In Utrecht wordt zelfs een flatwoning ingericht als modelwoning. AF BEEL DING 083 VOORBEELD PARTICUL IERE SCHUILGELEGENHEID

PR E F AB S CH UIL P L AAT S E N

De commercie stort zich begin jaren zestig op de levering van complete particuliere schuilplaatsen. Diverse uitvoeringen van bovengrondse en ondergrondse modellen worden aangeboden. AF BEEL DING 084 FOLDER PARTICULIERE SCHUILKELDER

De firma Inter Scaldis uit Goes levert de ‘R.A.N. 0.8’, een betonnen buisconstructie met een luchtsluis, watertank, chemisch toilet en ruimte voor

64


8 personen. Voor de luchtbehandeling is een zandfilter met een membraampomp aanwezig. Dit model dient ingegraven te worden, maar niet iedereen beschikt over een dergelijke grote tuin. AF BEEL DING 085 FOLTU SCHUILKELDERS

Andere ontwerpen hebben een dubbele functie. Na het ingraven kan het bovenste gedeelte van de schuilkelder benut worden als zwembad. Simpeler ontwerpen zouden met behulp van een eenvoudige golfplaat enige bescherming moeten kunnen bieden. F ALL-OUT ENQUÊTE Om in kaart te brengen hoeveel personen in de eigen omgeving een afdoende bescherming hebben tegen de gevolgen van de fall-out, wordt in 1966 een grootschalig onderzoek gestart. Het ‘Tielerproject’ ligt aan de basis van dit uitgebreide landelijke onderzoek. Bij een grootschalige denkbeeldige oefening in 1963 komt de gemeente Tiel


65

volledig onder de fall-out te liggen van een kernexplosie. Niemand kan geëvacueerd worden. Alle woningen worden in kaart gebracht om te onderzoeken of de 19.000 inwoners van Tiel voldoende bescherming hebben in eigen omgeving. De bevindingen van dit project zijn zorgelijk. Meer dan de helft van de woningen heeft onvoldoende mogelijkheden om aan de gestelde ‘afschermingfactor’ te voldoen, die vooral wordt bepaald door de dikte van muren, glasoppervlakte en aantal vloeren. Meer dan een half miljoen zandzakken zijn nodig om iedereen aan de gestelde afschermingnorm te laten voldoen. Om te controleren of deze veronderstelling juist is wordt besloten tot een landelijke enquête. AF BEEL DING 086 INRICHTING KLEINE OPENBARE SCHUILKELDER

De gegevens uit deze enquête kunnen dan op gemeentelijk niveau gebruikt worden bij het opstellen van een lokaal fall-outbeschermingplan. In 1966 gaat deze mammoetklus van start. In een periode van zeven jaar worden alle huizen in Nederland bezocht. Gegevens over bouwwijze, afmetingen, aantal en grootte van de vensters, sanitair, stroom en water worden vastgelegd. Voor de verwerking van de grote hoeveelheid gegevens wordt een computer van de Rijkscentrale voor Mechanische Administratie ingezet.

66


De uitslag van de enquête blijkt inderdaad verontrustend. Een kwart gedeelte van de bevolking kan schuilen in eigen huis, een ander kwart kan zichzelf in veiligheid brengen in een groot gebouw in de omgeving. Voor ongeveer 6,8 miljoen inwoners is geen goede oplossing voorhanden. BOUWVOORSCHRIFTEN Het bouwen van schuilgelegenheden voor deze grote groep van bijna 7 miljoen inwoners, is financieel en technisch niet mogelijk. In 1970 wordt de Commissie Schuilgelegenheid AF BEEL DING 087 INRICHTING KLEINE OPENBARE opgericht om nieuwe bouwvoorschriften op te stellen. De bedoeling is om voorzieningen bij nieuwbouw, die noodzakelijk S C H U I L G E L E G E N H E I D zijn voor de bescherming van fall-out, wettelijk verplicht te stellen. Met veel geplande bouwactiviteiten in het vooruitzicht wordt verwacht dat in 1985 nog maar 1,6 miljoen burgers zonder schuilplaats zouden zijn. AF BEEL DING 088 LUCHTBEHANDELING OPENBARE SCHUILGELEGENHEID

Door de turbulente politieke situatie in Nederland en de val van diverse kabinetten wordt de wettelijke verplichting pas in 1974 van kracht en de datum van afronding gesteld op 2002. In de praktijk blijkt echter dat de kostprijsverhoging voor eengezinswoningen dusdanig hoog is, dat de wet tenslotte niet uitgevoerd wordt.

AF BEEL DING 089 AFSLUITING METROSTALTION ME T SPEC IALE V IS IERDE UR


Het enige wat in geringe mate doorgang vindt is de bouw van openbare schuilgelegenheden in het kader van de zogenaamde combinatiebouw. Inventieve gemeenten weten de combinatiebouwsubsidie te benutten. Gemeente Eibergen bouwt een kolossale parkeergarage met schuilmogelijkheid voor 5000 personen. Met een inwonersaantal van 15.000 maakt het Eibergen tot de gemeente met het hoogste percentage schuilgelegenheidvoorzieningen. Bouwkundige exponenten In de periode van 1950 - 1990 is uiteindelijk voor slechts 320.000 burgers een plaats gecreëerd in openbare schuilgelegenheden. Veel beschermde onderkomens bevinden zich in kelders van grote gebouwen. Deze vallen in het niet naast de bouwkundige oplossingen van de metrostations in Rotterdam en Amsterdam. De dubbele functie van de metrostations bestaat uit de doorvoer van de metroreiziger en schuilgelegenheid voor grote groepen burgers (5000 – 10.000) in een atoombestendige, gasdichte omgeving.

67

68


De vele specifieke oplossingen van gasdeuren, sluizen, sanitair en luchtbehandeling dwingen respect af. Voorbeelden zijn het metrostation Wibaut in Amsterdam en metrostation Dijkzigt te Rotterdam (5000 pers). Minder complex maar ook voorzien van diverse ingenieuze oplossingen zijn in Nederland diverse parkeergarages met een A F B E E L D I N G 0 9 0 dubbelfunctie. Belangrijke voorbeelden zijn de parkeergarage I N G A N G O P E N B A R E “De Brinkhof” te Apeldoorn (7000 pers.) en de parkeergarage S C H U I L G E L E G E N H E I D in Middelburg. ME RGELGANGEN VALKENB URG Bovendien grijpt men terug naar eeuwenoude locaties die al vele malen gebruikt zijn als schuilgelegenheid. Limburg heeft op dit gebied twee markante voorbeelden. Maastricht beschikt over kazematten, een kilometerlang stelsel van tunnels onder de stad waarin een fall-out schuilgelegenheid is aangebracht.

AF BEEL DING 091 INRICHTING OPENBARE SCHUILKELDER VALKENBURG

In de mergelgangen van Valkenburg die al eeuwen bescherming bieden aan de burgers is een volwaardige fall-out schuilgelegenheid ingericht voor 2500 personen.


Hoofdstuk 4 Conclusies en aanbevelingen

De civiele verdedigingsvoorbereiding heeft in Nederland op diverse plaatsen duidelijk zijn sporen achtergelaten. Door het voorbereidende karakter en het nimmer in gebruik nemen van deze objecten is de kennis en de daarbij behorende interesse slechts aanwezig bij een zeer kleine groep. Toch verdient deze periode met zijn specifieke objecten en hun zeer specifieke functie waardering. Het onzichtbare aspect, de diversiteit en veelvoud van deze objecten maakt het ingewikkeld om het belang er van aan te tonen en onder de aandacht te brengen. Daarbij schuilt tevens het gevaar dat onzorgvuldig omgesprongen wordt met deze exponenten van een bijzonder tijdvak. Kijkend naar het geheel van civiele verdedigingbouwwerken zijn de navolgende objecten uniek en betekenisvol als voorbeeld van de periode 1945-1989 die wordt aangeduid als de Koude Oorlog: • De Regeringsnoodzetel te ’s Gravenhage door zijn specifieke inrichting, zijn bijzondere bouwwijze en zijn unieke functie binnen de civiele verdedigingsvoorbereiding met daarin opgenomen de noodstudio voor de Regering. • Metrostation annex openbare schuilgelegenheid, Weesperplein te Amsterdam met zijn opvang van 12000 personen. De technische oplossingen om een metrostation in korte tijd om te bouwen voor het verblijf van een groot aantal personen. De sanitaire voorzieningen, de verblijfsvoorzieningen en de kolossale luchtbehandelinginstallaties in een gasdichte omgeving. • Het voormalige opleiding- en commandocomplex Overvoorde van de A-kring Z-H-b te Rijswijk. Een kringcommandopost volgens het standaard bouwtype in originele staat, geflankeerd door een voormalige Duitse bunker die in de eerste fase van de civiele verdediging gediend heeft als commandopost. Op het buitenterrein de bijzondere uitgebreide oefenruïne met het kenmerkende opleidingsgebouw daterend uit de wederopbouwperiode. Deze combinatie van opleiding en commandovoering maakt Overvoorde uniek in het geheel van de BB commandoposten. Op basis van deze eerste verkenning van het gebouwde erfgoed van de civiele verdediging is het noodzakelijk om snel te komen tot een grondige inventarisatie en waardestelling, voordat alles ongemerkt is verdwenen.

69

B IJ LA GE N

71

BIJLAGE 1 LITERATUUR

69

BIJLAGE 2 AFBEELDINGEN

74

BIJLAGE 3 STAMBOOM VAN DE NEDERLANDSE VAKBLADEN OP HET

75

GEBIED VAN BRAND- EN RAMPENBESTRIJDING

BIJLAGE 4 PUBLICATIES MINISTERIE BINNENLANDSE ZAKEN MET

76

BETREKKING TOT BESCHERMING BEVOLKING EN CIVIELE VERDEDIGING

BIJLAGE 5 PUBLICATIES MET BETREKKING TOT DE LUCHTBE-

82

SCHERMING

BIJLAGE 6 PUBLICATIES VAN DE RIJKSINSPECTEUR (VANAF 1943

83

HOOFDINSPECTIE) MET BETREKKING TOT DE BESCHERMING VAN DE BEVOLKING TEGEN LUCHTAANVALLEN

BIJLAGE 7 LIJST VAN REPRESENTATIEVE BOUWWERKEN CIVIELE

85

VERDEDIGING

BIJLAGE 8 BOUWKUNDIGE VOORZIENINGEN CIVIELE VERDEDI-

87

GING 97 BIJLAGE 9 OVERZICHT VAN OFFICIËLE OPENINGEN VAN BB COMMANDOPOSTEN IN: DE PALADIJN 1963-1970 100 BIJLAGE 10 SCHEMA VAN DE COÖRDINATIE EN BUNDELING VAN DE ACTIVITEITEN OP HET GEBIED VAN DE CIVIELE VERDEDIGING OP DEPARTEMENTAAL NIVEAU, BROCHURE ALGEMENE ZAKEN 1969

72

B IJ LA GE N

B IJ LA GE N

Bijlage 1 Literatuur

Asbeck, C.E. van en Verheggen, W.J.E., Rapport over schuilgelegenheid voor de bevolking, Commissie Schuilgelegenheid, Tilburg 1982 Barge, R. ten, Hoe overleef je een atoomoorlog? Feiten, meningen en achtergronden over de civiele verdediging, Eibergen 1981 Benschop, D., ‘Als de sirene gaat…’ Voorlichting over rampen, crises, rampenbestrijding en civiele verdediging vanaf 1900 tot nu, doctoraalscriptie Erasmus Universiteit Rotterdam, 1993 Boddens Hosang, F.J.W., Bescherm u zelf. Handleiding voor individuele-, gezins- en groepsbescherming, Bussum 1961 Bolhuis, E. van, Wet bescherming bevolking, Wet op de noodwachten, Wet verplaatsing bevolking, Wet verzekering beschikbaar blijven van goederen, met uitvoeringsvoorschriften, rondzendbrieven, aantekeningen enz., Zwolle 1953 Boom, B.E. van der, “Een atoomexplosie kunt u herkennen aan een zeer felle lichtflits”, de ‘Wenken voor de bescherming van uw gezin en uzelf’, in: In de schaduw van de Muur. Maatschappij en krijgsmacht rond 1960. (1997) p. 134-151 en 278-282 Boom, B.E. van der en Sorgdrager, B., Cold war, civiele verdediging in Nederland 1949-1989, kleurenfotografie, Wageningen 1997 Boom, B.E. van der, Atoomgevaar? dan zeker BB, de geschiedenis van de bescherming bevolking, Den Haag 2000 Bosma, J.E., Schuilstad. Bescherming van de bevolking tegen luchtaanvallen, Amsterdam 2006 Brand, L.J.W.E., Civiele verdediging, essentieel onderdeel van het afschrikkingsconcept, scriptie Marinestafschool, Den Helder 1982 Commissie Schuilgelegenheid, Rapport over schuilgelegenheid voor de bevolking, uitgebracht door de ‘Commissie Schuilgelegenheid’, ingesteld door de Minister-president, Minister van Algemene Zaken, voorzitter C.E. van Asbeck,’s-Gravenhage 1970

73

74

B IJ LA GE N

Commissie Schuilgelegenheid, Vertrouwelijke toelichting bij rapport over schuilgelegenheid voor de bevolking, Commissie Schuilgelegenheid, ’sGravenhage 1970 Commissie Schuilgelegenheid, Rapport over schuilgelegenheid voor de bevolking, , ’s-Gravenhage 1971 Coördinatie-commissie voor de burgerlijke verdediging, Nationale planning. Rapport van de Coördinatie-commissie voor de burgerlijke verdediging, no. 1, ’s-Gravenhage 1950 Corbey, P.A.M.J., Kedde, H.J., e.a.,Onderzoek schuilgelegenheid in woningen in het kader van de civiele verdediging, Amersfoort 1983 Cornelissen, G.A. en Dalen Gilhuys, A., Vademecum voor Krijgsmacht, Rode Kruis en Bescherming Bevolking, Rijswijk, vanaf 1967 Crince Le Roy, R., De wet bescherming bevolking, Arnhem 1962 Driel, C.M.I.M. van, Het ontwerpen van schuilplaatsen (shelters), ’sGravenhage 1977 Duijsings, M., De les van Londen, een onderzoek naar de resultaten van de voorlichtingscampagne van de Stichting Bevordering Bescherming Bevolking, doctoraalscriptie Erasmus Universiteit Rotterdam 1993 Engelbronner, E.R. d’ en Cate, L. ten, Civiele verdediging, AO-gesprek, AOreeks nr. 1195, Amsterdam 1968 Graaf, W.P.J. de, Wet bescherming bevolking, Wet op de noodwachten, Wet verplaatsing bevolking, Wet verzekering beschikbaar blijven van goederen, Tekst der wetten met toelichting en aantekeningen, Koninklijke besluiten en ministeriële beschikkingen, opnieuw bewerkt, editie Schuurman & Jordens, no. 120, Zwolle 1958 Hamers, Th. en Meeuwen, N.C.J. van, Handboek Reddingsdienst BB, ’sHertogenbosch 1960 Hilarius, D.C. en Fakkert, M.H.C., Het "B" boek, bedrijfszelfbescherming, bedrijfsbewaking, bedrijfsbeveiliging, instandhouding van productie en maatschappelijk leven, Alphen a/d Rijn, vanaf 1956 Jaarboek der B.B. 1957-1958, Alphen a/d Rijn 1958 Jacobs, P.H., De geschiedenis van de burgerlijke verdediging van de stad Amsterdam van 1275 tot heden, Dienst Bescherming Bevolking, Amsterdam 1972

B IJ LA GE N

Keijzer, L.J., Kooldioxyde-verwijdering uit lucht (als onderdeel van de luchtbehandeling in commandoposten en schuilplaatsen), ’s-Gravenhage 1976 Kooter, J.M. de, Berekening van het dynamisch gedrag van een bunker ten gevolge van een passerende sterke schokgolf, ’s-Gravenhage 1976 Kopp, E., De civiele verdediging van de Sovjet-Unie, een gevaar voor de veiligheid van het Westen?, Scriptie Koninklijk Instituut voor de Marine, Den Helder 1980 Leenders, H.W.G., Als de hemel valt, Bescherming Bevolking tussen fantasie en werkelijkheid, proefschrift Katholieke Universiteit Brabant, Tilburg 2001 Mes, Ph.M., Het Korps Mobiele Colonnes 1955-1992, Traject Niets-Iets v.v., Crailo 1992 Mijnlieff, F.R., Rapport van de commissie ter voorbereiding ener wettelijke regeling van de rampenbestrijding en de burgerlijke verdediging, ingesteld bij beschikking van de Min. v. Binnenlandse zaken van 25 febr. 1947, no. U 12156 afd. O.O. en V. Ned. Staatscourant no. 42, ’s-Gravenhage 1948 Nederlandse Spoorwegen, Civiele verdediging bij de spoorwegen, Utrecht 1968 Raad voor het Binnenlands Bestuur, Advies inzake reorganisatie Bescherming Bevolking, ’s-Gravenhage 1981 Rolf, R., Bunkers in Nederland, Den Helder 1982 Rooduyn, E.J. Bronwatervoorziening van schuilplaatsen en andere beschermende onderkomens,’s-Gravenhage 1977 Schep, C., Constructie van schuilplaatsen,’s-Gravenhage 1961 Schep, C., Constructie van schuilplaatsen, Den Haag, 1962 Schep, C., Het filteren van ventilatielucht voor schuilplaatsen en commandoposten, ’s-Gravenhage 1966 Schep, C., Het gedrag van de bodem en het grondwater in Nederland bij dynamische belastingen in het bijzonder bij dynamische belastingen als gevolg van een kernwapenexplosie, proefnemingen gedurende de periode 1962-1965,’s-Gravenhage 1965. Schep, C., Verslag betreffende het symposium over de wetenschappelijke grondslagen voor de constructie van schuilplaatsen gehouden te Zürich van 25 juli t/m 31 juli 1963,’s-Gravenhage, 1963

75

76

B IJ LA GE N

Schep, C. Constructie van schuilplaatsen en commandoposten, ’sGravenhage 1967 Schep, C. en Reichenbach, H., Symposium betreffende schokbuizen gehouden van 12 april tot 14 april te Freiburg,’s-Gravenhage 1967 Schriftelijke cursus voor blokhoofden en blokwachters van de noodwacht der A-gemeente Amsterdam, Amsterdam 1961 Sevat, P.A.A., Informatie voor de procesindustrie met betrekking tot een nucleaire electro-magnetische puls (EMP) Een rapport van de Studiegroep EMP-gevaar voor de Procesindustrie,’s-Gravenhage 1980 Staf voor de Civiele Verdediging, EMP and electric power systems, ‘sGravenhage 1973 Staf voor de Civiele Verdediging, Beknopte aanwijzingen betreffende beveiliging tegen ‘EMP’, uiteenzetting met aanvullingen 1975, bestemd ten gebruike bij het rapport Electro-magnetische effecten 1973,’s-Gravenhage 1975 Staf voor de civiele verdediging, Technische gegevens ten behoeve van de bouw van schuilplaatsen en beschermende werkruimten, ’s-Gravenhage1979 Verwater, J.A.M., De bouwfysica bij schuilplaatsen en commandoposten, ’sGravenhage 1975 Tijdschriften

(Zie bijlage 1 stamboom van de Nederlandse vakbladen op het gebied van de branden rampenbestrijding) Alblas, A.M., Het roemloos einde van de BB, Bescherming Bevolking tussen fantasie en werkelijkheid, in: Alert 9 (2001) p. 20-21 Bergen, L. van, Atoomgevaar? dan zeker BB, de geschiedenis van de Bescherming Bevolking, in: Maatschappij en krijgsmacht 6 (2000) p. 22-24 Hart, W. ' t, Ad Auxilium Appellatus, Het Korps Mobiele Colonnes: ' Tot Hulp Geroepen' , in: Ons Leger, 4 (1985), p. 29-32 Heck, J.P., Civiele verdediging als component van het veiligheidsbeleid?, in: Liberaal reveil 1 (1982) p. 58-62 Hendriks, J., Ontwikkelingen met betrekking tot de Bescherming Bevolking, in: Bestuursforum 6 (1980) p. 188. Koppers, G.P., Korps Mobiele Colonnes, in: 0011, 2 (1980), p. 4-7

B IJ LA GE N

Het Korps Mobiele Colonnes in het zilver, in: Militaire Spectator 8 (1980) p. 343-379 Leenders, H.W.G., Onbegrepen eenvoud, de fatale voorlichting over de verwachte kernoorlog, in: Of bidden helpt? Tegenslag en cultuur in WestEuropa, circa 1500-2000. (1997) p. 151-168 en 193-198 Leenders, H.W.G., Amsterdam beschermen tegen Russen en rampen, Bescherming Bevolking van 1952 tot 1988, in: Ons Amsterdam 1 (1994) p. 24-28 Leenders, H.W.G., Toekomstgeschiedenis, Bescherming Bevolking en haar imaginaire derde wereldoorlog, in: Focaal, tijdschrift voor antropologie 25 (1995) p. 145-158 Leenders, H.W.G., Een terugblik op de BB, in: Alert 9 (1995) p. 16-22. Leenders, H.W.G., “Let’s die on the surface!”, Bescherming Bevolking en de angst voor de schuilkelders, in: Etnofoor 2 (1991) p. 109-144 Pot, A., De bescherming burgerbevolking en burgerlijke verdediging in het kader van de nationale verdediging, in: Antirevolutionaire Staatkunde (1952) Stichting Bevordering Bescherming Bevolking te ’s-Gravenhage

Atoomgevaar? dan zeker B.B 1956 Atoomgevaar II, Radio-actieve neerslag, 1957 Een gewetensvraag, 1956 Individuele zelfbescherming 1957 Leidraad voor de werving van vrijwilligers voor Bescherming Bevolking, 1953 Overzicht rechtspositie noodwachters, 1953 Samenvatting rechtspositie noodwachters, 1953 Ministerie van Binnenlandse Zaken en Stichting Bevordering Bescherming Bevolking te ’s-Gravenhage

Wegwijzer Bescherming Bevolking,’s-Gravenhage, vanaf 1956 Voordrachten

Kok, J., Westelijk Nederland, totale oorlog, civiele verdediging, (voordracht gehouden door Generaal-majoor J. Kok voor de Koninklijke Vereniging

77

78

B IJ LA GE N

‘Ons Leger’ op dinsdag 19 december 1950 te ’s-Gravenhage), ’sGravenhage 1951 Spanjaert Speckman, L.J., Schuilplaatsen voor de burgerbevolking in oorlogstij. Een kernprobleem van de burgerlijke bevolking, (Voordracht gehouden voor de Afdeling voor Krijgskundige Techniek en voor de Afdeling voor Bouw- en Waterbouwkunde te ’s-Gravenhage op 1 maart 1951), overdruk uit Koninklijk Instituut van Ingenieurs, no. 55, 1951 Verwayen, H.B., De B.B. als blijvende organisatie, (voordracht van het hoofd buitendienst, Stichting Bevordering Bescherming Bevolking), ’sGravenhage 1956

B IJ LA GE N

Bijlage 2 Afbeeldingen

Alle afbeeldingen, foto’s en figuren uit dit rapport zijn afkomstig van de Stichting Nationale Collectie Bescherming Bevolking. (NCBB)

79

80

B IJ LA GE N

Bijlage 3

Stamboom van de Nederlandse vakbladen op het gebied van de branden rampenbestrijding

B IJ LA GE N

81

Bijlage 4

Publicaties Ministerie van Binnenlandse Zaken met betrekking tot 1 Bescherming Bevolking en Civiele Verdediging.

Titel Leidraad voor de opbouw van een burgerlijke organisatie tot bescherming van de bevolking tegen luchtaanvallen Evacuatie en vluchtelingenzorg – voorlopige leidraad Aanvalsmiddelen en enige aanwijzingen ter bescherming en bestrijding daarvan BB-leidraad inzake de opzet en de organisatie van de zelfbescherming en bedrijfs(zelf)bescherming Doel en opzet van de organisatie Bescherming Bevolking Elementaire handleiding voor reddingswerk

auteurs afd

CEC

datum

x

BB

194900

x

BB

195100 195200 195200

BB BB

BB BB

Handleiding voor de identificatie en berging

BB

Handleiding voor de opruim- en reddingsdienst Taak van de politie in het kader van de Organisatie Bescherming Bevolking Verkenning en melding

BB

Bedrijfszelfbescherming

BB

Handleiding voor de uitvoering van maatregelen ten behoeve van de zelfbescherming en bedrijfszelfbescherming Instructieboekje Rijksbrandweermaterieel

BB

BB

Leidraad voor de Dienst sociale verzorging

BB

Handleiding atoombescherming

BB

1

BB BB

195200 195200 195200 195200 195200 195200 195300 195300 195300 195300 195307

In de inhoud wordt verwezen naar bouwwerken of bouwkundige aspecten.

x x

x x

x

82

B IJ LA GE N

Titel

auteurs afd

datum

Frontchirurgie

KL

195400 195400 195400 195400

BB

Medische aspecten van de chemische oorlogsvoering Richtlijnen met betrekking tot de vordering van motorrijtuigen ten behoeve van de B.B. Richtlijnen voor de uitvoering van de in de Wet op de noodwachten vervatte regelingen bij tijdelijke arbeidsongeschiktheid Richtlijnen voor de bescherming van elektrici- EZ teitsbedrijven Richtlijnen voor de bescherming van gasbeEZ drijven Bescherming bevolking en gezondheidszorg – Symposion Bescherming waterbedrijven met het oog op SZV oorlogsomstandigheden Eerste hulp in oorlogstijd – EHIO

BB

Instructie Rijksbrandweermaterieel

BB

Beproevingsrapport van scherfwerende constructies Leidraad Brandweer Bescherming Bevolking

BB BB

Leidraad voor de geneeskundige dienst

BB

Schema' s watertransport 3" plastic

BB

Schema' s watertransport 3" vlas

BB

Berekening van de bescherming welke gebouwen bieden bij radioactieve neerslag Gewondentransport in beeld

BB

Richtlijnen bescherming ziekenhuizen met het oog op buitengewone omstandigheden Richtlijnen inzake te nemen brandweermaatregelen in het kader van de bedrijfszelfbescherming in A-gebied Rijksplan voor het in staat van paraatheid brengen van de Bescherming Bevolking Eerste aanvulling Richtlijnen Bescherming Waterbedrijven met het oog op oorlogsomstandigheden Leidraad voor geneeskundigen, belast met het verrichten van keuringen van Noodwachters

BB BB BB

BB BB BB BB

BB SZV

BB BB

BB SZV

BB

BB

195402 195402 195406 195500 195500 195600 195612 195700 195700 195700 195700 195800 195800 195800 195800 195800 195810 195811

x

x x

x

x

x

x

x x

B IJ LA GE N

Titel

auteurs afd

Artsen- en Verplegers(sters) Cursus B.B.

BB

Handleiding inschrijving, bestemming en oproeping noodwachtplichtigen Fall out en afscherming

BB

Eerste hulp in oorlogstijd – EHIO

BB

Rapport van de Commissie ter bestudering van het vraagstuk der beperking van de verlichting c.q. verduistering van de verlichting in het kader van de Bescherming Bevolking Voorlopige voorschriften Opslag en onderhoud BB-materieel Handleiding voor burgemeesters inzake bestuursvoering onder omstandigheden van fall-out Handleiding voor de burgemeester inzake bestuursvoering onder omstandigheden van fall-out Leidraad voor de bescherming tegen atoomgevaar Report of the Town Planning and Air raid Precautions Committee Basiskennis voor instructeurs individuele zelfbescherming Handleiding voor de reddingsdienst I

BB

BB

Handleiding voor de reddingsdienst II

BB

Leidraad Verkenning en Melding

BB

Wegwijzer Bescherming Bevolking

BB

BB BB

BB

196110 196200 196209 196300 196300 196300 196300 196400 196400

BB

Leidraad Waarschuwing en alarmering (LWA)

BB

Richtlijnen voor de vordering van motorrijtuigen ten behoeve van de organisatie bescherming bevolking Civiele verdediging

BB

Rijksplan 1964 voor het in staat van paraatheid brengen van de Bescherming Bevolking Handleiding Fall-out en afscherming Voorschrift Leiding Bescherming Bevolking in staat van paraatheid

196009 196108 196110

BB

SCV

195901 195908 196000 196002 196004

BB

BB

SBBB

datum

BB BB BB BB

196402 196505 196600 196600

83

x

x

x

x

x x x

x

x x x

84

B IJ LA GE N

Titel

auteurs afd

Voorschrift verbindingsdienst

BB

Voorschrift waarschuwing en alarmering

BB

Handleiding Gemeentelijke civiele verdediging Kaartlezen en kaarttekens Bescherming Bevolking Leidraad Stafdienst Bescherming Bevolking

BB BB BB

Rijksplan voor de Organisatie Bescherming Bevolking Bescherming Bevolking

BB BB

Handleiding civiele verdediging voor het bedrijfsleven CV-7 Algemene Oefenaanwijzingen CV-3

SCV

BB

SCV

BB

Civiele verdediging

SCV

BB

Vademecum voor de Civiele Verdediging CV1 Bomverkenning

BB

Voorschrift gewondenvervoer

BB

Voorschrift Leiding Bescherming Bevolking in staat van paraatheid Civiele verdedigingsvoorbereiding in AZ Nederland (de -) Civiele mobilisatie in de gemeente CV-8 SCV

BB

BB

Kaarttekens Bescherming Bevolking

BB

Voorlopige handleiding voor de Verzorgingsdienst Voorschrift waarschuwing en alarmering

BB

Rapport over schuilgelegenheid voor de bevolking Vademecum voor de Civiele Verdediging CV1 Handleiding civiele verdediging in de gemeente CV-11 Nota Civiele Verdediging 1972

BB

BZ

BB MAZ

BB BB

SCV

BB BB

datum 196600 196600 196608 196700 196700 196700 196709 196801 196802 196802 196802 196900 196900 196900 196905 196911 197000 197000 197000 197008 197106 197112 197200

x

x

x

x

x x

x x

x x x x

B IJ LA GE N

Titel

auteurs afd

Voorlopige handleiding voor het optreden van sectorgroepen Rechtspositie noodwachters

BB

Handleiding voor de reddingsdienst I

BB

Handleiding civiele verdediging voor het bedrijfsleven CV-7 Gewondenvervoer

BB

SCV

BB BB

Nota Civiele Verdediging 1974

BB

Richtlijnen bescherming waterleidingbedrijven met het oog op oorlogsomstandigheden Handleiding civiele verdediging in de gemeente CV-11 Civiele verdediging in de provincie

BB SCV

BB

SCV

BB

SCV

BB

SCV

BB

SCV

BB

Handleiding verbindingen en berichtgeving voor de civiele verdediging Operationele gegevens en aanwijzingen voor de Civiele Verdediging Handleiding civiele verdediging voor het bedrijfsleven CV-7 Technische gegevens ten behoeve van de bouw van schuilplaatsen en beschermende werkruimten Civiele verdedigingsvoorbereiding (de -)

SCV

BB

SCV

BB

Civil Emergency planning in the Netherlands

SCV

BB

Civiele verdedigingsvoorbereiding in Nederland (de -) Facsimile

SCV

BB BB

Gewondenzorg onder rampomstandigheden

BB

Handleiding behorende bij RampTerreinVerlichtingsSets Wetten en noodwetten civiele verdediging

BB SCV

Handleiding Geneeskundige Dienst van de organisatie Bescherming Bevolking Gewondenzorg onder rampomstandigheden Doorlopend onderzoeksprogramma 1983-1987

BB BB BB

SCV

BB

datum 197200 197201 197300 197303 197400 197400 197400 197607 197701 197901 197901 197905 197905 197909 197909 197912 198000 198000 198011 198103 198206 198300 198302

85

x

x

x x x x

x x x

x x x

86

B IJ LA GE N

Titel

auteurs afd

datum

Wetten en noodwetten civiele verdediging

SCV

198302 198410 198500 198506 198507

BB

Nota Civiele Verdediging

BB

Handleiding voor de civiele verdediging in de gemeente Handleiding civiele verdediging in de gemeente CV-11 Handleiding voor de hospitalisatie van grote aantallen gewonden in buitengewone omstandigheden Opleidingsgids civiele verdediging 1988

BB SCV

BB BB

SCV

BB

1960-1990 30 jaar Staf voor de Civiele Verdediging titel Conceptontwerp Rampenwet 1980

SCV

BB

auteurs

afd RB

Meerjarenplan Civiele Verdediging 1988-1992

SCV

RB

Evaluatie waarschuwings- en verkenningsdienst Crisisbeheersing in NAVO-verband

TNO

RB

Civiele verdediging – ministerie van Binnenlandse Zaken Handleiding rampenbestrijding – concept

RB RB Save

Civiele verdediging, voor het geval dat... Handleiding rampenbestrijding – 2e concept Rechtspositie van de vrijwillige rampenbestrijder in buitengewone omstandigheden (de -) Onderhoudsvoorschriften rampenbestrijdingsuitrusting Handboek geneeskundige hulpverlening bij ongevallen en rampen Handleiding Rampenbestrijding Inventarisatie van de opbouw en aanbevelingen voor onderhoud en uitbouw van de rampenbestrijdingsorganisatie Van rampenbestrijding naar openbare veiligheid Vernieuwing waarschuwingsstelsel – projectplan

RB RB

Save

RB RB RB

WVC

RB RB

NBF

RB

RB RB

198800 199103 datum 198002 198704 198705 198800 198802 198807 198811 198812 198902 199000 199010 199011 199101 199103 199103

x

x x x

x

x

x

x

B IJ LA GE N

Titel

auteurs afd

Vernieuwing waarschuwingsstelsel

RB

Project vernieuwing waarschuwingsstelsel

RB

Vernieuwing waarschuwingsstelsel

RB

Evaluatie vernieuwing waarschuwingsstelsel

RB

Vernieuwing waarschuwingsstelsel – evaluatie

RB

Titel Reorganisatie Rampenbestrijding

auteurs afd RR

Sociaal plan voor het beroepspersoneel van de organisatie BB Handleiding voor de uitvoering van de intrekkingswet BB Intrekkingswet BB

RR

Voorlopige uitrustingsstaat verkenningspeloton A-meetpost/B-meetpost Eindrapportage herplaatsing noodwachters

RR RR

Eindrapport reorganisatie rampenbestrijding

RR

RR RR

Afdeling:

BB BZ RB RR

Bescherming Bevolking/Civiele Verdediging (1949-1991) Ministerie van Binnenlandse Zaken Rampenbestrijding (1980-heden) Reorganisatie Rampenbestrijding (1984-1991)

datum 199203 199208 199304 199509 199509 datum 198500 198602 198606 198606 198611 198710 199103

87

x

88

B IJ LA GE N

Bijlage 5

Publicaties met betrekking tot de Luchtbescherming

Vlugschriften nr. Titel A1 Algemeene beginselen van de bescherming der burgerbevolking tegen aanvallen uit de lucht A2 Luchtbescherming en brandgevaar A3 Luchtbescherming en scherf- en instortingsgevaar A4 Luchtbescherming en gasgevaar A5 Verblijf in schuilplaatsen A6 Schuilloopgraven A7 Zelfbeschermingsmaatregelen (Gezinsbescherming) A8 Strijdgassen en de behandeling van gaszieken - Een korte beschouwing voor leeken Brochures nr. Titel B1 Wettelijke regeling van de luchtbescherming B2 Algemeene beginselen betreffende de organisatie van den luchtbeschermingsdienst B3 Politie en luchtbescherming B4 Zelfbeschermingsmaatregelen (Gezinsbescherming)

jaar 1937 1937 1937 1937 1937 1938 1938 1938

jaar 1937 1937 1937 1938

Andere uitgaven De plaatselijke organisatie van de zelfbescherming tegen luchtaanval- 1936 len Lijst van boekwerken, aanwezig in de bibliotheek der Nederlandsche 1937 Vereeniging voor Luchtbescherming Gids voor de luchtbescherming 1939 1938 Catalogus van boeken en geschriften aanwezig in de bibliotheek der 1939 Nederlandsche Vereeniging voor Luchtbescherming De zelfbescherming in 12 praatjes met plaatjes 1940 Eerste hulp voor leeken in praatjes met plaatjes 1940 Het gevaar neemt toe! 1940 Luchtgevaar, maandblad 1934-1944 (va 1942 Rijksinspectie) Mededeelingen van de Nederlandsche Vereeniging voor Luchtbescherming 1937-1938 NVL, Studie-orgaan voor het luchtbeschermingsvraagstuk 1939-1940 Pro Cive, maandschrift voor luchtbeschermingsvraagstukken 1940-1944 (va 1942 Rijksinspectie)

B IJ LA GE N

89

Bijlage 6

Publicaties van de Rijksinspecteur (vanaf 1943 Hoofdinspectie) met betrekking tot de bescherming van de bevolking tegen luchtaanvallen

Titel Richtlijnen voor het nemen van zelfbeschermingsmaatregelen tegen luchtaanvallen in bedrijven (bedrijfsluchtbescherming) Richtlijnen voor het bouwen en inrichten van schuilplaatsen tegen luchtgevaar Richtlijnen voor het nemen van zelfbeschermingsmaatregelen tegen luchtaanvallen in groote gebouwen Het gasmasker G-35 (beredenen), beschrijving, behandeling, oefening Richtlijnen voor waterleidingbedrijven in verband met de luchtbescherming Richtlijnen voor de luchtbescherming bij de scheepvaart Richtlijnen voor gasbedrijven in verband met de luchtbescherming Richtlijnen voor electriciteitsbedrijven in verband met de luchtbescherming Richtlijnen voor de luchtbescherming van de mijnen en nevenbedrijven Richtlijnen voor de luchtbescherming van de Nederlandse Spoorwegen Richtlijnen voor de luchtbescherming van de binnenscheepvaart Richtlijnen voor de luchtbescherming van landbouw- en veeteeltbedrijven Richtlijnen voor de luchtbescherming voor scholen Richtlijnen voor de behandeling en het onderhoud van het brandbluschmaterieel van den luchtbeschermingsdienst, alsmede eenige aanwijzingen hoe te handelen in geval van brand Richtlijnen voor de bescherming tegen oorlogsgevaren van kunstschatten in musea, bibliotheken en archieven (Ministerie van OKW) Aanwijzingen ten behoeve van de zelfbescherming Bepalingen en voorschriften betreffende het gebruik van verlichting buiten gebouwen, op terreinen e.d. Voorschriften voor electrische gloeilampen met beperkte lichtuitstraling voor binnenverlichting Aanwijzingen ten behoeve van de zelfbescherming, voorbeelden van lichtafscherming ter voorkoming van lichtuitstraling uit gebouwen Voorschriften betreffende de verlichting …. zonsondergang

jaar 1937 1938 1938 1938 1938 1938 1939 1939 1939 1939 1939 1939 1939 1939

1939

1940 1940 1940 1940

1940

90

B IJ LA GE N

Titel Richtlijnen voor het nemen van zelfbeschermingsmaatregelen tegen luchtaanvallen in bedrijven (bedrijfsluchtbescherming) Voorschriften openbare luchtbeschermingsverlichting, deel 1: Electrische verlichting Voorschriften openbare luchtbeschermingsverlichting, deel 2: Gasverlichting Voorschriften voor voetgangerslantaarns met beperkte lichtuitstraling Voorschriften betreffende de beveiliging van het verkeer op den openbare weg gedurende den tijd, dat het gebruik van normale openbare verlichting verboden is Voorschriften inzake het gebruik van lichtuitstralende aanduidingen, anders dan ten behoeve van het verkeer Publicatiën van het Bureau van den Inspecteur voor de bescherming van de bevolking tegen luchtaanvallen Verslag van de herhalingscursus voor gemeentelijke gasspecialisten, gehouden te Delft op 24, 25 en 26 januari 1940 Voorschriften voor voetgangerslantaarns met beperkte lichtuitstraling Standaardmodel voor lichtbak met beperkte lichtuitstraling, dienende voor aanduidingen van beperkt belang Aanwijzingen ten behoeve van de zelfbescherming Richtlijnen voor de behandeling en het onderhoud van het brandbluschmaterieel van den luchtbeschermingsdienst, alsmede eenige aanwijzingen hoe te handelen in geval van brand Aanwijzingen ten behoeve van de zelfbescherming Luchtbescherming, officiële publicaties, circulaires, voorschriften en andere mededeelingen op luchtbeschermingsgebied ’t Is de hoogste tijd… Laat het zoover niet komen Vliegtuigen ronken, brandbommen vallen … radelooze menschen, zij weten niet wat te doen, en U? Wat te doen en hoe?

jaar 1937 1940 1940 1940 1940

1940 1940 1940 1941 1941 1941 1940

1941 1942 1943 1943 1944 1944

B IJ LA GE N

Bijlage 7

Lijst van representatieve bouwwerken civiele verdediging.

Noodzetel Regeringsnoodzetel Algemene Zaken & Financiën Noodstudio voor minister president

Den Haag

PCCV Combinatiebouw PCCV/PCBB/GCCV/kringCoP Combinatiebouw provinciehuis/ PCCV GCCV Gemeentehuis

Grouw Den Bosch

Binnenhof 1 Looierssingel

Barendrecht Middelburg

NCBB Fort lunet 1 PCBB Overijssel Gelderland (tevens PCCV)

Utrecht

Noorderbergstraat 30 Oranjeweg 6

KringCoP Cop Overvoorde Cop Limburg

Rijswijk Gulpen

NS Beschermd onderkomen Kijfhoek PTT Verbindigsruimte

Holten Oosterbeek

Coolsingel

Barendrecht

Rotterdam

Sluizen en bruggen Beschermd onderkomen Beschermd onderkomen Sluiscomplex

Krimpen aan de lek Volkeraksluizen Maasbracht, Eefde

Rijksverkeersinspectie RVI

Rotterdam

Kunstbergplaats Paaslo Otterloo

Paasloregel 77 Houtkampweg 6

Willemsoord Kröller Muller museum

91

92

B IJ LA GE N

Noordwijk Luchtwachttorens Toren Beschermd onderkomen

Schuilkelders Texaco Caltex (Oudste CV schuilkelder) Parkeergarage Brinkhof Metrostation Bruggehoofd Villa EI Genie

Eede Z-Vl Westerschouwen

Rotterdam Apeldoorn Rotterdam/A’dam Groningen Roosendaal

B IJ LA GE N

Bijlage 8

Bouwkundige voorzieningen civiele verdedigingsvoorbereiding Noodzetels regeringsonderkomens

Algemene Zaken/ Financiën Landbouw en Visserij Buitenlandse zaken Buitenlandse zaken Paleis van Justitie Verkeer en Waterstaat Binnenlands zaken/ Justitie Onderwijs en Wetenschap WVC (CRM) Verkeer en Waterstaat Verkeer en Waterstaat

geen opgave2 Den Haag Schenkweg 324 Den Haag Prins Clausweg Den Haag Plein 23 Den Haag Jul. Van Stolberglaan Den Haag Koningskade 4 Den Haag Schedeldoekshaven 200 Den Haag Nieuwe Uitleg 1 Den Haag Steenvoordelaan 370 Rijswijk Duurswoldlaan 2 Delfzijl Engelsekamp 4 Groningen

Provinciale Commandopost Civiele Verdediging (PCCV)

Noord-Holland (nominatie van sloop) Zuid-Holland wijk (gesloopt dec 2006) Zeeland (depot SCEZ) Noord-Brabant (in gebruik OO&V) Limburg Groningen (archief prov.) Friesland (gedeeltelijk intact) Drenthe (volledig leeg) Overijssel Gelderland (depot) Utrecht (depot)

2

Dreef 3 Boerhaveweg

Noord-

Looierssingel 4

Middelburg

Guido-Gazellelaan 70 Fort Willem St. Jansstraat 4 Burstumerdijk 1

Den Bosch Maastricht Groningen Grouw

Brunelstraat 4

Assen

Holterberg Oranjeweg 6

Holten Oosterbeek

Nieuwe weg 2

Willeskop

I.v.m. veiligheidsredenen zijn deze adressen niet beschikbaar

Adressen bij Stichting NCBB bekend

Haarlem

93

94

B IJ LA GE N

Gemeentelijke Commandopost Civiele Verdediging (GCCV).

Dit is geen compleet overzicht Leeuwarden Middelburg Rotterdam Barendrecht Hengelo Beuningen Nunspeet Zutphen Hoevelaken Zeist Baarle-Nassau Kaatsheuvel Oisterwijk Oss Hoofddorp Den Haag Den Haag CommandoPost) Krimpen a/d Ijssel Leiden

Grouw Looierssingel naast PCCV Coolsingel onder Raadhuis gemeentehuis Burg. Jansenplein 1 onder stadhuis van Heemstraweg 46 Markt 1 onder gemeentehuis ’s Gravenhof 1 Kantemarsweg 6 Het Rond 1 Singel 1A Nieuwe markt 1 De Lind 56 Raadhuislaan Nieuweweg 70 Burg. De Monchyplein 19 ( tot 1969) Overvoorde (vanaf 1970 in oude BB Raadhuisplein 2 Lange Gracht 72

Nationale Commandopost Bescherming Bevolking (NCBB)

Fort lunet 1

Koningsweg 256

Utrecht

Provinciale Commandopost Bescherming Bevolking (PCBB)

Noord-Holland Zuid-Holland (tevens PCCV) sloopt ‘06) Zeeland (tevens PCCV) SCEZ) N-Brabant (tevens PCCV) Limburg (tevens PCCV) Groningen Friesland (tevens PCCV) intact) Drenthe (tevens PCCV) leeg) Overijssel Gelderland (tevens PCCV) Utrecht (tevens PCCV)

Schoonzichtlaan 8 Boerhaveweg

Haarlem Noordwijk (ge-

Looierssingel

Middelburg (depot

Guido Gazellelaan 70 Den Bosch (OO&V) Fort Willem Maastricht “be-quick” terrein Haren (schietbaan) Burstumerdijk 1 Grouw (deels Brunelstraat 4

Assen

( volledig-

Noorderbergstraat 30 Holten Oranjeweg 6 Oosterbeek (depot) Nieuweweg 2 Willeskop (depot)

Kringcommandopost Bescherming Bevolking (CoP) Periode 1950- 1961

(geen compleet overzicht, status 1957) A-gemeente Bergen op Zoom Wassenaarstraat 61

B IJ LA GE N

A-kring Breda A-kring Eindhoven Catharinalyceum A-kring Helmond A-gemeente ’s-Hertogenbosch A-gemeente Roosendaal A-gemeente Tilburg B-kring Noord-Brabant 1 B-kring Noord-Brabant 2 B-kring Noord-Brabant 3 B-kring Noord-Brabant 4 B-kring Noord-Brabant 5 B-kring Noord-Brabant 6 A-gemeente Arnhem A-gemeente Nijmegen A-gemeente Apeldoorn A-gemeente Zutphen A-gemeente Doesburg B-kring Gelderland 1 B-kring Gelderland 2 B-kring Gelderland 3 B-kring Gelderland 4 B-kring Gelderland 5 B-kring Gelderland 6 B-kring Gelderland 7 B-kring Gelderland 8 B-kring Gelderland 9 B-kring Gelderland 10 B-kring Gelderland 11 B-kring Gelderland 12 A-gemeente Delft A-kring Dordrecht A-kring ’s Gravenhage A-kring Leiden A-kring Rotterdam B-kring Zuid-Holland 1 B-kring Zuid-Holland 2 B-kring Zuid-Holland 3 B-kring Zuid-Holland 4 B-kring Zuid-Holland 5 B-kring Zuid-Holland 6 B-kring Zuid-Holland 7 B-kring Zuid-Holland 8 A-gemeente Amsterdam A-kring Haarlem A-gemeente Den Helder A-gemeente Hilversum A-kring Velsen-Beverwijk

Doelen 13 J. v. Maerlantlaan 11

kelder St.

----v.d.Weeghensingel kelder kantoor BB St.Theresiastraat 2 Enschotsestraat 28 Zandstraat 3 Vught Kloosterstraat 1 Nuenen ----Nieuwe Bouwlingstraat 33 Oosterhout Prov.weg 1 Almkerk kelder Vianenstraat 1 Oss Schelmseweg 93 Arnhem Groesbeekseweg 329 Bunker Seringenlaan 21 Houtwal Kleine wal 11 Ede ---Deventerweg 20 Harderwijk gemeentehuis Brummen kelder gemeentegebouw Barchem kelder Beukenhorstweg 1 Winterswijk Varsseveldseweg 108 Doetichem Valburgseweg 22 Elst Geerstraat 1 Druten Nonnenstraat 17 Zaltbommel ----Watertorenweg 36 Berg en Dal Kanaalstraat 10 Brouwersdijk 2 Overvoorde-Rijswijk ----naast begraafplaats Overschie ----Dijkweg 13 Naaldwijk Schoolstraat 7 Alphen a.d. Rijn Goejanverwelldijk 74 Gouda Groenmarkt Gorinchem Raadhuislaan 20 Mijnsheerenland Vissersdijk 5 Heenvliet Konninginnelaan 26 Sommelsdijk Meslingstraat Florapark 4 Timorlaan Lobelisstraat 10 Driehuizerkerkweg Driehuis

95

96

B IJ LA GE N

A-kring Zaanstreek B-kring Noord-Holland 1 B-kring Noord-Holland 2 B-kring Noord-Holland 3 B-kring Noord-Holland 4 B-kring Noord-Holland 5 B-kring Noord-Holland 6 B-kring Noord-Holland 7 B-kring Noord-Holland 8 B-gemeente Texel A-gemeente Terneuzen A-gemeente Vlissingen B-kring Zeeland 1 B-kring Zeeland 2 B-kring Zeeland 3 B-kring Zeeland 4 B-kring Zeeland 5 B-kring Zeeland 6 A-gemeente Amersfoort A-gemeente Utrecht B-kring Utrecht 1 B-kring Utrecht 2 B-kring Utrecht 3 B-kring Utrecht 4 A-gemeente Harlingen A-gemeente Leeuwarden B-kring Friesland 1 B-kring Friesland 2 B-kring Friesland 3 B-kring Friesland 4 B-kring Friesland 5 A-gemeente Almelo A-gemeente Deventer A-gemeente Enschede A-gemeente Hengelo A-gemeente Oldenzaal A-kring Zwolle B-kring Overijssel 1 B-kring Overijssel 2 B-kring Overijssel 3 B-kring Overijssel 4 B-kring Overijssel 5 B-kring Overijssel 6 B-kring Overijssel 7 A-gemeente Delfzijl A-gemeente Groningen B-kring Groningen 1 B-kring Groningen 2 B-kring Groningen 3

Middel 2 Westzaan Loggersplein 1 Wieringenwerf Zuiderweg 15 Schagen Vollerswaal 22 Hoorn Frans Halsstraat 49 Alkmaar Kaatjessteeg 10 Purmerend achter politiebureau Hoofddorp Molenzicht 5 Weesp Voormeulenweg Bussum Vismarkt 1 Den Burg Axelsestraat 79 Hogeweg bunker Torenvliedt Middelburg,bunker L.P. v.d Spieghelstr. 4 Goes Zandstraat Oostburg bunker Axelsestraat 79 Terneuzen Bebouwdedam 43 Tholen PTT kantoor Zierikzee , kelder Sportpark Birkhoven bunker ----Kon. Willem III kazerne Nieuwersluis Kronenburgplantsoen 13 IJsselstein Maarnse Voetpad 2 Doorn Utrechtseweg 141 Zeist Begraafplaatslaan Plataanstraat 34 Almastraat Sneek school Poststraat Heerenveen Oosterstraat 22 Drachten Voorstraat 33 Franeker Zijl 32 Dokkum Ganzediepstraat 2 Ceintuurbaan Wooldrikshoekweg ----Dr. Arrienstraat 58 Anth. v/d. Heimstraat school Raadhuis Steenwijk kelder Skonevaarderstr. Kampen school Gemeentehuis Ommen kelder Gemeentehuis Schalkhaar Huttenwal 32 Rijssen Spoorstraat 15 Goor Muchteweg 26 Losser Buitensingel 10 v.Leeuwenhoekstraat 23 Gemeentehuis Zuidhorn Gemeentehuis Winsum Takenslaan 3 Appingedam

B IJ LA GE N

B-kring B-kring B-kring B-kring B-kring B-kring A-kring A-kring A-kring A-kring A-kring B-kring B-kring school B-kring B-kring

Groningen 4 Marktplein 13 Winschoten Groningen 5 Oosterdiep 43 Veendam Drenthe 1 Dr. Nassaulaan 9 Assen Drenthe 2 Gemeentehuis Emmen Drenthe 3 Raadhuis Hoogeveen Drenthe 4 Gasgracht Meppel Heerlen Heerlerbaan 159 Maastricht Cabergerweg kazemat Nieuwe Mijnstreek Joannesstraat 47 Geleen Roermond Heinsbergerweg 12 Roermond Venlo Velderseweg Venlo Limburg-noord Maaspoort 1 Weert Limburg-Zuid 1 Molenweg 44 Sittard, Limburg-Zuid 2 Limburg-Zuid 3

Cauberg 311 -----

Valkenburg

Tweede Periode 1961 – 1970

Groningen-c Groningen-d Groningen-west Friesland-a Friesland-b woud Friesland-c (tevens PCCV) Drente-a Drente-b Drente-c Overijssel-a Overijssel-b Overijssel-c broek Gelderland-a Gelderland-b Gelderland-e Gelderland-f Gelderland-g Gelderland Utrecht-a Utrecht-b gesloopt) Utrecht-c Zeeland-a Zeeland-c Noord-Brabant-a Noord-Brabant-b Noord-Brabant-c Noord-Brabant-d Noord-Brabant-e

Takenslaan 3 Appingedam Raadhuisplein 5 Veendam Kastanjelaan 2 Groningen Oude Dijk 17 Sneek Van Limburg Stirumweg 8 OranjeBurstumerdijk Dr. Nassaulaan 9 van Schaikweg 6 Raadhuisplein 1 Ridderspoorstraat 7 Westdorplaan 227 Almelosestraat 11

Grouw Assen Emmen Hoogeveen Dedemsvaart Raalte Deldener-

Julianalaan 43 Seringenlaan 21 Schelmseweg 93 Watertorenweg 3 Burg.v Lidt de Jeudelaan Lijsterbeslaan 42 Fort Nieuwensluis 24 Oktoberplein

Harderwijk Apeldoorn Arnhem Berg en Dal Tiel Doetinchem Nieuwensluis Utrecht ( wordt

Maarnse Voetpad 2 Fruitlaan Tragelweg Guido Gezellelaan 70 Engelse Tuin 1 Dr. Ahausstraat 2 Doelen 11 Concierelaan 1

Doorn Goes Oostburg Den Bosch Waalre Tilburg Breda Roosendaal

97

98

B IJ LA GE N

Limburg-a Limburg-b Limburg-c dig leeg ) Noord-Holland-a Noord-Holland-b Noord-Holland-c Noord-Holland-d Noord-Holland-e filmmuseum) Noord-Holland-f Noord-Holland-g Zuid-Holland-a Zuid-Holland-b Zuid-Holland-c Zuid-Holland-d Zuid-Holland-e Zuid-Holland-f Zuid-Holland-g

Beversbergweg 4 Koniginnelaan 71 b Nijmeegsestraatweg 42

Gulpen Roermond Venlo (volle-

Provincialeweg 2 Fr. Halsstraat 49 Middel 4 Zeeweg Meslingstraat

Schagen (dierenkliniek) Alkmaar Westzaan Bloemendaal Amsterdam (depot

Manegelaan Diependaalselaan

Hoofddorp Hilversum Zoeterwoude Rijswijk Overschie (depot HBM) Gouda Gorinchem Dordrecht (wordt gesloopt) Oostvoorne

park Overvoorde naast begraafplaats Goejaverwelledijk 10 Bastion 10 Nassauweg 2 in de duinen

Rijksmagazijn/opstelplaats Mobiele Colonnes

Wijk bij Duurstede Helenaveen Schijndel Zevenbergen Hoogwoud Nieuw Vennep Leiderdorp Nieuwleusen Nijkerk

Molenvliet 11 Oude Peelstraat 95 Nieuwe Molenheide 14 Industrieweg 2 Westerboekelweg 19/21 Kopstraat 7 Lijnbaan 5 Meeleweg 14a Gildenstraat 12

Rijkswaterstaat

Vervoer over water (geen compleet overzicht) Eefde Kapperallee 53 Delden Sluisstraat 2 Hengelo Twekkelerweg 315 Belfeld Borgharen Sluisdijk Born Sluisweg Maasbracht Sluisweg Sambeek Maasstraat 30 Krimpen a/d IJssel Algera Sluis Commando Fort Steurgat Vervoer over de weg post RVI Z-Holland Thurledeweg 95 post RVI Groningen Kampkensberg 2

sluiscomplex sluiscomplex sluiscomplex sluiscomplex sluiscomplex sluiscomplex sluis/brug complex Werkendam

Rotterdam Groningen

B IJ LA GE N

post RVI Friesland Tesselschadestraat 7 Leeuwarden post RVI Drenthe Beilerstraat 83 Assen post RVI Overijssel Schuttevaerkade 84 Zwolle post RVI Gelderland Pels Rijckenstraat 1 Arnhem post RVI Utrecht Maliebaan 55 Utrecht post RVI Noord-Holland Egelenburg 75 Amsterdam post RVI Zeeland Bierkaai 11 Middelburg post RVI Noord-Brabant Wilhelminapark 2 ‘sHertogenbosch post RVI Limburg Stadhuisstraat 6 Maastricht Volksgezondheid

MIBO magazijn Noord-Holland

Zuid-Holland Rijn

Zeeland Noord-Brabant

Limburg

Friesland Groningen

Drenthe Overijssel Gelderland

Utrecht

Herculesstraat 2 Alkmaar Nieuwe havenweg 53 Hilversum Westerboekelweg 34-44 Hoogwoud Kalkovenweg 23 Alphen aan de Sikkelstraat 5-7 Stephensonstraat 3-7 Veerweg 1 v. Doornestraat 3 Industrieweg 17 Kruisbroekstraat 11-13 Wijngaardstraat 63 Dinteloordseweg 80 Taylorweg 3 Marisstraat 10 Gaasstraat

Dordrecht Den Haag Numansdorp Goes Oostburg Boxtel Hoensbroek Steenbergen Veghel Beringe Simpelveld Susteren Tussendiepen 11-13 Drachten Industrieterrein A Musselkanaal Nieuwe weg 76 Nuis Productieweg 1 Hoogezand Industrieweg 20 Meppel Woestenweg 1 Ommen Scheggertdijk 41 Almen Wilmersdorf 5 Apeldoorn Nijkerk Latensteinse Middenw 9 Tiel Molenweg 19 Abcoude Merwedeweg 6 Breukelen Wierselaan 120 Vreeswijk Gr. Mijdrechtstraat 17 Mijdrecht

Kunstbergplaats

Leeuwarden Paaslo

Paasloregel 77

Willemsoord

99

100

B IJ LA GE N

Otterloo museum Maastricht Amsterdam Heemskerk Zandvoort Den Haag Noordwijk

Houtkampweg 6

Kröller Muller

St. Pietersberg P.Potterstraat

van Gogh museum

Mauritshuis

Landelijke opleidingscentra

Steenwijkerwold Wieringerwerf Helenaveen Crailo (Laren) zowel opleiding tbv BB en KMC lokale opleidingscentra

geen compleet overzicht Arnhem Schelmseweg . Enige houten objecten die gebruikt zijn voor de opleiding. Amsterdam oefenterrein voor o.a. redding/ brandweeroefeningen Margraten oefengebouw voor o.a. redding/ brandweeroefeningen Rijswijk Overvoorde. Oefenruïne. Straat met diverse oefenobjecten Luchtwachttorens (Systeem Raat)

Aardenburg Bedum Bladel Den Horn Groesbeek Hees Kamerik Koewacht Linne Maashees Nieuw-Namen Oploo Oud Schoonebeek Oude Mirdum Posterholt Rossum Strijensas Winschoten Beschermd onderkomen t.b.v. luchtwachttoren

Westenschouwen bij uitkijktoren (niet LWD toren) Aardenburg bij LWD toren Noodhospitaal

B IJ LA GE N

Amsterdams Medisch Centrum (AMC) Utrechts Medisch Centrum (UMC) Albert Schweitzer ziekenhuis

Amsterdam Utrecht Dordrecht

Nederlandse spoorwegen (NS)

Amersfoort Eindhoven Haren Hoek van Holland Kijfhoek Maarsbergen Weert Zandvoort

t.b.v. rayon B.Wuytierslaan t.b.v. rayon t.b.v. district Nieuwe stationsweg t.b.v. district Stationsweg 1 t.b.v. rayon rangeerterrein t.b.v. directie t.b.v. district Stationsplein t.b.v. district Stationsplein 4

PTT telefoonverbindingen

Mininoodnet PTT Adres: Geen opgave3 Overheidstelefoonnet/ Noodnet

Adres: Geen opgave4 Telexnetwerk

Hoofdcentrale Bussum Amsterdam Den Haag Rotterdam

Amersfoortsestraatweg 85 NoordZijde Voorburgwal 182 Rijswijkseweg 15 Waalhaven

Radioverbindingen

Radio Scheveningen Radio Kootwijk

Merwedestraat 1 Kootwijk

IJmuiden

Omroep

Noodstudio NOS Noodstudio Noodzetel Haag Noodstudio NCBB Noodstudio PCCV wijk

3

Sumatralaan 45 Algemene zaken

Hilversum Den

Fort Lunet 1 Boerhaveweg

Utrecht Noord-


Adressen bij Stichting NCBB bekend 4



101

102

B IJ LA GE N

Schuilgelegenheid

Particuliere schuilgelegenheid Den Haag adres: geen opgave Roosendaal opgave5

Huis ten Bosch

onder zwembad-

onder bungalow

adres: geen

Openbare schuilgelegenheid

(geen compleet overzicht) Plaats Adres Groningen Emmasingel Emmabrug Grote markt Raamstraat Leeuwarden Wilhelminaplein Leeuwarden diverse kleine osk Enschede Espoortstraat Enschede Haaksbergenstr Hardenberg Stephanusplein 1 Losser Raadhuisplein Oldenzaal Ganzemarkt Rijssen Schild 1 Vriezenveen Manitobaplein 1 Apeldoorn Brinklaan Arnhem Willemsplein Arnhem Willemsplein Eibergen Grotestraat Harderwijk Havendam Nunspeet Markt 1 Nijmegen Scheldemakershof Nijmegen Willemsweg Nijmegen Stationsplein 6 Putten Fontanusplein 2 Zutphen Coehoornsingel 5 Amersfoort Amsterdamseweg Amersfoort Anhemseweg Amersfoort Beestenmarkt Hoevelaken Kantemarsweg 6 Soest Birkstraat Utrecht Moreelsepark Utrecht Kon. Wilhelminal. Merwedekanaal Utrecht Einsteindreef Vecht

5

Capaciteit 135

Locatie Brughoofd

145 10.000

Gebouw V&D Parkeergarage Parkeergarage

450 50 50 400 400 200 250 600 7000 250 100 4000 5000 3000 120 50 120 1000 200 200 4150 2775 1750 2000 1920 120 250



hk. lippekerkstraat hk. Singels stadhuis stadhuis stadhuis stadhuis gemeentehuis parkeergarage kelder kelder parkeergarage gemeentehuis gemeentehuis hk. Graafseweg voetgangerstunnel NS gemeentehuis bejaardenhuis fietstunnel parkeergarage parkeergarage

Noordertunnel NS Bruggehoofd Bruggehoofd De

B IJ LA GE N

Utrecht Krommerijn Utrecht Vlissingen Middelburg

Sterrebuurt

250

Bruggehoofd

V.Asch v. Wijckstr Stadhuisplein Geerplein

100 scholengemeenschap 100 gemeentehuis 1800 parkeergarage

103

104

B IJ LA GE N

Bijlage 9

Overzicht van officiële openingen van BB commandoposten in : De Paladijn 1963-1970

PCBB Noord-Holland geopend.29 april 1963 (De Paladijn, juni 1963 No. 9, p.4) A-Kring Utrecht-c commandopost Doorn Eerste nieuwe kringcommandopost na de reorganisatie van de kringen. Bouw gestart mei 1962, geopend September 1963 (De Paladijn, oktober 1963 No 1, p.6) PCBB/PCCV Utrecht eerste gecombineerde bouwwerk waarin beide organisatie samen onder een dak gaan werken. Locatie is Willeskop PCBB = Provinciale commandopost BB PCCV = Provinciaal centrum civiele verdediging Geopend 11 februari 1964 (De Paladijn, maart 1964 No.6, p.4) B-kring Gelderland-a commandopost in Harderwijk in aanbouw (De Paladijn, april 1964 No.7, p.24) PCBB/PCCV Gelderland te Oosterbeek geopend 19 november 1964 (5e uit de serie van 11) (De Paladijn, december 1964 No.3, p.6) PCBB Overijssel te Holten geopend 19 november 1964 (De Paladijn, december 1964 No.3, p.6) A-kring Zuid-Holland-f commandopost BB te Dordrecht. Geopend 30 november 1964 ( Dit is de dertiende nieuw gebouwde commandopost) (De Paladijn, januari 1965 No. 4, p.22) A-kring Zuid-Holland-c commandopost BB te Rotterdam, Heropend na verbouwing 3 februari 1965.. Nieuw gebouwd en voor eerst maal geopend 9 december 1955 (De Paladijn, maart 1965 No. 6, p.4) A-kring Utrecht-c commandopost BB te Utrecht. Heropend na verbouwing 10 februari 1965. Aanbouw aan bestaande Duitse bunker. (De Paladijn, maart 1965 No. 6, p.4) A-kring Groningen-b commandopost BB in Groningen Stad. Geopend 16 maart 1965 (De Paladijn, april 1965 No. 7, p.20)

B IJ LA GE N

A-kring Gelderland-d commandopost BB in Doetinchem. Geopend 29 april 1965. (De Paladijn, juni 1965 No. 9, p.2) A-kring Gelderland-f commandopost BB te Berg en Dal. Heropening na verbouwing 24 mei 1965. Dit is de CoP waar het experiment COPEX heeft plaatsgevonden. (De Paladijn, juli 1965 No. 10, p.22) A-kring Zeeland-c commandopost BB te Oostburg. Geopend 1 juni 1965 (De Paladijn, juli 1965 No. 10, p.22) A-kring Zuid-Holland-d commandopost BB te Gouda. Geopend juni 1965 (De Paladijn, juli 1965 No. 10, p.22) A-kring Overijssel-b commandopost BB te Raalte. Geopend aug/sept 1965 (De Paladijn, oktober 1965 No. 1, p.12) B-kring Noord-Holland-f commandopost BB te Hoofddorp. Geopend 15 november 1965 (De Paladijn, december 1965 No. 3, p.15) A-kring Groningen-c commandopost BB te Appingendam. Geopend 1 december 1965. (De Paladijn, januari 1966 No. 4, p.14) B-kring Friesland-a commandopost BB te Sneek. Geopend 28 december 1965. (De Paladijn, februari 1966 No. 5, p.8) B-kring Utrecht-a commandopost BB te Nieuwersluis. Nieuwbouw van een commandopost binnen het bestaande fort Nieuwersluis. Geopend 12 januari 1966. (De Paladijn, februari 1966 No. 5, p.8) A-kring Gelderland-e commandopost BB te Arnhem. Geopend 18 april 1966. (De Paladijn, mei 1966 No. 8, p.3) A-kring Noord-Holland-d commandopost BB te Bloemendaal. Geopend 1 april 1966. (De Paladijn, mei 1966 No. 8, p.16) A-kring Noord-Brabant-e commandopost te Roosendaal. Geopend april 1966. B-kring Drenthe-a commandopost te Assen. Geopend 26 mei 1966. (De Paladijn, juli/augustus 1966 No. 10/11, p.2) B-kring Friesland-b commandopost te Oranjewoud. Geopend 2 juni 1966. (De Paladijn, juli/augustus 1966 No. 10/11, p.2) B-kring Groningen-d commandopost te Veendam. Geopend september 1966. (De Paladijn, januari 1967 No. 4, p.12)

105

106

B IJ LA GE N

B-kring Drenthe-b commandopost te Emmen. Geopend november 1966. (De Paladijn, december 1966 No. 3, p.15) A-kring Noord-Holland-a commandopost te Schagen. Geopend november 1966. A-kring Noord-Brabant-b commandopost te Waalre, gemeente Eindhoven. Geopend 1 december 1966. (De Paladijn, januari 1967 No. 4, p.12) A-kring Limburg-c commandopost te Gulpen. Geopend medio 1967. A-kring Friesland-c commandopost BB, PCBB, PCCV en GCCV te Grouw. Geopend 16 oktober 1967. (De Paladijn, november 1967 No. 2, p.13) B-kring Zuid-Holland-e commandopost te Gorinchem. Geopend 16 oktober 1967. (De Paladijn, december 1967 No. 3, p.8) A-kring Zuid-Holland-a commandopost te Zoeterwoude-Rijndijk. Geopend 27 oktober 1967. (De Paladijn, december 1967 No. 3, p.8) PCBB/PCCV Zeeland te Middelburg. Geopend 29 februari 1968. (De Paladijn, maart 1968 No. 6, p.2) PCBB/PCCV Drenthe te Assen. Geopend 1 april 1968. (De Paladijn, mei 1968 No. 8, p.2) PCBB/PCCV Noord-Brabant te ’s Hertogenbosch. Geopend 20 mei 1969. Dit is de laatste PCBB en PCCV die gebouwd is van de elf stuks. (De Paladijn, juni 1969 No. 9, p.4) A-kring Zuid-Holland-b commandopost te Rijswijk. Geopend 6 oktober 1969. (De Paladijn, november 1969 No. 2, p.16) A-kring Zeeland-a commandopost te Goes. Geopend 11 april 1970. Dit is de laatste nieuw gebouwde commandopost BB. (De Paladijn, mei 1970 No. 8, p. 2)

B IJ LA GE N

107

108

B IJ LA GE N

Bijlage 10

Schema van de coördinatiebundeling van de activiteiten op het gebied van de civiele verdediging op departementaal niveau

109

Colofon Auteur Tine van Merwijk Afbeeldingen afkomstig uit archief van de Stichting Nationale Collectie Bescherming Bevolking Fotograaf R. Smid . Uitgave Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten, Zeist 2007 basisontwerp B@seline, Utrecht

Civiele verdediging in het tijdperk van de wederopbouw CATEGORIAAL ONDERZOEK WEDEROPBOUW

Recommend Documents