Bouwhistorische verkenning

Bouwhistorische verkenning Elleboogkerk | Amersfoort Maart2011 | Adriaan Lam

Projectgegevens Code Onderzoek

BHAL.02 Bouwhistorische onderzoek

Onderwerp

Elleboogkerk Langegracht 36 3811BW Amersfoort

Status

Rijksmonument Objectnr. 7955

Opdrachtgever

Stadsherstel Midden-nederland Muurhuizen 104 Postbus 842 3800 AV Amersfoort Contact persoon: dir. M Boswinkel

Uitgave

maart 2011 Domarchitecten Korssesteeg 1 3615AS Westbroek T 06-30686284 E [email protected] I sites.google.com/site/domarchitecten

Tekst en samenstelling Fotografie

A. Lam C. Laatst & A. Lam

Bouwhistorische verkenning | Elleboogkerk | Amersfoort | 1

Inhoudsopgave INLEIDING

3

REDENGEVENDE OMSCHRIJVING

3

GESCHIEDENIS

4 E

ONTSTAAN PAROCHIE 17 EEUW BOUW BEDEHUIS 1800 BOUW TOREN 1820 VERGROTING KERK 1846 RESTAURATIE JAREN 20 SLUITING PAROCHIE 1963 RESTAURATIE JAREN 90 BRAND 2007

4 4 5 5 6 6 6 6

SITUATIE SCHETS

8

1811-1832 2011

8 9

BESCHRIJVING GEBOUW

10

EXTERIEUR INTERIEUR

10 13

DE ARCHITECT

16

LEVENSLOOP ZIJN STIJLEN ZIJN WERKEN

16 17 18

BOUWFASERING

20

WAARDERING

22

AANBEVELINGEN

25

WOORDENLIJST

26

BEELDVERANTWOORDING

27

BRONNEN

28


Inleiding De Elleboogkerk is een bijzondere kerk in Amersfoort, het is namelijk een voormalige schuilkerk. De katholieken hadden tot 1795 geen vrijheid van godsdienst, dit kwam door de reformatie, maar in Amersfoort werden de katholieken gedoogd. Ze mochten kerkdiensten houden in zogenoemde schuilkerken. Deze kerken mochten niet het uiterlijk hebben van een kerk vaak hadden ze dan ook het uiterlijk van een woonhuis, het interieur mochten ze wel zelf beslissen. Op de plaats van zo’n schuilkerk is de Onze Lieve Vrouwe ten Hemelopneming oftewel de Elleboogkerk gevestigd. Voor de meeste mensen is de Elleboog kerk bekend geworden door de fatale brand die de kerk trof op 22 oktober 2007. In de kerk was toen het Armando museum gevestigd. Bij deze brand is een groot deel van het oeuvre van Armando verloren gegaan. Het rapport is opgebouwd uit een gedeelte geschiedenis en historische kaarten en foto's met daar aan gekoppeld een waardestelling, en met een uitgebreide bouwfasering. De bouwfasering laat zien wat er in de loop der jaren is veranderd of zelfs is verwijderd en dat op verschillende niveaus. De waardstelling van de diverse monumentale onderdelen laten zien wat tussen hoog monumentaal en verwijderbaar is. Dit alles vindt u in dit rapport met daarbij aanbevelingen met betrekking tot geplande wijzigingen. Voor het kaart in brengen van de monumentale waarden van de gebouwen is gebruik gemaakt van waarderingskaarten.

Redengevende omschrijving De Elleboogkerk is beschermd als rijksmonument, onder monumentnummer 7955. De redengevende omschrijving betreffende de bescherming luidt als volgt: De Elleboogskerk. ROOMS KATHOLIEKE KERK, 1820. 19e-Eeuws gebouw met spitsboogramen, naar voren springende middenpartij door tympanen gedekt. Hierboven verheft zich een toren met houten open achtkantige klokkenstoel. Klokkenstoel met klok van G. van Wou, 1500, diam. 70,6 cm.


Geschiedenis De geschiedenis van de elleboogkerk, voorheen de Onze Lieve Vrouwe ten Hemelopneming, begint 1638, wanneer pater Gabriel zijn intrek neemt in een huis aan de Kromme elleboogsteeg, op de hoek van de langegracht. Hij richtte er een ‘oratorium’ in, oftewel een godsdiensthuis, en verzamelde een aantal katholieke families uit Amersfoort en omgeving om zich heen.

Ontstaan parochie 17e eeuw De elleboog was daarmee de eerste van de vier ‘staties’ die werden opgericht in de periode na de totstandkoming van de Unie van Utrecht in 1579. Door de reformatie waren de kerken en kloosters van de katholieken in verschillende stappen afgenomen. Dit was ook het geval in Amersfoort: de Sint-joriskerk en het Sint-Aegtenklooster werden door protestanten ingenomen. Om de katholieke eredienst toch voort te zetten, waren ze aan gewezen op de missieactiviteiten van de ‘Hollandse Zending’ in schuilkerken. In Amersfoort kwam de eerste schuilkerk in de Muurhuizen, bij de Kerkstraat. Schuilkerken waren meestal gevestigd in aan elkaar grenzende woonhuizen, waarbij de bovenverdiepingen en zolders waren samen gevoegd en gebruikt werden als kerkruimte. Vaak had het interieur veel barokkenmerken. Dankzij de verdraagzaamheid van de burgerlijke overheid kon het rooms-katholicisme zich vanaf 1630 in de republiek handhaven, dit ging wel ten koste van allerlei materiële en intellectuele voorrechten. In Amersfoort ontstond in die periode naast de statie in de muurhuizen, de Jezuïetenstatie in de ‘Sint-Franciscus Xaverius’ en de wereldherenstatie in de Sint-Georgiusschuilkerk. De verhouding tussen paters (regulieren) en de wereldlijke geestelijken (seculieren) was in de zeventiende eeuw niet goed, er waren veel conflicten. Door deze verdeeldheid ontstond de vierde Statie: de statie van Onze-Lieve-Vrouwe-tenHemelopneming ook wel de Elleboog genoemd. In de tweede helft van de zeventiende eeuw ging de statie over in paters van verschillende orde. De pater Everadus van Boekel wist een bloeiende gemeenschap op te bouwen. Pas in 1690 werd de statie door zijn inspanning officieel erkend. De opvolger van Van Boekels kreeg van het stadsmagistraat toestemming om een schuilkerk te bouwen op de plek van het ‘oratorium’. Hiervoor werden op de hoek Langegracht-Kromme Elleboogsteeg vijf huizen samengevoegd. Deze schuilkerk werd in 1700 opengesteld, het is niet bekend hoe deze schuilkerk er uit heeft gezien, 1 maar waarschijnlijk was dit ook 0 een zolderkerk. De ingang was aan de Kromme Elleboogsteeg. De statie werd in 1779 aan de wereldheren overgedragen.

Bouw bedehuis 1800 In 1783 bleek door de gestage groei van gelovigen de schuilkerk te klein geworden te zijn. Bij het stadsmagistraat werd een verzoek ingediend om een nieuw bedehuis op te

Interieur 1963 Bouwhistorische verkenning | Elleboogkerk | Amersfoort | 4

richten, dat “alleszins zoude houden de gedaante van een huis, waarvan de ramen twaalf voet of meer boven de grond komen (…), zodat de godsdienst daar ingevolge de placcaten in alle stilte zoude kunnen worden verrigt”. Door de aankoop van twee percelen en het uitbreiden van het bestaande gebouw konden deze plannen worden gerealiseerd. Er werd toestemming gegeven, op één voorwaarde dat de ingang van de kerk niet aan de Langegracht mocht zijn gevestigd. De huidige pastoor, Nicolaas Hooft van Huysduinen, negeerde deze voorwaarde en verplaatste de ingang naar de Langegracht. Dit zorgde voor zoveel strubbelingen dat de bouw werd stilgelegd. Nadat de vrijheid van godsdienst was afgekondigd in 1795 en er geen belemmerende overheidsbepalingen meer waren, kon de kerk worden afgebouwd. De bouw duurde nog tot 1800. De Elleboogkerk kreeg de vorm van een drie-beukige hallenkerk, ter plaatse van het huidige langschip. De lengte van de kerk was ongeveer de helft van het huidige gebouw en er was nog geen toren.

Bouw toren 1820 In 1819 werd op de voorgevel van de Elleboogkerk een torentje gebouwd. Dit was een experiment en werd al binnen een jaar weer afgebroken, daarvoor in de plaats kwam een hoge vooruitspringende toren, zoals die voor de brand te zien was. De middenpartij werd bekroond door een driehoekig fronton en voorzien van een ingangspartij met classicistische omlijsting. De hoge vensters aan beide kanten dateren vermoedelijk ook uit deze tijd. Door deze verbouwingen kreeg de gevel zijn uitstraling van voor de brand. Rond 1820 werden er diverse reparaties verricht aan de kerk en werd het interieur verfraaid. Hierdoor kwamen er veel barok en rococo elementen in de kerk.

Vergroting kerk 1846 Toen in 1843 de bouw van de pastorie afgerond was, zijn de plannen ontstaan om de kerk opnieuw te verbouwd. De bouw begon in 1846 en daarbij is de kerk verlengd richting de Breestraat en is er min of meer een kruiskerk van gemaakt. Deze verbouwing is ontworpen door de architect Th. Molkenboer uit Leiden. In de vormgeving werd aangesloten op de bestaande bouw, in hoofdlijnen bestaand uit een middenschip afgedekt met een tongewelf en smallere zijbeuken met een vlak plafond, met elkaar gescheiden door Ionische zuilen en een kroonlijst. Het nieuwe transept had ook een tongewelf, dat ter plaatse van de viering kruist met het middenschip. De wanden van het transept en het koor werden rijk gedecoreerd met een Ionische pilasterstelling. Door de vergroting van de kerk moesten er twee percelen gekocht worden en aan de Breestraat ten minste acht huisjes gesloopt worden. Op deze plek bouwde men de sacristie en het priesterkoor van de kerk. Bij deze uitbreiding werd tevens een nieuw orgel geplaatst.

2

Elleboogkerk 1864


Restauratie jaren 20

3

Rond de jaren 20 van de vorige eeuw is de kerk grondig gerestaureerd. Hierbij werd bijna de gehele kerkinventaris vernieuwd. De muren die tot toen ‘groenachtig’ waren geschilderd werden met een witte pleisterlaag bedekt. In de vensters kwamen verschillende gebrandschilderde ramen, een aantal van deze ramen werden geschonken door katholieke instanties.

Sluiting parochie 1963 In 1963 moest de Onze-Lieve-Vrouwe-tenHemelopneming parochie haar deuren sluiten. Dit besluit had te maken met de ontvolking van de binnenstad en het ontstaan van nieuwe parochies in de buitenwijken van de stad en tegelijk de algemene ontkerkelijking. Na de sluiting verdween het kerkinterieur, diverse elementen werden ergens Restauratie toren 1985 anders ondergebracht. Het orgel ging naar de herv. Gemeente in Soesterberg, de klokken zijn in 1964 overgegaan naar de Heilige Geest kerk in Amersfoort. In het gebouw vestigde zich het architectenbureau Van der Grinten & Heijdenrijk. Er werd een gedeeltelijke restauratie uitgevoerd: de kap werd hersteld, nieuwe dakpannen en goten werden aangebracht, nieuw voegwerk en divers schilderwerk werd uitgevoerd. 4 Alleen het torentje kon niet worden gerestaureerd vanwege geld gebrek. In 1971 moest het torentje verwijderd worden wegens bouwvalligheid. Door de nieuwe functie als architectenbureau moesten de gebrandschilderde vensters worden verwijderd en vervangen door blank glas. In 1985 is het torentje gereconstrueerd. Waarna in het begin van de jaren 90 een gemeentelijk wooninformatie centrum zich in de kerk vestigde. Halverwege de jaren 90 is de Elleboogkerk in bezit van Flehite en werd de kerk gebruikt voor tentoonstellingen van Fotoforum.

Restauratie jaren 90 Halverwege jaren 90 werd het pand grondig gerestaureerd en verbouwd, waarna hare majesteit koningin Beatrix het Armando museum opende op 8 december 1998.

Brand 2007 Op 22 oktober 2007 ontstond er een grote brand tijdens onderhoudswerkzaamheden aan het dak van de kerk. Hierdoor ging een groot gedeelte van de

Gebrandschilderd glas 1963


kerk en de toren verloren, alleen 5 de muren van de kerk staan nog overeind. Er zijn voor het behoud van de gevels steigers geplaatst die de gevels op zijn plaats houden. In de Elleboogkerk was het Armando museum gevestigd. Toen de brand uitbrak liep er de expositie ‘in het woud’, met werk van bekende internationale kunstenaars. Naast doeken van Armando werd ook hun werk Opening Armando museum 1998 verwoest. Omwonenden van het museum werden geëvacueerd. Ook de bezoekers van het achter het museum gevestigde dagverblijf ‘De Elleboog’ moesten een veilig heenkomen zoeken. De brand dreigde over te slaan naar het museum Flehite, 6 dat eerder dat jaar moest worden gesloten vanwege de vondst van asbest. Twaalf uur na het uitbreken van de brand kon het sein brand meester worden gegeven. De dagen na de brand zochten medewerkers van Amersfoort in C, een stichting waar Amersfoortse musea in zijn ondergebracht, naar kunstwerken. Waldstück van Armando werd gered. Later is ook Afgebrande toren 2007 een miniatuur van Armando’s Ladder, enkele liho’s en zeven van de 7 acht bomen van Heilig Ort van de Duitser Stefan Pytriega gevonden. Twee naast gelegen woonhuizen gingen verloren. Omwonenden konden enkele dagen hun huis niet in. In 2008 heeft het architectenbureau Marx & Steketee een ontwerp gemaakt voor de kerk zodat het Armando museum er weer in kon worden gevestigd. Dit plan is afgeketst omdat er niet genoeg geld beschikbaar was vanuit de gemeente. De gemeente ging Brand Elleboogkerk 2007 namelijk bezuinigen.


Situatie schets

8

Om een duidelijk beeld te krijgen van de Elleboogkerk en zijn omgeving is onderzocht vanaf welke moment de Elleboogkerk op kaarten of tekeningen te zien is. Bij dit onderzoek is er een minuutkaart gevonden die gemaakt is tussen 1811 en 1832. Bij deze kaart hoort ook een boek met daarin opgeschreven van wie welk stuk grond was en welke functie deze had. Over de huidige satellietfoto wordt uitgelegd hoe de ligging en de huidige omgeving van de Elleboogkerk is.

Fragment kaart Blaeu 1652

1811-1832 De eerste kaart van Amersfoort waarop de Elleboogkerk getekend is komt uit het jaar 1832. Het gaat hier om een minuutkaart, deze kaarten zijn nauwkeurig getekend, de kerk heeft op de kaart het nummer 378 en is grijs gekleurd. Op de kaart is te zien dat de kerk nog maar half zo lang is als de huidige kerk. Er is op deze kaart niet aangegeven hoe de dakvlakken lopen, hierdoor is ook nog niet te zien of de toren al gebouwd is. Maar uit schriftelijke bronnen zou de toren in 1920 gebouwd moeten zijn. Op de kaart is wel een vooruitstekend gedeelte te zien aan de voorkant van de kerk, dit duidt naar mijn mening er op dat de toren al gebouwd moet zijn, of dat ze al met de bouw bezig zijn geweest. Want dit uitstekend gedeelte zie je nu nog steeds terug bij de ingangspartij. Het naast de kerk gelegen stuk grond staat nog ingeschreven als een tuin. Op dit nummer 9

Minuutkaart 1811-1832 Bouwhistorische verkenning | Elleboogkerk | Amersfoort | 8

werd later de pastorie gebouwd, deze bouw was afgerond in 1843. Dit stuk grond behoorde dus ook bij de kerk, rond de kerk hoorde nog meer gebouwen tot de kerk. Dit zijn de nummers 364, 376 en 382. Op de plaats van het nummer 364, wat al van de kerk was, en de nummers 363, 362 en 365 is later de uitbreiding van de kerk gebouwd welke in 1846 starte.

2011 De Elleboogkerk is aan de voorgevel gesitueerd aan de Langegracht, aan de achtergevel aan de Breestraat en aan de zuidgevel aan de Kromme Elleboogsteeg. In de buurt van de Elleboog kerk zijn veel historische gebouwen te zien: de voormalige pastorie, verschillende panden langs de Langegracht, het pand waar museum Flehite in gevestigd is enz.. Op deze satellietfoto van de Elleboog kerk is te zien dat de kerk volledig uitgebrand is en dat er niks meer in de kerk over gebleven is. Naast de Elleboogkerk, in de voormalige pastorie, zit de dagopvang ‘De Elleboog’ van de stichting Amerpoort. Dit pand was bij door de brand ook voor een groot gedeelte verwoest, zoals op te zien is dit gebouw weer gerestaureerd. Tevens waren de woningen aan de andere kant van de kerk beschadigd door de brand, dit is ook allemaal al verholpen. Nu rest alleen nog de Elleboogkerk. 10

Satellietfoto 2010


Beschrijving gebouw In dit hoofdstuk zal er ingegaan worden over hoe het exterieur en het interieur van de kerk was en hoe het nu nog is.

Exterieur De gevel aan de Langegracht is een beeld bepalende gevel vanwege zijn kenmerkende toren en zijn op vallende ingangspartij met classicistische omlijsting en een driehoekig fronton. Naast deze ingangspartij zitten een weerszijde een hoog venster die waarschijnlijk uit 1820 komen. Boven de ingangspartij was een houten toren zichtbaar, deze heeft een gemetseld ondergedeelte waar het houten gedeelte op is geplaatst. De houten toren is bij de brand in 2007 voor een groot gedeelte verwoest. Het gedeelte wat nog over gebleven is na de brand opgeslagen, evenals de haan die op de toren stond. In de gevel zie je halverwege, ongeveer ter hoogte van de boven kant van de ingang, muurankers zitten. Achter deze rij muurankers heeft de tussenverdieping gezeten waar het orgel op heeft gestaan. De hoge spitsboog vensters naast de ingangspartij hebben aanzetstenen en een sluitsteen van natuursteen. De vensters hebben een hard grauwe onderdorpel. Het metselwerk van de gevel is opgebouwd uit een staand verband die gevoegd is met een gesneden voeg. Volgens het bestek uit 1846 zouden de voegen platvol met een dagstreep moeten zijn, waarschijnlijk is er bij een restauratie anders geoordeeld en is er een gesneden voeg van gemaakt. De muren zijn gemetseld met Utrechtse moppen. De zijmuren zijn 1 ½ steen dik (±324 mm) de kruismuren 2 steens dik (435 mm). De fundering is een fundering op staal en deze heeft een breedte van 4 ½ steen (9800 mm) en bij de kruismuren is deze 5 steens (±1080 mm) breed. De noord en zuidgevel van de kerk bestaan uit metselwerk met in elke gevel zes rondboogvensters met een stenen tracering en één boogvenster met stenen traceringen in de kopgevel van het transept van de kerk. Alle ruiten in deze vensters zijn gesprongen bij de brand. Er zat tot 1964 gebrandschilderd glas in de vensters, daarna zat er blank glas in. Tussen twee vensters in is er een pilaster gemaakt om de eventuele spatkrachten van de kap op te kunnen nemen. In het gedeelte na het dwarsschip zit nog een rond venster met gebrandschilderd glas. Deze gevels zijn opgebouwd uit een staand verband met een gesneden voeg. De achtergevel van de Elleboogkerk bestaat bijna geheel uit metselwerk dat gemetseld is in een staand verband met een gesneden voeg. In de gevel is een rond venster opgenomen. In dit venster zat nog een gebrandschilderd venster, deze is gedeeltelijk verwoest door de brand. De kap bestond uit een houten mansardekap deze kap bestaat uit twee verschillende dakhellingen. Het steile dakvlak was belegd met bonten pannen, en de flauwe dakvlak was deze bedekt met zink. Van deze kap is niks van over gebleven na de brand. Het dak van de toren was bekleed met leien in rijndekking. Hierbij hebben de leien een schub vorm en worden ze in een diagonale lijn op het dak gemonteerd. Bij de rijn dekking heb je een enkele overlapping. De leien worden op een horizontaal dakbeschot gespijkerd. Ook van de toren is bijna niks over gebleven. De zwaar beschadigde toren is na de brand verwijderd en opgeslagen.


11

12

14 13

11) Voorgevel Elleboogkerk 1863

12) Voorgevel Elleboogkerk heden

13)Venster voorgevel heden

14)Ingang heden


15

17

16

18

15) Noordgevel 1998 17) Achtergevel 1998

19

16)Achtergevel heden 18)Venster zuidgevel 1998

19)Zuidgevel heden


Interieur Het interieur van de kerk is bij de brand volledig verloren gegaan. Daarom wordt er in deze paragraaf vooral ingegaan op hoe het interieur was toen de parochie en het Armando museum in de kerk gevestigd waren. De Elleboogkerk bestond uit een middenschip afgedekt met een tongewelf en smallere zijbeuken met een vlak plafond die met elkaar gescheiden waren door Ionische zuilen en een kroonlijst. Het transept had ook een tongewelf dat ter plaatse van de viering kruist met het middenschip. De wanden van het transept en het koor waren gedecoreerd met een Ionische pilasterstelling. Het interieur van de Elleboog kerk had veel Barok en Rococo elementen. Deze elementen kwamen terug in de preekstoel, de kerkbanken, doopvont, altaar, en de afwerkingen. In het voorste gedeelte van de kerk stonden stoelen en in het achterste gedeelte waren banken geplaatst. De preekstoel stond in het midden van de kerk. Rond 1930 hadden de mannen en vrouwen in de kerk aparte banken. Tevens waren er armenbanken. De armenbanken hadden een lage zitplek en een smal plankje in de rug, deze plaatsen waren gratis en stonden achter in de kerk. De mannen- en vrouwenbanken waren van een latere datum en mooier afgewerkt. De plaatsen voorin waren 25 cent, die in het midden 15 cent, en achterin 10 cent, de staanplaatsen waren gratis. Er was ook de mogelijkheid om een eigen plaats te pachten. Eens in de zoveel tijd was er verkoop van plaatsen per opbod. Later is het betalen voor een plaats afgeschaft, en mochten de mannen en vrouwen bij elkaar zitten. Op een middenbank konden zeven personen zitten. Het doopvont stond achter in de kerk in het transept, achter een groot gesmeed doophek. Dit doopvont had een arm waarmee het deksel van het vont kon worden weg gedraaid. Het altaar van de kerk stond achter in de kerk op een verhoging. Boven het altaar was een grote afbeelding van drie personen, ik heb niet kunnen achterhalen wie er afgebeeld waren. Op het altaar stonden zes kandelaren met kaarsen. Voor in de kerk waren twee open biechtstoelen, achter in de kerk nog een biechtstoel met drie deuren. De middelste daarvan voor de biechtvader en de zijdeuren voor de ‘zondaars’. Nadat de parochie haar deuren had gesloten in 1963 zijn de gebrandschilderde vensters verwijderd en is blank glas voor in de plaats gekomen. Tevens is het gehele kerk interieur verwijderd. Hierdoor bleef er een grootte ruimte over. In deze ruimte heeft een architectenbureau in gezeten. Bij die verbouwing is er een verdieping in gemaakt, maar deze is weer verwijderd bij een latere restauratie. Voordat het Armando museum er in kwam is er een grondige restauratie geweest. Waarna deze ruimte een grote expositie ruimte is geworden.


20

21

22

23

20) Banken, preekstoel & altaar 1963

21)Altaar 1963

22) Banken & orgel 1963

23)Preekstoel 1963


24

25

26

27

28

24) Orgel 1963

25)Interieur Armando museum 1999 26)Interieur achtergevel 2008

27) Interieur zuid/west hoek 2008

28)Interieur voorgevel 2008


De architect

29

Toen in 1843 het plan er was om de elleboogkerk uit te breiden werd de architect Theodorus Molkenboer ingeschakeld om een ontwerp te maken. Molkenboer heeft zijn ontwerp goed laten aansluiten aan de toen huidige situatie. Later in 1820 heeft de Molkenboer de toren en de ingangspartij van de kerk ontworpen. De architect Theodorus Molkenboer is geboren op 6 november 1796 in Rijnsaterwoude. Op 11 december 1863 is hij overleden in Leiden. Hij is vooral bekend geworden door zijn vele kerkgebouwen. Deze waren gebouwd in neoclassicisme en vroeg neogotiek. Hij was een van de belangrijkste kerkenarchitecten in die tijd, later werd dit P.J.H. Cuypers.

Levensloop Molkenboer is opgeleid als timmerman en metselaar. Dit was niet wat Molkenboer Bidprentje Th. Molkenboer wilden, want vanaf 1823 ging hij een opleiding volgen aan het Genootschap Mathesis Scientiarum Genitrix, dit is een opleiding die je kunt vergelijken met de huidige mbo opleiding. Vanaf 1828 werkte Molkenboer als architect. Zijn eerste werken waren vooral in de regio rond zijn eigen woonplaats Leiden, en later in de jaren 40 ook in andere delen van het land. Molkenboer heeft in totaal ongeveer zeventig kerken ontworpen die daadwerkelijk uitgevoerd zijn. Zijn vroege werken werden ontworpen in neoclassicistische stijl. Rond 1845 ging Molkenboer meer met gotische vormen werken, deze werden vooral visueel nagebootst in hout en stucwerk. Door deze vormen te maken in gipswerk kon Molkenboer een goedkoper ontwerp maken, dit leverde hem dan ook veel werken op van verschillende parochies. Voor het oog maakte deze bouw wijze niet uit, maar voor de duurzaamheid in veel gevallen wel. Veel van zijn kerken werden vervangen of gesloopt. Molkenboer had het tij echter mee, dit kwam niet alleen omdat hij goedkoop kon bouwen, maar ook omdat er tussen 1825 en 1875 een bouwgolf aan kerken plaats vond. Na 1825 ontstonden er veel nieuwe parochies in Nederland die een eigen kerk wilden. Ook waren er veel parochies die van hun kleine schuilkerken een echte kerk wilden maken. Hoewel Molkenboer in de 19de eeuw een bekende architect was, heeft hij zijn positie verloren aan andere belangrijke kerkenbouwers uit die eeuw. Naarmate de kennis van en de waardering voor de gotiek toenam, nam de waardering voor Molkenboer af. De bewondering voor het werk van P.J.H Cuypers nam meer en meer toe, mensen vonden zijn echte neogotiek beter dan de namaak gotiek van Molkenboer. Nadat Th. Molkenboer overleden was in 1863 nam een van zijn zoons Willem Molkenboer zijn werk over. Dit betekende niet dat het architectenwerk werd voortgezet, want Willem Bouwhistorische verkenning | Elleboogkerk | Amersfoort | 16

was een beeldhouwer. De nog openstaande opdrachten en ontwerpen weden afgewerkt, hierdoor zijn er ook nog werken van Th. Molkenboer van na 1863.

Zijn stijlen Het neoclassicisme is de eerst van de reeks neostijlen. Het woord ‘neo’ verwijst naar het opnieuw toepassen van historische stijlelementen. Bij neoclassicisme is het Griekse tempelfront het belangrijkste motief, waarbij de ingangspartij werd gedomineerd door grote losstaande zuilen met daarboven een fronton. De herontdekking stimuleerde een zo zuiver mogelijke navolging van de Griekse orde waarbij de Dorische favoriet werd om haar eenvoud. Er werd veel gebruikt gemaakt van witachtige tinten. Bij neogotiek is het soms moeilijk te onderscheiden wat oude of nieuwe gotiek is. Het nieuwe is te zien aan de machinaal vervaardigde bakstenen: gladde, eenvoudige, moderne stenen. Ook de plek in de stad verraadt de ouderdom, gotische kerken staan niet in de negentiende-eeuwse uitbreidingswijken. Bovendien heeft een neogotisch gebouw vaak meer gotische kenmerken dan de middeleeuwse gotische gebouwen. Dit komt omdat de middeleeuwse gebouwen veel veranderingen hebben meegemaakt.


Zijn werken Hieronder een lijst van de werken die Th. Molkenboer ontworpen heeft.

1828-Leiden (ZH): kerk hof kapel 1835-1836 Leiden (ZH): kerk O.L. Vrouw Onbevlekt Ontvangen 1836 Leiden (ZH): St. Petrus kerk 1839 Leiden (ZH): kerk O.L. Vrouw Hemelvaart 1843 Amersfoort (U): uitbreiding kerk O.L. Vrouw ten Hemel Opneming ('Elleboogkerk') 1846 Oosterblokker (NH): kerk H. Maria need 1846-Zeist (U): St. Joseph kerk 1847 Bolsward (Fr): kerk van St. Franciscus van Assisi 1848-1849 Bolsward (Fr): kerk van St. Martinus 1848 Zwolle (Ov): kerk St. Michael 1850 Leeuwarden (Fr): kerk van St. Dominicus 1852-1855 Westerblokker (NH): St. Michael kerk 1852-1854 Amsterdam (NH): kerk Onbevlekt Hart van Maria (Redemptoristen kerk) 1852-1853 Soest (U): h.h Petrus en Paulus kerk 1853-1855 Arnhem (G): uitbreiding en restauratie kerk St. walburg 1854 Westwoud (NH): kerk van St. Martinus 1854-Amsterdam (NH): uitbreiding kerk St. Catharina 1854 Krommenie (NH): kerk St. Petrus' Banden 1855-1856 Overveen (NH): kerk O.L. Vrouw Onbevlekt Ontvangen 1856-1861 Helmond (NB): St. Lambertus kerk 1856-1857 Amsterdam (NH): kerk St. Willibrordus binnen de Veste ('De Duif') 1856 Roelof arends veen (ZH): kerk St. Petrus' Banden 1858-Purmerend (NH): St. Nicolaas kerk 1858-1861 Vogelenzang (NH): kerk O.L. Vrouw tien Hemelopneming


1859-Warmond (ZH): St. Matthias kerk 1859 Egmond-Binnen (NH): St. Adalbertus kerk 1859-Vlissingen (Z): kerk 1859 Haarlemmermeer (NH): kerk van St. Franciscus van Assisi 1859 Tuitjenhorn (NH): kerk St. Jacobus de Meerdere 1860 Rijp Wetering (ZH): kerk O.L. Vrouw Geboorte 1860 Hoofd dorp (NH): kerk van St. Johannes de Doper 1863-1865 Den Haag (ZH): uitbreiding kerk St. Willibrordus 1863 Noord-Zijpe (NH): kerk O.L. Vrouw need 1865 Hoogwoud (NH): kerk St. Johannes de Doper, Geboorte 1866-Nieuw-Vennep (NH): kerk O.L. Vrouw Onbevlekt Ontvangen 1866 Zuid-Zijpe (brug) (NH): kerk O.L. Vrouw Geboorte 1867 St. Hippolytushoef (NH): kerk St. Hippolytus


Bouwfasering De Elleboogkerk is in verschillende fase gebouwd. Dit is moeilijk terug te zien aan het gebouw zelf. Ze hebben bij het bouwen er goed op gelet dat het aansloot op de bestaande bouw, ze hebben ook de zelfde bouwwijze toegepast. Alleen de kenmerken van de recente verbouwing/restauratie is duidelijk er uit te halen door het materiaal gebruik. Om de van de verschillende fasen een duidelijk beeld te krijgen is er een bouwfaseringskaart gemaakt. Op deze kaart worden doormiddel van kleuren aangegeven in welke periode dat deel gebouwd is. De delen die niet zijn ingekleurd zijn verloren gegaan tijdens of na de brand in 2007. Aan de hand van deze bouwfasering kan je later conclusies uit trekken voor de monumentale waarde. De bouwfasering is opgebouwd uit: - De bouwperiode van rond 1800. Waarbij de kerk gebouwd is. - De bouwperiode van rond 1820. Waarbij de kerk zijn huidige gevelbeeld kreeg - De bouwperiode van rond 1846. Waarbij de kerk twee maal zo groot werd. - De verbouw periode nadat de parochie haar deuren gesloten had.

Ca.1800 Ca. 1820 Ca. 1846 1965-1990



Waardering De Elleboog kerk heeft een gemiddelde architectonische waarde. Dit komt vooral door de voorgevel deze is kenmerkend door zijn neoclassicistische elementen. De andere gevels komen deze kenmerken ook wel terug maar in veel mindere maten, hier zijn het vooral de grote vensters die er uit springen. Het interieur heeft helaas veel geleden onder de brand en is daardoor ook architectonisch minder waardevol. Er zijn nog wel enkele kenmerken behouden gebleven, zoals pilasters en delen van zuilen en kapitelen. De historische waarde van de Elleboogkerk is hoog. Dit heeft vooral te maken dat het één van de eerste kerken die gebouwd is nadat er weer vrijheid van godsdienst was. Tevens staat het op een historische plek omdat er eerst een schuilkerk heeft gestaan. Om de monumentale waarde van de kerk goed in kaart te brengen is er een waarderingskaart en matrix gemaakt. Hierbij is gebruik gemaakt van een klassering in ‘hoge monumentale waarde’, waarvan behoud noodzakelijk is, ‘positieve monumentale waarde’, waarvan behoud wenselijk is en tenslotte ‘indifferente monumentale waarde’, waarvan vervanging of verwijdering vanuit monumentaal opzicht geen bezwaar is. In de matrix is binnen deze laatste klassering het onderscheid tussen neutrale onderdelen en storende onderdelen gemaakt. Hoge monumentale waarde Positieve monumentale waarde Indifferente monumentale waarde


Matrix monumentale waarden Elleboogkerk Monumentale waarde Positief Neutraal

Hoog Hoofdgebouw Extrieur -Oostgevel (voorgevel) -Bouwmassa -Indeling -Ramen -Deuren -Fronton -Toren -Zuidgevel -Bouwmassa -Indeling -Ramen -Deuren -Westgevel (achtergevel -Bouwmassa -Indeling -Ramen -Noordgevel -Bouwmassa -Indeling -Ramen -Deuren -Dakvorm hoofdmassa -dakvorm toren Interieur -Beganegrond -Ruimte 0.01 -Lift -Ruimte 0.02 -Ruimte 0.03 -Ruimte 0.04 -Ruimte 0.05

Negatief

X X X X X X X X X X X X X X X X X X X

X X X X X X


Ruimte 0.01

Ruimte 0.05

Ruimte 0.04

Ruimte 0.02

Ruimte 0.03


Aanbevelingen Bij de geplande verbouwing van de Elleboogkerk zullen een aantal wijzigingen aan de huidige structuur plaatsvinden. Om onduidelijkheid te voorkomen over wat het beste is voor het gebouw en zijn omgeving is er gekeken welke effecten de verbouwing heeft. Er zijn voor het verbouwen van de Elleboogkerk vier verschillende opties mogelijk: 1. Het slopen en een ander gebouw neerzetten. 2. Het exterieur en interieur volledig te reconstrueren, waarbij de oorspronkelijke afwerking, materialen en technieken worden teruggebracht. 3. Harmonieuze reconstructie, waarbij het totaalbeeld wordt hersteld maar waar bij de uitwerking op bepaalde details verschillen kunnen optreden tussen de oorspronkelijke onderdelen van voor de brand en de terug gebrachte elementen na de brand. 4. Contrastrijke reconstructie waarbij bijvoorbeeld de vernieuwde kap en toren in een contrasterende materialen, bijv glas, kan worden uitgevoerd. De eerste optie om het gebouw af te breken en er iets nieuws voor in de plaats te zetten is geen goede optie. Er gaat dan een waardevol pand verloren in de binnenstad van Amersfoort. En het gebouw is nu nog niet in zo slecht staat dat je er niks meer mee kan doen. De muren zijn namelijk nog stabiel. De tweede optie waarbij je het gebouw gaat reconstrueren en laat zien hoe de kerk er heeft uitgezien is een betere oplossing dan de eerste, maar niet het best voor het gebouw zelf. Door zo met het gebouw om te gaan is het moeilijk om iets in het gebouw te vestigen. Je hebt dan een grootte kans dat het gebouw leeg komt te staan. Dit is nadelig voor de condities van het gebouw. Tevens is wat je reconstrueert niet monumentaal, dus waarom zou je dan zoveel moeite willen/moeten doen om het precies na te maken. De derde optie waarbij je het exterieur reconstrueert en het interieur aan de huidige eisen aanpast is voor het gebouw en zijn omgeving het best. De Elleboogkerk staat in een beschermd stadsgezicht, en zal dus niet te veel moeten gaan afsteken. Door het interieur aan te passen aan de huidige eisen kan je ook meer met het gebouw doen. De vierde optie lijkt veel op de derde optie, alleen hierbij ga je het exterieur van het gebouw ook anders maken. Hierdoor heb je grootte kans dat je gebouw gaat afsteken tegen de rest van de gebouwen. Je zit in een beschermd stadsgezicht, waardoor dit mogelijk niet goedgekeurd wordt. Door deze optie te kiezen kan je ook veel weerstand verwachten van de omgeving en de monumentenzorg, die duidelijk heeft aangegeven dat ze het exterieur willen behouden. Wel zal je kleine aanpassingen kunnen doorvoeren in het exterieur, bijv. een lichtstraat. Deze aanpassingen moeten dan zo min mogelijk opvallen. Er moet gezocht worden naar de relatie van de specifieke karakteristiek van het gebouw en de daarbij behorende oplossingen. Daarbij moet er op de eigenheid van het gebouw gelet worden en de waarde die wordt gehecht aan de beeldbepalende voorgevel. Het herstel van het exterieur zal in de oorspronkelijke vorm moeten plaats vinden. Het interieur mag worden gerenoveerd met het behoud van de ruimtelijke kwaliteiten met een subtiele uiting van contrastvorming qua uitwerking.


Woordenlijst Hollandse Zending

katholieke kerk in noordelijke Nederlanden, voor het behoud van het katholieke geloof. Opgeheven in 1853 na het herstel van de bisschoppelijke hiërarchie.

Fronton

een driehoekvormige bekroning van een deur raam of gevel

Minuutkaart

eerste opzet kadastrale kaart

Oratorium

missiepost/godsdiensthuis

Parochie

rooms-katholiek kerkgemeente

Pastoor

rooms-katholieke geestelijke die een parochie leidt

Pater

een priester die lid is van een orde

Pilaster

vierkante zuil die op een gevel is gemetseld

Reformatie

opstand tegen de katholieken, hieruit ontstond de Beeldenstorm.

Stadsmagistraat

stadsbestuur

Staties

katholieke standplaats van een priester

Transept

dwarsschip van de kerk

Unie van Utrecht

een overeenkomst tussen een aantal Nederlandse gewesten, waarin werd overeen gekomen om de Spaanse bezetting te verjagen. Ook werd er een opzet van de grondwet gemaakt, daarin werden een aantal dingen geregeld onder andere defensie, belastingen en geloof.

Viering

ruimte in een kerk waar middenschip kruist met transept

Zuilen

een kolom die bekroond wordt met een kapiteel


Beeldverantwoording Voorpagina. Voorgevel 2006 1. Interieur 1963 2. Elleboogkerk 1864 3. Restauratie toren 1985 4. Gebrandschilderd glas 1963 5. Opening Armando museum 1998 6. Afgebrande toren 2007 7. Brand Elleboogkerk 2007 8. Fragment kaart Blaeu 1652 9. Minuutkaart 1811-1832 10. Satellietfoto 2010 11. Voorgevel Elleboogkerk 1863 12. Voorgevel Elleboogkerk heden 13. Venster voorgevel heden 14. Ingang heden 15. Noordgevel 1998 16. Achtergevel heden 17. Achtergevel 1998 18. Venster zuidgevel 1998 19. Zuidgevel heden 20. Banken, preekstoel & altaar 1963 21. Altaar 1963 22. Banken & orgel 1963 23. Preekstoel 1963 24. Orgel 1963 25. Interieur Armando museum 1999 26. Interieur achtergevel 2008 27. Interieur zuid/west hoek 2008 28. Interieur voorgevel 2008 29. Bidprentje Th. Molkenboer

www.hulpverlening.nl Archief Eemland Archief Eemland Archief Eemland Archief Eemland Archief Eemland Met het oog op Amersfoort 2007 Archief Eemland amersfortia.files.wordpress.com www.watwaswaar.nl www.google.nl/maps Archief Eemland Carlo Laatst Carlo Laatst Carlo Laatst Archief Eemland Carlo Laatst Archief Eemland Archief Eemland Carlo Laatst Archief Eemland Archief Eemland Archief Eemland Archief Eemland Archief Eemland Archief Eemland Adriaan Lam Adriaan Lam Carlo Laatst www.dodenakker.nl


Bronnen Archief Eemland Bestek 1846 Tijdschrift historisch Amersfoort kroniek jaargang 11 nr. 4 december 2009 Nieuwsblad monumentenzorg en archeologie gemeente Amersfoort nr. 53 mei 1998 ISSN 1382-1733 Nieuwsblad Monumentenzorg en Archeologie Nr. 3 oktober 1985 Boeken Alles wat je altijd al wilde weten over monumenten en bouwstijlen Uitgeverij: THOTH ISBN: 90-6868-435-3 Inleiding in de bouwhistorie Uitgeverij: Matrijs ISBN: 978-90-5345-316-2 Met het oog op Amersfoort 2007 Uitgeverij: reproka publishers ISBN: 978-09-809641-8-1 Arendzen, G.,Vriend, J., ‘Bouwkunde deel 2: hand en studieboek voor den bouwkundige en den metselaar. Uitgeverij: Kosmos Amsterdam 1e druk 1935 L.Zwiers. Handboek voor der burgerlijke bouwkunde Houtconstructies Uitgeversmaatschappij van Mantem&de Does. Amsterdam 4e druk 1920 Internet www.watwaswaar.nl www.microsofttranslator.com www.cultureelerfgoed.nl


www.archiefeemland.nl www.nai.nl www.google.nl/maps www.dodenakkers.nl amersfortia.files.wordpress.com


Bouwhistorische verkenning

Recommend Documents