fietsroute 16 km met wandeluitstapjes
Bellevue route
Bomen in beeld Apeldoorn
Met duidelijke en handzame routekaart Leuke natuurwetenswaardigheden en historie
BOMEN BEELDBEPALEND
Ze zijn er altijd, dag in dag uit, jaar in jaar uit, in weer en wind: bomen. Het zijn de grootste levende organismen om ons heen. Een eikel geplant door mens of gaai kan uitgroeien tot een meters hoge boom die generaties mee gaat. Iedereen beleeft een boom anders. Een houtproducent kijkt vooral naar de dikte. Een fruitteler is druk met snoeien. Een vogelaar ziet een boom als ideale nestgelegenheid voor vogels. Imkers zetten hun bijenkasten in de buurt van bomen die nectar produceren. Een zonaanbidder verfoeit de boom van de buren, terwijl in een hete zomer velen op adem komen in de schaduw van bomen. Voor een projectontwikkelaar staan ze vaak in de weg.
Verre
voorouders zagen bomen als verbinding
tussen hemel en aarde, vroegen hen om raad of spraken recht onder de reuzen van het woud. Praktischer was en is de toepassing van het hout in het dagelijks leven van de wieg tot het graf. Bomen waren en zijn nog steeds leveranciers van onder andere vruchten, oliën, hars, terpentijn, genot- en geneesmiddelen.
De bomen - in bosgebieden, stadsparken en tuinen - zijn onze groene longen die zuurstof produceren. Ze filteren de lucht, dempen het lawaai, geven luwte en schaduw. Alleenstaande bomen, boomgroepen in parken en bomen langs wegen vormen als het ware groene linten die dieren de kans geven zich te verplaatsen, bescherming te zoeken, nestgelegenheid en voedsel te vinden. De verstedelijking van ons leefgebied werpt in toenemende mate barrières op voor planten en dieren en ook voor grote bomen. V.l.n.r. Nolly Hart, Cathrien Oskamp, Monic Breed en Yvonne Zwikker
Gelukkig is er in Apeldoorn en omgeving ruimte en aandacht voor bomen die zo beeldbepalend zijn in de aankleding van ons landschap en onze stad.
Redenen
genoeg voor de Apeldoornse afdeling
van IVN, de vereniging voor natuur- en milieueducatie, die mensen wil betrekken bij natuur en landschap, om de waardevolle Apeldoornse bomen in deze fietsroute centraal te stellen. De fietsroute is geïnspireerd door een route langs bomen van de toenmalige Apeldoornse actiegroep Behoud de Beuk die zich in Apeldoorn hard maakte voor het behoud van waardevolle en monumentale bomen. De route werd oorspronkelijk uitgegeven in de Bellevue serie, maar is - nadat dit boekje uitverkocht was - herzien en digitaal beschikbaar gemaakt.
Met deze route nodigen wij u uit bomen en boomsoorten in Apeldoorn eens beter te bekijken. Bomen die zich, naast gebouwen, beelden en banken, in parken, lanen, wegen en op pleinen, als levende monumenten manifesteren. Niet alleen kunt u zien dat de benaming Apeldoorn ‘stad in het groen’ terecht is, maar ook dat de hechte band van Apeldoorn met de Oranjes zich in de geschiedenis van de bomen vertaalt. Stilstaan bij bomen, wij raden het u van harte aan!
IVN, afdeling Apeldoorn Monic Breed, Nolly Hart, Cathrien Oskamp en Yvonne Zwikker Maart 2007 / mei 2015
STILSTAAN BIJ BOMEN
Kijk eens naar een reus die ruim dertig meter hoog en breed reikt en pakweg 100 tot 200 jaar op dezelfde plek leeft. We hebben in de natuurkundelessen geleerd dat water niet meer dan tien meter omhoog kan worden gezogen. Een boom krijgt het wel voor elkaar; hij verdampt, zuigt en transporteert onder druk het water met voedingszouten tot hoog in de top van de kruin. Alle invloeden van mens en klimaat worden door de boom vastgelegd in dunne of dikke jaarringen, vergelijkbaar met de tachograaf in een vrachtauto.
Apeldoorn is een stad in het groen met veel verschillende boomsoorten. De bomenroute gaat door sfeervolle groene ruimtes waar de bomen vanzelfsprekend groot worden. Een finke stadsboom heeft een uitgebreid netwerk van wortels en die voor honderd jaar of langer ongestoord moeten kunnen groeien. Op veel plaatsen groeien de bomen helaas niet meer vanzelfsprekend. Door verdichting van bebouwing, aanleg van meer verharding en de toename van nutsvoorzieningen zoals kabels en leidingen, is er steeds minder groeiruimte voor bomen.
Om toch te zorgen voor een groene binnenstad, zijn op veel plaatsen bomen op een heel bijzondere manier aangeplant. In zogenaamde boombunkers krijgen moderne stadsbomen een eigen huisvesting. Voeding en vocht zijn volop aanwezig en de boomwortels groeien ongestoord. Een heel unieke toepassing: zo is ook op boomvijandige plekken een toekomst voor een nieuwe generatie grote stadsbomen verzekerd! Bomen zorgen voor
een groene en gezonde leef-
omgeving in de stad. Er is veel onderzoek gedaan naar de relatie gezondheid en bomen.
Zeker is
dat een genezingsproces bij een mens,
kijkend op groen met bomen, sneller verloopt dan een herstellend iemand in een stenige omgeving. Het is dan ook belangrijk dat alle 60.000 straat- en parkbomen en de vele bomen in de stadsbossen en in het landelijk gebied van Apeldoorn goed worden beheerd.
Gelukkig
zijn er in Apeldoorn veel mooie plekjes,
ook in particuliere tuinen, waar de bomen kans krijgen monumentaal te worden. De waarde van bomen is niet in geld uit te drukken. Een boom in Apeldoorn krijgt het predikaat ‘bijzonder’ afhankelijk van zijn standplaats, leeftijd, gezondheid, geschiedenis en soort. Inventarisaties tonen aan dat in onze gemeente 6000 bomen als ‘bijzonder’ te boek staan. Die bomen hebben extra verzorging en aandacht nodig. Voor het behoud van dit waardevolle erfgoed voert de gemeente actief beleid om deze bijzondere bomen zo lang mogelijk te behouden. Planologische bescherming, bijdragen in het onderhoud, voorlichting en advies zijn dagelijkse activiteiten. Geniet van de bomen!
Anton Dekker Boomspecialist afdeling Groen gemeente Apeldoorn Maart 2007
FIETSROUTE MET WANDELUITSTAPJES BOMEN IN BEELD Deze fietsroute is exclusief uitstapjes 16 kilometer. U kunt op ieder gewenst punt de bomenroute aanvangen. De route is beschreven vanaf het beginpunt voor de ingang van Park Berg en Bos aan de J.C. Wilslaan, dat ook het eindpunt is. KARAKTER De Bellevueroute ‘Bomen in beeld’ leidt u over verharde wegen door stille statige parken, die in veel gevallen omringd worden door huizen die onder architectuur gebouwd zijn. Ook voert de route naar het dynamische, boomrijke Stationsplein omringd door gebouwen, die gekenmerkt worden door bouwstijlen uit de laat twintigste eeuw. De nadruk tijdens de route en de uitstapjes ligt op de ontmoeting met een boom of bomengroep in de stad, elk met hun (natuur)historisch of toekomstgericht verhaal. Ook beelden, monumenten en architectuur krijgen - waar het past - de aandacht. START Ingang Park Berg en Bos tegenover parkeerterrein splitsing J.C. Wilslaan / Burg. Roosmale Nepveulaan. PARK BERG EN BOS Het 1 uitgestrekte park Berg en Bos is door de gemeente in 1917 aangekocht en heeft een markante geschiedenis en tal van groene attracties. Zo is de aanleg van de romantische vijver, als een werkverschaffngsproject, tot stand gekomen in de weinig romantische crisisjaren van de twintigste eeuw. Het park is zeker een bezoek waard. Apenheul is een landelijke publiekstrekker en wat bomen betreft heeft het park veel te bieden. Naast de IVN-natuurroute, die voorzien is van informatieve winter- en zomerborden, is de aanleg van een
Pinetum - een collectie van naaldbomen - vermeldenswaard. Op 10 april 1957 deden in park Berg en Bos 1605 Apeldoornse schoolkinderen uit klas 6 mee aan de eerste Boomfeestdag in Nederland. Op de 50ste Boomfeestdag – 21 maart 2007verscheen deze Bellevueroute. De offciële uitreiking ervan maakt deel uit van het planten van 300 wintereiken in het bos aan de J.C. Wilslaan (1 km noordelijker) door 70 kinderen van drie verschillende basisscholen. Voor deze fietstocht keert u het park de rug toe. Rechtsaf het fietspad van de (J.C. Wilslaan) op. Op rotonde fietspad derde weg rechts (John F. Kennedylaan).
2
BADHUISSPRENG
Als u de Kennedylaan in rijdt ziet u rechts een beeld van gietijzer van een man die een aap aan u voorstelt. Het is een kunstwerk van Joep van Lieshout die, als kind, bij het horen van de plaatsnaam Apeldoorn aan een aap moest denken. U fietst hier met aan uw rechterhand aan de andere kant van het park de eerste hoogbouw van Apeldoorn uit de vijftiger jaren van de twintigste eeuw en aan de linkerkant de meest recente hoogbouw: de belastingkantoren. De torens van het belastingkantoor zijn niervormig om een duidelijk contrast met de rechthoekige vormen van de andere gebouwen op het complex te vormen. Deze vorm blijkt gunstig voor wat betreft de wind, die er beter ‘langsglijdt’ waardoor er ook minder geluid wordt veroorzaakt. De draakjes op de kubussen zijn ontworpen door de kunstenaar Rob Birza om de eentonigheid van de vlakken van roestvrijstaal te doorbreken. Bovendien staan ze symbool voor schatbewaarders: ze bewaken de schat van het ICTcomplex van de Belastingdienst. Het bomenpark aan de Badhuisspreng bevindt zich aan uw rechterkant. Het watertje, oftewel de spreng, dat door het park heenloopt is in de Franse Tijd gegraven als werkverschaffng en om bluswater naar het centrum van Apeldoorn te voeren. Van 1840 tot 1883 heeft hier ook de Dorpskorenmolen gestaan.
Het glooiende park bevat veel soorten bomen. Hier volgt een korte beschrijving van een paar bomen die u vanaf het fetspad kunt zien. Tegenover de eerste hoge glazen toren links, net voorbij een perk met rhododendrons ziet u de enorm bultige stam van de zilveresdoorn (Acer saccharinum). Haar naam dankt zij aan het licht groene blad met een zilverkleurige onderkant. Even verder valt een bosje van altijd groene hulstbomen (Ilex aquifolium) op. Deze loofboom laat haar bladeren niet vallen. Ze zijn dik en wasachtig en dat voorkomt dat de boom uitdroogt in de winter. De hulstboom is of mannelijk of vrouwelijk. Als u de rode bessen ziet is het natuurlijk een vrouwelijke boom. Wanneer u het wandelpad rechts voorbij bent, ziet u een berk met een opvallend witte stam. Dit is de papierberk (Betula papyrifera). Deze berk wordt ook wel kanoberk genoemd, omdat de Indianen in Noord-Amerika uit de waterdichte schors de romp van hun kano’s maakten. UITSTAPJE 1 Een stukje dichterbij de weg staat de es (Fraxinus excelsior) met een weelderige kroon. Het blad is samengesteld uit negen tot dertien eironde kleine bladeren. De takken behouden maandenlang vruchtjes die in dichte bundeltjes aan de boom hangen. Geen boom heeft zulke roetzwarte bladknoppen als de es. De boom aan het eind van de spreng vlak voor het wandelpad is de geelhout (Cladrastis lutea), de enige in Apeldoorn. De geelhout is zeldzaam in ons land. De naam is ontleend aan het gele hout, dat vroeger gebruikt werd om stoffen te verven. De bladeren kleuren in de herfst helder geel. In die tijd hangen de vruchten in de vorm van peulen aan de boom. In de winter valt de sierlijke vorm extra op. De geelhout is vooral te herkennen aan de plaats van de knoppen: zomers zitten deze verborgen in de holle bladstelen.
Eerste weg rechtsaf Sprengenparklaan. Eerste weg linksaf Wolweg. Deze symmetrisch opgezette arbeiderswijk dateert uit ongeveer 1920. Einde woonerf bij kruising linksaf Asselsestraat.
3
SPRENGENPARK
Tegenover huisnummer 257 is de ingang van het Sprengenpark. Het Sprengenpark is omstreeks 1955 aangelegd, direct na de bouw van de fats, de eerste hoogbouw in Apeldoorn.
UITSTAPJE 2 - AMBERBOOM Vanaf de ingang tegenover nummer 257 aan de Asselsestraat ontmoet u een amberboom (Liquidambar styracifua). Vooral in de herfst valt deze boom op. Dan vertoont het bladerdak een palet van kleuren. Citroengele en rode tinten tot dieppurper gloeien in de herfstzon. Vanwege de decoratieve bladeren en de prachtige herfstkleuren wordt de boom in Nederland geplant in parken en tuinen. De amberboom groeit zeer langzaam. Hoe grilliger de stam en takken zijn, hoe ouder de boom is. Bij amber denk je aan iets dat lekker ruikt. En dat klopt ook. In Amerika verwerkt men de geurige hars in lijmen, zalf, parfum en wierook. De boom doet het goed in een stad, want hij is bestand tegen ziektes en andere plagen. Ook het kunstwerk de Bolvorm van Herman Makkink is in het Sprengenpark (achter de heg langs de vijver) te bewonderen. Een reusachtige bol van rechthoekige bakstenen lijkt in het water te rollen. Als de zon erop schijnt zie je verschillende kleuren. In dit park groeit nog een aantal bomen die het bekijken waard is. Een park midden in de bebouwde kom van de stad is een weldadige rust- en wandelplek voor mens en dier.
Vanaf nummer 257 de Asselsestraat vervolgen en bij vijfde weg linksaf Herderweg. Hier zijn aan beide zijden haagbeuken (Carpinus betulus) geplant als laanbeplanting. Zij overkoepelen de weg en versmallen deze, door de manier van inplanten, Eerste weg rechtsaf (Schotweg). Bij kruising linksaf Beatrixlaan. Aan de linkerkant valt de transparante gevel van de afdeling vmbo van Sprengeloo op, die - naar idee van de architect Thomas Rau - aan de buitenwereld laat zien wat er binnen gebeurt en zo dus functioneert als etalage. In 2006 won dit ontwerp zowel de Publieksprijs als de Architectuurprijs van Apeldoorn. Bij kruising rechtsaf Sprengenweg, die aan het eind schuin rechts overgaat in Badhuisweg. Einde weg bij verkeerslichten oversteken: fietspad Beekpark.
4
BEEKPARK
Het Beekpark - een overblijfsel van vroegere tuinen van twee voorname huizen en vernoemd naar de daar stromende Badhuisspreng of Dorpsbeek - is in 2004 geheel heringericht. In dit nieuwe deel rechts langs het appartementencomplex De Beekparkveste zijn doornloze valse Christusdoorns (Gleditsia triancanthos ’Sunburs’) aangeplant. Een ideale sierlijke stadsboom met een ijle kroon, een hartverwarmende gele herfstkleur en grillige peulen als vruchten. Onder de bomen links heeft de glazen folly van Tirza Verrips, als meditatief element tussen de oude bomen, een passende plaats gekregen. Wanneer je plaats neemt op een van de twee stoeltjes in de bootvormige folly hoor je het geluid van stromend water. Eerste weg rechtsaf Roggestraat, een naam die verwijst naar het agrarisch gebruik van de gronden rondom Apeldoorn.
5
LITERAIRE BEUK
Op de hoek van de Roggestraat en de achterkant van het glazen CODA-gebouw (Cultuur Onder Dak Apeldoorn, waar bibliotheek, archief en Modern Museum met een vrij toegankelijk café zijn samengevoegd) ligt aan uw linkerhand een klein plein met een dieprode beuk (Fagus sylvatica ‘Riversii’). De prille, lange lijs heeft nog jaren nodig voordat hij meetelt als monumentale boom. Op deze plek krijgt hij de ruimte en zijn wortels vinden bescherming en voedingsstoffen in een speciaal aangebrachte bunker in de grond. Deze donkerbladige variant is onthuld op 23 april 2005. In de gepolijste zittingen van de drie gracieuze granieten bankjes naar ontwerp van Tirza Verrips, kunt u drie haiku’s lezen, die Rutger Kopland speciaal schreef voor zijn lievelingsboom: de rode beuk. Dit kunstwerk vormt een prachtige mix van natuur, kunst en beeldende poëzie.
6
VALENTIJNSLINDE
Voor de kruising van de Roggestraat / Vosselmanstraat aan de rechterkant staat de zogenaamde Valentijnslinde. Op Valentijnsdag 2001 glijdt er een honderdjarige boom door Apeldoorn. Na drie jaar van voorbereiding verhuist deze koningslinde (Tilia europaea) in krap vier uur tijd op een immense stalen constructie naar zijn nieuwe standplaats nog geen 100 meter verder. Om plaats te maken voor nieuwbouw moet de linde wijken. Wethouder Gutteling zet door een druk op de knop een lier in werking die het gevaarte in beweging brengt waarop de boom bevestigd is. De spectaculaire klus krijgt veel belangstelling uit het hele land. Zelfs het Jeugdjournaal besteedt er diezelfde avond aandacht aan. De gemeente Apeldoorn schenkt de majestueuze linde symbolisch als Valentijnsgeschenk aan de leerlingen van de drie binnenstadscholen. De linde slaat goed aan en vormt een groene blikvanger naast museum CODA, een ontwerp van architect Herman Hertzberger.
Op de kruising Roggestraat / Vosselmanstraat rechtdoor De Ruyterstraat in. Steeds rechtdoor tot het einde van Ruyterstraat linksaf Brinklaan. Rechtsaf, bij de eerste verkeerslichten rechtdoor en bij de tweede verkeerslichten schuin linksaf Kalverstraat Eerste weg rechtsaf Agathastraat. Einde weg linksaf fietspad Nieuwendijk. Na einde weg rechtdoor naar het Stationsplein.
7
STATIONSPLEIN Hier valt direct op dat bomen het visitekaartje van Apeldoorn willen zijn. Grove dennen (Pinus sylvestris) op het Stationsplein heten de reizigers welkom. Deze den is aan het eind van de negentiende eeuw massaal aangeplant op de Veluwe om de zandverstuivingen te beteugelen en omdat er houtgebrek was. Deze boom heeft sinds die tijd het gezicht van de Veluwe bepaald. Als u met de rug naar het station staat valt een eenzame grote boom op. Het is een Oosterse plataan (Platanus orientalis) die ooit het Sophiapark sierde en overeind is gebleven in alle stormachtige ontwikkelingen rond het station. Dertig jonge Westerse platanen (Platanus acerifolia) vormen een groen bladerdak boven het busstation. Ondergronds zorgt een computergestuurd watergeefsysteem voor de watertoevoer, omdat regenwater hier vanwege de vervuiling door de bussen niet in de bodem mag dringen. Het beeld op het Stationsplein is een huwelijkscadeau van de Apeldoorners aan Prins WillemAlexander en Prinses Maxima. De kunstenaar Jeroen Henneman heeft het gemaakt. Het verbeeldt De Kus en is 21 meter hoog. Kijk ook naar de 'digitale zandverstuiving' in de verticale wand' Van stationsplein richting centrum Stationsstraat in (haaks op het station).
8
EIKEN VOOR DE TOEKOMST
De Stationsstraat brengt u van en naar het station. Er is hard gewerkt aan de vernieuwing van de stationsomgeving. De zomereiken (Quercus robur) langs de Stationsstraat verbinden het heden en het verleden van de stationsbuurt. Ze herinneren aan de dag dat Apeldoorn in 1876 een halteplaats werd voor de Oosterspoorweg tussen AmersfoortApeldoorn-Zutphen. Daardoor werd het dorp in het groen bereikbaar voor mensen die graag in de groene omgeving van Apeldoorn wilden wonen. Het was H.C. van der Houven van Oordt die als eerste projectontwikkelaar Apeldoorn op de kaart zette. Zo legde hij voor eigen rekening de Stationsstraat aan met eiken erlangs. De gemeente Apeldoorn wilde de cultuurhistorie een plaats geven bij het vernieuwen van de binnenstad en zo kreeg de vernieuwde Stationsstraat ook weer een bomenrij. De opnieuw geplante eiken die u ziet zijn in bunkers geplaatst, zodat de wortels geen last hebben van verkeersdruk. Bovendien bevat de bunker een volledig op de boom afgestemd grondmengsel:
voedingsstoffen waar de boom jaren mee verder kan. In de Stationsstraat voor nummer 80 ligt een beeld van de hand van Maïté Duval met de welluidende titel ‘Ansi-soit-elle’ dat ‘Zoals zij is’ betekent. Derde weg rechtsaf Beurtvaartstraat. De bomen -valse Christusdoorns- die links tussen de parkeerplaatsen en het fietspad staan, kleuren in de herfst warm geel, terwijl in de winter gekronkelde peulen grillig afsteken tegen de kale takken. De Beurtvaartstraat gaat over in de Griftstraat. Bij kruising oversteken de Generaal Van Heutszlaan in. Vierde weg rechtsaf Verzetstrijderspark.
9
MARIALUST UITSTAPJE 3
De groene oase die u hier binnenrijdt is een belangrijke plek uit de geschiedenis van Apeldoorn. Die geschiedenis begint met de Grift, een watertje, verscholen in het groen achter de witte villa, dat u vanaf het bruggetje kunt zien. In 1410 draaide hier een korenmolen op waterkracht En dit was maar een van de vele molens op de Grift. Tot 1850 betekende de Grift werk en welvaart voor veel Apeldoorners. In 1814 staan op dit terrein een complete papierfabriek, twaalf knechtswoningen, een koetshuis en twee herenhuizen. Het terrein heeft toen de toepasselijke naam de Vlijt gekregen. Het schone water van de Grift leende zich uitstekend voor de bereiding van papier van hoge kwaliteit. Het Waterschap Veluwe heeft tal van herstelwerkzaamheden uitgevoerd aan beken en sprengen in Apeldoorn. Ook de Grift is op deze plek onder handen genomen. Rechts voorbij de villa vindt u achterin het park bij de vistrap een speciale beuk: een treurbeuk (Fagus purpurea ’Pendula’).
De monumentale beuken (Fagus sylvatica) voor de villa horen tot de oudste beuken van Apeldoorn. Beuken zijn te herkennen aan hun dunne, gladde schors en hun dicht bladerdak. Vroeger maakte men van beukenhout drukletters: zo ontstaat het verband tussen de woorden beuk en boek. Voor veel standvogels - de boomklever is een van hen - en doortrekkers zijn beukennootjes, laat in het jaar een belangrijke voedselbron. De zwarte specht nestelt bij voorkeur in een beuk. In deze omgeving komt u echter eerder de grote bonte specht tegen. Vanaf de voorzijde van de villa Marialust ziet u links aan de vijver de halfronde ijzeren plastiek van Cyril Lixenberg aan de vijver.
Vanaf Villa Marialust weg links aanhouden. Eerste weg rechtsaf Generaal Van Heutszlaan. Bij kruising rechtdoor de Boerhaavestraat in. Derde straat links de slingerende Erasmusstraat (links aanhoudend blijven volgen om park) tot nr 104.
10
KERSCHOTEN
Aangrenzend aan de wijk De Parken ligt Kerschoten, een naoorlogse wijk in Apeldoorn, waar de bewoners weinig verhuizen en naar volle tevredenheid wonen. Bij deze uitbreiding van Apeldoorn Noord, zo rond 1950, is een evenwicht gevonden tussen hoge, lage en middelhoge en vooral ook betaalbare woningbouw in het groen. Weinig bewoners van Apeldoorn wonen zo dicht aan het park als de bewoners van de Erasmusstraat. Het centrale park van deze Edisonbuurt heeft twee niervormige vijvers en een rijke variatie aan boomsoorten, speciaal uitgekozen op vorm en kleur. Het park tegenover huisnummers 44-46 bevat verschillende soorten esdoorns. De meeste soorten zijn herkenbaar aan het blad, waarvan het rode silhouet in het midden van de Canadese vlag - van de Apeldoornse
bevrijders - te vinden is. De gevleugelde zaden dwarrelen in de herfst als propellertjes naar beneden. Uiteraard ontbreken treurwilgen (Salix babylonica) niet aan de randen van de vijvers. Tegenover huisnummer 78 staat een vederesdoorn (Acer negundo). Tegenover Erasmusstraat nummer 104 het park door.
11
VREEMDE BOMEN
In de bocht aan uw rechterhand ziet u rechts een eikbladige haagbeuk (Carpinus betulus ‘Quercifolia’), die ook wel varenbladige haagbeuk wordt genoemd. De vorm van de boom, met zijn dichte takkenkroon is precies overeenkomstig gewone haagbeuken, maar het blad is verrassend. Deze cultuurvariéteit heeft twee soorten blad, soms zelfs wel aan één tak. Ook aan de onderste takken kunt u dit zien. Aan het einde van het pad links ziet u een van de vele soorten esdoorns, de roodbruine Noorse esdoorn (Acer platanoides ‘Faasens Black’), die ook dieprode gevleugelde zaden heeft. Links aan het eind van de straat ziet u hoogbouw geflankeerd door bomen die aan toortsen doen denken, het zijn ranke zuileiken (Quercus robur ‘Fastigiata’). Recht voor u staan links van de weg in de berm voor de huisnummers 35 en 37 koelreuteria’s (Koelreuteria paniculata). Deze koelreuteria’s heten in de volksmond ook wel blazenbomen. Ze zijn afkomstig uit China, Korea en Japan en bloeien pas in augustus, als de meeste andere bomen al uitgebloeid zijn. De trossen van soms wel 30 centimeter lengte steken boven en rond de kruin uit en zorgen letterlijk voor een gouden bloemenregen. Minstens zo spectaculair zijn de perkamentachtige bijna peervormige peulen - de blazen - die eerst fraai afsteken tegen het geel oplichtende herfstblad en later opvallend bruin aanwezig blijven aan de kale takken. Rechtsaf (Pasteurstraat) met de flat aan uw rechterhand. Einde weg linksaf (Nobelstraat).
12
KASTANJES
De laanbeplanting van de Nobelstraat bestaat grotendeels uit kastanjes (Aesculus hippocanum ’Baumannii’). Gezien de leeftijd van de wijk is hier nog geen sprake van een monumentale kastanjelaan, maar de aanzet is er en de tijd doet de rest, tenzij de kastanjebloedingsziekte toeslaat. Ook in Apeldoorn zijn veel bomen licht tot zwaar aangetast. De bacterie die de geheimzinnige ziekte veroorzaakt, is opgespoord, maar over de bestrijding en verspreiding van de ziekte tast men nog in het duister. Aan kastanjes - en dan hebben we het hier over de wilde of paardenkastanje - valt ieder seizoen iets te beleven. Zijn het niet de zwellende, grote, glimmende knoppen, dan is het wel het ontplooien van het blad in het vroege voorjaar. Wie kent niet de speciale bloeiwijze van kastanjes: de kaarsen, de voorbodes voor de kastanjes verpakt in hun bolsters. Omdat de vallende vruchten schade kunnen veroorzaken, plant de gemeente steeds meer vruchtloze soorten aan, zoals hier aan de Nobelstraat. Enkele bomen zijn eind 2006 licht aangetast door de kastanjebloedingsziekte.
Tweede weg linksaf Laan van Kerschoten. Tweede weg rechtsaf Vijverlaan. Einde weg rechtsaf Frisolaan. Direct linksaf door het Prinsenpark naar het monument (de vijver ligt aan uw linkerhand), lopend met de fiets aan de hand.
13
PRINSENPARK
In het park staat het monument ter nagedachtenis aan de Joodse patiënten en verplegend personeel van het Apeldoornse Bosch die in de oorlog werden weggevoerd. Het monument werd op 23 april 1990 onthuld door H.K.H. prinses Juliana. Rechts van het monument staat een donkergroene muur van de taxus (Taxus Baccata) of venijnboom. Hier vindt u de mannelijke naaldboom, zonder de rode besvruchten waarvan de zaden zeer giftig zijn.
U vervolgt het pad door het park om de vijver heen Na het uitstapje linksaf de (Van Haersma de Withlaan) in.
UITSTAPJE 4 Onder de berken rechts zijn in het najaar vliegenzwammen te vinden. Deze paddenstoelen hebben een relatie met berken en zijn op arme grond een voorwaarde voor de gezondheid van deze boom. In de bodem wisselen wortels van de boom en schimmeldraden van de paddenstoel voedingsstoffen uit. Veel bomen hebben een vaste relatie - symbiose - met een paddenstoelensoort, die beide profijt oplevert. Vlak voor de vrouwelijke taxus aan uw rechterhand ziet u een gingko (Ginkgo biloba), ook wel Tempelboom of Japanse notenboom genoemd. Hoewel het blad zou doen vermoeden dat u met een loofboom te maken heeft, is dit een bladverliezende naaldboom. Het blad, ook wel eendenvoet genoemd, bestaat - als u goed kijkt - uit aan elkaar gegroeide naalden. Het blad kleurt in de herfst goudgeel. De ginkgo familie is zeer oud. In 1690 werd een exemplaar in Japan ontdekt. Tot dan dacht men dat deze boom uitgestorven was. De ginkgo vindt zijn oorsprong in China, waar hij als heilige boom bij tempels werd aangeplant en dat was zijn redding. De vruchten lijken op abrikozen die bij rijpheid onaangenaam ruiken. Bijzonder voor deze oeroude boomsoort is dat hij heel goed bestand is tegen luchtvervuiling. U loopt verder en bij de driesprong aan de rechterkant ziet u de suikeresdoorn. U houdt het pad links aan en ziet achter de bank een vederesdoorn (Acer negundo) met vlak daarachter een watercipres of Chinese sequoia (Metasequoia glyptostroboides).
Aan het eind van het pad gaat u linksaf de Van Haersma de Withlaan in. Direct links in het park ziet u een imposante Westerse plataan (Platanus acerifolia), een van de oudste in Apeldoorn en herkenbaar aan zijn afbladderende schors. Hij is net als de ginkgo bij uitstek bestand tegen luchtverontreiniging en daardoor zeer geschikt als stadsboom. De bloemen hangen als rode ronde katjes aan de takken. De katjes veranderen later in bruine bolletjes die duizenden zaadpluizen bevatten. U vervolgt bij de brug de route op de (Van Haersma de Withlaan). Einde weg rechtsaf Generaal Van Heutszlaan.
14
HERINNERINGSEIK
Rechts op de hoek van de Generaal Van Heutszlaan en de Anna Paulownalaan in het perk ziet u een herinneringseik met hekwerk. Het planten van de herinneringseik op 7 januari 1937 ter gelegenheid van het huwelijk van prinses Juliana en prins Bernhard is een zeer feestelijke gebeurtenis geweest, zo vermeldden de kranten. De keuze viel op een jonge sterke Amerikaanse eik (Quercus palustris) die, gezien zijn standplaats in de ruime villawijk De Parken, alle kans kreeg uit te groeien. In de herfst kleurt het voor een eik opvallend grote puntige blad diep rood.
Ter gelegenheid van de terugkeer van het prinselijk gezin in 1945 kreeg de herinneringseik een eenvoudig hekwerk. Op de zes Maulbronner zandstenen vindt u de initialen van de leden van het koninklijk gezin. Wanneer u naar boven kijkt, ziet u in de kroon de verankerde staalkabels die boomchirurgen aanbrachten om deze boom te herstellen. Een werkwijze die als zodanig niet meer toegepast wordt. Verborgen tussen de wortels op de bodem van de plantkuil rust een loden verzegelde koker. De oorkonde in deze koker vertelt over het feit dat deze boom tot in lengte van dagen getuigenis zal afeggen van de hechte band tussen Nederland en de Oranjes. De wijk De Parken groeide tussen 1876 en 1940 uit tot één van de fraaiste villawijken in Nederland, uniek door zijn uitgestrektheid, historie en rijkdom aan architectuur. Op 26 augustus 2005 ontving de wijk de status van rijksbeschermd stadsgezicht. De talloze bomen in deze wijk omlijsten als groen erfgoed op onnavolgbare wijze de fraaie villa’s. Rechts van de herinneringseik, zo’n dertig meter langs de Anna Paulownalaan, staat een bijzondere, varenbladige linde (Tilia platyphyllos ’Laciniata’). U fietst verder op de Generaal van Heutzlaan (links houten hekwerk). Derde weg rechtsaf Wilhelminapark.
15
WILHELMINALINDE
UITSTAPJE 5 Tegenover huisnummer 23 gaat u - met de fiets aan de hand - het park in. De wijk waarin het park gelegen is, ontleent haar naam aan een aantal parken waaronder het Wilhelminapark dat dateert uit 1890. Ook hier ziet u de afwisseling van een langgerekte meanderende waterpartij, lange gebogen paden en solitaire bomen en boomgroepen op gladde grasvelden, die gedurende de groeiperiode wel 23 keer gemaaid worden. Eerste pad rechtsaf met op de rechterhoek een ruwe iep (Ulmus glabra), ook wel bergiep genoemd. Waarschijnlijk is de verdikking de entplaats van de onderstam die aangetast is door kanker. Even verderop aan de rechterkant van het pad ziet u de opvallende Wilhelminalinde (Tilia europaea) met het gracieuze hekwerk om de stam. Op 31 augustus 1898, de achttiende verjaardag van Koningin Wilhelmina, plantte de echtgenote van Burgemeester P.A. Tutein Nolthenius deze linde. De linde is een boom met een lange levensverwachting en is daarom geliefd als herinneringsboom. De linde raakte bekneld in het hekwerk en 100 jaar na dato kreeg de boom op 17 april - de bevrijdingsdag van Apeldoorn - een nieuw, twee maal zo groot hek in dezelfde stijl. Wie goed kijkt kan de restanten van het vorige hekwerk nog in de stam ontdekken. De stenen bank - waar de jeugd zich regelmatig creatief op uitleeft - aan de linkerkant van het pad is een herinnering aan burgemeester H.P.J. Tutein Nolthenius. Links van de bank staat een metasequoia (Metasequoia glytostroboides) - die ‘s winters zijn blad verliest - met een vezelachtige stam die bijna zacht aanvoelt. Via het eerste pad rechts - met direct rechts een enorme robinia verlaat u het park en vervolgt u de route naar links.
Bij vijfsprong schuin links, Mr. Van Hasseltlaan.
16
OP DE BRES
Aan de Van Hasseltlaan staan robinia’s (Robinia pseudoacacia) waar het nodige om te doen is geweest. Op de stam van een aantal van deze bomen verschenen begin jaren negentig knalgele zwavelzwammen. Door de aantasting van deze parasitaire paddenstoelen zouden de bomen wellicht een gevaar kunnen opleveren voor hun omgeving. Daarom besloot de gemeente alle bomen te rooien. Enkele omwonenden waren het hier niet mee eens en gingen tot actie over. De te kappen bomen kregen witte linten. Toen de gemeente het plan niet wilde wijzigen maakte Frans van Hasselt - naar wiens voorouders de straat vernoemd is - offcieel bezwaar en ging in beroep. Het beroep werd echter afgewezen. Maar de gemeente was bereid de uitkomst van een second opinion van een deskundig bureau te volgen, met als resultaat dat de meeste robinia’s er nog staan. De robinia is een boom met grote sierwaarde zowel in het
voorjaar tijdens de bloei als in de herfst en is genoemd naar de botanicus Jean Robin die hem in 1630 introduceerde in de beroemde Jardin des Plantes in Parijs. Kenmerkend is de zeer opvallende ruwe, diep gekerfde schors. De jonge twijgen zijn vaak bezet met scherpe doornen. Het hout van deze boom is hard, taai en duurzaam en wordt gezien als een goed alternatief voor het tropisch hardhout. De boom stelt weinig eisen aan de bodem, groeit vrij snel en is bestand tegen luchtverontreiniging. Eerste weg linksaf Jhr. Mr. G. W. Molleruslaan.
17
WILLEM VAN ORANJE
Aan de Jhr. Mr. G.W. Molleruslaan op het Prins Hendrikplein tegenover de Koninklijke Hoge Burgerschool Prins Hendrik der Nederlanden (nummer 42) kunt u de in 1933 geplante herinneringseik (Quercus robur) voorzien van een smeedijzeren hekwerk zien. Deze zomereik gedenkt de 400ste geboortedag van Willem van Oranje: 1533-1584, data die u in de lijsten van het hekwerk kunt terugvinden. Voor zijn leeftijd is de boom zeer fors. Hij profiteerde jaren van extra mest die de rozenstruiken pal om hem heen kregen. Tweede weg rechtsaf Oranjelaan. Einde weg rechtsaf Regentesselaan.
18
ORANJEPARK UITSTAPJE 6
Tegenover bushalte Regentesselaan / Prins Hendrikplein - met de fiets aan de hand - linkerpad Oranjepark in. Zowel de Apeldoornse spoorlijn als het Oranjepark werden op 13 mei 1876 feestelijk in gebruik genomen. Het Oranjepark is het oudste park in het hart van Apeldoorn en in dezelfde Engelse landschapsstijl aangelegd als het Prinsenpark en
Wilhelminapark. De Zutphense landschapsarchitecten vader en zoon Hoogeweg maakten het totale ontwerp voor het park. Vroeg in het voorjaar kleuren paarse en gele krokussen de grasmat, gevolgd door het uitbundige geel van narcissen. De bomen zijn halverwege de negentiende eeuw aangeplant. Ze staan in groepen of alleen, waardoor ze extra kunnen pronken met hun vorm en omvang. Gezien hun leeftijd is geleidelijke vervanging zeer noodzakelijk. Parken, bomen, beelden en banken horen bij elkaar, zoals ook hier in het Oranjepark. Vanaf de bank - een initiatief van de Vereeniging tot Veraangenaming van het Verblijf naar een ontwerp van de plaatselijke architect J.A. Wijn - ziet u de muziektent, een replica van de muziektent die 100 jaar geleden werd ingewijd. Rechts van de muziektent vindt u een nog jonge vaantjesboom (Davidia involucrata), met bloemen die op zakdoekjes lijken. Rond de herdenking van 4 mei, die in het Oranjepark plaats vindt bij het bevrijdingsbeeld Man met vlag van C. Hund, wapperen ieder jaar meer witte vaantjes aan de boom.
U gaat de brug over en gaat rechtsaf met direct aan uw linkerhand een paardenkastanje. De eerste boom aan uw rechterhand is de imposante moeraseik. Bij de splitsing rechtsaf. Links voor de splitsing staat de dikste boom in het park: een bijzondere 120-jarige wintereik (Quercus petrea mespilifolia), waarvan er geen tweede in Apeldoorn te vinden is. Soms krijgen de stammen van beuken door het wegvallen van belendende bomen onverwacht veel zon op de stam, hetgeen funest is voor de schors van een beuk, die gevoelig is voor zonnebrand. Door de voet wit te pleisteren en de stam te omwikkelen kan men de boom helpen deze fase door te komen. In 2004 werd een drietal beuken in dit park zo behandeld. Ook in andere parken kom je dit beeld tegen. Op kruising rechts terug naar bushalte vanwaar u de fietsroute vervolgt. Bij de verkeerslichten linksaf Mr. Van Rhemenslaan. Bij verkeerslichten rechtdoor Prof. Röntgenstraat. Tegenover huisnummer 5 staan links Amerikaanse eiken, die thuishoren op de lijst van Apeldoornse Bijzondere bomen. Einde weg rechts Loolaan.
19
GROTE KERK
Op de hoek aan de rechterkant van de kruising Loolaan / Canadalaan staat een markante bomengroep. De zilveresdoorn (Acer saccharinum) in dit driehoekige plantsoen is een herinneringsboom. Ter gelegenheid van het afscheid van de Canadese troepen in Apeldoorn, plantte luitenant generaal G.G. Simonds deze esdoorn op 29 december 1945. In het muurtje links van de boom bevindt zich een herinneringssteen met een tekst en de afbeelding van de Maple Leaf. Dit lommerrijke plantsoen telt een aantal exoten die een plek zoals hier tegenover de kerk, sfeer en status geven. Dit plantsoen herbergt twee majestueuze tulpenbomen
(Liriodendron tulpifera), die opvallen door hun speciaal gevormde bladeren. De bleekgele bloemen met een oranje vleugje, die aan tulpen doen denken, zijn gezien de hoogte van deze opgeschoren boom alleen met een verrekijker in juni / juli te bewonderen. Vanuit het plantsoen wacht - aan de overkant bij het voorportaal van de Grote Kerk aan de Loolaan koningin Wilhelmina. Haar elegante beeld is van de hand van Greet Grottendieck. Wilhelmina en de kerk hebben nauwe banden, Wilhelmina en bomen ook. Haar liefde voor bomen is niet alleen gericht op het schilderen ervan. Wanneer men oude bomen dreigde te vervangen reageerde zij met de uitspraak: “Zij zijn mijn vrienden die net als ik van de oude dag willen genieten.” Bij verkeerslichten rechtdoor, fietspad Loolaan bijna tot het einde volgen.
20
LOOLAAN
Vanaf de Grote Kerk tot aan de Naald staat aan weerszijden van de Loolaan een dubbele rij lindes, sommige zeer oud en andere inmiddels vervangen door jongere exemplaren. De linde (Tilia europaea) is een boom die vaak voor speciale gelegenheden werd en nog steeds wordt geplant als herdenkingsboom, bij de geboorte van een kind, bij huwelijk en jubileum. De bomen aan de Loolaan worden ook wel koningslinden genoemd. Het verband met het koninklijk huis is duidelijk: de Loolaan en het Paleis Het Loo. Over de Loolaan reden de koetsen met de koninklijke familie op weg naar de kerk, later reed er de paardentram en er waren militaire parades. Landelijke bekendheid kregen de defilés van de Canadese Bevrijders. In het herdenkingsjaar 2006 reed Koning Lodewijk Napoleon met zijn gemalin in een historische optocht over de Loolaan.
Vóór hotel café restaurant Het Loo rechtsaf Langeweg. Bij kruising linksaf Loseweg. Bij verkeerslichten oversteken en direct linksaf fietspad Zwolseweg.
21
BEUKENLAAN HET LOO
Voor de kruising bij de gedenknaald kijkt u via de imposante beukenlaan richting Paleis Het Loo. De Naald is in 1901 door de Apeldoornse burgerij aangeboden aan Koningin Wilhelmina en Prins Hendrik. De ligging van Het Loo betekende voor Apeldoorn de opzet van een groots stelsel van lanen en assen. Een stelsel dat door de jaren heen alleen maar van meer waarde werd. De oude beuken (Fagus sylvatica) die hun tijd gehad hebben, worden vervangen om de laan zoveel mogelijk zijn waarde te laten behouden. Bij verkeerslichten (Amersfoortseweg) oversteken en direct linksaf Jachtlaan oversteken.
22
KONINGSLIJNTJE
De mystieke donkere man met twee hoeden, juichende armen en een traan op zijn wang is een van Apeldoorns jongste bevrijdingsmonumenten. Het evenbeeld van dit beeld van Henk Visch staat in Canada. Voorbij het beeld rechtsaf het fietspad langs de Koning Lodewijklaan in. U fietst hier langs het voormalige treintracé van het Koningslijntje. De vrijgekomen ruimte van het spoor is ingeplant met koningslindes (Tilia europaea ´Pallida’), vergelijkbaar met de Loolaan, maar hier zijn het veel jongere bomen en is er amper verkeer. Het is een zichtas naar het paleis en een groen verbindingslint in de stad - ook wel ecologische verbindingszone genoemd - voor vogels, insecten en kleine zoogdieren. Ongeveer 75 jaar verbond deze lijn het Paleis Het Loo met de lijn Apeldoorn-Amersfoort. Koninklijke treinen reden over deze korte zijlijn van 3,5 km voor Koning Willem III, Koningin Emma en Koningin Wilhelmina. Op 1 mei 1876 reisde de Koning voor het eerst met deze trein vanaf Het Loo. Tegen het einde van de Tweede Wereldoorlog nemen Duitsers bezit van het paleis. In die tijd rijden er munitietreinen met wel 25 tot 30 wagons naar Het Loo. Bij dreigend gevaar staan de wagens goed gecamoufleerd onder de bomen. Op 2 februari 1953 brengt Prinses Wilhelmina - op verzoek van Koningin Juliana - een bezoek aan de overstroomde gebieden in Zeeland. Op 3 februari keert de prinses per trein terug. Dit is wel een van de laatste keren dat een koninklijke trein naar Het Loo rijdt. Op tweede kruising, direct na de wit geschilderde voormalige overwegwachterswoning rechtsaf (Soerenseweg). Op nummer 70 staan drie 100jarige Hollandse lindes (Tilia europaea) op het speelplein.
Bij de T-splitsing gaat u scherp links om de keien heen Badhuisweg. Bij de zwerfkeien heeft u zicht op de ingang van de begraafplaats aan de Soerenseweg, die ook voor liefhebbers van rust, natuur en bomen een bezoek waard zijn. Eerste weg rechtsaf Zandloperweg. Rechts van u bevindt zich het hek van de begraafplaats met een wand van hulstbomen (Ilex aquifolium) die opvallen door hun glimmende blad met stekelige punten en rode bessen in najaar en winter. Bij T-splitsing rechtsaf Planetenlaan, langs de hekken van de begraafplaats. Bij rotonde rechtdoor Jacob Catslaan.
23
WIJK BERG EN BOS
Wanneer u door de Jacob Catslaan fietst, ontmoet u Apeldoorns oudste laan met grove dennen (Pinus sylvestris). De wijk die u doorkruist heeft dezelfde naam als het park. Maar in het begin van de twintigste eeuw ontstond er een
nieuw modeverschijnsel om te bouwen in harmonie met de omgeving: villa’s in bostuinen en slingerende boslanen van grove dennen. De wijk Berg en Bos is de dunst bevolkte, groenste wijk in Apeldoorn. De laanbeplanting in Berg en Bos bestaat naast grove den veelal uit eiken en beuken, 2500 in totaal in deze wijk, waarvan vele al een leeftijd van 90 jaar hebben. Op de particuliere percelen staan opvallend veel bomen. Verspreid liggende stukjes stadsbos accentueren eveneens het bosrijke karakter van de wijk, die geliefd is bij eekhoorns. Typerend zijn de ruwe bermen, die slechts zeven keer per jaar gemaaid worden en niet twintig keer zoals in andere wijken. Kruising (met Jachtlaan) oversteken Ribeslaan. Einde weg links, Burg. Roosmale Nepveulaan. Bij de parkeerplaats van het park Berg en Bos einde tocht.
SMEEKBEDE VAN HET BOS Luister, mens, ik ben de gloed van je haardvuur In de koude winternachten en de schaduw zo welkom bij het branden van de zomerzon. Ik ben het gebint van je huis, het blad van je tafel. Ik ben het bed waarin je slaapt en het hout waarvan jij je schepen maakt. Ik ben de steel van je spade en de deur van je thuis. Ik ben het hout van je wiegje en van je doodskist. Het goede - daarvan ben ik het brood. Het schone - daarvan ben ik de bloem. Verhoor dus mijn bede en verniel mij niet. Gedicht van een onbekende dichter: uit het Frans vertaald door Gait L. Berk
Bron: Zwerven door ons Bomenland van Gait L.Berk
COLOFON
Voorbereiding en uitwerking teksten
en route:
Monic Breed, Nolly Hart, Cathrien Oskamp, Yvonne Zwikker van IVN, Vereniging voor Natuur- en Milieueducatie, afdeling Apeldoorn, Anton Dekker, afdeling Groen, gemeente Apeldoorn
Voorbereiding
route:
Jan van Vulpen (IVN, Vereniging voor Natuur- en Milieueducatie), Nico Heineman Herziene uitgave 2015; Hans Hogenbirk
Met dank
aan:
Petra Bennink en Gert-Jan Blankena (afdeling Groen gemeente Apeldoorn), Yvonne de Vries (afdeling Stedebouw en Cultuurhistorie gemeente Apeldoorn), Hans Hogenbirk, Hilly Schäffer (IVN), Henk Barkhof, Huub Ummels, Lu Wieringa, Marijke van Hasselt, Sievert Glazenburg, Chris Hart, Trude Berkhoff
Foto’s: Archief afdeling Groen Gemeente Apeldoorn, Archief afdeling Stedebouw en Cultuurhistorie gemeente Apeldoorn, Collectie Frits Morhee, Monic Breed, Nolly Hart, Tjitske Jurriëns, Ruud Knol, Cathrien Oskamp, Atze Oskamp, Yvonne Zwikker
routekaart: Afdeling Ruimtelijke Informatie Gemeente Apeldoorn
VorMgeVing: Anita Amptmeijer, www.agraphics.nl
druk: Drukkerij Schotanus & Jens
Mogelijk
gemaakt door:
IVN, Vereniging voor Natuur- en Milieueducatie, afdeling Apeldoorn (www.ivn-apeldoorn.nl) Gemeente Apeldoorn ACCRES Apeldoorn BV
BRONNEN: - Apeldoorn. Architectuur en stedenbouw 1850-1940. CeesJan Frank, Frank Haans, Huub Ummels. Zwolle, Waanders Uitgevers, 1997. - Bijzondere bomen in Apeldoorn. Fietsroute. Nolly Hart en Else Beekman. Apeldoorn, IVN, Vereniging voor Natuur en Milieueducatie, afdeling Apeldoorn mei/juni 1993. - De collectie Apeldoorn – van koninklijk tot publiek domein. Eindredactie Antoinette Andriesse. Apeldoorn: Gemeente Apeldoorn, 2004. - Kerschoten: wederopbouw in Apeldoorn. Wijk in beeld. Hugo Diddens. Apeldoorn: Stichting Bouwhuis, 2006. - Natuur om de hoek, 21 wandelingen in en rond Apeldoorn. IVN, Vereniging voor Natuur en Milieueducatie, afdeling Apeldoorn, 2002. - Sporen door Apeldoorn. J. Kok. Van der Peijl, 1991. - Ter herinnering aan… kleine monumenten in Apeldoorn Jantine Heiner, Hans Hilkemeijer, Ans Kelderman. Apeldoorn: Stichting Apeldoornse Monumenten, 2000.
AAntekeningen
