Brummen Elzenbos fase II

E N A D V I E S B U R E A U

Brummen Elzenbos fase II

Auteurs:

drs M.C. Brouwer E. Coppens (ma) drs D.L. de Ruiter

Inventariserend Veldonderzoek door middel van proefsleuven

Status:

BAAC rapport A-09.0361

•—X

\

Groot

Deu^ft

c
Definitief

maart 2011

/y u . . - X ^ \

yj?

y

lifcTjwc

Inventariserend

Veldonderzoek

2

Colofon ISSN:

1873-9350

Redactie:

d r s J.F. v a n d e r W e e r d e n

Tekst:

drs M.C. B r o u w e r E. C o p p e n s ( M A ) T.A.F. D y s e l i n c k ( M A ) d r s J. v a n H o r s s e n d r s D.L. d e R u i t e r d r ir. L.A. T e b b e n s drs M.C. B r o u w e r

Veldwerk:

E. C o p p e n s ( M A ) d r s J.T. v a n G e n t d r s J.F. v a n d e r W e e r d e n d r s D.L. d e R u i t e r Kraan:

W i l c o v a n B e n n e k o m ( J o o s t e n L o o n - e n g r o n d v e r z e t V O F H.G.)

Landmeters:

B r e i j n B.V. S t e d e l i j k e I n f r a

Tekeningen:

ing M. van W i l l i g e n d r s E. S l o o t w e g J. v . d . B e r g R.B. S p e r w e r J. v a n G e s t e l

Vondstdeterminatie:

T.A.F. D y s e l i n c k ( M A ) d r s J. v a n H o r s s e n

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van gemeente Brummen / BAAC bv, 's-Hertogenbosch.

BAAC bv onderzoeks-

en

adviesbureau

voor

Bouwhistorie,

Archeologie,

Architectuur-

Cultuurhistorie

3

G r a a f v a n S o l m s w e g 103

Postbus 2015

5 2 2 2 BS ' s - H e r t o g e n b o s c h

7420 A A

Tel.: (073) 61 36 2 1 9

T e l . : ( 0 5 7 0 ) 6 7 0 0 55

Deventer

Fax: ( 0 7 3 ) 6 1 4 9 8 7 7

Fax: ( 0 5 7 0 ) 6 1 8 4 3 0

E-mail: [email protected]

E-mail: [email protected]

B r u m m e n , E l z e n b o s F a s e II

en

i:r.wc

Inventariserend

Veldonderzoek

4

Inhoud 1

2

•

•

Inleiding

7

1.1 1.2

7 9

Administratieve gegevens Ligging en aard van het terrein

Archeologische en landschappelijke achter¬ gronden

11

2.1 2.2 2.3

11 16 18

Landschappelijke achtergronden Historische achtergronden Archeologische achtergronden

3

•

Vraagstellingen

21

4

•

Werkwijze

25

5

•

Fysische geografie en b o d e m o p b o u w

29

5.1 5.2

29 29

6

•

7

•

8

•

9

Werkwijze Resultaten

Sporen

35

6.1 6.1.1 6.1.2 6.1.3 6.2

35 35 37 38 39

Waarderend onderzoek RAAP-vindplaats 1 RAAP-vindplaats 2 Walsysteem Karterend onderzoek

Vondsten

41

7.1 7.2

41 43

Het handgevormde aardewerk Het middeleeuwse en post-middeleeuwse aardewerk

Conclusie, waardering en advisering

45

8.1 8.2 8.3

45 46 47

Conclusie Waardering RAAP-vindplaats 1 Advisering

•

Literatuur

•

Bijlagen Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage

5

51

1: Geologische en archeologische tijdvakken 2: Boorpuntenkaart 3: Boorbeschrijvingen 4: Alle sporenkaart (losse kaart achter in rapport)


207000

•

208000

0

Brummen

I

209000

/

•

i

Qekenscbe

-,-rn r >.i I

r

:

O O O

: •

Hoog HtlSïfl

00

o O O 00

I

in

in

f f-it

i.••'-.:!:• I

i- - i - 1 . - -

-

J: .1'

O O O

m

ran

ïlf r

o

•

O O

m I

f •71

•

Mi it

i

-»rv

r •

«

! Jl o o O « 0 in

•. ••

-Brummen

iL.

207000

EEH3

A

Bronk.

•

I 209000

208000

plangebied

Inventariserend

0

o o O « 0 in

160

320

480

6 •

640

800 m

N

Veldonderzoek

/ 4 f b . 1: Ligging beeldrecht: Topografische Dienst, Emmen

zoekslocatie.

6

van de

onder-

1

Inleiding

.<S>.

Van 25 januari tot en met 12 februari 2010 is door BAAC bv een Inventariserend Veldonderzoek door middel van proefsleuven (IVO-p) uitgevoerd in het plangebied Elzenbos Fase II (gemeente Brummen). In het plangebied is nieuwbouw gepland. De realisatie van de ongeveer 738 geplande woningen vormt een bedreiging voor eventueel aanwezige archeologische resten. In 2006 is door BAAC bv een Inventariserend archeologisch Veldonderzoek in de vorm van boringen gedaan ten westen van het huidige onderzoeksgebied. Uit dit onderzoek is gebleken dat er een lage verwachting is voor dat terrein. In 2007 is door RAAP Archeologisch Adviesbureau een bureau- en inventariserend veldonderzoek in de vorm van boringen gedaan. Tijdens dit onderzoek is er vastgesteld dat er crevassegeulen aanwezig zijn op het terrein en zijn er twee archeologische vindplaatsen aangetroffen. RAAP-vindplaats 1 bevindt zich in het noorden en moet in de ijzertijd gedateerd worden. In het zuidelijke deel van het plangebied bevindt zich RAAP-vindplaats 2 met een datering in de late middeleeuwen.

1.1 Administratieve gegevens Provincie Gemeente Plaats Toponiem BAAC projectnummer Gemeentecode Coördinaten

Kaartblad Oppervlakte plangebied Oppervlakte onderzoeksgebied Landgebruik ARCHIS-meldingsnummer ARCHIS-onderzoeksnummer ARCHIS-vondstmeldingsnummer

7

Gelderland Brummen Brummen Plangebied Elzenbos Fase II A-09.0361 BELS2 207.910/456.780 208.370/456.950 208.430/457.250 207.920/457.410 33G 241 hectare 241 hectare akkerland en grasland 38627 30059 416668

B r u m m e n , E l z e n b o s Fase I I

Opdrachtgever

Opsteller PvE

Mede-opstellers PvE

Bevoegde overheid

Beheer en plaats van vondsten documentatie

Complextype Datering Uitvoerder Datum uitvoering onderzoek Datum rapportage (concept) Datum rapportage (definitief)

EEH3

Inventariserend

Veldonderzoek

Gemeente Brummen afdeling Ruimte dhr. ing. M. Bos Postbus 5 6970 AA Brummen tel: 0575-56 82 03 fax: 0575- 56 82 88 e-mail: [email protected] dhr. dr. N.W. Willemse RAAP Oost-Nederland Postbus 222 7200 AE Zutphen Tel: 0575 567876 Fax: 0575 567085 E-mail: n.willemse@raap dhr. drs. H.F.A. Haarhuis RAAP Oost-Nederland e-mail: [email protected] dhr. drs. K.J. van den Berghe RAAP Oost-Nederland e-mail: [email protected] Gemeente Brummen dhr. H. de Boer Engelenburgerlaan 31 6971 BV Brummen tel: 0575-568531 fax: 0575-568288 e-mail: [email protected] De documentatie bevindt zich en momenteel op het kantoor van BAAC bv te 's-Hertogenbosch en zal na afronding van het onderzoek worden overgedragen aan het provinciaal depot voor bodem¬ vondsten van de provincie Gelderland. Nederzetting, omwalling Ijzertijd, nieuwe tijd BAAC bv 25 januari t/m 12 februari 2010 juni 2010 Maart 2011

8

1.2 Ligging en aard van het terrein Het plangebied (circa 241 ha) ligt ten oosten van de Oude Brummense beek, ten zuiden van de Elzenbosweg, ten westen van de provinciale weg N348 en ten noorden van De Veldweide en de Meengatstraat in Brummen. Het plangebied is onderzocht door middel van 105 proefsleuven die ongeveer 4% van het totale gebied bedekken. Het terrein bestaat uit akkers, grasland, paardenwei en bosschages.

i

/ A f b . 2 : Sfeerfoto

van

l i i i

,

.

-

de

werkzaamheden

9


i:r.wc

Inventariserend Veldonderzoek

10

L a n d s c h a p p e l i j k e , historische en archeologische achtergronden

2.1 Landschappelijke achtergronden (D.L. de Ruiter) Het landschap was vroeger in veel grotere mate van invloed op het bewoningspatroon van de mens dan tegenwoordig. Het vormde een belangrijke factor in de keuze voor een vestigingsplaats. De ligging van archeologische vindplaatsen is dan ook in hoge mate gecorreleerd aan het landschap. In dit hoofdstuk zal de landschappelijke ontwikkeling van het onderzoeksgebied beschreven worden. Allereerst zal de algemene ontwikkeling van het landschap in het onderzoeksgebied besproken worden. Daarna zal specifiek ingegaan worden op de tijdens de opgraving aangetroffen stratigrafie. Het plangebied bevindt zich in het Ijsseldal. Het Ijsseldal in de huidige vorm, dat wil zeggen een corridor tussen de Veluwse en de Sallandse stuwwallen, is in eerste aanleg een gletsjerbekken dat gevormd werd in de voorlaatste ijstijd, het Saalien (200.000 - 130.000 jaar geleden). In deze periode was het zeer koud en werd het noorden van Nederland bedekt door landijs. In de randzone van de ijskap ontstonden diepe bekkens door zich uitbreidende ijslobben. Deze volgden min of meer de toenmalige rivierdalen en drukten de oudere sedimentpakketten opzij en voor zich uit. Het door het landijs uitgediepte IJsseldal is circa 25 km breed en 50 tot 100 m diep. Aan het einde van het Saalien trokken de ijslobben zich terug. Tijdens de daaropvolgende warme periode, het Eemien (130.000 - 120.000 jaar geleden), werd het IJsselbekken grotendeels opgevuld met respectievelijk grof zand/grind en klei. 1

2

3

In de laatste ijstijd, het Weichselien (118.000 tot 10.000 jaar geleden), werd Nederland niet door het ijs bedekt. In deze periode was weinig vegetatie aanwezig, waardoor lokaal zand gemakkelijk door de wind kon worden verplaatst. Dit zand werd als een afdekkend pakket afgezet en wordt daarom dekzand genoemd. Dekzandafzettingen worden gerekend tot de Formatie van Boxtel. Kenmerkend voor dekzand zijn de afgeronde korrels en het goed gesorteerd fijne zand. Het dekzandreliëf aan het huidige landoppervlak bestaat uit dekzandruggen en dekzandwelvingen. De ruggen zijn vaak duidelijk te zien en kunnen meer dan 1,5 m boven hun omgeving uitsteken. Behalve deze reliëfrijke gebieden zijn er ook gebieden waar het dekzand reeds in het Pleistoceen tot vlakten is verspoeld door water van in het voorjaar smeltende sneeuw. Hierbij werd in sommige terreindelen dekzand opgenomen en in lage gebieden weer afgezet. Nadien heeft soms weer geringe verstuiving plaatsgevonden. In het dekzand bevindt zich eveneens de Laag van Beuningen. Dit is een grindrijke laag, gevormd in het koudste en droogste deel van het Pleniglaciaal. Het grind werd samen met zand en leem afgezet. De fijnkorrelige afzettingen zijn later weggeblazen en het grind bleef achter. 4

5

1

Berendsen 2008.

2

Spek et al. 1996.

3

Stiboka 1966.

4

Berendsen 2008.

5

De M u l d e r et al. 2003.

6

V a n der H a m m e n 1971.

6

11


Tegelijkertijd zette de Rijn grote hoeveelheden zand en grind af. De rivier had een zeer brede stroomgordel, die werd gekenmerkt door een grillig patroon van zich splitsende en weer samenkomende geulen (verwilderd of vlechtend rivierpatroon). In de loop van het Weichselien werd de Rijntak door de Betuwe steeds belangrijker. Dit ging ten koste van de IJsseldal-tak, die steeds minder water te verwerken kreeg. Tot in het Midden Pleniglaciaal (circa 40.000 jaar geleden) was namelijk een Rijntak in het IJsseldal actief. De zandige beddingafzettingen van deze laatste Rijntak zijn onderdeel van de Formatie van Kreftenheye. 7

8

9

10

De westelijke begrenzing van het IJsseldal viel samen met de oostgrens van het grootste stuwwalcomplex van Nederland. Tijdens het Laat Pleistoceen werd de voet van dit stuwwalcomplex van de oostelijke Veluwe gemarkeerd door het voorkomen van waaiers van afgespoeld stuwwalmateriaal. Tot het verlaten van het IJsseldal werd de stuwwalvoet ter plaatse door de oude Rijntak ondergraven. De afspoelingswaaiers in de huidige vorm ontstonden na het verlaten raken van de Rijnloop door het IJsseldal (rond 40.000 jaar BP). In afwezigheid van deze Rijntak konden de waaiers zich maximaal uitbreiden. De waaierafzettingen vertonen in de bovenste meters sterkere wisselingen in korrelgrootte dan de pleistocene ondergrond in het overige deel van het IJsseldal. De waaiers sluiten aan bij steile droge dalen in de stuwwalhelling die de verbinding met de brongebieden voor de waaiers vormen. 11

12

Tegelijkertijd vond aan de oostelijke zijde van het IJsseldal een soortgelijk proces plaats. Door Sallandse beken, zoals de Berkel, werd een afspoelingswaaier over aanzienlijke breedte van het IJsseldal uitgebouwd. De Berkel bleef na het definitief wegvallen van de Rijnafvoer in eerste instantie nog een puinwaaier naar het noorden opbouwen. Gaandeweg werd in het Laat Pleniglaciaal een zuidwestelijk gerichte waaierlob actief. Omdat het klimaat eveneens droger werd, kon door het ontbreken van vegetatie op grote schaal verstuiving optreden. Hierbij werd veel zand verplaatst en elders als dekzand afgezet. In combinatie met het eerder genoemde uitbreiden van de afspoelingswaaiers vanuit het Veluwemassief ontstond zo een waterscheiding in het IJsseldal tussen Deventer en Zutphen, die bestond uit een reeks afspoelingswaaiers en dekzandruggen. Op basis van de profielopbouw van de dekzandruggen op deze waaiers, zoals de positie van de Laag van Beuningen daarin, verkreeg de Berkel haar zuidelijke loop circa 20.000 jaar geleden, midden in het laat Pleniglaciaal. Vanaf deze tijd stroom de Berkel ter hoogte van het plangebied in het zuidelijke deel van het huidige IJsseldal naar het zuiden af. Ten noorden van de nieuwe waterscheiding was het IJsseldal in gebruik door voorlopers van de huidige beken, zoals de Dorthenbeek en de Koerhuisbeek bij Deventer , die naar het noorden afwaterden. Ook de latere holocene Berkel volgde de uit het laat-Glaciaal overgeërfde richting van Zutphen richting het zuiden (Afb. 3). De fluviatiele afzettingen van lokale beken in het IJsseldal worden gerekend tot het laagpakket van Singraven van de Formatie van Boxtel. De Berkel was dus een zijrivier van de Rijn tot het moment dat de Gelderse IJssel actief werd in het IJsseldal. Bij het ontstaan van de Gelderse IJssel zijn de afzettingen van de benedenloop van de Berkel grotendeels omgewerkt. 13

14

15

16

7

Stiboka 1966.

8

Spek et al. 1996.

9

Busschers et al. 2007.

10


11

Van der H a m m e n & M a a r l e -

12

Van der H a m m e n & M a a r l e -

v e l d 1952. veld,1952; Teunissen 1960. 13

Volleberg & Stouthamer

14

Van der H a m m e n 1971.

15

Cohen e t al. 2009.

16

Volleberg & Stouthamer

17


18

Cohen e t al. 2009.

2008ab.

17

2008ab.

18

EEH3

Inventariserend

Veldonderzoek

12

a-

n-iH'^-ii i i - ,iiu-..-i •.i' i,nir-1 f j •• - m •• •• •••li J I-I j jri • ! • • yi L

hni h i ii.-i :>h • . j J I i u\>r, J , I

v

H-I-I 1-1*4

_]

'•>l wh irts^hijpwi^Mrj

I . |

• -ilni;

! 11' .• • •. I: m • • • rink-IHl -J-l-HIIÏHrïH l!h_H

^ - \ JflidhJÜHIIHII^l/ll-l^lll JHIIMllllh*!-' Buukcuii-Hrt ;,:üy U H I - I H li H T J H - I I .

VrDDQ

Anddoloc L

M

K?f:

I]

I

I-

hYsc

Lssol

Vl •W ™lH hfKV]lH ^JB-p—rirl ^ l F |f|- • hbU ' | J

W

lahï'fi 1/lfM- I- i l.-V- n

C«raïD- l iflc-> Jk'ja, •••••]I d c v J unite M::gb ,

,

•• •iv

—J

iiiL-gmchlf an«jdslüCi.kLi

h J J Lu | JlH :

J

:i|

i : ^ r r L i r - i ^ k - i - ^ r n i rji r v a n n e n d v a n a f L r HL Ï-.-L

A f b .

3 :

maaa

55 J n-a G h r . [> 35fl.

- 1 p n n r a i ' h t f K H f t i n - | nw n i : <

Itiü]

r-rrlr l Y-AH ( O

.lA*f:

itua'uu - 1 3 G S ii. C h r . ( e n Elido v a n da badJIkl i i

1

8

P a l e o g e o g r a f i s c h e

o n t w i k k e l i n g n a b i j

• ïh 1

v a n h e t I J s s e l d a l

Z u t p h e n .

In het Laat Holoceen (vanaf circa 500 jaar BC) werd de invloed van de Rijn in het zuidelijke deel van het IJsseldal steeds groter. Overstromingen in het rivierengebied zorgden voor steeds verder stroomopwaartse opstuwing van water in de lokale beken in het zuidelijk deel van het IJsseldal. Op enig moment in de vroege middeleeuwen zal het zuidelijke deel van het IJsseldal tijdens hoogwater in de Rijn overstroomd zijn geweest. De waterspiegel ten zuiden van Zutphen moet hierbij zo hoog zijn opgestuwd dat het heeft geleid tot de doorbraak van de zandige waterscheiding tussen Zutphen en Deventer. 19

19

V o l l e b e r g en 2

0

0

8

a

b

Stouthamer

Het moment dat de Gelderse IJssel ontstond, wordt door diverse auteurs op

.

13

B r u m m e n ,

Elzenbos

Fase

II

verschillende tijdstippen bepaald (bijvoorbeeld 350 AD , 500 AD of 600 AD ). Het water baande zich een weg naar het veengebied ten noorden van Deven¬ ter, waar de nieuwe geul van de IJssel een crevasse-complex begon uit te bouwen. Tijdens enkele daarop volgende overstromingen, met een steeds geringere kritieke opstuwhoogte, omdat geulvorming de waterscheiding snel en effectief verlaagde, konden geulen in het crevasse-complex zich doorontwikkelen tot permanent watervoerende geulen en daarmee was de Gelderse IJssel een feit. Het deel van het crevasse-complex tussen Zutphen en Deventer, ten noorden van het Berkeldal, markeert de doorbraaklocatie van Rijnwater door de waterscheiding tussen het zuiden en noorden van het IJsseldal, en daarmee de doorbraaklocatie van de Gelderse IJssel. In de beginperiode van de IJssel ontwikkelde de hoofdgeul van het crevassecomplex zich door tot een beddinggordel met meanders. Over het crevassecomplex hebben zich daarbij oeverwallen ontwikkeld, plaatselijk tot 1,5 meter dik. In de loop der eeuwen na het ontstaan van de IJssel heeft de rivier zich diep in de onderliggende sedimenten ingesneden. Hierbij heeft de rivier zich ook lateraal verplaatst waarbij de oudere onderliggende sedimenten zijn opgeruimd. Ook de crevasse-afzettingen, afgezet tijdens het ontstaan van de IJssel, zijn grotendeels opgeruimd door latere erosie door de IJssel. Bij een hoge waterstand van de IJssel stroomde het water over, waarbij klei werd afgezet. De dekzandvlaktes en dalvormige laagtes werden hierdoor afgedekt met komklei. Dekzandkoppen steken boven de komvlakte. Mogelijk zijn in het IJsseldal ook in de middeleeuwen nog duinen opgewaaid. Over de vraag welke duinen dit zijn, verschillen de bronnen echter. 20

21

22

23

24

25

Vanaf de middeleeuwen is door de mens op de ligging van meanders en nevengeulen van de IJssel ingegrepen. De meandergordel van de IJssel is rond 1308 na Chr. bedijkt. De IJsseldijken liggen deels over de oeverwallen en deels over aangesneden dekzandkoppen langs de rivier. Delen van het flankerende crevasse-complex zijn buiten de uiterwaarden bewaard gebleven. Met de bedijking begon ook de strijd tegen zich al te veel verleggende meanderbochten. Zo werd in 1357 na Chr. de meander tegenover Zutphen doorgestoken. 26

27

De bodem in het plangebied bestaat volgens de bodemkaart in het westen uit kalkloze poldervaaggronden in zavel en lichte klei met grondwatertrap V, waar¬ bij het pleistocene zand begint tussen 40 en 120 cm -mv (code Rn67p). In het noordoosten bestaat de bodem uit kalkhoudende ooivaaggronden in zware zavel en lichte klei met grondwatertrap VII (code Rd90A) en in het zuidoosten uit kalkhoudende ooivaaggronden in lichte zavel met grondwatertrap VII (code Rd10A). 28

29

20

V o l l e b e r g en S t o u t h a m e r

21

Cohen e t al. 2009

22

M a k a s k e et al. 2008.

23

Cohen e t al. 2009

2008ab.

Op grond van eerder onderzoek is het de verwachting dat de ondergrond in het plangebied is opgebouwd uit een pleistocene terrasvlakte. Deze is vervolgens door de IJssel afgedekt door rivierduinzanden en oeverafzettingen. De rivierduinzanden zijn afgezet in het Laat Pleistoceen of het Vroeg Holoceen, de oeverafzettingen zijn afgezet door de IJssel in het Laat Holoceen. Direct ten westen van onderhavig onderzoeksgebied zijn namelijk tijdens een proefsleuvenonderzoek terrasafzettingen aangetroffen, welke zijn verstoord door

29

Stiboka 1979:

30

W i l l e m s e 2004.

EEH3

14

24

Cohen e t al. 2009

25

Spek et al .1996, Scholte L u b b e r i n k 1996.

26 27

30

31

Inventariserend

Veldonderzoek

Spek et al. 1996. Fermin & G r o o t h e d d e , 2005; 2006; 2008.

28

Stiboka 1979.

kryoturbate processen, waaronder involuties en zandwiggen. Deze afzettingen waren gedateerd in het Laat Pleniglaciaal (32.500-15.400 BP). Bovenop de terrasafzettingen is rivierduinzand afgezet, die maximaal 50 cm dik was. Eveneens was in een deel van toentertijd onderzochte terrein een plaggendek aangetroffen. Dit lijkt overeen te komen met het inventariserend veldonderzoek door middel van boringen dat heeft plaatsgevonden in het plangebied zelf. De geologische resultaten hiervan zijn weergegeven in Afb. 4. De codes in de tekst verwijzen naar de legenda-eenheden hierin. Op de hoogste delen van het plangebied (langs de Elzenbosweg en rondom de bestaande boerderijen) bestaat de ondergrond uit een dekzandkop- of rug met plaggendek (code 1). Het plaggendek gaat op een diepte variërend van 50 t o t 70 cm -mv over in dekzand. Op de flanken verdwijnt het plaggendek en komen vanaf het maaiveld dekzandafzettingen voor die binnen 200 cm -mv overgaan in laat- en middenpleniglaciale terrasafzettingen (code 2). Ook in het zuiden van het plangebied komt deze stratigrafische opbouw voor. In de lagere delen van het plangebied 32

1

RAAP

Afb.

4: Geologische

resultaten

van het inventariserend onderzoek boringen

door

veld¬

middel

dat door

van

RAAP

ln-ililia li I I

MMHMll H M ÉIMÉI - h lil.-ül'irl .| I nl r ••H-Hr'H'H..|l- mllrilr

is

\tt)f\*rtm

uitgevoerd (Van

in het

Oosterhout

plangebied &

Willemse

I | i >•

p].||. 1411 . i.HoirMi'ruql» wllni* ilir-Ki I 'I r -1 i ii.s K" hl m ^ i . v . f !' JjM|i'W'i', J"H'»i^»ii.rti|HMiiMniiiM' HJ

i1 tol I .* 1 ill* |i|»M i »^iij»ii».,'"f ^ptin^nnvt dmimotk

2007). "•••Ui

.'i

l l.l.,«l |,| | lM-llM
31

V a n d e n Berghe 2005.

32

Van Oosterhout & Willemse

H

i. - I •• n

2007.

15


komen crevasse-afzettingen (zandige klei) voor. De crevasse-afzettingen dekken voor een deel de lager gelegen dekzandruggen (code 3) af en liggen voor een deel direct op midden-pleniglaciale terrasresten (code 4). In het zuidoosten van het plangebied komen kleiige crevasse-afzettingen met een dun zanddek voor (code 5). De dikte van de crevasse-afzettingen varieert van 1,0 tot 1,5 m. In het gebied zijn twee noord-zuid georiënteerde crevassegeulen herkend (code 6). Deze bevinden zich ten westen en oosten van de hogere delen van het plangebied. 33

De bodemopbouw is in het gehele plangebied intact. In verschillende boringen is een oude akkerlaag herkend. De aanwezigheid van het plaggendek in de hogere delen van het landschap en de conservering van een oude akkerlaag wijzen op een (gedeeltelijk) intact landschap. De in de AHN-analyse aangetroffen aardwerken zijn hiervoor ook een aanwijzing. De kans is groot dat naast de archeologische structuren die aan het oppervlak zijn aangetroffen ook archeologische resten in de ondergrond bewaard zijn gebleven.

2.2 Historische achtergronden (E. Coppens) Het gebied maakt deel uit van de vroegere buurtschap Rhienderen en grensde aan de noordzijde van de Brummensche Enk. Rondom de huidige boerderijen lijkt sprake van een (nu grotendeels geërodeerde maar nog wel zichtbare) omwalling (vee- of wildkeringswallen). 34

In de Hottinger atlas van Noord- en Oost-Nederland (1773-1794) is het plan¬ gebied gekarteerd. Er zijn op de kaart geen objecten ingetekend in het daad¬ werkelijke plangebied. De Zutphense straat gaat op deze kaart over in de Hogenenk en vormt een doorgaande route. Op de plaats waar nu 't Malster ligt, lijkt al bebouwing aanwezig te zijn, evenals de boerderij die onder Gietelink valt (Afb. 7). 35

36

De eerste kadastrale kaart van omstreeks 1819 (Afb. 5) toont dat het plangebied op dat moment in agrarisch gebruik is. De percelering in het gebied is vrijwel hetzelfde als op kaarten van omstreeks 1980. Rondom het plangebied is aan de noorden westzijde bewoning aanwezig. Verder zijn houtwallen en beeklopen op de kaart aangegeven. 37

Op de topografische kaart van omstreeks 1900 is een deel van het plangebied als weiland in gebruik (lichtgroene kleur). Het overige deel is als bouwland ingetekend. Ook op deze kaart zijn houtwallen ingetekend als perceelgrens. De beeklopen zijn nu duidelijker ingetekend, met een blauwe kleur. De aan de rand van het plangebied gelegen bebouwing worden Gieteling (noordelijk) en 't Korte Zand (zuidelijk) genoemd. 38

EEH3

Inventariserend

Veldonderzoek

33

Cohen 2007.

34

W i l l e m s e 2009, 8.

35

Versfelt 2003.

36

Soepboer 2006, 16.

37

Soepboer 2006, 16.

38

Soepboer 2006, 16.

16

Afb.

5 Uitsnede

trale

minuut

van met

de

kadas-

daarop

onderzoeksgebied

in

het zwart

aangegeven.

tel ü

.

1

~ • H-

r—— 1

;uuT .

Afb.

6 Uitsnede

van

grafische

kaart

1900 met

daarop

zoeksgebied

van het

in zwart

de

topo¬ omstreeks onder¬ aange¬

geven.

17


t

i

\

r\ 1

r é

A f b . 7 Uitsnede kaart

1958 met

daarop

zoeksgebied

B.3

van

grafische

van

de

topoomstreeks

het

in zwart

onder¬ aange¬

geven.

Rond 1958 zijn meer percelen in gebruik als grasland. Nog steeds zijn er houtwallen op de kaart aangegeven. Op de huidige topografische kaart wordt alleen het zuidoostelijke puntje nog aangegeven als bouwland. 39

2.3 Archeologische achtergronden Volgens de IKAW wordt het totale plangebied Elzenbos fase II gewaardeerd als een gebied met een lage trefkans. Direct ten westen en ten noordoosten van het plangebied bevinden zich zones met hoge archeologische verwachting. In 2005 is langs de Zutphense straat (ten westen van het onderzoeksgebied) door RAAP een Inventariserend Veldonderzoek in de vorm van proefsleuven uitgevoerd. Tijdens dit onderzoek zijn sporen vanaf het neolithicum tot in de nieuwe tijd aangetroffen. Voor vrijwel alle perioden geldt dat het sporen uit de periferie van een nederzetting betreft. De oudste resten dateren mogelijk uit het neolithicum. In de ijzertijd heeft het terrein mogelijk dichter bij de kern van een nederzetting gelegen. In het hele onderzoeksgebied zijn er voorwerpen uit deze tijd gevonden. De aangetroffen sporen vormen geen duidelijke structuren. Het ontbreken van duidelijke structuren is een aanwijzing dat het gaat om de periferie van een nederzettingsterrein. De archeologische resten uit de periode midden neolithicum t/m midden bronstijd bestaan uit 40

een afvalkuil met fragmenten aardewerk, een andere afvalkuil kon op grond van het aardewerk worden gedateerd in de periode midden tot en met

3

9

40

S

o

e

p

b

o

e

r

2

0

0

6

1

n u m m e r 60172.

EEH3

Inventariserend

Veldonderzoek

18

6

ARCHIS-waarnemings-

late ijzertijd. De aangetroffen paalsporen konden niet nauwkeurig worden gedateerd, maar op grond van de morfologie is geconcludeerd dat ze ouder dan de middeleeuwen moeten zijn. Eén van de greppels is mogelijk te dateren in de ijzertijd. Aardewerkfragmenten uit de vroege middeleeuwen konden niet worden gekoppeld aan grondsporen, maar zijn wel een indicatie voor het gebruik van het gebied in die periode. Daarnaast zijn vuurstenen artefacten, brokken tefriet en huttenleem gevonden. Deze archeologische vindplaats is als behoudenswaardig gewaardeerd. 41

207000

208000

209000

3

H a a g Ho b i s i

Brummen

Veld

In r l * Gfra

23124 28714

Bron-li Afb.

8 Topografische

met

daarop

genoemde onderzoeken

kaart

de in de

207000

tekst

I—I

archeologische en

•

waar¬

nemingen.

41

W i l l e m s e 2009, 8-9.

42

Soepboer 2006, 16.

208000

209000

plangebied

I

BAAC-onderzoek 2006

l~l

RAAP-onderzoek 2005

16825

waarnemingsnummer

0

160

320

480

640

800 m

beeldrecht: Topografische Dienst, Emmen

Direct ten westen van onderzoeksgebied Elzenbos fase II (en ten oosten van het proefsleuvenonderzoek uit 2005) is door BAAC bv in 2006 een booronderzoek uitgevoerd. Slechts in één boring is er een spikkel houtskool aangetroffen, verder zijn er geen aanwijzingen gevonden van archeologische indicatoren. 42

19


Binnen het onderzoeksgebied heeft RAAP in 2007 een booronderzoek uitgevoerd. Tijdens dit onderzoek zijn twee archeologische vindplaatsen vastgesteld en een systeem van aarden wallen. RAAP-vindplaats 1 bevindt zich in het noorden van het onderzoeksgebied en wordt gekenmerkt door vondstmateriaal uit de ijzertijd en de vroege middeleeuwen. In het zuidelijke deel van het onderzoeksgebied is RAAP-vindplaats 2 vastgesteld met laat middeleeuwse vondsten. De datering van de aarden wallen, die verspreid over het onderzoeksgebied aanwezig zijn, is onbekend. 43

Ten zuidwesten van het plangebied zijn drie waarnemingen bekend (Afb. 8). Tijdens een veldinspectie en een veldkartering aan de Houtwal, zijn fragmenten vroeg-middeleeuws aardewerk (Badorf) gevonden. Iets verder naar het zuiden zijn te Klein Engelenburg crematiegraven van de Veluwse Klokbekercultuur en de Nederrijnse grafheuvelcultuur gevonden. De exacte locatie van laatstgenoemd grafveld is echter onbekend. 44

45

46

43

Van O o s t e r h o u t en W i l l e m s e

44

ARCHIS-waarnemingsnummer

45

ARCHIS-waarnemingsnummer

46

W i l l e m s e 2009, 9.

2007, 14. 23124 en 28714. 16825.

EEH3

Inventariserend

Veldonderzoek

20

3

Vraagstelling

.<s>.

Het inventariserend veldonderzoek in plangebied Elzenbos fase II (gemeente Brummen) is opgedeeld in een waarderend en een karterend onderzoek. Het doel van het waarderende onderzoek is tot een goed gefundeerde waardestelling te komen van RAAP-vindplaats 1 en 2. Voor de waardering dienen voor zover mogelijk de onderstaande onderzoeksvragen, zoals geformuleerd in het programma van eisen, beantwoord te worden. 47

1.

47

Bevinden zich in het plangebied inderdaad archeologische grondsporen en/of archeologische lagen of is er alleen sprake van "losse' archeologische artefacten? 2. Wat is de diepte (t.o.v. maaiveld) en de hoogteligging (t.o.v. NAP) van de archeologische sporen/resten? 3. Wat is de gaafheid van de grondsporen en lagen? 4. Welke materiaalcategorieën zijn aanwezig en wat is de vondstdichtheid? 5. Wat is de conserveringstoestand van het archeologisch vondstmateriaal? 6. Wat is de horizontale en verticale stratigrafische opbouw van de aarden wallen? 7. Wat is de horizontale en verticale stratigrafische relatie tussen verschillende sporen en lagen? 8. Wat is de stratigrafische relatie van de aarden wallen met eventuele sporen(clusters) in het binnenterrein? 9. Wat is de ouderdom van de aarden wallen of met de inzet van welke methoden zou dit nader bepaald kunnen worden? 10. Wat is de aard van eventuele archeologische sporencomplexen, ophogingslagen of vondstconcentratie(s)? 11. Zijn er resten gevonden die iets kunnen zeggen over het gebruik van het terrein voor een bepaalde activiteit in het verleden en hoe manifesteren deze zich? 12. Van welk(e) vindplaatstype(n) is sprake en hoe is dit bepaald? 13. Zijn er inderdaad een of meerdere activiteitsgebieden/ vindplaatsen of ruimtelijk gescheiden nederzettingsterreinen te onderscheiden en hoe uit zich dat? 14. Wat is binnen het plangebied de omvang van deze vindplaats(en) in het horizontale vlak? 15. Wat is/zijn de datering(en) van de vindplaats(en)/activiteitsgebieden? 16. Is er binnen de vindplaats(en) een fasering met betrekking tot de datering aan te brengen? 17. In hoeverre zijn eventuele archeologische waarden in plangebied aangetast door bodemingrepen in het (recente) verleden? 18. Is sprake van een behoudenswaardige vindplaats conform de KNA?

W i l l e m s e 2009, 13 en 14.

21


19. Is in het plangebied vervolgonderzoek noodzakelijk en welke methoden zouden hierbij kunnen worden ingezet? Indien het daadwerkelijk om behoudenswaardige resten gaat, dient gestreefd te worden naar behoud van deze resten door aanpassing van de inrichtings¬ plannen voor het plangebied. Uit een onderzoek naar de waterhuishoudkundige situatie van het gebied is gebleken dat het toekomstig maaiveld ongeveer 50 cm opgehoogd zal moeten worden (tot 8,5 m +NAP). De gevolgen van ophoging voor de archeologische resten in de ondergrond is niet op voorhand duidelijk. Om uitspraken te kunnen doen over de gevolgen van de ophoging van het terrein voor de archeologische resten in de ondergrond en de mogelijkheden voor behoud in-situ dienen de volgende onderzoeksvragen beantwoord te worden: 20. Wat is de zettingsgevoeligheid van de archeologische niveaus en -resten? 21. Welke veranderingen in het fysisch-chemisch regime of grondwaterregime zullen optreden bij een eventuele ophoging en inrichting van het terrein (inclusief aanbrengen weg- en bouwcunetten, afvoer van bouwvoor/teelaarde, voertuigbewegingen, plaatsen damwanden, heien/trillen/boren/ pulsen, inrichten groenzones en beekherstel, aanbrengen ondergrondse infrastructuur zoals drainagepijpen, riolering, kabels en leidingen, toepas¬ sen verschillende typen funderingstechnieken)? 22. Welke andere degradatiemechanismen in sporen en materialen zullen optreden bij een eventuele ophoging en inrichting van het terrein? 23. Op welke wijze dient na ontwikkeling van de bouwlocatie de conditie (inhoudelijke en fysieke waarde) van het behoudenswaardige deel van het bodemarchief gemonitored te worden? 24. Welke planologische beschermingsmaatregelen zouden toegepast moeten worden om de in-situ aanwezige archeologische resten duurzaam te behouden? 25. Na ontwikkeling van de bouwlocatie met in-situ behoud en monitoring van de archeologische resten: welke (realistische) mitigerende ingrepen kunnen worden toegepast bij constatering van een versnelde degradatie van de archeologische resten ? 26. Is in het plangebied ten aanzien van het in-situ behoud vervolgonderzoek noodzakelijk en welke methoden zouden hierbij kunnen worden ingezet? Het doel van het karterende onderzoek is om, voorafgaand aan de vergunningverlening voor bodemingrepen, over voldoende informatie te beschikken om de archeologische waarde van het terrein vast te stellen. Het onderzoek is er op gericht vast te stellen of (en waar) in het karterende deel van het plangebied archeologische resten aanwezig kunnen zijn. Voor de kartering dienen voor zover mogelijk de onderstaande onderzoeksvragen, zoals geformuleerd in het programma van eisen, beantwoord te worden. 48

1. 2.

Wat is de aard, diepteligging en ouderdom (lithogenese) van de natuurlijke holocene en laat-pleistocene afzettingen ter plaatse? Wat is de aard, diepteligging, genese en kwaliteit (gaafheid) van natuur¬ lijke en eventueel antropogene bodemhorizonten (laklagen, ^

1

EEH3

Inventariserend

»

Veldonderzoek

»

»

'

48

22

W i l l e m s e 2009, 20 en 2 1 .

3.

4.

5.

6. 7.

8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.

bewoningslagen, kleirijping e.d.)? Indien er ter plaatse afdekkende lagen voorkomen (kleidek, oever¬ afzettingen, afvallaag, ophogingslaag); wat is de aard, gaafheid en dikte van het onderliggende afgedekte bodemprofiel (natuurlijke en antropo¬ gene bodemhorizonten zoals laklagen, oude akkerlagen, betredingslagen e.d.) en/of afzettingen? Wat is de diepte waarop ter plaatse artefacten van recente ouderdom ('recent' 20-eeuws afvalmateriaal) in het bodemprofiel voorkomen en/of tot welke diepte in het bodemprofiel sprake is van een aantoonbaar recente bodemverstoring (bodemgaafheid)? Zijn in het karteringsgebied (indicatoren voor) archeologische resten (grondsporen en/of artefacten) aanwezig die (mogelijk) bedreigd worden door de geplande inrichting? Zo ja, wat is de exacte locatie, omvang, aard, datering en fysieke kwaliteit van deze archeologische vindplaatsen? ndien aanwezig, wat is de diepteligging (t.o.v. maaiveld) en de hoogteigging (t.o.v. NAP), dikte, stratigrafische positie van de archeologische laag of lagen waarin archeologische indicatoren zijn aangetroffen? Wat is de geologische-bodemkundige context van de aangetroffen archeologische resten? Wat is de gaafheid van de grondsporen en lagen? Wat is de horizontale en verticale stratigrafische opbouw van de aarden wallen? Wat is de ouderdom van de aarden wallen of met de inzet van welke methode zou dit nader bepaald kunnen worden? In hoeverre zijn eventueel aanwezige archeologische waarden in het plangebied aangetast door bodemingrepen in een recent verleden? Is in het plangebied vervolgonderzoek noodzakelijk en welke methoden zouden hierbij kunnen worden ingezet? Op welke manier dient bij eventuele graafwerkzaamheden met aan¬ wezige archeologische waarden te worden omgegaan?

Om tot een waardestelling van eventueel aangetroffen archeologische resten binnen het karteringsgebied te komen dienen de onderzoekvragen 1 t/m 19 van het waarderende onderzoek ook te worden beantwoord. Indien boven¬ dien behoudenswaardige archeologische resten zijn aangetroffen dienen tevens de mogelijkheden tot behoud in-situ te worden onderzocht door de beantwoording van de onderzoeksvragen 20 t/m 26.

23


i:r.wc


24

4

Werkwijze

.<S>.

Het onderzoek is uitgevoerd conform de specificaties in de KNA versie 3.1 en de werkwijze zoals die in het Programma van Eisen is geformuleerd. Het plangebied heeft een oppervlakte van circa 24 hectare. In totaal is 9550 m door proef- en zoeksleuven onderzocht. Dit betekent voor het gehele plangebied een gemiddeld dekkingspercentage van bijna 4%. 49

2

Tijdens het inventariserende veldonderzoek is zowel een karterend als een waarderend onderzoek uitgevoerd (Afb. 9). Voor de waardering van de twee vindplaatsen zijn 68 proefsleuven (wp 1 t/m 68) van circa 4 x 20 meter aangelegd. Door middel van deze sleuven is 5360 m2 onderzocht. Voor de waardering van de omwalling zijn 7 proefsleuven (wp 101 t/m 107) van circa 4 x 45 meter aangelegd. Door middel van deze sleuven is 1228 m2 onderzocht. Om inzicht te krijgen in het gebied dat tijdens het vooronderzoek niet gekarteerd is, zijn 30 zoeksleuven (501 t/m 530) van circa 2 x 50 meter aangelegd. Door middel van deze sleuven is 2962 m2 onderzocht. De proef- en zoeksleuven zijn aangelegd met een rupskraan voorzien van een platte bak. Het vlak is in overleg met een fysisch geograaf in alle sleuven op een relevant sporenniveau aangelegd. De vondsten zijn bij de aanleg van de proefsleuven per stratigrafische eenheid, per spoor of in vakken van 4 bij 5 meter verzameld. Voor de zoeksleuven is gezien de breedte van dit type sleuven gebruik gemaakt van vakken van 2 bij 5 meter. Bij de aanleg van de sleuven is gebruik gemaakt van een metaaldetector. Alle vlakken zijn gefotografeerd, getekend (1:50), beschreven en gewaterpast. Een selectie van de aangetroffen sporen is gecoupeerd. De gecoupeerde sporen zijn niet afgewerkt. De profielen en coupes zijn gefotografeerd, getekend (1:20) en beschreven. Het fysischgeografisch onderzoek is in overleg met de bevoegde overheid vanwege de slechte weersomstandigheden na afloop van het inventariserend veldonderzoek uitgevoerd. Hierbij zijn de grondboringen vanaf het maaiveld i.p.v. vanaf het aangelegde vlak gezet.

49

Centraal College van Deskund i g e n 2006; W i l l e m s e 2009.

25


i:r.wc


26

i:r.T.T»e

Inventariserend veldonderzoek

28

Brummen Elzenbos fase II

Recommend Documents