blikopener Food for thought

2012-04 zicht 10-12-12 17:19 Pagina 1

Blikopener | Drs. J.A. Schippers, Het web rond voedsel

1

Weet wat je eet! Ook al worden veel consumenten steeds kritischer over wat en hoeveel ze willen of mogen eten, nog steeds wordt er veel te veel voedsel verspild. Eénderde van het voedsel dat we aanschaffen, gooien we met z’n allen weg. Ook bij de manier waarop voedsel wordt geproduceerd, kun je vragen stellen. Of niet. Onder het motto: wat niet weet, wat niet deert. Maar komt dat niet in feite neer op het ontkennen of afschuiven van je verantwoordelijkheid? Deze editie van Zicht belicht verschillende kanten van het eten op uw bord. Waar komt het vandaan? Brengt het verslepen van dieren en voedsel niet meer nadelen voor gezondheid en de schepping met zich mee? Is het op een verantwoorde manier vervaardigd? Wie zijn de producenten en met welke vragen en problemen worden zij geconfronteerd? Is voedsel met E-nummers nu gevaarlijk of behoort de onrust hierover tot de categorie ‘broodje aap’? Verder komt ook de vraag aan de orde of de zogenaamde megastallen wel of geen goede keus zijn uit het oogpunt van dierenwelzijn, milieubescherming en inrichting van het landschap. Allemaal food for thought. Op 6 juni van dit jaar presenteerde het WI-SGP in de ‘Ark van Noach’ te Dordrecht het commentaar ‘Houden van dieren’. In dit nummer reageert een viertal wetenschappers op deze publicatie. Daar zijn we hen zeer erkentelijk voor. Deze dank geldt uiteraard ook de overige auteurs en columnisten die – al dan niet op verzoek van de redactie - een bijdrage aan dit Zichtnummer hebben geleverd. De Bijbel leert ons dat voedsel meer is dan maagvulling. Voedsel is een gift van God, niet alleen gegeven met als doel om fysiek te kunnen leven, maar ook om ons geestelijk te binnen te brengen dat we in alles afhankelijk zijn van de Heere van het leven. Alleen Hij geeft leven tot in eeuwigheid. Jan Schippers, eindredacteur

ZICHT 2012-4 | december 2012

blikopener

Food for thought

2012-04 zicht 10-12-12 17:19 Pagina 2

Het web rond voedsel | Ds. J.A.W. Verhoeven, Het echte vasten

2

bijbelstudie

Jesaja 58 is een uitermate schokkend hoofdstuk. Het kan zo zijn dat je gevangen zit in christelijke vroomheid, en juist daarom God niet dient maar uitbent op je eigen voordeel. Je bent druk met God, maar is het wel Gód met wie je zo druk bent? Dit zijn kritische, profetisch scherpe vragen. Zijn we bereid te luisteren? Willen we dit wel horen?

Ds. J.A.W. Verhoeven, predikant van de Hervormde gemeente Leerdam1

Het echte vasten

De vraag van het volk in vers 3 is van alle tĳden: wat mérk je nu van God? Waarom let de HEERE niet op ons? Wat heeft het voor zin om God te dienen, als Hĳ toch niet helpt? Waarom vasten wĳ, als U het toch niet ziet? Waarom kwellen wĳ onze ziel als U het tóch niet weet? Heeft God wel in de gaten hoe wĳ ons voor hem inspannen? Het volk dóet inderdaad veel voor God. Geen kwaad woord daarover. In vers 2 staat: zĳ zoeken Mĳ dag aan dag. God ziet dat ze elke dag bidden. En ze vinden vreugde in Mĳn wegen. Kortom, het zĳn gelovige mensen, met overgave en met inzet. Ze lopen er niet de kantjes van af. Maar waarom is God dan niet wat toeschietelĳker? ZICHT 2012-4 | december 2012

Valkuil Het profetisch vermaan richt zich niet op hun inzet en overgave om God te dienen. Dat ze Hem zoeken, tot Hem bidden, met vasten erbĳ, is op zichzelf een goede zaak. Alleen staat heel die godsdienstigheid apart, náást het leven. Als een eiland, niet verweven met heel hun manier van doen en leven. Een lelĳke valkuil, ook voor ons. Wel godsdienstig ingesteld, maar tegelĳk allerlei sociale misstanden in stand houden en ervan profiteren. Dáárom antwoordt God niet. Het vasten is op zichzelf goed. Maar vast niet als heden. Want je zoekt op de vastendag je eigen wens. Zo staat het eigenlĳk in vers 3. Dat woord komt steeds terug in dit hoofdstuk: ‘je

2012-04 zicht 10-12-12 17:19 Pagina 3


3 eigen wens’. Zelfs op de vastendag ben je nog úit op jezelf, op je eigen voordeel, je eigen belang. Concreet lezen we: terwĳl je aan het vasten bent, beul je de arbeiders af. Je hebt je hoofd dus niet bĳ het vasten, maar bĳ het werk. De arbeiders. Die moeten ópschieten, dóórwerken. Want tĳd is geld. De productie moet worden opgevoerd! Bovendien, terwĳl je aan het vasten bent, loop je ruzie te maken. Over allerlei aardse zaken blĳkbaar. Ze gaan zelfs met elkaar op de vuist. Al vastende worden er conflicten uitgevochten. Je hárt is dus niet bĳ het vasten. Je hart is niet bĳ God. Je hart is bezig met het werk, het inkomen, ‘je eigen wens’. Nu, zúlk vasten helpt niet. Op deze manier kun je niet verwachten dat je gebed al vastende gehoord wordt in de hoge. Denk je nu echt dat God zúlk vasten graag heeft? Dat je je hoofd buigt als een riet. Dat je een rouwgewaad aandoet en as op je hoofd stapelt. Noem je dat vasten? Uiterlĳk vertoon is het, meer niet. Ook de Heere Jezus veroordeelt zo’n dubbelleven zeer scherp.

Dat ‘meer’ staat in vers 6 en 7. De kern van dit hoofdstuk. Het vasten dat de HEERE vraagt is dat je concreet gestalte geeft aan de sociale gerechtigheid. Dat je de wetten van Mozes volgt. Je kunt vasten tot je een ons weegt, maar dat brengt je geen stap dichter bĳ God als dat niet samengaat met gehoorzaamheid aan de wet van God. In vers 6 staat: maak de boeien van de goddeloosheid los. Je kunt blĳkbaar goddeloos vasten. Goddelozen, dat zĳn toch mensen die nergens aan doen? Nee, dat zĳn wĳ!

Denk je nu echt dat God zúlk vasten graag heeft? Dat je je hoofd buigt als een riet. Dat je een rouwgewaad aandoet en as op je hoofd stapelt. Noem je dat vasten? Uiterlijk vertoon is het, meer niet.

Geen opzet Overigens hadden de Israëlieten niet opzettelĳk de bedoeling om met hun godsdienstige drukte God om de tuin te leiden. Het was eerder gewoon zo gelopen. Het was er in geslopen. Terwĳl je vast, kun je tenslotte gewoon doorwerken. Al vastende hield men zich bezig met alles wat gedaan moest worden. Dat je zo de kérn van het vasten kwĳt raakt, dat hadden ze zich niet direct gerealiseerd. Een soort bedrĳfsblindheid was erin geslopen. Maar de HEERE noemt het ‘overtreding’ en ‘zonde’ (vs.1). Dingen die wĳ eigenlĳk zó niet zouden noemen. Zo ervaar je het niet. Je bidt toch? En je vast erbĳ. In zak en as. Wat wil God nog meer? ZICHT 2012-4 | december 2012

Volgens Gods wet moesten de slaven worden vrĳgelaten in het zevende jaar. Het sabbatsjaar. Dat is het échte vasten. Niet: de arbeiders afbeulen. Maar: ze vríj laten! Afstand nemen van je éigen wens. En gehoorzaam de wens van God vervullen. Dát zou pas het vasten zĳn wat de HEERE graag ziet. Wanneer we dit naar de samenleving van vandaag doorvertalen, gaat het in Jesaja 58 bĳvoorbeeld om economisch misbruik van arbeidskrachten. Daaruit blĳkt hoe goddeloos je bent. Misschien niet bewust. Misschien is het er ongemerkt in geslopen. Misschien heb je er nooit bĳ stil gestaan, dat je geloof iets te maken zou kunnen hebben

2012-04 zicht 10-12-12 17:19 Pagina 4


4 met economische kwesties. Misschien is het een soort bedrĳfsblindheid geworden, omdat we denken: ‘dat is links’. Begrĳpelĳk. In de jaren ’80 was het in de kerk alleen maar politiek wat de klok sloeg. Tegen de neutronenbom. Tegen kinderarbeid. Je mocht geen sinaasappels meer kopen uit Israël. En je moest multinationals boycotten. Maar over Christus hoorde je niet meer. Over Zĳn sterven aan het

Maar je levert óók je identiteit in als je alleen maar over geestelijke dingen praat. En dan net doet alsof dat los staat van politieke en economische keuzes.

kruis om onze zonden. ‘Verzoening met God’ was een verdacht woord. Met dat sociale evangelie is de kerk leeg gelopen. De kerk verloor haar identiteit.

Gods wet is zeer wijd Maar je levert óók je identiteit in als je alleen maar over geestelĳke dingen praat. En dan net doet alsof dat los staat van politieke en economische keuzes. Ook links en in het midden van de kerk horen we tegenwoordig steeds minder over politiek en economie. Het gaat vooral over ‘softe’ thema’s, zoals spiritualiteit, geluk, innerlĳk evenwicht, balans. Allemaal wel erg persoonlĳk. Dat ligt goed in de religieuze markt. Onbewust doen wĳ daar ook aan mee: het gáát toch maar om je persoonlĳke relatie met God, zeggen we. Maar Gods wet is zeer wĳd. Zĳ gaat ook over verhoudingen tussen mensen. Gods koningZICHT 2012-4 | december 2012

schap omvat de gehele wereld. Zĳn troon is gevestigd op recht en gerechtigheid. Het is ‘overtreding’ en ‘zonde’ als je daar langs heen gelooft, ook al doe je dat nóg zo ernstig. Dat leert ons Gods Woord hier in Jesaja 58. Best schokkend! Vasten? Is het niet dit: dat je je brood deelt met wie honger heeft. Dat je ontheemden onderdak biedt. Dat je naakten kleding geeft. Dat je je het lot aantrekt van mensen in je directe kring. De profeet noemt elementaire levensbehoeften: voedsel, onderdak, kleding. De zorg om wees en weduwe. Let wel, er staat niet: je hoeft niet te bidden en te vasten, als je maar goed bent voor elkaar. Maar wél: wat heeft je bidden en vasten nu te maken met goed doen aan elkaar? Want God liefhebben boven alles - het grote gebod - weegt even zwaar als: je naaste liefhebben als jezelf. Je naasten: dat zĳn de mensen in Syrië, die tussen allerlei belangen vermalen worden. Je naasten: dat zĳn de kinderen in India die kleding maken voor ons, lange dagen lang, tegen een karig loon. De kinderen in Ivoorkust, die onder erbarmelĳke omstandigheden werken op de cacaoplantages, zodat wĳ lekker goedkoop chocolade kunnen kopen. Je naasten: dat zĳn de meer dan 800 miljoen kinderen op aarde die ondervoed zĳn. Geen toegang tot onderwĳs hebben. Geen gezondheidszorg krĳgen. Elke minuut sterven er op aarde vier kinderen aan malaria, terwĳl die ziekte vrĳ gemakkelĳk te bestrĳden is.

Verootmoediging Nu kan ik me voorstellen dat u zegt: Ja, maar de wereldproblemen zĳn zo gigantisch groot, ik kan daar niks tegen beginnen. Ik zit ook maar in het schuitje. Daar zit wat in. De economie is een systeem geworden, een ano-

2012-04 zicht 10-12-12 17:19 Pagina 5


5 nieme macht. En die kinderen wonen ver weg. Als ze nu bĳ mĳ in de straat zouden wonen... Maar dit is geen goede uitvlucht. En het is ook niet waar. Je wordt niet bewogen over arme mensen omdat ze dichtbĳ wonen. Je wordt pas bewogen over arme mensen als je Gód kent. Als je gelovig Zĳn Woord hoort, dan pas kom je in beweging.

Echt vasten is: je hart openstellen voor de ander. Wanneer je dat doet, eer je God. Dat zal ons toch moeten brengen tot echte verootmoediging; tot de belĳdenis: wĳ hebben gezondigd. Wĳ hebben de sociale gerechtigheid niet echt laten wegen. Wĳ hebben Gods Woord en wet op dit vlak ernstig tekort gedaan. In vers 10 roept de profeet op om je hárt echt te openen voor hongerigen. Als je dat doet, ga je kritisch kĳken naar je stĳl van leven, je koopgedrag. Je kunt als consument besluiten om fair trade artikelen te kopen. Je kunt nadenken over wie er achter die goedkope kleding zit. En navragen. Je kunt Ikea aanspreken op hun manier van hoe zĳ omgaan met degenen die hun spullen maken. Je

kunt iets anders verzinnen. Daar zou je met elkaar over moeten praten. Wat je aan één van de kleinen hebt gedaan, dat heb je Mĳ gedaan, zegt Jezus. Je kunt ook niks doen... Het kost je teveel. Je zit zo vast aan je ‘eigen wens’... (vs.3)

Sabbatsvreugde De HEERE vraagt niet dat je jezelf kwelt met vasten. Hĳ vraagt wel je hart. Als je je hart opent voor de hongerigen... (vs.10), dan zal er licht doorbreken. Dan zal er geestelĳk herstel komen. Dan zal de HEERE u voortdurend leiden. Jesaja 58 begint met de ontmaskering van zonden van het godsdienstige volk. Het eindigt met een visioen naar de toekomst. Het slot van het hoofdstuk noemt de sabbat. Verrassend. Sabbat betekent letterlĳk: ermee ophouden. Rusten van je kwade werken, zegt de Heidelbergse Catechismus. ‘Ophouden om te doen wat je zelf wilt’, staat er in vers 13. En leren de ánder lief te hebben, hem recht te doen. Echt vasten is: je hart openstellen voor de ander. Wanneer je dat doet, éér je God. De sabbat wordt dan een ‘verlustiging’. Vreugde scheppen in de HEERE. Dát is het geheim van het echte vasten. Dat je je verlustigt in de HEERE, Die rechtvaardige Koning.

Noten 1 Deze Bĳbelstudie is een omgewerkte en ingekorte preek, gehouden op zondag 14 oktober 2012.


2012-04 zicht 10-12-12 17:19 Pagina 6

Het web rond voedsel | Ir. J. Maljaars, De hongerige stad: van Rome tot Avondmaal

6

Organisatieprocessen ingewikkeld? Met educatieprogramma’s op maat werken we aan de professionalisering van (uw) medewerkers. Georganiseerde intervisie, regionale kennistafels en nieuw elan geven aan competenties van leidinggeven en persoonlijke geloofwaardigheid? ECM dialoog heeft het!

Burgemeester Uilkensstraat 24 2861 AE Bergambacht Telefoon: 0182 64 54 54 Fax: 0182 35 76 55

Postbus 100 | 8080 AC Elburg t (0525) 66 16 97 | www.ecmdialoog.nl

UW BEDRIJF IS ONZE ZORG!

VOOR EEN GOED BOEK NIET LANG OP ZOEK!! Boekhandel R. van der Meijden Nedereindsestraat 7 – 4041 XE Kesteren Tel. 0488-482226 (Bgg. 0488-482134)

De V.V.I. stelt zich al meer dan 30 jaar ten doel:

Email: [email protected] Maandags gesloten

A

D

V

I

E

S

B

U

R

E

A

U

BARTEN RUIMTELIJKE ONTWIKKELING EN BOUWEN

www.verplegingvoorisrael.nl


s T E

s sI

2012-04 zicht 10-12-12 17:19 Pagina 7


7

thema

Wist u dat de keuken een politiek slagveld is geweest? In haar boek ‘De hongerige stad’ geeft de Britse architect Carolyn Steel een goed beeld van de westerse voedselvoorziening in de loop van de eeuwen. Ze toont de grote impact van de voedselvoorziening op onze samenleving. Daarmee wil zij ons stimuleren om bewuster met voedsel om te gaan.

Ir. J. Maljaars, redactielid

De hongerige stad: van Rome tot Avondmaal Haar ‘internationale bestseller’ belicht alle stadia van onze voedselvoorziening: land, bevoorrading, (super)markt, keuken, maaltĳd en afval, inclusief een blik vooruit. Ik schets een dwarsdoorsnede van het boek en zal aan het slot enkele lessen hieruit trekken.

Land en voedselproductie (H.1) Steel schrĳft dat na het terugtrekken van de laatste ĳstĳd zo’n 10.000 jaar geleden een heel vruchtbare strook land ontstaat. Deze ‘sikkel’ loopt van de Nĳldelta tot de noordZICHT 2012-4 | december 2012

kant van de Eufraat, het gebied waar het paradĳs geweest zou kunnen zĳn! Hier beginnen vroege vormen van landbouw en worden nederzettingen gevormd. In de oudheid was voedsel voor niemand vanzelfsprekend. In de Grieks-Romeinse wereld zĳn landbouw en cultuur daarom nauw verbonden. ‘Moeder Aarde’ komt in allerlei mythen en gebruiken terug als symbool van het mysterieuze vermogen van de aarde om leven voort te brengen. Veel mythen spreken over landbouw als straf van de goden. Daarbĳ

2012-04 zicht 10-12-12 17:19 Pagina 8


8 een schakel ontbrak.’ Na de chemie volgt ook de biotechnologie: multinationals slaan inmiddels hun slag met genetisch gemodificeerde gewassen. Steel wĳst op een keerzĳde van intensivering en vrĳhandel: ‘In de moderne landbouwindustrie gaat het alleen maar over winst op de korte termĳn en totaal niet om rentmeesterschap van het land.’

merkt Steel op: ‘Volgens de Bĳbel is de landbouw de straf van de mens voor zĳn menszĳn.’ Deze gedachte leeft bĳ ons niet meer. Terecht? Door groei van de steden neemt de voedselbehoefte sterk toe. Het leidt tot opeenvolgende agrarische revoluties, met eerst drooglegging, ontginning, efficiënte bemesting en verbouw van veevoer. De industriële revolutie zorgt ervoor dat steeds minder mensen steeds meer voedsel produceren. De spoorwegen maken de stedelĳke voedselvoorziening los van het directe achterland en openen de deur voor stadsuitbreiding. Graan, als belangrĳkste grondstof voor veevoer, kan nu overal vandaan gehaald worden. Dat zorgt eind 19e eeuw voor opschaling van veehouderĳ en verwerkende bedrĳven. Door kunstmest en chemische bestrĳdingsmiddelen (o.a. DDT) nemen productiviteit en voedselzekerheid fors toe. Het heeft wel een prĳs: bodemuitputting en reductie van insecten- en vogelpopulaties. De uitvinder van kunstmest, Justus von Liebig, belĳdt zelfs: ‘Ik heb gezondigd tegen de Schepper (…). Ik wilde zĳn werk verbeteren omdat ik in mĳn verblindheid meende dat er in de wonderbaarlĳke keten van wetten die het leven op aarde beheersen en voortdurend vernieuwen, ZICHT 2012-4 | december 2012

Hoewel verstedelĳking, landschapscultivering en intensivering beeldbepalend zĳn, zĳn er ook altĳd tegenbewegingen geweest. Rousseau zet zich er bĳvoorbeeld tegen af en roemt de ongerepte natuur: ‘Ĳzer en graan hebben de beschaving gebracht, maar de menselĳkheid om zeep geholpen’. Hĳ baant de weg voor de Romantiek en zorgt voor een nieuwe kĳk op natuur. Steel noemt ook de biologische landbouw (vanaf de jaren ’40) in reactie op kunstmestgebruik, bodemuitputting en erosieproblemen.

In de oudheid was voedsel voor niemand vanzelfsprekend. Bevoorrading (H.2) Steel zet omvang en efficiëntie van de huidige voedselvoorziening scherp neer. We weten niet meer wat ervoor nodig is. Het gaat dagelĳks om enorme hoeveelheden, lange transportafstanden, snel schakelen, met vooral bederfelĳke waar. Dit alles wordt mogelĳk gemaakt door levensmiddelenfabrikanten en supermarktketens die een groot deel van de keten regisseren. Het altĳd complete supermarktassortiment heeft echter ook z’n prĳs. Het wordt bepaald door schaalvoordelen en ketenoptimalisatie. Verse producten

2012-04 zicht 10-12-12 17:19 Pagina 9


9 moeten liefst jaarrond leverbaar en goed houdbaar zĳn, tegen een stootje kunnen en de oogst moet voorspelbaar zĳn. Dat betekent bĳvoorbeeld dat driekwart van de aardbeien in de winkel van hetzelfde ras is (Elsanta)! In het pre-industriële tĳdperk is dat anders. De omvang van steden wordt bepaald door productiviteit en omvang van het directe achterland, met een groeiende rol voor voedseltransport over zee. De bevoorrading van steden is een belangrĳk onderdeel van het strategisch beleid. Denk aan de veroveringsoorlogen van Romeinse keizers vanwege de behoefte aan graan. Nederland is al vroeg afhankelĳk van graanimport, bouwt als eerste een koopvaardĳvloot op en profiteert van de enorme 16e/17e-eeuwse Poolse graanproductie. Onze koopvaardĳvloot heeft in haar hoogtĳdagen het grootste deel van de graanhandel in het Oostzeegebied in handen en luidt onze Gouden Eeuw in. Parĳs heeft daarentegen grote moeite met haar voedselvoorziening, omdat de stad ver bĳ de zee vandaan ligt. Deze wordt daarom sterk gereguleerd, met verplichte graanlevering en een speciale graanpolitie. Londen heeft als havenstad nooit problemen gehad met haar voedselvoorziening. De vondst van suiker geeft juist een enorme boost aan de Engelse koopvaardĳ, maar ook aan consumptie, kolonialisering en slavernĳ. De overheid stelt zich daarbĳ afzĳdig op. Het contrast met Parĳs brengt Adam Smith tot zĳn theorie over ‘the invisible hand’ van de vrĳe markt. Hĳ bepleit optimalisering van de vrĳhandel door investeringen in transport. Spoorwegen zorgen inderdaad voor sterke schaalvergroting van de voedselvoorziening, maar Smiths vlieger gaat steeds minder op. ZICHT 2012-4 | december 2012

Door fusies van levensmiddelenbedrĳven monopoliseert de wereldwĳde voedselvoorziening. 90% van de graanhandel wordt momenteel gecontroleerd door maar vĳf concerns. Bĳ boeren en werknemers worden regelmatig de duimschroeven aangedraaid. Ook beschermen overheden de voedselindustrie via het mededingingsbeleid en landbouw- en exportsubsidies. Het zorgt voor handelsverstoring en zet ontwikkelingslanden verder op achterstand. Steel bekritiseert de veronderstelde westerse voedselzekerheid. We zĳn afhankelĳk van degenen die ons voeden, maar hebben er geen band meer mee. De vanwege distributie-efficiëntie zeer beperkte voorraden en de sterk verschraalde genetische diversiteit maken onze voedselvoorziening kwetsbaar, bĳvoorbeeld voor klimaatverandering.

Steel wijst op een keerzijde van intensivering en vrijhandel: ‘In de moderne landbouwindustrie gaat het alleen maar over winst op de korte termijn en totaal niet om rentmeesterschap van het land.’ (Super)markt (H.3) In het pre-industriële tĳdperk spelen markten een sleutelrol in de stedelĳke voedselvoorziening. Markten bepalen ook het stratenpatroon en zĳn de plek waar burger en bestuur elkaar ontmoeten. Steel schrĳft: ‘Ondanks alle rotzooi, lawaai en overlast voegen markten iets essentieels toe aan de stad:

2012-04 zicht 10-12-12 17:19 Pagina 10


10 het besef van wat er allemaal nodig is om het leven in stand te houden.’ In de 19e eeuw doen zelfstandige winkeliers hun intrede. De eeuw daarna is echter sprake van een ‘gigantische omslag’. Supermarkten slaan vanwege schaalvoordelen hun vleugels uit en bepalen nu het leeuwendeel van onze voedselvoorziening. Met name in Engeland en de VS laten mega-supermarkten middenstanders verdwĳnen en winkelcentra in binnensteden doodbloeden. Het ‘verdringen’ van kleine winkeliers is niet om het even. Het heeft invloed op levendigheid en leefbaarheid van wĳken, aanboddiversiteit en producentenbinding.

tenshuis gaan werken en dat dagelĳks koken onder feministische invloed een negatieve klank krĳgt. Vooral in VS en Engeland slaan instant- en kant-en-klaar maaltĳden hun slag. Op het Europese vasteland blĳft een kooktraditie, maar deze staat wel onder druk. Kennis over houdbaarheid, kwaliteit, voedselbereiding en seizoensgroente verdwĳnt. Hoe minder we zelf koken, hoe minder we ook geïnteresseerd zĳn in de herkomst van ons voedsel. Steel waarschuwt: ‘Degenen die tegenwoordig voor ons koken, zullen we waarschĳnlĳk nooit tegenkomen, maar ze kennen al onze zwakheden.’ Maar ze geeft ook perspectief: steeds meer mensen zien koken als ‘coole’ vrĳetĳdsbesteding.

Keuken (H.4) In de oudheid staat koken laag aangeschreven. Het wordt geassocieerd met dienen, viezigheid en geweld. Huishoudelĳke kookboeken van vóór de 20ste eeuw laten zien dat slachten er helemaal bĳ hoorde. Deze periode kenmerkt zich door: weinig keukens, veel eetlokalen en openbare kookgelegenheden, koken door bediendes, geen gezinsmaaltĳden en diners als statussymbool. De Eerste Wereldoorlog betekent een belangrĳke kentering. De vrouw des huizes moet zelf in de keuken aan de slag. Niet eenvoudig: wordt de keuken het middelpunt van het huishouden of blĳft het een dienstvertrek? Steel schrĳft: ‘Het raakt de kern van veel 20ste-eeuwse problematiek: vragen omtrent identiteit, gezinswaarden, feminisme. In de afgelopen honderd jaar is de keuken een politiek slagveld geweest, het toneel waarop de voortgaande strĳd rond maatschappelĳke rolverdeling en daarmee geassocieerde waardering zich heeft ontvouwd.’ De opkomst van de efficiënte, steriele keuken kan niet verhinderen dat meer vrouwen buiZICHT 2012-4 | december 2012

In de afgelopen honderd jaar is de keuken een politiek slagveld geweest, het toneel waarop de voortgaande strijd rond maatschappelijke rolverdeling en daarmee geassocieerde waardering zich heeft ontvouwd. Aan tafel (H.5) Samen eten is een sociale activiteit. ‘Etentjes zĳn dan misschien niet meer de levensbepalende gebeurtenissen in het sociale leven die ze een eeuw geleden waren, ze hebben nog steeds een zekere zeggingskracht.’ De gezamenlĳke maaltĳd had zeker vroeger een belangrĳke functie: het leggen en versterken van vriendschapsbanden. Ter illustratie: de Griekse god Zeus was de god van de gastvrĳheid en er bestond geen afzichtelĳker mis-

2012-04 zicht 10-12-12 17:19 Pagina 11


11 daad dan verraad plegen aan het vertrouwen aan tafel. Het accentueert de diepte van het vertrek van Judas van de avondmaalstafel om Jezus te gaan verraden. Het werpt bĳzonder licht op ons Heilig Avondmaal. De huidige teloorgang van de gezamenlĳke maaltĳd draagt bĳ aan de individualisering en ‘verkilling’ van de samenleving. Dat geldt zelfs voor de komst van restaurants: ‘Door de klanten zelf te laten kiezen wat ze aten, braken de restaurants met de aloude wetten van de tafel en werd de gemeenschappelĳkheid daarvan vervangen door een theatraal individualisme.’

Door overmatig inkopen, het weggooien van resten en onkunde over de houdbaarheidsdatum verspillen Britse huishoudens eenderde (!) van het gekochte voedsel. De gezamenlĳke maaltĳd en ‘leren eten’ spelen ook een belangrĳke rol in de opvoeding. Steel wĳst op aangetoonde verbanden tussen veel problemen van de tegenwoordige Britse jeugd (gebrek aan concentratie en gehoorzaamheid, depressiviteit) en het feit dat kinderen niet meer geregeld met hun ouders samen eten. Steel legt ook de vinger bĳ de opkomst van ‘fastfood’ en bĳbehorende problemen, als obesitas. Samen eten is ook een belangrĳk onderdeel van religieuze activiteiten (Seidermaaltĳd, offerfeest moslims, avondmaal). Steel houdt ons een spiegel voor: Pasen is spiritueel geZICHT 2012-4 | december 2012

zien het belangrĳkste feest, wordt gekenmerkt door een voorafgaande vastenperiode, maar is in populariteit al lang voorbĳgestreefd door zĳn ‘uitbundige tegenhanger Kerstmis’.

Afval (H.6) Voedselproductie en –consumptie leveren ook afval op in de vorm van voedselresten en uitwerpselen. In het pre-industriële tĳdperk werd veel daarvan gewoon op straat gegooid, maar wel hergebruikt: voor bemesting, varkensvoer, textielkleuring en papierfabricage. Uitdĳende steden met beperkte afvoerkanalen lopen echter tegen hun grenzen aan. Onder meer Londen en Parĳs zĳn genoopt een stevig riool- en afvoerstelsel aan te leggen. Het betekent echter ook dat op zich waardevolle nutriënten grotendeels op het water geloosd worden. Hergebruik is veel minder een issue. Dat geldt nu veel breder. Tegenwoordig is een groot deel van ons afval niet-organisch en danken we dingen snel af, 'niet omdat ze stuk zĳn, maar omdat ze hun culturele houdbaarheidsdatum hebben bereikt.’ Ook onze voedselconsumptie leidt onder deze mentaliteit. Door overmatig inkopen, het weggooien van resten en onkunde over de houdbaarheidsdatum verspillen Britse huishoudens eenderde (!) van het gekochte voedsel. We weten niet meer wat de productie van ons eten ‘gekost’ heeft. Ook supermarktketens doen mee: vers voedsel dat niet aan de strenge eisen voldoet, moet weg. Steel steekt een slag dieper: in het westen is angst voor vuil en een zucht naar zuiverheid diepgeworteld en te herleiden tot de Verlichting. Filosofen vonden dat mensen met kennis en ratio de wereld de baas moeten kunnen. Deze houding heeft zĳn stempel gezet.

2012-04 zicht 10-12-12 17:19 Pagina 12


12

Sitopia (H.7) Steel beschrĳft allerlei utopische ideeën over het ‘paradĳs’ op aarde en over een optimale combinatie van stad en landbouw. Grootste barrière voor de aanpak van alle geschetste problemen is de enorme schaal en complexiteit. Waar te beginnen? Steel geeft verschillende handvatten: verandering van de huidige machtsstructuren door verandering in denken, landbouw op basis van lokale kringlopen, (financiële) waardering voor boeren, transparantie in de voedselketen, een integrale benadering en, als belangrĳk begin, bewuster omgaan met voedsel.

Rome had zich als stedelijk concept uitgestrekt tot aan de randen van de kaart en knapte daarom als een te ver opgeblazen ballon.

Aandachtspunten Het is lastig om een complex onderwerp als de voedselvoorziening in een boek te vatten. Steel nam het huidige Londen als uitgangspunt. Dat betekent wel dat zĳ hier in de loop van de tĳd in haar boek steeds meer het vizier opricht. Daarmee kunnen niet zondermeer lĳnen doorgetrokken worden naar andere landen. Wĳ kennen bĳvoorbeeld geen mega-supermarkten zoals in Groot-Brittannië. Steels opzet is op zich geen probleem, maar je moet het wel onderkennen. Steel heeft alles bekeken door de voedselbril en was verrast door de impact van voedsel op onze samenleving. Terecht. Ze suggereert ZICHT 2012-4 | december 2012

echter ook dat onze omgang met voedsel een allesbepalende factor is, zoals in het slotakkoord: ‘Mens en graan: daar draait alles om.’ Dan draaft ze door. Steel schrĳft het ontstaan van de Franse revolutie bĳvoorbeeld toe aan voedseltekorten, maar gaat voorbĳ aan de geestelĳke component: het ongeloof (vgl. Groen van Prinsterer). Steels boodschap moeten we ter harte nemen: een veel bewustere omgang met ons voedsel vanwege de negatieve impact van de huidige voedselvoorziening. Steel geeft het oude Rome als waarschuwend voorbeeld (p. 252/253). Om aan Rome’s groeiende voedselbehoefte te voldoen, vond een enorme expansie van het Romeinse rĳk plaats. Voedselvoorzieningsketens moesten in de verre gebieden in stand gehouden worden door niet betrokken niet-Romeinse soldaten. Ook werden gronden uitgeput. Dat ging mis. ‘Rome had zich als stedelĳk concept uitgestrekt tot aan de randen van de kaart en knapte daarom als een te ver opgeblazen ballon.’ In Rome zelf was men echter blind voor deze dreiging. De elite at overdadig door. Steel waarschuwt: ‘Ondanks de vele overeenkomsten tussen de Romeinse consumptiepatronen en die van ons is er ook één cruciaal verschil. Rome genoot de luxe van een expanderende wereld, wĳ niet.’ Steel biedt goede handvatten om aan de slag te gaan, zoals meer bewustwording bĳ consumenten. Een knelpunt is dat de burger ver bĳ landbouw en voedselproductie vandaan is gegroeid. Dat wreekt zich bĳvoorbeeld bĳ verbetering van dierenwelzĳn in de veehouderĳ. Daarvoor is een gezond verdienmodel nodig, inclusief consumenten die op grote schaal kiezen voor een ‘goed’ stuk vlees. Werk aan de winkel!

2012-04 zicht 10-12-12 17:19 Pagina 13


13

Krachtig span: rentmeesterschap en vreemdelingschap Tot slot wil ik nog wĳzen op twee veelzeggende Bĳbelse noties die in het verhaal van Steel ontbreken: rentmeesterschap en vreemdelingschap. Een krachtig span dat de vinger legt op de zere plekken van zowel Steel áls christenen. Beide noties geven aan dat God alles bezit en regeert, dat we persoonlĳk verantwoording aan Hem schuldig zĳn, en dat ons leven op aarde niet het één en het al is. Dat geldt ook voor voedselproductie en -consumptie. Steel komt niet verder dan het schetsen van doembeelden en aardse utopieën en een beroep op onze keuzevrĳheid (‘We kunnen ervoor kiezen om…’). Het genoemde span steekt de spa dieper en doet een

,WMSPIVLMT <=UQ\,@ =QVL[& &

Bijbels Bijbels Theologie Theologie Dagboeken Dagboeken Romans Romans Kinderboeken Kinderboeken Muziek Muziek

5WZ\M>QMVLM_MO&%4=1W]LI 5WZ\M>QMVLM_MO&%4=1W]LI %"## %"## ___JWMSPIVLMT[UQ\VT ___JWMSPIVLMT[UQ\VT

beroep op ieders verantwoordelĳkheid en plicht in de wetenschap dat de schepping niet van ons is en in de verwachting van een nieuwe hemel en een nieuwe aarde. Juist voor christenen mag voedselproductie- en consumptie niet om het even zĳn. Leven we werkelĳk volgens 1 Korinthe 7: 31 ‘En die deze wereld gebruiken, als niet misbruikende; want de gedaante van deze wereld gaat voorbĳ.’?

Mede n.a.v. Carolyn Steel, De hongerige stad, NAi uitgevers, Rotterdam, 2011; 339 blz.; € 19,95.

愛之神

GEEF

voor Christelijk (vervolg)onderwijs in China Christelijk onderwijs is een blijvende opdracht. Mede door uw hulp zorgen we voor toekomstperspectief van de Chinese jeugd. Uw gift is welkom op 3473. 76. 029 t.n.v. Hudson Taylor/ SBHC te Rhenen. Bel voor info en/of voorlichting: 06-200 13 173 WWW.HUDSONTAYLOR.NL

Banknr. 3473.76.029, Hudson Taylor/SBHC, Rhenen

Onderwijs | Lectuur | Toerusting | Diaconaat ZICHT 2012-4 | december 2012

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 14

Het web rond voedsel | Jan Mark ten Hove, Preken met eten

14


2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 15

Het web rond voedsel | J. M, ten Hove MA, Preken met eten

15

interview

Winterse rode linzensoep met rookworst, een Romeinsjoods ei, Sara’s salade met bijbelse granen. Zomaar een paar gerechten uit ‘Bijbels culinair’. Inmiddels zijn meer dan 10.000 exemplaren van dit kookboek verkocht. Een bovengemiddelde score voor een culinaire publicatie. Dominee Han Wilmink: ‘Ik probeer te preken met eten. Voedsel heeft in de Bijbel een directe relatie met de dienst van God.’

J. M. ten Hove MA, redactielid

Preken met eten Op de tafel in de Ommense pastorie liggen vier kookboeken, stuk voor stuk geschreven door dominee Wilmink, predikant van de Gereformeerde kerk (PKN) in Ommen. Koken is zĳn grote passie. Sinds jaren heeft ds. Wilmink zich al bekwaamd in de joodse keuken. Koken op basis van de Bĳbel. Of, om met de Ommense predikant te spreken, preken met eten. Ziet u de Bĳbel als een kookboek? ‘Nee, de Bĳbel is een geloofsboek, laat ik daar duidelĳk over zĳn. Maar je kunt er niet om heen dat voedsel een belangrĳke plaats inneemt in het Woord van God. In de Bĳbel gaat het 900 keer over voedsel, terwĳl ‘maar’ 150 Schriftplaatsen handelen over iets heel ZICHT 2012-4 | december 2012

elementairs als bidden. Dat geeft wel aan dat alle teksten met betrekking tot eten niet zomaar in de Bĳbel staan. Overigens vind je nergens in de Bĳbel kanten-klaarrecepten, alleen onderdelen van de maaltĳd, zoals de boter en het vlees dat Abraham voorzet aan de drie engelen en de linzen van Ezau.’ Wat is de rol van voedsel in de Bĳbel? ‘Het bereiden van eten was in de Bĳbel een belangrĳke en tĳdrovende taak. Vrouwen moesten het koren malen, deeg laten rĳzen en kneden en ook nog het hout zoeken voor het bakken of koken. Voordat er brood op de plank was, was je zo een uur of vĳf, zes verder. Eten bepaalde in belangrĳke mate het

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 16


16

Ds. J.J.N. Wilmink Ds. Han Wilmink werd geboren in 1960 te Hengelo (Ov.). Hij studeerde aanvankelijk politicologie aan de Vrije Universiteit in Amsterdam, maar stapte na twee jaar over naar theologie. In de jaren tachtig verdiepte hij zich in het jodendom en maakte toen kennis met de joodse koosjere keuken. In 1990 trouwde hij met Elly en eind van dat jaar werd hij bevestigd tot predikant van de Gereformeerde Kerk van Oosterend (Texel). In 1995 werd hij predikant van de Gereformeerde Kerk in Zuidlaren. Daar begon hij in 1997 met ‘Bijbels culinair’ in kerkelijk verband. In 2003 werd hij verbonden aan de Adventskerk in Zwolle-zuid. Sinds februari 2009 staat hij in Ommen. Als kok ontwikkelde ds. Wilmink in de loop van de jaren een eigen receptuur op basis van toenemende kennis over het voedsel in Bijbelse tijden, extra gestimuleerd door twee studiereizen naar Israël en Jordanië. Naast het bekende boek ‘Bijbels culinair’, dat inmiddels toe is aan een derde druk, verzorgde ds. Wilmink ook ‘Koken met passie’, een bundel met 40 smakelijke recepten voor de vastentijd. Samen met Tini Brugge redigeerde hij het boek ‘Koken met bezieling’ met 48 recepten verdeeld over de vier seizoenen van het jaar. Elk recept is gebaseerd op pure, duurzaam verkregen producten.

dagritme. De belangrĳke positie van voeding zie je terug in de wetgeving. De Israëlieten mochten geen vruchtbomen omhakken en akkers niet afbranden. Voedsel heeft te ma-

De Bijbel is een geloofsboek, laat ik daar duidelijk over zijn. Maar je kunt er niet om heen dat voedsel een belangrijke plaats inneemt in het Woord van God. ken met leven. Hongersnood was in de Bĳbelse tĳd iets verschrikkelĳks, een grotere ramp kon je bĳna niet overkomen. “Beter te vallen door het zwaard dan te sterven door de honger; verstoken van alles wat het land voortbrengt, kwĳnt men weg en bezwĳkt” (Klaagliederen 4: 9). ZICHT 2012-4 | december 2012

Zĳn de Bĳbelse spĳswetten uniek? ‘Wat de Bĳbel duidelĳk toont, is dat voedsel meer is dan maagvulling. Voedsel werd ervaren als een bĳzonder geschenk van God. Alle voedsel moest geheiligd worden, zeg maar, apart worden gezet als dienst aan God. En iets wat je opdraagt aan God moet ook zuiver zĳn. Hygiëne speelt daarbĳ een belangrĳke rol. Dat heeft er in de geschiedenis toe geleid dat joden veel minder vaak getroffen werden door ziektes dan andere volken. Denk aan de pest in de Middeleeuwen. Vanuit de Bĳbel is de de koosjere wetgeving ontstaan, de rabbĳnen hebben die helemaal uitgewerkt in allerlei voorschriften. Dat heeft ook te maken met de scheppingsorde. Je hebt dieren die zo geschapen zĳn, dat ze geschikt zĳn om te consumeren en voor andere geldt dat niet. Uiteindelĳk is het doel om de aarde te behoeden en te bewaren. Op die manier blĳft het dierenrĳk zoveel mogelĳk intact en eten mensen zo gezond mogelĳk.

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 17


17 Wat de Bĳbel ook laat zien, is dat God oog heeft voor dieren. Denk aan het gebod (Exodus 20:10 en Deuteronomium 5:14) dat ook runderen, ezels en andere huisdieren moesten rusten op de sabbat. De joodse slachtwĳze was ook een stuk diervriendelĳker dan die van de omliggende volken.’ In het huidige debat over diervriendelĳk slachten en het verbieden van koosjer slachten wordt dat nogal eens vergeten. Is er verschil tussen het Oude en het Nieuwe Testament wat betreft voedsel? ‘Er wordt wel eens gedebatteerd over de vraag of Jezus nu de spĳswetten heeft afgeschaft of niet. Jezus zelf at vast en zeker koosjer. Wat je wel ziet bĳ het ontstaan van de christelĳke kerk, is dat het koosjer eten langzaam naar de achtergrond verschuift. Dat is logisch, omdat de heidenen die zich bekeerden tot het christendom geen kennis hadden van de spĳswetten en koosjere traditie. Dat soort wetten vormden een extra drempel om christen te worden. Verder staat in het Nieuwe Testament in Handelingen 11 het visioen dat Petrus krĳgt, het kleed met de lopende en kruipende dieren van de aarde en de stem die zegt: “Ga je gang, Petrus, slacht en eet.” Ook op basis van deze geschiedenis zĳn er christenen die zeggen dat het koosjer eten heeft afgedaan.’ Hoe kĳkt u aan tegen vasten? ‘Protestanten zĳn nog wel eens geneigd om het vasten te veroordelen, omdat het werkheiligheid zou zĳn. Maar de praktĳk van het vasten heeft goede Bĳbelse papieren. Ook de kerkvaders deden het. Het leegmaken van jezelf, leidt tot het hongeren en dorsten naar de gerechtigheid. Vasten is ruimte maken voor God. Dat kan niet met een volle maag, ZICHT 2012-4 | december 2012

of erger nog, in vadsige of halfdronken toestand. In de Bĳbel (Mattheüs 6) kom je een drieslag tegen. Bidden, wat slaat op de relatie met God, aalmoezen geven, dat duidt op de relatie met de naaste en vasten, wat iets zegt over de omgang met jezelf. Vasten is ook een soort ontgiften van je lichaam, een reiniging. Bovendien spreekt de Bĳbel over het lichaam als zĳnde een tempel van de Heilige Geest. Dat is nogal wat. De Heilige Geest wil toch niet in een ongezond, slecht onderhouden lichaam wonen dat zich alleen maar richten op eten en drinken?’

De joodse slachtwijze was ook een stuk diervriendelijker dan die van de omliggende volken. In het huidige debat over diervriendelijk slachten en het verbieden van koosjer slachten wordt dat nogal eens vergeten.

Roept de Bĳbel op tot een vegetarische levenswĳze? ‘Lastige vraag. Er zĳn christenen die hun vegetarische leefstĳl terugvoeren op het begin van Genesis. Maar de spĳswetten zĳn als zodanig niet vegetarisch. Tot op bepaalde hoogte mag er gegeten worden van dierenvlees. Wel zien we in de Bĳbelse tĳd dat dieren niet in de eerste plaats gehouden werden ter consumptie, maar voor andere doeleinden, zoals trek- of lastdier of vanwege de melk en de wol. Ook hun mest kwam de mens goed van pas. Als je de Bĳbel kritisch leest, zul je ook ont-

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 18


18 dekken dat vleesconsumptie geen belangrĳke rol inneemt. In gerechten uit de Bĳbel zaten bĳvoorbeeld veel vleesvervangers, zoals linzen, noten en peulvruchten. Een mooie lofrede op vegetarisch eten, lees je in de geschiedenis van Daniël en zĳn vrienden in Daniël 1. Om te kunnen voldoen aan de joodse spĳswetten aten zĳ aan het hof van Babel alleen groenten. En toch zagen ze er gezonder uit dan hun vleesetende leeftĳdsgenoten.’ Hoe relevant zĳn de spĳswetten voor christenen anno 2012? ‘Er zĳn christenen die bepleiten dat we weer terug moeten naar het zogenaamde Genesisdieet. Dat is op zichzelf heel gezond. Toch aten de mensen in Bĳbelse tĳden in de praktĳk vaak niet zo gezond. Uit onderzoek van opgegraven botresten is dat gebleken. Hun voedsel was vaak te eenzĳdig. Verse groenten stonden te weinig op het menu. En heel vet

vlees werd als een gastronomisch hoogtepunt gezien. Desalniettemin is het goed wanneer christenen bewuster kiezen als het gaat over het eten van (biologisch) vlees en de frequentie daarvan. Minder vlees eten, eigenlĳk een soort onthouding, is niet alleen gezonder, maar ook beter met het oog op duurzaamheid en het milieu.’

Joods-Romeins ei Joodse gerechten zitten vol symboliek. Ze verwijzen naar een diepere en hogere werkelijkheid. Neem een gerechtje uit - letterlijk - het jaar 0. In zijn boek Bijbels culinair noemt hij het ‘Een joods-romeins ei’. De eerste christenen in Rome kunnen het gegeten hebben met het Paasfeest. Eieren zijn een symbool van nieuw leven. In het hebreeuwse woord voor ‘verlossen’ zit de notie van ‘in de ruimte worden gezet’. Als een kuiken uit de eierschaal breekt, komt het van de engte in de ruimte. Pasen is het feest dat ons in de ruimte van Gods genade zet door de opstanding van Jezus en de verlossing uit het graf. Op het ei ligt een mengsel van lavas (maggiplant) en pijnboompitten, die ingrediënten verwijzen in de joodse traditie naar nieuw leven en trouw. Een beetje azijn (teken van de lijdenstijd) en honing (teken van belofte) zijn ook toegevoegd. De ingrediënten van dit gerecht vertellen als het ware het Paasevangelie.


2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 19

Het web rond voedsel | Prof. dr. ing. W. de Vries, Intensivering landbouw of honger: is dat het echte dilemma?

19

thema

Voedselzekerheid is iets wat de laatste tijd sterk in de belangstelling staat. Met haar boek ‘Hamburgers in het Paradijs’1 heeft professor Louise Fresco de discussie rond ons consumptiepatroon en de wijze van voedselproductie opnieuw aardig aangewakkerd. Ze trekt enerzijds van leer tegen de snackcultuur in ons ‘perverse consumptieparadijs’ terwijl ze anderzijds stelt dat efficiënte, grootschalige en industriële voedselproductie nodig is om de wereld te kunnen blijven voeden. Expliciet stelt ze daarbij dat biologische landbouw daartoe niet in staat is omdat daarvoor zes maal zo veel land nodig zou zijn.2

Prof. dr. ing. W. de Vries, hoogleraar Wageningen Universiteit en bestuurslid WI-SGP

Intensivering landbouw of honger: is dat het echte dilemma? Kort daarvoor had Professor Aalt Dĳkhuizen, voorzitter van de raad van bestuur van Wageningen universiteit en research Centrum (WUR), ook heel wat over zich af geroepen met zĳn stelling dat we wereldwĳd meer inZICHT 2012-4 | december 2012

tensieve landbouw moeten gaan plegen omdat je anders niet voldoet aan de morele opdracht om meer mensen te voeden. In het dagblad Trouw gaf hĳ een interview waarin onder de kop ‘Of intensieve landbouw, of

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 20


20 honger’ het volgende staat te lezen: "Nederlandse boeren zĳn wereldkampioen efficiëntie en duurzaamheid".3 Kort gezegd is zĳn opvatting: Nederland is het voorbeeld voor de wereld als het gaat om de wĳze van landbouw bedrĳven. Het leidde tot vrĳ emotionele reacties binnen de Wageningse universiteit en daarbuiten. Goed om zĳn visie en die van Fresco kort te ontleden en te bezien hoe hier tegenover te staan.

Honger is een enorm wereldwijd probleem. Elke 3 à 4 seconden sterft er iemand in de wereld als gevolg van voortdurende ondervoeding. Honger in de wereld: wat zijn de huidige oorzaken? Allereerst iets over “de morele opdracht om meer mensen te voeden”. Die is er zeker. Hoewel we er vaak nauwelĳks bĳ stilstaan, is honger een enorm wereldwĳd probleem. Elke 3 à 4 seconden sterft er iemand in de wereld als gevolg van voortdurende ondervoeding. Terugdringen van de sterfte door voedselgebrek wordt op dit moment echter niet zozeer bereikt door de productie van meer voedsel, maar door een betere toegang tot dat voedsel. Momenteel wordt voldoende geproduceerd om de hele wereldbevolking te voeden. En toch heeft één miljard mensen chronisch honger, terwĳl ongeveer even veel mensen aan overgewicht lĳden door overmatig voedselgebruik. Er is op dit moment dus vooral sprake van een verdelingsprobleem. Een probleem wat niet eenvoudig wordt opgelost ZICHT 2012-4 | december 2012

door voedseltransporten naar gebieden met honger. Dat is een optie in tĳden van extreme voedselschaarste, maar het is geen structurele oplossing, aangezien het lokale economieën negatief beïnvloedt, landen afhankelĳk maakt en het transport vaak bemoeilĳkt wordt door gebrek aan infrastructuur. Om de voedselzekerheid te verhogen, is daarom allereerst een verbetering van de lokale productie en beschikbaarheid van voedsel noodzakelĳk en een verhoging van de koopkracht om voedsel te bemachtigen.

Trends in bevolking en dieet Waar het echter in het betoog van Dĳkhuizen om gaat, zĳn de verwachte trends in bevolking en dieetverandering in de toekomst. De verwachting is dat er in 2050 zo'n negen miljard mensen op de wereld zĳn en dat die gemiddeld genomen meer vlees en zuivel gaan consumeren, met name door de toenemende welvaart in opkomende economieën als Brazilië, China en India.4 Dat betekent dat de voedselproductie per hectare sterk moet toenemen of dat veel land moet worden omgezet in landbouwgrond ten koste van de biodiversiteit. Met de stelling van Dĳkhuizen dat we meer moeten produceren per hectare (gemiddeld een verdubbeling) met minder gebruik van grondstoffen en chemische hulpmiddelen, was dan ook niemand het oneens. Maar wel dat intensivering dan de beste richting is omdat intensieve landbouw “per kilogram product de minste ruimte vergt en de minste broeikasgassen uitstoot” en dat de “Nederlandse efficiëntie en innovatiekracht” daarbĳ het voorbeeld zĳn.

Intensivering of niet: maatwerk nodig Waar ging het in de reacties om? De emoties daarover hebben allereerst te maken met het

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 21


21 lĳk is voor de achteruitgang van de bĳenstand. Bĳen zĳn essentieel voor de bestuiving en daarmee voor de opbrengst van gewassen.

Nederland moet ‘duurzamer’

feit dat de intensieve veehouderĳ in Nederland tot een groot mestoverschot heeft geleid met negatieve effecten op de kwaliteit van lucht, bodem en het water en afname van de biodiversiteit door verhoogde depositie en uitspoeling van stikstof en fosfaat. Dat komt vooral omdat Nederland enorme hoeveelheden soja (circa 15% van het veevoer) uit de tropen, met name Brazilië, importeert ten behoeve van de veeteelt in ons land. Nederland is de grootste soja-importeur in de Europese Unie en de op één na grootste ter wereld. Daardoor wordt op plekken elders in de wereld de grond verarmd, terwĳl in Nederland stikstof- en fosfaatoverschotten ontstaan. Meer in het algemeen is de terechte kritiek dat je niet alleen moet kĳken naar de efficiëntie in termen van broeikasgasemissies. Dat is een mondiaal probleem, maar de meeste milieuproblemen zĳn vooral regionaal en je moet zorgen dat je de draagkracht van het milieu in die regio niet overstĳgt. Doordat de intensieve landbouw de mest op een kleiner oppervlak concentreert, ontstaan genoemde problemen met de kwaliteit van lucht, bodem en water, en afname van de biodiversiteit. Bovendien gaat intensieve landbouw veelal gepaard met gebruik van pesticiden, wat mogelĳk mede verantwoordeZICHT 2012-4 | december 2012

In Nederland moet de landbouw dus niet intensiever, maar vooral duurzamer, waarbĳ het sluiten van kringlopen van meststoffen als stikstof en fosfaat van groot belang is. Ook in de opkomende economieën zoals China, India en Brazilië is intensivering in de meeste gevallen niet het antwoord. Gewassen worden in deze gebieden veelal geproduceerd door honderden miljoenen boeren op kleine percelen, waardoor het gebruik van een aantal geavanceerde agrarische technologieënmoeilĳk is. Daar waar het wel mogelĳk is, zĳn moderne gewasvariëteiten al op grote schaal gebruikt, is bemesting al veelal dermate hoog dat er sprake is van een overdosis, met grote bĳbehorende milieuschade,en irrigatiemogelĳkheden zĳn in veel gebiedenbeperkt. In die gebieden is vaak ook sprake van opbrengstderving door degradatie van de bodemkwaliteit als gevolg van de intensieve landbouwmethoden.5

Afrika moet ‘intensiever’ In grote delen van Afrika moet de landbouw echter wel intensiever worden om meer mensen te kunnen voeden. In die landen is sprake van een enorm verschil tussen de technisch mogelĳke productie en de feitelĳke productie. Daar is behoefte aan meer input als goed zaad en kunstmest om de productie per hectare te verhogen. Beschikbaarheid van water en meststoffen zĳn daarbĳ de eerste vereisten, maar ook een goede infrastructuur. Dat laatste ontbreekt in veel gevallen. Daarnaast zĳn veel boeren te arm om kunstmest te kopen. Je moet dan werken aan een systeem van

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 22


22 subsidies door bĳvoorbeeld internationale instanties in samenwerking met lokale overheden.6 Door schaarste aan grondstoffen zullen de prĳzen van kunstmest in de toekomst echter verder stĳgen. In situaties waarin kunstmest voor boeren te duur is, is het gebruik van groenbemesters, die de stikstofvoorraad in de bodem doen toenemen, dan een heel goede manier om de productie te doen stĳgen. Een voorbeeld hiervan is de implementatie van boslandbouwsystemen (het planten van stikstofbindende bomen tussen gewassen). Uit onderzoek in Malawi bleek dat opbrengsten hierdoor stegen van een ton per hectare naar twee tot drie ton per hectare.7 Er is dus geen blauwdruk, je moet op maat gesneden oplossingen bedenken.

In Nederland moet de landbouw dus niet intensiever, maar vooral duurzamer, waarbij het sluiten van kringlopen van meststoffen als stikstof en fosfaat van groot belang is.

optie is waarbĳ dit verlies niet optreedt. Tenslotte lĳken mensen als Dĳkhuizen en Fresco op voorhand een forse groei van de vleesconsumptie te accepteren, terwĳl dit het voedselproductiesysteem veel ineffectiever maakt. Met de wereldwĳde toename van de vleesconsumptie stĳgt ook de vraag naar veevoer en daarmee de vraag naar gewassen voor dierlĳk voedsel in plaats van gewassen voor menselĳke consumptie. Minder vlees eten ligt dan ook voor de hand.

Gedrag: een blinde vlek? Dit laatste aspect, consumptiegedrag, is iets wat geheel ontbreekt in de visie van Dĳkhuizen. Zĳn accent ligt op intensivering en innovatie. Daarachter ligt ook een wereldvisie: vooruitgangsgeloof in technocratische oplossingen waarbĳ ‘high-tech-landbouw’ op termĳn alles kan oplossen zonder dat gedragsverandering nodig is. En het is juist dat aspect van de menselĳke mateloosheid (overconsumptie van vlees, uitputting van de aarde, oneerlĳke handel) wat mede tot ‘onduurzaamheid’ en honger leidt. Als hier geen verandering in optreedt, zal dit in de toekomst alleen maar erger worden.

Ecologische principes Andere oplossingen Er zĳn echter nog heel wat andere mogelĳkheden om het hongerprobleem te verminderen. Wereldwĳd gaat nu dertig tot veertig procent aan voedsel verloren door bederf en door weggooien. Als je die voedselverspilling tegengaat, en de distributie beter organiseert, is er al een wereld gewonnen. Daarnaast gaat een groot deel van de calorieën verloren bĳ de productie van biobrandstoffen, terwĳl bĳvoorbeeld zonne-energie een ZICHT 2012-4 | december 2012

Daarnaast is er bĳ de huidige productiewĳze sprake van een sterke uitputting van voedingsstoffen, zoals stikstof en fosfaat, en andere grondstoffen - een situatie die pas verandert als de kringlopen daarvan van worden gesloten. In dit kader zĳn de principes van biologische landbouw navolgenswaard zonder het principe van ‘geen kunstmestgebruik’ volledig over te nemen. De landbouwmethoden moeten een verbinding zoeken tussen gelĳktĳdig een verhoging van voedselzekerheid en een vermindering van klimaat-

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 23


23 verandering en van de uitputting van grondstoffen. Dit vereist dat het beheer worden gebaseerd op verschillende ecologische principes te weten: (1) verhogen van de efficiëntie van nutriëntgebruik door kringloop-

Het is juist dat aspect van de menselijke mateloosheid wat mede tot ‘onduurzaamheid’ en honger leidt. Als hier geen verandering in optreedt, zal dit in de toekomst erger worden. landbouw; (2) verbetering van de bodemkwaliteit door recycling van biomassa waardoor het organische stofgehalte van de bodem wordt verhoogd; (3) het minimalise-

ren van verliezen aan water en voedingsstoffen door optimaal watermanagement en precisiebemesting; (4) verhoging van de biologische en genetische diversiteit aan gewassen; (5) het verbeteren van biologische plaagbestrĳding waardoor het gebruik van pesticiden wordt geminimaliseerd.8

Uitleiding Samenvattend kun je zeker stellen dat het met het oog op de wereldvoedselvoorziening van belang is dat de productie per hectare omhoog gaat, vooral in de gebieden waar de productie nu laag is en dat liefst met verlaging van de input aan kunstmest, pesticiden en energie. Productieverhoging is echter niet de enige mogelĳkheid om het probleem aan te pakken. En de stelling dat dit moet door intensivering alleen is een versimpeling. Daarvoor geldt de waarschuwing:” there are no simple, blueprint solutions that have universal application”4.

Noten 1 Louise O. Fresco, Hamburgers in het paradijs. Voedsel in tijden van schaarste en overvloed, Prometheus, 520 blz. 2 Dit lĳkt een sterke overschatting. De geschatte productie per ha in de biologische landbouw ligt gemiddeld maar zo’n 25% lager dan in de gangbare. Bĳ de dierlĳke productie zĳn de verschillen groter, maar dan nog geldt dat biologische landbouw eerder twee dan zes maal zo veel grondbeslag vraagt. (De Ponti, T. B. Rĳk and M.K. van Ittersum, 2012. The crop yield gap between organic and conventional agriculture. Agricultural Systems 108: 1-9.) 3 Zie: http://www.trouw.nl/tr/nl/4332/Groen/article/detail/3310252/2012/09/03/Of-intensieve-landbouw-of-honger.dhtml 4 Foresight. The Future of Food and Farming (2011). Final Project Report. The Government Office for Science, London. 5 Fan, M., J. Shen, L. Yuan, R. Jiang, X. Chen, W.J. Davies and F.S. Zhang, 2011. Improving crop productivity and resource use efficiency to ensure food security and environmental quality in China. Journal of Experimental Botany, doi:10.1093/jxb/err248. 6 Denning G, Kabambe P, Sanchez P, Malik A, Flor R, Harawa R, Nkhoma P, Zamba C, Banda C, Magombo C. 2009. Inputsubsidies to improve smallholder maize productivity in Malawi: toward an African Green Revolution. PLoS Biology 7, 2–10. 7 Garrity, D.P., F.K. Akinnifesi, O.C. Ajayi, S.G. Weldesemayat, J.G. Mowo, A. Kalinganire, M. Larwanou & J. Bayala, 2010. Evergreen agriculture: a robust approach to sustainable food security in Africa. Food Security 2 (3), 197-214. Zie ook de bĳdrage van Karel de Vries P. 69 e.v. 8 De Schutter, O. and G. Vanloqueren, 2011. The New Green Revolution: How Twenty-First-Century Science Can Feed the World. Solutions for a sustainable an desirable future Volume 2 (4): 33-44; zie http://www.thesolutionsjournal.com/node/971


2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 24

Het web rond voedsel | Prof. dr. E. Dijkgraaf, Column focus

Geef ons heden ons dagelĳks brood De economische crisis is een goede leermeester. De mens leert daardoor weer afhankelijk te zijn. Nu zijn goede leermeesters niet altijd de prettigste. Wij zijn liever onafhankelijk. We prefereren voor ons zelf te kunnen zorgen. Maar wie zijn baan verliest of fors minder overhoudt, vraagt zich ineens af of dat nog wel gaat. Dan stijgt de onzekerheid en dat voelt niet prettig. Maar heeft God ons juist niet meegegeven dat er belangrijker zaken zijn? De moderne mens is gewend om te plannen. We maken ons nogal eens druk over de koopkracht volgend jaar, in 2017 en na ons pensioen Deo volente. Maar de bede ‘geef ons heden ons dagelijks brood’ wijst op een afhankelijkheid van de Heere, van dag tot dag. Natuurlijk sluit dat niet uit dat we verstandig met ons leven moeten omgaan. Ook sluit het niet uit dat ‘Den Haag’ via wetgeving heldere en eerlijke kaders moet bieden voor de langere termijn. Maar toch is de oproep aan ons om dagelijks afhankelijk te zijn. Een wijze les. Het zou een goede zaak zijn als de crisis weer snel voorbij is. Dat gun je die werknemer die nu op straat staat. Dat gun je die werkgever wiens bedrijf op de klippen dreigt te lopen. Maar is ons geloof groot genoeg om ook dán afhankelijk te zijn van Hem, Die alle dingen regeert? Laat ons gebed in vooren tegenspoed oprecht mogen zijn: ‘Geef ons heden ons dagelijks brood’. Dan zitten we niet langer zelf op de troon, maar weten we ons afhankelijk van de grote Gever. Dan zal het goed zijn, met of zonder crisis. Elbert Dijkgraaf Lid van de SGP-fractie in de Staten-Generaal

Foto: Cees van der Wal

focus

24


2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 25

Het web rond voedsel | Dr. ir. J. Bremmer, Het (politieke) belang van het agrofoodcomplex

25

thema

De landbouw is decennialang voorwerp geweest van politieke aandacht. Deze aandacht heeft zich niet beperkt tot het debat en de daaruit voortvloeiende regelgeving maar betrof ook financiële steun. De laatste jaren is de kritiek daarop aangezwollen. Maar wat zijn nu de argumenten om de agrarische sector te steunen en heeft deze sector wel voldoende toekomstperspectief in Nederland?

Dr. ir. J. Bremmer, senior onderzoeker Landbouw Economisch Instituut

Het (politieke) belang van het agrofoodcomplex In dit artikel wil ik nagaan of de kritiek op de landbouwsector en vooral op de steun daaraan terecht is. Ik doe dit op de volgende wĳze. Eerst wil ik de economische betekenis van het agrocomplex duiden door aan te geven welke onderdelen daarvan deel uitmaken, de toegevoegde waarde die het genereert en de werkgelegenheid die het biedt. Vervolgens wil ik nagaan welke argumenten er zĳn om de landen tuinbouw te steunen, zowel vanuit economisch als vanuit staatkundig-geZICHT 2012-4 | december 2012

reformeerd perspectief. Daarna wil ik ingaan op het toekomstperspectief van het agrocomplex in Nederland in relatie tot internationale ontwikkelingen en wat daar politiek voor nodig is.

Het Nederlandse agrofoodcomplex Een klassieke indeling van de economie in hoofdsectoren bestaat uit landbouw (primaire sector), de industrie (secundaire sector) en de dienstensector (tertiaire sector). Later is

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 26


26 Sector

Bruto toegevoegde waarde (mld euro)

Werkgelegenheid (x 1.000 arbeidsjaren)

Agrocomplex

Agrocomplex

Agrocomplex

totaal

binnenlandse

totaal

agr. grondstoffen Land- en tuinbouw

8,9

6,3

Agrocomplex binnenlandse agr. grondstoffen

194

161

akkerbouw

0,9

16

tuinbouw

3,9

70

veehouderĳ

1,3

73

visserĳ Verwerkende industrie

0,1

2

14,3

4,7

105

38

Toeleverende industrie

15,8

10,5

209

135

Distributie

12,4

3,3

193

334

Totaal Agrocomplex

51,4

24,9

701

388

In % van nationaal totaal

10,0

4,8

10,4

5,7

Tabel 1. Bruto toegevoegde waarde (mld euro) en werkgelegenheid van het agrocomplex in 2009

daar de non-profit sector (quartaire sector), waaronder overheid, onderwĳs en onderzoek vallen, aan toegevoegd. De landbouw is in ontwikkelde landen zoals Nederland veruit de kleinste sector. In ontwikkelingslanden is het doorgaans de grootste sector. In deze indeling beperkt de primaire sector zich tot de productie. De verwerking behoort tot de secundaire sector en de handel tot de dienstensector. Het agrocomplex bestaat uit verschillende onderdelen. In de meest brede definitie bestaat het agrocomplex uit het complex gebaseerd op de binnenlandse productie, activiteiten van hoveniers, bosbouwers en agrarische dienstverleners en de industrie die in het buitenland geproduceerde agrarische grondstoffen zoals cacao en drank verwerkt. De productiekolom betreft de toelevering, productie, verwerking en distributie van agrarische producten. Het economische belang van het agrocomplex kan op meerdere manieren geduid worZICHT 2012-4 | december 2012

den. Een belangrĳk kengetal is de bruto toegevoegde waarde, populair gezegd, het verschil tussen de productiewaarde die de sector verlaat en de grondstoffen en materialen die in het productieproces gebruikt worden. Een andere belangrĳke indicator is werkgelegenheid. In tabel 1 zĳn de toegevoegde waarde en de werkgelegenheid weergegeven in 2009 voor het gehele agrocomplex en voor het agrocomplex alleen gebaseerd op de binnenlandse agrarische grondstoffen. De totaalcĳfers zĳn tevens uitgedrukt als percentage van de omvang van de gehele nationale economie. Tabel 1 laat ons zien dat het gehele agrocomplex 10% van de nationale economie bedraagt. Het complex gebaseerd op de binnenlandse productie is ongeveer de helft daarvan. Binnen het agrocomplex neemt de primaire productie minder dan 20% in, ofwel minder dan 2% van de nationale economie. De cĳfers voor de werkgelegenheid verschil-

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 27


27 len daarvan niet zoveel, zĳ het dat het aandeel van het agrocomplex gebaseerd op de binnenlandse grondstoffen ruim de helft bedraagt. Overigens zĳn deze cĳfers een momentopname. De omvang van het agrocomplex gemeten in toegevoegde waarde en daarmee het aandeel in de nationale economie, kan sterk fluctueren tussen de jaren. Dit hangt samen met het feit dat het in de landen tuinbouw gaat om biologische productieprocessen waarvan de productieomvang jaarlĳks sterk kan variëren, afhankelĳk van onder meer het weer, en de prĳzen die sterk kunnen schommelen. Hoe groot deze schommelingen kunnen zĳn zien we aan de aardappelprĳzen. Een akkerbouwer heeft 12 cent per kg nodig om kostendekkend te kunnen produceren. Vanwege de grote productieomvang was de prĳs in 2011 3 cent per kg, terwĳl de boeren nu profiteren van tekorten in de ons omringende landen, waardoor de prĳs dit seizoen ruim boven de 12 cent per kg uitkomt. Internationaal onderscheidt het Nederlandse agrocomplex zich door een sterke positie van de tuinbouw en de intensieve veehouderĳ. Beide sectoren zĳn sterk afhankelĳk van de export. Binnen Nederland neemt het belang van de tuinbouw toe, en van de intensieve veehouderĳ af.

gie) en de voedselveiligheid. Hoewel dit minder op nationaal niveau aan de orde is, maar des te meer op Europees niveau, is de inkomenssteun aan boeren een belangrĳk thema. In 2010 werd niet minder dan 44 miljard euro (36% van het totale EU-budget) uitgegeven aan het gemeenschappelĳk landbouwbeleid. Het overgrote deel daarvan bestaat uit directe inkomenssteun. Wat zĳn de redenen voor deze financiële steun? Waarom wil de overheid ingrĳpen in economische processen die idealiter aan het vrĳe marktmechanisme worden overgelaten? De economische theorie gaat uit van het adagium dat we streven naar maximale welvaart. Dit wordt idealiter bereikt wanneer het marktmechanisme de vrĳe hand krĳgt om vraag en aanbod met elkaar in evenwicht te brengen. De overheid kan ingrĳpen wanneer de markt faalt.

Internationaal onderscheidt het Nederlandse agrocomplex zich door een sterke positie van de tuinbouw en de intensieve veehouderij. Beide sectoren zijn sterk afhankelijk van de export.

Waarom landbouwpolitiek?

Steun niet alleen economisch gemotiveerd

De overheid bemoeit zich veelvuldig en op velerlei wĳze met het agrocomplex in het algemeen, en met de primaire productie in het bĳzonder. Belangrĳke thema’s in dit verband zĳn de eisen aan dierenwelzĳn, de effecten van de landbouw op het milieu (denk aan het mestoverschot, gewasbescherming en ener-

De reden voor de overheid om de landbouw te steunen is overigens niet alleen economisch gemotiveerd. In de eerste plaats leveren de landen tuinbouw een belangrĳke bĳdrage aan de vervulling van één van de primaire levensbehoeften, namelĳk voedsel. De overheid rekent niet alleen voedselveiligheid,


2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 28


28 maar ook voedselzekerheid tot zĳn verantwoordelĳkheid. Er dient voldoende en gevarieerd voedsel tegen aanvaardbare prĳzen voor iedereen beschikbaar te zĳn. Dit is ook de meest oorspronkelĳke reden voor landbouwpolitiek. In de tweede plaats heeft de primaire productie een aantal specifieke eigenschappen die vanuit de economische theorie verklaren waarom steun nodig is. De vraag van consumenten naar voedsel is relatief ongevoelig voor de prĳs. We gaan niet meer aardappelen eten als ze goedkoop zĳn.

Een boer blijft produceren, zolang de opbrengsten de variabele kosten overstijgen. Op langere termĳn is het aanbod van voedsel ook relatief stabiel. Het aantal hectaren dat beplant wordt met aardappels of graan verandert maar weinig. We noemen dit dat vraag en aanbod van landen tuinbouwproducten prĳsinelastisch zĳn. De omvang van de oogst fluctueert echter vanwege het biologische productieproces dat afhankelĳk is van de natuurlĳke omstandigheden. Als gevolg hiervan schommelen ook de jaarlĳkse financiële opbrengsten van landen tuinbouwproducten aanzienlĳk. Een tweede eigenaardigheid van de agrarische sector is dat de productie veelal plaatsvindt op kleine gezinsbedrĳven, waarop het merendeel van de arbeid en het kapitaal door de eigenaar en zĳn gezin geleverd worden. De individuele boer of tuinder is te klein om de prĳs van zĳn product te beïnvloeden. Deze is voor hem een gegeven. Hĳ heeft veelal de grond in eigendom of pacht en is niet in staat om op korte termĳn ZICHT 2012-4 | december 2012

te besluiten zĳn arbeid, grond en kapitaal aan te wenden voor andere doelen waarmee meer verdiend kan worden. Dat betekent in de praktĳk dat hĳ blĳft produceren, zolang de opbrengsten de variabele kosten overstĳgen. Arbeid, grond en kapitaal in de landen tuinbouw kennen een lage mobiliteit. De combinatie van beide eigenaardigheden leidt ertoe dat de primaire productie vanuit economisch perspectief in veel jaren en op veel bedrĳven verliesgevend zĳn. Verliesgevend wil zeggen dat de boer met de inzet van zĳn arbeid en kapitaal in andere sectoren meer inkomen zou kunnen verwerven. Verliesgevend wil echter niet automatisch zeggen dat bedrĳven noodgedwongen beëindigd moeten worden. Wanneer de boer met de inzet van zĳn arbeid en kapitaal voldoende inkomen verwerft om van rond te komen met zĳn gezin, zal hĳ zĳn bedrĳf kunnen blĳven voortzetten. Zonder ingrĳpen van de overheid zullen boeren en tuinders veelal opereren op de rand van het bestaansminimum en zullen de voedselprĳzen van jaar op jaar sterk fluctueren. Het argument van voedselzekerheid in combinatie met een stabiel prĳsniveau is daarom nog steeds relevant.

Van prijssteun naar inkomenssteun In de periode na de Tweede Wereldoorlog is de basis gelegd voor de huidige landbouwpolitiek. Een belangrĳke grondlegger daarvan was de Nederlander Sicco Mansholt, lange tĳd eurocommissaris voor de Landbouw. In de beginperiode vond deze steun plaats door middel van prĳssteun. Dit leidde echter tot de situatie dat de productieomvang meer dan evenredig werd gestimuleerd, waardoor er mede vanwege de technische vooruitgang enorme overschotten ontstonden. Denk aan

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 29


29 de melkplas, de boterbergen en de graanhopen in de jaren tachtig. Om die reden is productieomvang van een aantal producten beperkt en zĳn productierechten ingevoerd. Daardoor kon de prĳs kunstmatig verhoogd worden. Inmiddels is de prĳssteun vervangen door inkomenstoeslagen, waardoor het economische proces van vraag en aanbod zomin mogelĳk verstoord wordt, en lange termĳn ontwikkelingen om vraag en aanbod in evenwicht te houden overeind blĳven. Dit schept ook perspectief op het afschaffen van productierechten die de toetreding tot deze sectoren en bedrĳfsovername onevenredig duur maken.

Toekomst van het agrofoodcomplex Welke ontwikkelingen zĳn er in het Nederlandse agrocomplex te verwachten? Wereldwĳd neemt de vraag naar voedsel toe. Dit komt enerzĳds door de groei van de wereldbevolking en anderzĳds door een groeiende vraag naar voedsel in opkomende economieën zoals China. Tegelĳkertĳd is een deel van het productieareaal het afgelopen decennium gebruikt voor de productie van biobrandstoffen, waardoor de schaarste aan voedselgewassen toenam. Als gevolg daarvan zĳn prĳzen gestegen, niet alleen van voedsel, maar ook van veevoeders. Nederland kan daarvan gedeeltelĳk profiteren. De akkerbouw en de melkveehouderĳ heeft baat bĳ deze schaarste, de intensieve veehouderĳ niet. Zĳ wordt geconfronteerd met hogere prĳzen voor veevoeders. Tegelĳkertĳd neemt de concurrentie toe. Landen zoals Brazilië waar grond en arbeid goedkoper zĳn, hebben grote concurrentievoordelen. Nederland is een klein land met een hoge bevolkingsdichtheid in een deltagebied waar arbeid en grond duur zĳn. Dat betekent dat een hoge toegeZICHT 2012-4 | december 2012

voegde waarde per ha gerealiseerd moet worden om enigszins kostendekkend te kunnen produceren. De afgelopen decennia hebben duidelĳk gemaakt dat het milieu grenzen stelt aan de omvang van bepaalde sectoren. De mestproblematiek beperkt bĳvoorbeeld de productieomvang van de veehouderĳ. De

Het verlenen van directe inkomenssteun is daarom gerechtvaardigd. Het is echter niet aan te raden om bedrijfsovernames te subsidiëren. afzet en verwerking van mest werken kostprĳsverhogend. Het is daarom te verwachten dat de groeimogelĳkheden zich met name in de tuinbouw voordoen. Een andere trend is schaalvergroting: voortdurend worden bedrĳven beëindigd en wordt de productiecapaciteit door andere bedrĳven ingevuld doordat deze bedrĳven groeien. Opvolgingsperspectief en winstgevendheid hangen samen. De best presterende bedrĳven blĳven in deze struggle for life boven liggen.

Waardering van overheidsingrijpen en toekomstperspectief Hoe moeten we de overheidsbemoeienis vanuit staatkundig gereformeerd perspectief waarderen? In het beginselprogram van de SGP zĳn hiervoor een paar mooie principes te vinden. Artikel 6 geeft bĳvoorbeeld aan dat de overheid geroepen is recht en gerechtigheid te oefenen, goed rentmeesterschap

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 30


30 dient te betrachten en een schild der zwakken behoort te zĳn. Artikel 23 rept van overheidshulp bĳ het verwerven van een behoorlĳk bestaan en het stimuleren van het particulier initiatief en verantwoordelĳkheidsbesef gericht op rechtmatig en niet-verspillend optreden in het maatschappelĳk leven. Hoe kunnen we deze beginselen verbinden aan een verantwoorde vorm van landbouwpolitiek? Het is van belang om na te denken hoe de economische theorie over overheidsingrĳpen zich verhoudt tot politieke beginselen. De hiervoor genoemde beginselen reppen niet over welvaartsmaximalisatie, maar veel meer over gerechtigheid, rentmeesterschap en bescherming van de zwakken. Op het eerste gezicht ontbreken deze noties in de economische benadering. Toch is dit maar ten dele het geval. De eigenschappen van de landbouw laten zien dat producenten van voedsel, met name de basale voedingsmiddelen in het spel van vraag en aanbod veelal de onderliggende partĳ zĳn. Overheidsingrĳpen is nodig om dat evenwicht te herstellen. Indirect is dat ook in het belang van de consument, die daardoor

kan rekenen op voldoende en betaalbaar voedsel. Het verlenen van directe inkomenssteun is daarom gerechtvaardigd. Het is echter niet aan te raden om bedrĳfsovernames te subsidiëren. Het is juist dat bedrĳfsovernames in de landen tuinbouw prĳzig zĳn. Dit vloeit rechtstreeks voort uit de gebrekkige winstgevendheid enerzĳds en de schaarste aan ruimte anderzĳds. Het systeem van productierechten dat daaraan gekoppeld is, maakt dit ook duurder. Het subsidiëren van bedrĳfsovernames houdt echter minder efficiënte productie in stand en belemmert andere bedrĳven te groeien. Dit leidt uiteindelĳk tot verlies aan concurrentiekracht. Overigens betekent dit niet dat er ongelimiteerde groei van bedrĳven mogelĳk moet blĳven. Deze groei kan alleen maar worden toegestaan wanneer elementaire regels van goed rentmeesterschap gerespecteerd worden. Internationaal is er op dat vlak geen level-playing field. Nederland stelt doorgaans hoge eisen aan duurzaamheid van de productie. Dit brengt voor ondernemers extra kosten met zich mee die niet of slechts ten dele kunnen worden doorberekend aan de klant. Dit rechtvaardigt eveneens financiële compensatie door de overheid.

Geraadpleegde literatuur Jongeneel, R.A. (2001) Landbouwpolitiek, waarom en hoe? Massink, H.F. e.a. (1995) Met zorg boeren; SGP-visie op de landbouw (publicatie WI-SGP), Den Hertog, Houten Berkhout, P. e.a. (2011) In perspectief; over de toekomst van de Nederlandse agrosector. LEI, rapport 2011-051 Leeuwen, M. van, T. de Kleĳn en B. Pronk (2012) Het Nederlandse agrocomplex 2011. LEI, rapport 2011-081 Berkhout P. en P. Roza (red.) (2012) Landbouw-Economisch Bericht 2012. LEI, rapport 2012-038 Oskam A., G. Meester en H. Silvis (red.) (2010) EU policy for agriculture, food and rural areas, Wageningen AcademicPublishers. Program van Beginselen, zoals vastgesteld op de Algemene Vergadering van de SGP d.d. 26 februari 2000.


2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 31

Het web rond voedsel | Ewout van Lagen en Arjan de Waerdt, Wat vinden SGP’ers van duurzaamheid?

31

thema

Van verschillende kanten en door diverse personen is de laatste jaren gesteld dat er binnen de SGP-achterban en binnen de reformatorische kerken te weinig aandacht is voor het thema duurzaamheid. Van de tweeledige Scheppingsopdracht ‘bouwen en bewaren van de aarde’ komt het tweede aspect er vaak maar bekaaid af. Dit artikel presenteert de uitkomsten van een beperkt opgezet onderzoek naar de mening van SGP-stemmers over rentmeesterschap.

Ewout van Lagen en Arjan van de Waerdt, oud-lid en oud-voorzitter commissie Duurzame Ontwikkeling en Landbouw van SGP-jongeren

Wat vinden SGP’ers van duurzaamheid? Milieu, rentmeesterschap en zorg voor de schepping vormen een thema dat veel discussie veroorzaakt. Vaak komt dat door de complexiteit en onzekerheid van een groot aantal factoren (klimaat, biodiversiteit). Als er al een gedeelde diagnostiek is, dan is de oplossing vaak reden tot onenigheid (milieueconomie, intensieve versus biologische landbouw). Echter, de natuurlĳke omgeving is meer dan alleen een academische splĳtzwam. Het raakt ieders leven: natuur is altĳd ergens verbonden met cultuur. Ook in reformatoriZICHT 2012-4 | december 2012

sche kringen: daar wordt materialisme vaak genoemd als één van de oorzaken dan wel symptomen van de uitholling van de zogenaamde refozuil. Materialisme raakt via overconsumptie echter ook onze ecologische voetafdruk. Naast deze recente discussie over materialisme zĳn scheppingszorg, matigheid en ascese tĳdloze noties in het christelĳk gedachtegoed. Verder kunnen economische, politieke of sociale interactie ons dwingen tot een reflectie op de omgang met biodiversiteit, hulpbronnen, milieuoverlast en landschapsinrichting.

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 32


32 Met alle principiële en pragmatische triggers is echter niet gezegd dat onze omgang met de ecologische omgeving respectievelĳk verantwoord en/of verstandig is. Prominente en minder prominente SGP’ers hebben de laatste jaren verscheidene malen benadrukt dat er binnen de SGP en de daarmee sympathiserende kerken te weinig aandacht is voor het milieu (Verhoeks en Verhoeks 20081; Jansen 20092; De Vries 20123). Ook zou de SGP tot de christelĳk-sociale beweging gerekend kunnen worden, die volgens de bundel Een Schrĳnend Gebrek te weinig aandacht schenkt aan de notie rentmeesterschap (Van Dĳk 20114). De onderbouwing van die bewering is gebaseerd op het aantal duurzaamheidpioniers van christelĳk-sociale signatuur en de lĳst van congresthema’s van het Christelĳk Sociaal Congres. De vraag is echter in hoeverre studeerkamerdiscussies, beschouwingen en prikkelende debatten te extrapoleren zĳn naar de politieke agenda en de leefwereld van de gemiddelde Nederlander, en vice versa. Niet dat daarmee het belang van bezinning gebagatelliseerd wordt; het dient slechts ter observatie. In de praktĳk zou de bottom-up, breed gedragen mening van de gemiddelde kiezer en partĳbestuurder veel meer bepalend kunnen zĳn voor onder meer concrete politieke resultaten dan politiek-filosofische discussies die (nog?) geen mainstream zĳn. De voedingsbodem voor rentmeesterschap bĳ SGP-kiezer en –politicus blĳft echter weinig onderzocht. In dit artikel proberen wĳ daartoe een aanzet te doen en presenteren we de resultaten van een klein onderzoek naar de mening van SGP-stemmers over rentmeesterschap.

Onderzoeksopzet Alhoewel dit onderzoek niet gericht is op een ZICHT 2012-4 | december 2012

kwantitatieve vergelĳking naar energieverbruik, consumptiepatronen en andere concrete uitingen van scheppingszorg, ligt de nadruk wel op de toepassing van rentmeesterschap in alledaagse, soms ethisch lastige vraagstukken. In oktober 2012 is een digitale enquête verspreid onder ontvangers van de elektronische nieuwsbrief van WI-SGP met 15 stellingen over verschillende thema’s: klimaat, energie, natuur, landbouw. Daarbĳ werd ook gepeild naar de mening over de verantwoordelĳkheden van verschillende actoren.

De natuurlijke omgeving is meer dan alleen een academische splijtzwam. Het raakt ieders leven: natuur is altijd ergens verbonden met cultuur. Er zĳn 341 bruikbare reacties ontvangen. Ruim 60 procent is op enigerlei manier bekend met de agrarische sector (beroep, relaties, leefomgeving of komaf). De respondentengroep laat een evenwichtige verdeling zien over leeftĳd en opleidingsniveau. Wel is sprake van een hoog percentage mannelĳke respondenten (84%).

Milieu Drie stellingen richten zich op het energieverbruik. Zo’ n 91% van de respondenten treft maatregelen om het energieverbruik in het huishouden of de privé-omgeving laag te houden. Uit de gegeven toelichtingen blĳkt dat deze maatregelen zowel gaan om technologie (spaar- of LED-lampen, HR-ketel, zonnepane-

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 33


33 len, isolatie, houtkachel) als om gedragsmaatregelen (bezit en/of gebruik van computer/huishoudelĳke apparaten/oven, waterverbruik, bedtĳd, hoogte van thermostaat, kleding, rĳstĳl, sluiten gordĳnen). De stelling Ik heb hiervoor maatregelen genomen die om een investering vroegen (bĳvoorbeeld een zonneboiler) beantwoordt 32% bevestigend. De redenen om niet te investeren waren divers: rendeert niet, geen eigen huis, niet nodig, weerstand tegen commercie, te lange terugverdientĳd, ruimtegebrek op dak voor zonnepanelen/-boiler, te hoge kosten, onvoldoende ontwikkelde technologie. Verschillende respondenten gaven aan plannen te hebben voor investeringen in met name zonne-energie. Maar investeringen in zuiniger transport werden weinig genoemd. 64 procent van de respondenten antwoordde positief op de stelling Wanneer ik kan kiezen om met de auto of met het openbaar vervoer te reizen, kies ik meestal voor de auto. De kloof tussen kleine maatregelen dichtbĳ en globale thema’s blĳft echter groot. Bĳ De wereldwĳde uitstoot van koolstofdioxide (CO2) en andere wereldwĳde milieuproblemen interesseren me niet bedraagt het percentage ‘eens’ 11%. Ook het minder abstracte biodiversiteitsverlies is problematisch. Bĳ de enige stelling over de natuur beaamde 50% dat zĳ een probleem als afnemende soortenrĳkdom als te ingewikkeld te ervaren om er wat tegen te doen.

Landbouw Vier verschillende stellingen waren direct of indirect, nl. via voedselconsumptie, te herleiden tot landbouw. Bĳ de stelling Ik eet minimaal één keer per week vegetarisch waren drie ZICHT 2012-4 | december 2012

reactiemogelĳkheden geboden: eens (27%), oneens (70%) en onbekend (3%). Wanneer gevraagd werd naar de motivatie, bleek dat vaak onbewust vleesloos gegeten wordt (denk bĳvoorbeeld aan champignonsoep). Aangezien vaak ‘onbewust vleesloos gegeten wordt’, dan is het duidelĳk dat, gelet op het lage percentage ‘onbekend’, deze motivatie in veel gevallen niet tot de keuze ‘onbekend’ heeft geleid. Wanneer wel bewust incidenteel of structureel vegetarisch gegeten werd, waren de aangevoerde redenen: principes, ‘omdat het een onsje minder kan’, gezondheid, officieel dieet en smaak.

Verschillende respondenten gaven aan plannen te hebben voor investeringen in met name zonne-energie. Maar investeringen in zuiniger transport werden weinig genoemd. Wanneer ik in de supermarkt vlees koop, kĳk ik vooral naar prĳs en vleeskwaliteit en niet hoe het vlees geproduceerd is werd door een meerderheid van 69% bevestigd. De beeldvorming en meningen over de productiewĳze hangen onder andere af van hoe dieren gehuisvest worden. 53% vond het zorgelĳk dat stallen en bedrĳven in de veehouderĳ steeds groter worden. De stelling over de bredere perceptie van die productiewĳze Dieren in de Nederlandse veehouderĳ worden nog steeds te veel behandeld als gebruiksvoorwerp en productiemiddel werd door 56% positief beantwoord (dat is iets hoger). Je

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 34


34 zou hieruit kunnen opmaken dat een deel van de mensen wel onbehagen voelt over de wĳze waarop dieren gehouden, maar dat niet laten meewegen bĳ de inkoop van vlees.

Verantwoordelijkheden Het laatste cluster vragen behandelt de verdeling van verantwoordelĳkheden en bĳbehorende bewustwording. Van de respondenten sloot 77% zich aan bĳ de stelling dat het christelĳke principe ‘rentmeesterschap’ in de praktĳk iets anders betekent dan het algemene principe ‘duurzaamheid’. Slechts 40% van de respondenten steunde de stelling dat de zorg voor de schepping voldoende vanaf de kansel doorklinkt. Bĳ de vraag naar de belangrĳkste knelpunten qua scheppingszorg werd gevraagd naar twee keuzes uit zes mogelĳkheden. De knelpunten zoals de respondenten die ervaren, zĳn in volgorde van afnemende grootte: andere maatschappelĳke zorgen hebben prioriteit (27%); het is een kwestie van gemakzucht (21%); te weinig tĳd om me er mee bezig te houden (18%); ik weet er te weinig over (18%); geestelĳke zorgen gaan voor, de Bĳbel spreekt weinig over duurzaamheid (13%); mĳn omgeving vindt het raar (3%). De respondenten gaven dus aan niet vaak gehinderd te worden in hun zorg voor de schepping door sociale druk. 69% gaf zelfs aan een positieve invloed uit te oefenen (Ik spreek anderen wel eens aan op hun gedrag als het gaat om duurzaamheid [denk aan: zwerfafval, wel of niet biologisch eten, energiegebruik, autogebruik, enz.]). Dat aandrang welkom is, kan ook reden zĳn tot overheidsbemoeienis. Slechts 32% was het eens met de volgende stelling: Als het gaat over zorg voor de schepping moeten bedrĳven, organisaZICHT 2012-4 | december 2012

Figuur 1. Ervaren knelpunten in scheppingszorg

ties en burgers zelf het heft in handen nemen, en moet de overheid zich terughoudend opstellen. Opvallend, omdat veel SGP’ers in het algemeen de eigen verantwoordelĳkheid benadrukken en overheidsbemoeienis beperkt willen houden. Het standpunt over de overheidstaak is vervolgens gerelateerd aan: De aandacht van de SGP voor goed rentmeesterschap is: te veel (1%), voldoende (75%), te weinig (24%).

Discussie Inherent aan een dergelĳke steekproef is een discussie over de validiteit van het onderzoek. De auteurs zĳn het WI-SGP dankbaar voor het verspreiden van de enquête. De deelnemerslĳst lĳkt niet heel onevenwichtig qua politieke kleur, intellectueel niveau of duurzaamheidstandpunt. Dat de aankondiging van de enquête het thema vermeldde, lĳkt alleen al gezien de hoge respons geen mensen te hebben afgeschrikt die niet inhoudelĳk geïnteresseerd zĳn. Wel moet worden opgemerkt dat het hoge aandeel mannelĳke respondenten opvalt. In het onderzoek zĳn de mate van politieke betrokkenheid en politieke kleur (zwevende

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 35


35 versus loyale kiezer) niet gespecificeerd. Ook correlaties tussen gegeven antwoorden zĳn niet onderzocht. Het onderzoek kan dan ook niet vrĳuit gebruikt worden voor vergelĳkingen met electoraat van andere partĳen, of voor harde conclusies over dé SGP-stemmer. De resultaten zĳn ondertussen wel degelĳk aanleiding om bepaalde vragen te (blĳven) stellen.

Wat valt op? Een vĳfde van de respondenten ziet ‘in de praktĳk’ bĳvoorbeeld geen verschil tussen duurzaamheid en rentmeesterschap. De duiding daarvan is lastig. Zie je praktĳk als materiële uitvoering (er bestaat geen christelĳke natuur, koolstofdioxide enzovoort), wordt gedacht aan een bredere definitie van rentmeesterschap (omgang met dier, maar ook talenten en tĳd), blĳken christenen het er net zo af te brengen als niet-christenen of blĳkt het moeilĳk om conceptuele verschillen te noemen? Veel SGP’ers kunnen misschien een verschil noemen, maar de vraag is of nietSGP’ers de toegevoegde waarde herkennen van bĳbels rentmeesterschap. In ieder geval kan de communicatie over duurzaamheid en rentmeesterschap verwarring veroorzaken zelfs al gebruiken confessionele partĳen deze begrippen consequent. Mogelĳk kunnen

rentmeesterschapambassadeurs met een duidelĳker verhaal ook beter aandacht besteden aan al dan niet renderende investeringen in energiebesparing of hernieuwbare energie, in een matige vleesconsumptie en inspanningen voor belangen die nu nog vaak het onderspit delven in de landbouw of veeteelt. Immers, bĳna 70 procent zegt bereid te zĳn om anderen aan te spreken op on-duurzaam gedrag. De stelling over rentmeesterschap vanaf de kansel suggereert huiswerk voor de kerkenraden van reformatorische gemeenten. Volgens een derde van de respondenten geeft de SGP te weinig aandacht aan duurzaamheid. Terwĳl de SGP zeker ook op deze beleidsterreinen in het algemeen pleit voor een terughoudende overheid, is het de vraag of de stemmers daar ook zo over denken.

Uitleiding De in dit artikel beschreven resultaten zĳn niet ‘canoniek’, maar geven wel overduidelĳk aan welke uitdagingen opgepakt moeten worden in het rentmeesterschapdiscours. Zorg voor de schepping wordt zeker belangrĳk gevonden. Men probeert het ook handen en voeten te geven. Toch moet het niet teveel moeite kosten, niet te ingewikkeld worden en verwacht men steun van de overheid.

Bronnen 1. 2. 3. 4. 5.

Verhoeks, G. and M. Verhoeks (2008) ‘Vergeefs op zoek naar Agur’, in: Zicht (2008-01). Jansen, A. (2009) ‘Van der Vlies: Kerk niet concreet genoeg over soberheid’, in: Reformatorisch Dagblad. De Vries, W. (2012) 'Hebzucht, voedselcrisis en fair trade', in: De Banier (februari). Van Dĳk, J. J. (2011) Een Schrijnend Gebrek - een begin van een christelijk-sociale visie op rentmeesterschap. Kampen, Kok. Te meer omdat de ChristenUnie en de linkse vleugel van het CDA, beide sympathiserend met het Christelĳk Sociaal Congres, wel degelĳk duurzaamheid agenderen, zoals bĳvoorbeeld ook blĳkt uit beoordelingen van verkiezingsprogramma’s door milieu- en natuurorganisaties.


2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 36

Het web rond voedsel | Ir. C. van Bruchem, Dier-en-houderij

36

thema

Eén van de hoofdproblemen in de hedendaagse veehouderij is dat economische wetmatigheden heel sterk de manier van dieren houden en het fokbeleid bepalen. Ethische overwegingen en het Bijbels rentmeesterschap komen daardoor in de knel. Een belangrijk praktisch probleem is dat binnen de huidige marktstructuur, weten regelgeving het niet of nauwelijks mogelijk is om veehouders een passende beloning te doen toekomen voor een diervriendelijke productie.

Ir. C. van Bruchem, landbouweconoom, werkzaam geweest bij het Landbouw Economisch Instituut en oud-lid van de Eerste Kamer

Dier-en-houderĳ De eerste vraag betreft de omgang met dieren in de Nederlandse veehouderĳ in het licht van het Bĳbels rentmeesterschap. Zoals in de nota ‘Houden van dieren’ (uitgave WI-SGP) is aangegeven komt dat laatste er, kort gezegd, op neer dat recht wordt gedaan aan het dier als schepsel van God, dat het niet als een productiemiddel wordt beschouwd, dat het dierwaardig wordt behandeld en kan leven ‘naar zĳn aard’. De in de nota (blz. 18) genoemde ‘vĳf vrĳheden’ uit het Brambell-rapport vormen naar mĳn mening hierbĳ een goede, zĳ het nogal algemene, richtlĳn.

Verbeterde omgang met dieren De afgelopen jaren is de praktĳk van de veeZICHT 2012-4 | december 2012

houderĳ op verschillende punten dichter bĳ de norm gekomen. Zo staan vleeskalveren niet meer in boxen en is de legbatterĳ, waarin de kip minder ruimte had dan een Aviertje, vanaf begin dit jaar verboden. Deze verbeteringen zĳn in de meeste gevallen afgedwongen door de overheid en de laatste jaren ook door supermarkten. Het is begrĳpelĳk dat veehouders afwĳzend reageren op kritiek op hun werk en op regels die hun meestal geld kosten, maar zĳn ze - collectief en individueel - hun verantwoordelĳkheid als hoeder van de dieren wel voldoende nagekomen? Ondanks de verbeteringen is er nog heel wat mis in en rond de veehouderĳ. De nota geeft

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 37


37 een overzicht van de problemen en knelpunten. Ik ben het eens met de uitspraak (blz. 84/85) dat een systeemverandering onverminderd noodzakelĳk is. Hoofdprobleem is dat de manier van dieren houden en het fokbeleid, nog steeds sterk wordt bepaald door economische wetmatigheden en te weinig door overwegingen van ethiek en rentmeesterschap. Een voorbeeld (blz. 28 van de nota) vormt de productie van blank kalfsvlees. Weidegang is daarbĳ niet mogelĳk en de dieren krĳgen weinig ruwvoer en weinig ĳzer, omdat anders ‘de vleeskleur niet marktconform is’. Wordt dan wel recht gedaan aan het dier? Moet scheppingsconformiteit niet zwaarder wegen dan marktconformiteit?

Schaalvergroting Een tweede vraag betreft de schaalvergroting. Is deze onontkoombaar en wat moet je daarvan vinden? ‘Onontkoombaar‘ is wat sterk uitgedrukt. Heel wat veehouders weten zonder forse uitbreidingen hun bedrĳf draaiende te houden. Bĳvoorbeeld door op het bedrĳf andere activiteiten te starten, zoals natuurbeheer of verkoop van producten aan huis, door over te gaan op biologische bedrĳfsvoering met de daarbĳ behorende hogere prĳzen, of door een inkomstenbron buiten het bedrĳf. Deze relativering neemt niet weg dat schaalvergroting beeldbepalend is. Zo nam het gemiddelde aantal koeien per bedrĳf tussen 1980 en 2010 toe van 40 tot 73, het aantal varkens van 230 tot 1750 en het aantal kippen van 9.300 tot 41.500. Dit proces gaat nog steeds door en diverse projecties wĳzen dan ook op nog veel grotere aantallen dieren per bedrĳf in de toekomst. Achter dit proces zitten verschillende krachZICHT 2012-4 | december 2012

ten, waarvan stĳgende arbeidskosten en technische ontwikkelingen de belangrĳkste zĳn.1 Ook sommige milieu-investeringen, zoals luchtwassers om ammoniak uit de stallucht te halen, werken schaalvergroting in de hand, omdat de kosten van zo’n installatie per dier lager zĳn naarmate het aantal dieren groter is.

De vraag is of de enorme schaalvergroting en de daarbij behorende automatisering op termijn niet nadelig zullen uitpakken voor het welzijn van de dieren. Het dier wordt immers meer en meer een onderdeel van een productieproces dat in toenemende mate industriële trekken krijgt.

Schaalvergroting is per definitie niet voor iedere veehouder weggelegd, want de totale groeiruimte in het dichtbedierde Nederland is beperkt. In ieder geval tot 2015 zĳn voor de melkveehouderĳ melkquota van kracht en voor andere veehouderĳsectoren dierrechten. In die situatie kan een bedrĳf alleen groeien als een ander bedrĳf stopt. Ook wanneer deze beperkingen verdwĳnen, blĳven de groeimogelĳkheden begrensd vanwege mestoverschotten, ammoniakemissie en de beperkte hoeveelheid grond.

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 38


38 Dus schaalvergroting gaat onherroepelĳk gepaard met sanering. Als deze processen doorgaan zal de Nederlandse veehouderĳ over enige tientallen jaren bestaan uit hooguit enkele duizenden zeer grote bedrĳven. Ik vind dat geen wenkend perspectief.

Een veehouder zei: “Een koe heeft vier harde poten, een brede bek en vier magen en is daarom bij uitstek gericht op grazen”. Mogen we zulke scheppingsgegevens negeren?

zien van het huidige proces van schaalvergroting, maar biedt naar mĳn mening weinig aanknopingspunten om dit proces bĳ te sturen, c.q. af te remmen. Dat is ook niet eenvoudig, maar er zĳn wel wat mogelĳkheden. Zo zouden bepaalde faciliteiten - bĳvoorbeeld voor duurzame investeringen - aan een maximum bedrag kunnen worden gebonden. Dat geldt eveneens voor de toeslagen, die worden verstrekt in het kader van het EU-beleid. Ook zouden innovaties voor het oplossen van knelpunten op kleinere bedrĳven meer gestimuleerd kunnen worden. Te denken valt aan emissiebeperkende maatregelen: de eerder genoemde luchtwassers zĳn alleen toepasbaar op grote(re) bedrĳven. Het in de nota voorgestelde innovatiefonds voor de veehouderĳ kan hierbĳ dienstig zĳn.

Effect op dierenwelzijn

Weidegang

De vraag is of de enorme schaalvergroting en de daarbĳ behorende automatisering op termĳn niet nadelig zullen uitpakken voor het welzĳn van de dieren. Het dier wordt immers meer en meer een onderdeel van een productieproces dat in toenemende mate industriële trekken krĳgt. Weliswaar voldoen de nieuwste stallen aan de laatste welzĳnseisen, maar ik vrees dat op de duur het individuele dier verloren gaat in de toenemende massaliteit.2 Hoe groter de bedrĳven, des te meer wordt personeel van buiten ingeschakeld. Het is de vraag of die altĳd net zo betrokken zĳn bĳ het wel en wee van de dieren als een veehouder/eigenaar. In ieder geval wordt de relatie tussen vee en veehouder afstandelĳker naarmate de omvang van de veestapel groter wordt. Onder verwĳzing naar Spreuken 12 vers 10: kan een varkenshouder het leven van al zĳn 30.000 varkens kennen? De nota is daarom terecht kritisch ten aan-

De nota spreekt een voorkeur uit voor weidegang boven permanent opstallen van melkkoeien, maar bevat geen voorstellen om de huidige trend (meer opstallen) om te buigen. Bĳ een verdergaande schaalvergroting zal deze trend versneld doorzetten, want boven zo’n 200 koeien is het, uitzonderingen daargelaten, onmogelĳk dat de koeien regelmatig in de wei lopen. Er zĳn vele rapporten3 die, met de nodige nuanceringen, aangeven dat weidegang goed is voor welzĳn en gezondheid van koeien. Een veehouder zei: “Een koe heeft vier harde poten, een brede bek en vier magen en is daarom bĳ uitstek gericht op grazen”. Mogen we zulke scheppingsgegevens negeren en koeien de mogelĳkheid tot graasgedrag in kuddeverband ontnemen? Er wordt momenteel via een bescheiden toeslag op ‘weidemelk’ wel iets gedaan om het tĳ te keren, maar als het daarbĳ blĳft, durf ik te voorspellen dat over zo’n 25 jaar nog


2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 39


39 maar weinig koeien de wei zullen zien. Ik vind dus dat er meer moet gebeuren. Daarbĳ kun je denken aan overheidssteun bĳ het wegnemen van knelpunten, zoals een te kleine kavel rondom de stallen of aan het stimuleren van de ontwikkeling van ‘melkrobots’ voor gebruik in de wei. Ook kunnen de toeslagen die melkveehouders krĳgen, deels afhankelĳk worden gesteld van de mogelĳkheid van weidegang.

Als een absolute bovengrens te ver gaat of te arbitrair wordt geacht, kan overwogen worden om aan nieuwe stallen de eis te stellen dat de dieren naar buiten kunnen. Bovengrens Het stellen van een maximumomvang aan veehouderĳbedrĳven is regelmatig in discussie. In de nota wordt zo’n bovengrens afgewezen. Ik betwĳfel of dat verstandig is. Schaalvergroting moge dan min of meer noodzakelĳk zĳn, dat geldt niet voor ‘meganisering’. Als de omvang van het gemiddelde varkensbedrĳf zou verdubbelen - dus tot zo’n 3.500 varkens - is een flink deel van de beoogde efficiencyvoordelen al binnen. Een verdere vergroting naar 8.000 of nog meer dieren voegt daar niet veel aan toe. En gewone gezinsbedrĳven, met traditionele veehouders met hart voor hun dieren (nota, blz. 16), hebben minder mogelĳkheden tot bedrĳfsuitbreiding naarmate megabedrĳven een groter deel van de beperkte totale groeiZICHT 2012-4 | december 2012

ruimte ‘inpikken’. In de nota wordt gesuggereerd om voor grote bedrĳven strengere eisen te stellen op het gebied van milieu en dierenwelzĳn. Dat kan betekenen dat voor een bedrĳf met bĳvoorbeeld 7.100 varkens strengere eisen gelden dan voor een bedrĳf met 6.900 dieren. Dat lĳkt mĳ moeilĳk houdbaar. Als een absolute bovengrens te ver gaat of te arbitrair wordt geacht, kan overwogen worden om aan nieuwe stallen de eis te stellen dat de dieren naar buiten kunnen. Dat zal in de praktĳk als een bovengrens werken omdat zeer grote bedrĳven daar niet aan kunnen voldoen.

Verdienmodel Een volgende, erg lastige, vraag betreft de mogelĳkheden voor veehouders om investeringen in dierenwelzĳn en milieu terug te verdienen. Voor zover het gaat om investeringen kan de overheid wel wat doen, bĳvoorbeeld door premies of fiscale faciliteiten. Die stuiten in het algemeen niet op bezwaren van de Europese Unie. Maar het gaat bĳ dierenwelzĳn niet alleen om investeringen, maar vaak ook om hogere kosten, bĳvoorbeeld doordat dieren meer voer nodig hebben als ze trager groeien of buiten lopen. Er wordt vaak gesteld dat die extra kosten moeten worden opgevangen door hogere prĳzen, maar in de context van open concurrentie waarin de veehouderĳ opereert, is dat makkelĳker gezegd dan gedaan. Bĳ het ‘Verbond van Den Bosch’ hebben vorig jaar de belangrĳkste spelers in de vleesketen afgesproken dat er vanaf 2020 alleen maar duurzaam - dus diervriendelĳk - geproduceerd vlees in de schappen zal liggen. Deze afspraken waren gebaseerd op een rapport van de Commissie Van Doorn.4 Dat rapport is erg ambitieus, maar besteedt weinig aandacht

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 40


40 aan de vraag hoe de extra kosten voor de veehouders vergoed moeten worden. Ik ben benieuwd wat er van dat rapport, dat door het nieuwe kabinet als uitgangspunt van het beleid wordt genomen, terecht komt. Een probleem is in ieder geval dat meer dan 60 procent van de veehouderĳproductie de grens overgaat en ik verwacht niet dat buitenlandse afnemers zich gebonden voelen aan afspraken binnen de Nederlandse agroketen.

Een weg vol hindernissen Maar ook binnenslands moet er nog al wat veranderen wil er een passende beloning komen voor diervriendelĳke productie. Zo moeten supermarkten, die gewend zĳn om de strĳd om het marktaandeel vooral te voeren via lage prĳzen, afspraken maken met andere partĳen in de keten en daarbĳ niet gehinderd worden door de Nederlandse Mededingingsautoriteit. Ook moet de Nederlandse consument bereid zĳn om wat meer voor zĳn

vlees te betalen en niet over de grens gaan winkelen, zoals de Denen deden toen daar een vettaks van kracht werd. Een en ander geeft mĳ reden tot twĳfel of langs deze weg een passende beloning gerealiseerd zal kunnen worden. En zonder zo’n beloning komt er geen duurzame, diervriendelĳke veehouderĳ. De kans daarop wordt groter wanneer afspraken zoals gemaakt in het ‘Verbond van den Bosch’, naar Europees niveau zouden kunnen worden getild. Ook verdient het overweging om een deel van de Europese toeslagen te richten op het bevorderen van dierenwelzĳn, bĳvoorbeeld op basis van een index. Die premies zouden dan ook moeten kunnen worden verstrekt voor varkens en kippen. Het zal heel wat voeten in de aarde hebben voordat zoiets in EU-verband is gerealiseerd, mede gelet op mogelĳke problemen met de Wereld Handelsorganisatie. Hier ligt dus een mooie taak voor het nieuwe kabinet, in het bĳzonder voor de opvolger van staatssecretaris Verdaas.

Noten 1 Zie bĳvoorbeeld: C. van Bruchem en H. Silvis, Agrarische structuur, trends en beleid. Ontwikkelingen in Nederland vanaf 1950, rapport 2008-060, LEI Wageningen UR, Den Haag 2 Zie bĳvoorbeeld: Marĳke Verduyn, Het DIER is DING geworden - Het DIER is MENS geworden, Delft, 2012 3 Zie bĳvoorbeeld: M.R.N. Bruĳnis, Weidegang en opstallen van melkvee, Wageningen, juni 2006 4 Commissie van Doorn, Alle vlees duurzaam. De doorbraak naar een gezonde, veilige en gewaardeerde veehouderij in 2020, Den Bosch, 2011De doorbraak naar een gezonde, veilige en gewaardeerde veehouderĳ in 2020


2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 41

Het web rond voedsel | Dr. ir. K. de Greef, Een principieel geluid en een breed gedragen strategie

41

thema

De samenwerking die in de nota ‘Houden van dieren’ wordt bepleit voor een verantwoorde dierlijke productie, past goed bij de Nederlandse benadering van complexe problemen en blijkt in de praktijk ook de meest effectieve strategie te zijn. Op het punt van het gedrag van de mens zelf, met name de veehouder aan de ene kant en de consument aan de andere kant, zou de nota een spade dieper mogen steken.

Dr. ir. K. de Greef, onderzoeker veehouderij en maatschappij bij Livestock Research, Wageningen UR

Een principieel geluid en een breed gedragen strategie De nota ‘Houden van Dieren, Samen werken aan een verantwoorde veehouderĳ’ van het Wetenschappelĳk Instituut voor de SGP blĳkt bĳ bestudering geen dierenwelzĳnsnota te zĳn, maar een verantwoorde dierlĳke productie te behandelen. Dit is een sterk punt. Rond verantwoord omgaan met dieren speelt meer dan het dierenwelzĳn. Naast dieraspecten spelen diverse (andere) maatschappelĳke en ethische zaken. De analyse van de knelZICHT 2012-4 | december 2012

punten vanuit dierperspectief (lĳden) sluit op hoofdlĳnen goed aan bĳ de dierwetenschappelĳke visie daarop. De andere knelpunten zĳn bĳbels-theologisch goed onderbouwd. De onderbouwing van het derde punt ‘ruimte voor het dier’ is filosofisch wat minder sterk gefundeerd.

Pleidooi voor samenwerking De voorgestelde aanpak past goed in de Ne-

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 42


42

derlandse manier van omgaan met complexe problemen. Zĳ sluit ook verrassend nauw aan bĳ de lĳn zoals ingezet door de ministers Veerman & Verburg. Typerend woord hiervoor is Samen: door samenwerking van de diverse betrokkenen komen we tot levensvatbare oplossingen. Iets formeler: meer-partĳenconstructen, gedragen door de markt en geflankeerd (stellen ondergrenzen en facilitering) door de overheid. Heel typisch voor Nederland, en aangetoond effectief bĳ bĳvoorbeeld de ingezette koers rond beëindiging castratie mannelĳke varkens. De nota pleit ervoor dat de individuele ondernemer vrĳheid krĳgt om zelf zĳn invulling van rentmeesterschap te bepalen. Ze noemt daarbĳ drie barrières: economisch, systeem en bestuurlĳk. Deze liggen alle drie buiten de ZICHT 2012-4 | december 2012

veehouder zelf. Hier ontbreekt een wezenlĳke factor: het gedrag van de mens zelf. Juist de SGP zou aandacht moeten besteden aan de notie dat de mens van nature geenszins geneigd is het goede te doen, zeker niet wanneer dit maar beperkt aansluit bĳ zĳn belangen.1 Zoals de nota zelf al citeert, juist de Biblebelt staat niet bekend om zĳn gedrevenheid om in het omgaan met dieren zichzelf hoge(re) eisen te stellen of überhaupt voorbeeldig te zĳn in de naleving van bestaande minimumnormen rond omgang met dieren en milieu. Er is (juist ook voor de eigen achterban) behoefte aan een analyse hoe we die (ons aller) neiging kunnen beteugelen. In andere kringen gaat het qua handhaving over ‘rotte appels’ en ‘freeriders’. De maatschappelĳke emancipatie van dieren sluit qua positionering van de dieren weliswaar niet goed aan op een Bĳbelse visie, maar

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 43


43 brengt het zorgvuldig omgaan met schepping en schepselen ook voor de SGP wel op de agenda (zie o.a. deze nota). Als christenen hebben we hierin niet vooropgelopen, maar krĳgen nu wel een kans ons positief te onderscheiden (toch?).

Juist de SGP zou aandacht moeten besteden aan de notie dat de mens van nature geenszins geneigd is het goede te doen, zeker niet wanneer dit maar beperkt aansluit bij zijn belangen.

Intensieve veehouderij in discussie De megastallendiscussie is ten diepste een maatschappelĳke discussie over de overlast en wenselĳkheid van de intensieve veehouderĳ, waarin (angst voor) lokale overlast samen komt met kritiek op het veehouderĳsysteem als zodanig. Een werkelĳk verantwoord omgaan met dieren neemt de aanjagers van het verzet tegen de veehouderĳ wind uit de zeilen. Recent onderzoek laat zien dat het merendeel van de burgers vertrouwen heeft in boeren, en hen hun bedrĳfsontwikkeling gunt, ondanks het feit dat ze het systeem in zichzelf afwĳzen. Men wil de dieren weer kunnen toevertrouwen aan hun hoeders. De angel in het systeem is de sterke kostprĳs-

gedrevenheid. De Nederlandse veehouderĳ is via vakmanschap en goede infrastructuur goed in staat gebleken de race met het buitenland aan te kunnen. Dit is echter een aanjager van de schaalvergroting (ruwweg elke 10 à 12 jaar een verdubbeling van het modale gezinsbedrĳf), waarin ondernemers elkaar in toenemende mate opjagen. De zoektocht om met meerwaardeconcepten wat uit deze ratrace te stappen, is goed voor boer, dier en milieu, en feitelĳk de enige route om de meerkosten voor dieren milieuvriendelĳkheid structureel vergoed te krĳgen. Het is zeker niet uit te sluiten dat de samenleving hier dwang op zal leggen.

Slotsom Kortom: de visie, zoals neergelegd, is vanuit de dierwetenschap en vanuit de innovatiekunde als consistent te beschouwen. De keuze om het heel Nederlands aan te pakken - 1: nadruk op de in elkaar grĳpende rollen van de diverse partĳen en 2: beredeneerd vanuit een marktmodel met een primair faciliterende overheid - is niet verrassend, maar wel logisch en breed gedragen bĳ de diverse partĳen. Het is lastig dat geen handvatten gegeven worden hoe met het verwĳt om te gaan dat juist in de regio’s waar de SGP goed vertegenwoordigd is het dierenwelzĳn niet het best geborgd is. Dit vereist nog wat denkwerk. Iets sterker zou de SGP de route kunnen duiden naar een situatie waarin in het omgaan met dieren geen structureel maatschappelĳk en ethisch tekort is. Maar ook een situatie waarin christenen opvallen door hun zorgvuldig omgaan met schepsel en schepping.

Noten 1 Vergelĳk de Heidelbergse Catechismus, m.n. vraag en antwoord 8.


2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 44

Het web rond voedsel | Dr. ing. H. Hopster en dr. M. Bracke, Cultuuromslag bij veehouder en consument nodig

44

thema

Met veel waardering voor het initiatief van de SGP om haar standpunten over de omgang met dieren in de veehouderij in een nota kenbaar te maken, hebben we kennisgenomen van de inhoud. Wij voldoen graag aan het verzoek om een reactie te geven. Na onze algemene visie op de relatie tussen mensen en dieren, mede gebaseerd op recent onderzoek,1 geven wij onze zienswijze.

Dr. ing. H. Hopster en dr. M. Bracke, onderzoekers bij Wageningen UR Livestock Research te Lelystad2

Cultuuromslag bĳ veehouder en consument nodig

Onze omgang met dieren is in de kern een maatschappelĳke kwestie die ook gaat over wat wĳ acceptabel vinden en hoe wĳ met dieren behoren om te gaan. Het is complex. Tal van biologische, sociaaleconomische, maatschappelĳke en ethische aspecten hebben ieder hun eigen dynamiek op zowel lokaal (bedrĳf, keten, gemeentes, provincies), nationaal (overheid, sectoren, NGO’s) als internationaal (EU, WTO) niveau. ZICHT 2012-4 | december 2012

Houden van dieren Hoe we denken over dieren wordt bepaald door de wĳze waarop we ons met het dier verbonden voelen en de mate waarin het dier ons van nut is. Enerzĳds identificeren we ons met dieren, houden we van ze en behandelen we ze als ‘dier’, anderzĳds worden dieren als object gebruikt voor de productie van voedsel, kennis, vermaak of anderszins. Daarnaast zĳn dieren een ‘zegen’ als ze profijt leveren

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 45


45 in huis (relatie), bedrĳf en laboratorium (product), en een ‘zorg’ als we geconfronteerd worden met dierenleed (lĳden) en risico’s voor onze eigen gezondheid (schade). In deze complexiteit is het welzĳn van dieren noodzakelĳkerwĳs verbonden met waarden en grondhoudingen van (groepen) mensen en hoort het thuis in het deliberatieve domein van beleid, bestuur en politiek.

Knelpunten In de nota (Hoofdstuk 2) zĳn de belangrĳkste knelpunten in de veehouderĳ beschreven. Daarbĳ zĳn de ‘ongeriefrapporten’ van ASG als uitgangspunt genomen, met als beperking dat daarin gefocust wordt op ‘ongerief’ en de positieve indicatoren voor dierenwelzĳn ontbreken. De lĳst met knelpunten lĳkt ons vrĳwel compleet. De systematiek van indeling naar uitsluitend duur van het welzĳnsprobleem roept echter de vraag op of deze indeling in het maatschappelĳk debat wel houdbaar is. Behalve duur zĳn altĳd ook intensiteit, mate van voorkomen en aantal betrokken dieren van belang. Vaak gaat het maatschappelĳk debat ook over ‘systeemfouten’ die momenteel ‘gerepareerd’ worden door routinematige ingrepen bĳ dieren en derhalve beschouwd worden als een massale aantasting van de integriteit van dieren. Het onthoornen van kalveren, verwĳderen van varkensstaarten, snavelpunten, tenen en sporen bĳ pluimvee en het niet adequaat verdoven van varkens en pluimvee in slachterĳen geeft burgers het beeld van een ‘vee-industrie’ en benadrukt het gebruik van dieren als ‘ding’. Wĳ vinden daarom dat de diergerichte definitie van dierenwelzĳn, zoals deze door dierwetenschappers en praktĳk vaak wordt gebruikt, niet aansluit bĳ de bredere maatZICHT 2012-4 | december 2012

schappelĳke invulling van dit begrip. Dat leidt gemakkelĳk tot spraakverwarring en onbevredigende oplossingen. Het brede begrip dierenwelzĳn omvat ook de integriteit van het dier èn hoe wĳ als samenleving (moreel) met dieren behoren om te gaan. De veehouderĳpraktĳk heeft te maken met een waardenmozaïek. Dierenwelzĳn moet worden afgewogen tegen tal van andere waarden (ecologie, economie). Juist deze afweging van waarden is voor burgers weinig inzichtelĳk en maken zĳ (misschien daardoor) anders. Daarbĳ telt zwaar dat slechts 1 à 2% van de bevolking dagelĳks bedrĳfsmatig betrokken is bĳ dieren, terwĳl voor de burgermeerderheid de relationele waarde van het dier vaak wel van doorslaggevend belang is. Dit punt verdient meer aandacht.

De diergerichte definitie van dierenwelzijn, sluit niet aan bij de bredere maatschappelijke invulling van dit begrip. Dat leidt gemakkelijk tot spraakverwarring en onbevredigende oplossingen. Wat verder opvalt, zĳn de voorzichtige formuleringen van knelpunten (Hoofdstuk 2). Dit kan een bewuste en begrĳpelĳke keuze zĳn, als vooral is bedoeld om in eigen gelederen de discussie over de omgang met dieren aan te zwengelen. Geïnformeerde buitenstaanders kunnen dit echter interpreteren als versluierend taalgebruik, bedoeld om proble-

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 46


46 men kleiner voor te stellen dan ze in werkelĳkheid zĳn. In de overige hoofdstukken zĳn de standpunten fermer en concreter geformuleerd.

De veehouderijpraktijk heeft te maken met een waardenmozaïek. Dierenwelzijn moet worden afgewogen tegen tal van andere waarden (ecologie, economie). Juist deze afweging van waarden is voor burgers weinig inzichtelijk en maken zij (misschien daardoor) anders.

Aanpak Wĳ onderschrĳven een ‘aangejaagde transitie van onderop’ in plaats van een ‘verplichte blauwdruk van bovenaf’. Verbetering van dierenwelzĳn zal door de praktĳk zelf als een belangrĳke opgave moeten worden gezien. Het zĳn de sectorpartĳen die bĳ voorkeur in ketenverband en in samenwerking met de retail ‘ruimte voor beweging’3 kunnen creëren. Daarbĳ ‘aangejaagd’ door het maatschappelĳk krachtenveld. De nota levert hier ook een bĳdrage aan. Ethiek is naar onze mening niet (alleen) iets van morele principes, maar vindt dagelĳks plaats als tussen verschillende waarden gekozen moet worden. De overheid heeft daarbĳ de verantwoordelĳkheid om (dreigende) misstanden aan te pakken en de gestolde kennis en inzichten te vertalen in reZICHT 2012-4 | december 2012

gelgeving. Daarnaast moet de overheid partĳen stimuleren en ondersteunen in het creëren van handelingsperspectief vanuit een consistente visie. Daarbĳ zal het begrip ‘duurzaamheid’ en het onderliggende ‘dierenwelzĳn’ moeten worden geconcretiseerd in operationele doelen. De overheid zal daarbĳ vooral moeten inzetten op4: 1. Het creëren van een open, innovatieve omgeving; 2. Het oplossen van conflicten tussen milieu, dierenwelzĳn en volksgezondheid; 3. Het verwĳderen van praktische belemmeringen; 4. Het bevorderen van kennis en bewustzĳn bĳ burgers en (aankomende) veehouders; 5. Risicodekking voor koplopers in plaats van inkomenssteun; 6. Het werken aan één EU-keurmerk voor dierenwelzĳn/duurzaamheid door: vaststelling grondregels, ontwikkeling van een meet- en waarderingssysteem en bevordering van acceptatie en gebruik. Transparantie is de motor van maatschappelĳke verandering. De na te streven doelen moeten daarom meetbaar en de voortgang zichtbaar worden gemaakt, zodat deze deel uit kunnen maken van keten-kwaliteitzorgsystemen, waarmee de veehouder inzicht krĳgt in zĳn eigen prestaties en via ‘benchmarking’ in de gewenste richting kan bĳsturen. De SGP-nota biedt hiervoor voldoende aanknopingspunten.

Aandachtspunten Een aandachtspunt is de stelling dat ‘diergezondheid’ centraal gesteld moet worden. Dit past goed in de belevingswereld van veehouders, erfbetreders en dierenartsen. Dierge-

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 47


47

zondheid gaat echter gemakkelĳk voorbĳ aan gedragsbehoeftes van dieren en afwĳkend gedrag dat duidt op tekortkomingen. In het maatschappelĳk debat is het evident dat dieren gezond moeten zĳn. Zorgen zĳn er vooral over de (on)mogelĳkheden om normaal soortspecifiek gedrag te kunnen vertonen. Wĳ benadrukken dat bĳ gezondheid niet alleen naar de fysieke gezondheid, maar ook naar de psychische en ethologische gezondheid moet worden verwezen. De veehouderĳ zal op dit punt het dier niet altĳd in voldoende mate tegemoet kunnen komen, maar concessies moeten dan wel erkend en uitgelegd worden. Wĳ waarschuwen ook voor het risico dat de diergerichte definiëring van dierenwelzĳn in de nota en de beperking tot diergezondheid de spraakverwarring met de samenleving eerder vergroot dan verkleint. Verder missen we de omgang met vis in de ZICHT 2012-4 | december 2012

visserĳ en in de visteelt. Ook zou de rol van groen onderwĳs in het toekomstbestendig maken van de veehouderĳ - en met name de aandacht voor maatschappelĳke aspecten van de veehouderĳ - meer benadrukt mogen worden.

Mens-dier relatie Dieren zĳn levende wezens met gevoelens en behoeften. Zĳ vertonen in die zin overeenkomsten met mensen, maar ook grote verschillen. Problematisch in de discussie is dat ‘dieren’ vaak over één kam worden geschoren. Tussen diersoorten, en daarbinnen, bestaan echter grote verschillen. Mens en dier zĳn niet gelĳk, maar lĳken op elkaar. Waar precies de verschillen liggen als het gaat om ‘beleving’ is wetenschappelĳk nauwelĳks te duiden. Daar kunnen we vooral vanuit ons menselĳk perspectief een idee over vormen. Niettemin is het evident dat varkens, kippen

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 48


48 en koeien aangeboren gedragseigenschappen bezitten die leiden tot behoeftes die in de veehouderĳpraktĳk veelal niet voldoende kunnen worden bevredigd. Vanuit onze morele verantwoordelĳkheid voor het dier, vinden veel burgers dat ongewenst. Dan zĳn zwaarwegende redenen nodig om dat naar de samenleving te legitimeren. Voedselproductie, met afgeleid socio-economisch profijt, kan zo’n reden zĳn. Tegelĳkertĳd moeten we ons er van bewust zĳn dat veel dierlĳke producten in feite luxe producten zĳn die een aanzienlĳk beslag leggen op schaarse hulpbronnen. Daarom moet de kosten/baten-afweging inzichtelĳk worden gemaakt en actief worden gecommuniceerd.

We moeten ons er van bewust zijn dat veel dierlijke producten in feite luxe producten zijn die een aanzienlijk beslag leggen op schaarse hulpbronnen. Schaalvergroting Schaalvergroting zal hoe dan ook voortgaan, afhankelĳk van factoren als beschikbaarheid van kapitaal en gekwalificeerde arbeid en randvoorwaarden van overheden, inkooporganisaties en/of consumenten. Onderzoek laat zien dat er in de varkenshouderĳ, anders dan bĳ melkvee, van schaalvergroting weinig effect op het dierenwelzĳn is te verwachten. Grootte en inrichting van dierverblĳven in grootschalige varkens- en pluimveestallen zullen vermoedelĳk niet veel afwĳken van de gangbare praktĳk. Professionalisering en specialisatie qua geZICHT 2012-4 | december 2012

zondheidszorg wordt haalbaarder naarmate bedrĳven groter worden. Het kan - in theorie - leiden tot betere preventie, minder ziekte en minder uitval. Beter gezondheidsmanagement, standaardisatie van de verzorging en terugkoppeling van betrouwbare slachthuisbevindingen zal stellig leiden tot een betere diergezondheid. In de praktĳk lĳken grotere vleeskuikenbedrĳven geen hogere uitval te hebben dan kleinere. In de zeugenhouderĳ lĳkt de bedrĳfsomvang eerder positief gecorreleerd met de overlevingskansen van biggen. Vaak zĳn de voordelen van schaalvergroting echter van korte duur. De grotere, efficiëntere stallen/bedrĳven worden immers al snel de norm waarop afnemers onder invloed van marktwerking hun prĳzen verder naar beneden bĳstellen. Veehouders worden daarmee telkens opnieuw gedwongen om volgende stappen te zetten, gevangen in het systeem van bulkproductie, marktwerking en schaalvergroting. Dat is overigens ook te zien in de biologische veehouderĳ.5 Bĳ burgers die dieren vooral om hun relationele waarde houden, stuit grootschaligheid gevoelsmatig op grote weerstand. Schaalvergroting bevestigt het beeld dat dieren louter als productiemiddel, als ‘ding’, worden gehouden. Elke praktĳk die in dit spoor doorgaat, zal steeds vaker weerstand oproepen. En niet zonder reden. Zo blĳkt uit onderzoek dat grotere varkensbedrĳven een aanzienlĳk grotere kans hebben op afwĳkend gedrag zoals staart- en orenbĳten.6 De kwaliteit van bedrĳfsvoering en toewĳding en vakbekwaamheid van verzorgers zĳn doorslaggevend voor het welzĳn, zoals het tĳdig onderkennen en aanpakken van gezondheidsproblemen en beschadigend gedrag. Een risico op grootschalige bedrĳven is een verminderd mens-diercontact. Dat kan leiden

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 49


49 tot minder adequate diergerichte zorg en meer angst voor mensen. Een tekort aan vakbekwaam personeel, met name bĳ inhuur van goedkope arbeid, is eveneens een risico. De sterk teruggelopen uitstroom uit beroepsopleidingen in de intensieve veehouderĳ onderstreept de ernst van dit arbeidsmarktknelpunt. Wat betreft de borgingspunten in welzĳnswetgeving is er sprake van een geleidelĳke omslag van middel- naar doelvoorschriften. Marktwerking lĳkt voor realisatie van bovenwettelĳke eisen een doelmatig instrument, maar ook de overheid moet invulling geven aan haar rol. Enerzĳds door te zorgen voor strikte handhaving van bestaande wetgeving, zodat een level playing field ontstaat voor goedwillende veehouders, en ook door instrumenten te ontwikkelen voor diergerichte vaststelling van dierenwelzĳn en -gezondheid op bedrĳfsniveau. Anderzĳds door te bevorderen dat deze informatie wordt opgenomen in ketenkwaliteitsystemen. Veehouders, verwerkers en retail kunnen zo, gefundeerd en stapsgewĳs, verbeteringen aanbrengen in de huisvesting en verzorging van dieren en in de maatschappelĳke kwaliteit van vlees, melk en eieren.

Verdienmodel Hoe kunnen maatschappelĳke opgaven worden terugverdiend? Onvermĳdelĳk zal moeten worden gewerkt aan een cultuuromslag: van veel en goedkoop naar minder met meerwaarde. De ecologische draagkracht van de aarde vraagt dat de consumptie van dierlĳk eiwit vermindert en deels wordt vervangen door plantaardig eiwit. De groeiende wereldbevolking dient echter gevoed en wereldwĳd zal de vleesconsumptie toenemen. Wĳ stellen ZICHT 2012-4 | december 2012

echter grote vraagtekens bĳ ambities en mogelĳkheden (lange termĳn) om vanuit de Nederlandse veehouderĳ hierin te voorzien. Onze bĳdrage aan voedselzekerheid zou vooral moeten liggen in het ontwikkelen en verduurzamen van productiesystemen elders in de wereld. Om wereldwĳd aan kop te blĳven op het terrein van innovatie en technologie, zal de samenwerking tussen bedrĳfsleven, kennisinstellingen en overheid moeten worden geïntensiveerd waarbĳ niet de primaire bedrĳven, maar duurzame ketens het onderwerp van studie zĳn. De veehouderĳsector in Nederland wordt op die manier proeftuin voor instellingen die systemen, ketenconcepten, kennis en uitgangsmaterialen exporteren. Een deel van deze exportwaarde zal moeten worden aangewend om de deelnemers in de kennisketen voor hun data en diensten te belonen.

De bestaande wetgeving biedt voldoende aanknopingspunten om het voor boeren duurder te maken om niet te investeren in dierenwelzijn. Daarmee krijgen de goede boeren vanzelf economisch voordeel.

Voor de bestaande bedrĳven moet de overheid bestaande regels handhaven. Het couperen van varkensstaarten, bĳvoorbeeld is al meer dan tien jaar wettelĳk verboden. Toch gebeurt het nog op grote schaal. Wettelĳk zĳn boeren verplicht actief alternatieven te

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 50


50 zoeken en dat ook goed te documenteren. In de praktĳk komt daar vrĳwel niets van terecht. De bestaande wetgeving biedt voldoende aanknopingspunten om het voor boeren duurder te maken om niet te investeren in dierenwelzĳn. Daarmee krĳgen de goede boeren vanzelf economisch voordeel. Dergelĳk voordeel kan ook ontstaan wanneer boeren die het goed doen daarvoor beloond worden, bĳvoorbeeld wanneer grote slachterĳen ervoor zouden

kiezen om boeren te belonen die varkens met lange(re) intacte varkensstaarten of bevederde kippen aanleveren, desnoods ten koste van boeren die dat (herhaaldelĳk) niet of minder doen. De halve cent extra voor weidemelk werkt ook via dit principe. Daarmee wordt een bonus-malus systeem in het leven geroepen dat de sector prikkelt daar waar het sterk in is: innoveren vanuit economische drĳfveren. Dat kan ook ten gunste van dierenwelzĳn worden ingezet.

Noten 1. De Cock Buning, Tj., Pompe, V., Hopster, H. en De Brauw, C., 2012. Denken over dieren; dier en ding, zegen en zorg. Ministerie van Economische zaken, landbouw en Innovatie, Den Haag. 2 Dr. ing. Hans Hopster is onderzoeker en themaleider dierenwelzĳn bĳ Wageningen UR Livestock Research te Lelystad, tevens lector Welzĳn van Dieren aan de Hogeschool Van Hall Larenstein te Leeuwarden; dr. Marc Bracke is onderzoeker dierenwelzĳn bĳ Wageningen UR Livestock Research te Lelystad. 3. Zie ook het proefschrift van Vincent Pompe: Doing Business with Animals. Moral Entrepreneurship and Ethical Room for Manoeuvre in Livestock Related Sector, 2011, Wageningen Universiteit en Research Centrum. 4. Winstgevend Welzijn: Over het creëren van kansen. 2012. Raad voor Dierenaangelegenheden, Den Haag 5. Zie http://edepot.wur.nl/188053 6. EFSA, 2007. http://www.efsa.europa.eu/en/efsajournal/doc/611.pdf

Houden van dieren Samen werken aan een verantwoorde veehouderĳ Deze publicatie biedt een actuele, op de Bĳbel gebaseerde visie op een verantwoord veehouderĳbeleid. Hiermee wordt beoogd om niet alleen beleidsmakers en politici van dienst te zĳn, maar zeker ook veehouders, veehandelaren, middenstanders, supermarkteigenaren en consumenten. Via de webshop van de SGP (www.sgp.nl) of via telefoon 010-72 00 785 kunt u een exemplaar bestellen. De prĳs is € 7,50 (excl. verzendkosten).


2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 51


51

WWWNBGNL WWWNBGNL

VAN V AN A DEN DIKKENBER DIKKENBERG G LAS & MONTAGE BV

Geef uit dankbaarheid!

Red R ed e een en m mensenleven! ensenleven!

¼ ¼

Elke vijf minuten stijgt ergens ter wereld een MAF vliegtuig op. V Voor oor 15 euro euro kkan an MAF 3 minuten vliegen.

€

Dokter Foster wil twee klinieken per dag bereiken met het MAF vliegtuig. Voor V 35 euro dokter 35 oor 3 5e uro kkan an d okter FFoster oster 3 5 kkilo ilo medicijnen meenemen. m edicijnen m eenemen.

€

Voor behandeling in het ziekenhuis zijn mensen n bergdorpen afhankelijk van MAF. Voor V oor 150 euro euro vliegt MAF 1 patiënt patiënt naar ziekenhuis. enhuis. het ziek

XXXNBGOMHFFG

De administratieve dienstverlener voor kerken en instellingen • Het geheel of gedeeltelijk verzorgen van de financiële administratie • Salaris- en / of traktementsberekeningen • Debiteuren- en crediteurenadministratie • Ledenadministratie en geldverwerving

• Opmaken en controleren van jaarverslagen • Opstellen accountantsverklaringen • Financiële advisering • Administratieve ondersteuning op locatie • Zorg- en verzuimverzekeringen • Internetboekhouden

Een hele zorg minder... Hoofdkantoor Kon. Wilhelminalaan 23 Postbus 675 • 3800 AR Amersfoort • Telefoon (033) 467 10 10 www.kkgkka.nl


2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 52

Het web rond voedsel | K.J.G. Kats, Column Brandpunt

brandpunt

52

Komkommers op een hoop… Komkommers op een hoop. Dat is het beeld dat bij mij voor ogen komt als ik denk aan verspilling van voedsel. Het beeld stamt uit de tijd van de uitbraak van de EHEC-bacterie, in het afgelopen voorjaar. Lagen die komkommers daar omdat de bacterie daarop was vastgesteld? Of omdat ze van slechte kwaliteit waren? De dorpen in mijn gemeente, Zuidplas, hebben hun wortels in de landen tuinbouw. Vele hectares landbouw- en glastuinbouwgrond liggen gelegen rondom onze dorpen. Deze sectoren kenden de afgelopen decennia vele ontwikkelingen. Eerst was het handmatig hard werken om daarvan ‘de vrucht te kunnen plukken’. Er kwam een golf van verdergaande mechanisatie, de komst van chemische bestrijdingsmiddelen en de automatisering. Ik spreek maar niet over al dan niet subsidiëren, afschaffen van veilingen, en dictatoriale invloeden van grote supermarktketens op de prijsvorming. De laatste jaren is er door de sector veel geïnvesteerd in verduurzaming: biologische bestrijdingsmiddelen, gebruik van CO2 van andere industrieën, gebruik van aardwarmte, tegengaan van lichtvervuiling, et cetera. De vraag bekruipt mij of wij en onze kinderen het besef nog hebben wat er bij komt kijken voordat een paprika, tomaat, aardappel, spruitje of gebakken brood op ons bordje ligt. Volgens sommige kinderen komt melk uit de fabriek. De koe komt bij hen niet eens in beeld. Dat geeft te denken. Zo is de kans groot dat velen niet meer weten waar ons voedsel vandaan komt, laat staan welke mythes er rond voedsel kunnen ontstaan… Eén van die mythes was die EHEC-bacterie ín komkommers. Deze bacterie kan helemaal niet ín een komkommer zitten. Heel misschien op de buitenkant. Een goed gewassen of geschild exemplaar vormt zeker geen bedreiging voor de gezondheid. Maar een hype, gemaakt door de media en klakkeloos aangenomen door onkunde bij de mensen over voedsel, maakte dat de tuinder een lange tijd geen komkommers meer verkocht. En daarom lagen deze komkommers op een hoop… Gert-Jan Kats, burgemeester Zuidplas


2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 53

Het web rond voedsel | Ir. A. van der Linden, Corrosie

53

thema

De Nederlandse agrarische sector is toonaangevend in de wereld. De intensivering en rationalisatie leiden echter in toenemende mate tot negatieve reacties in de maatschappij. Onvoldoende wordt onderkend dat juist door de intensivering en rationalisatie de tuinbouwsector aan de toegenomen eisen kan voldoen. Dit komt de verduurzaming ten goede.

Ir. A. van der Linden, directeur Kwaliteit en Milieu bij The Greenery1

Corrosie Het was aan het eind van de vorige eeuw, in 1999, dat ter gelegenheid van het afscheid van de toenmalige minister van Landbouw, ir. Gerrit Braks, het mooie boekje ‘De corrosie van een ĳzeren driehoek’ verscheen. Dit boek met de veelzeggende ondertitel ‘Over de omslag van de landbouw’, geschreven door prof. Gert van Dĳk en enkele andere co-auteurs, is nog altĳd razend actueel. Er wordt daarin namelĳk geconstateerd dat de Nederlandse landbouw op vele terreinen toonaangevend is in de wereld, maar dat tegelĳkertĳd moet worden vastgesteld dat diezelfde agrarische sector steeds minder wordt gewaardeerd door de samenleving. Wat het laatste betreft, is er sprake van een verontrustende neerwaartse spiraal.

Innovatieve landbouw Nu, 13 jaar later, lĳkt er niet veel veranderd. ZICHT 2012-4 | december 2012

De Nederlandse landbouw is nog steeds één van de krachtigste en meest innovatieve ter wereld. Mede door dit ondernemerschap is Nederland de op één na grootste agrarische exporteur ter wereld. Maar dit feit roept lang niet bĳ iedereen bewondering op. Integendeel, het ontlokt steeds meer negatieve reacties. Vooral vanwege de intensivering en rationalisatie die hieraan ten grondslag ligt. Die zouden de gewenste verduurzaming in de weg staan. Omdat ik zelf werkzaam ben in de tuinbouwketen, is mĳ deze zorg vanuit de samenleving natuurlĳk bekend.

Toegenomen eisen De constatering dat in het achterliggende decennium niet zoveel is gewĳzigd, is juist, maar heeft een duidelĳke reden. Wat is de realiteit? De eisen vanuit de maatschappĳ aan de producten en productiewĳzen zĳn

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 54

Het web rond voedsel | Ir. A. van der Linden, Corrosie

54 sterk toegenomen, ook in de tuinbouw. Denk aan de eisen ten aanzien van het gebruik en de emissie van meststoffen en gewasbeschermingsmiddelen naar het oppervlakte- en grondwater, de reductie van het energieverbruik en niet te vergeten de arbeidsomstandigheden. Al die eisen vergden en vergen zware investeringen die ook weer terugverdiend moeten worden.

De Nederlandse landbouw is op vele terreinen toonaangevend in de wereld, maar tegelijkertijd moet worden vastgesteld dat diezelfde agrarische sector steeds minder wordt gewaardeerd door de samenleving. Intensivering Dankzĳ de intensivering en rationalisatie is de tuinbouwsector in hoge mate in staat gebleken aan de strengere eisen te voldoen. Intensivering staat hier de verduurzaming dus ten dienste en is niet de vĳand ervan. Intensivering heeft er ook voor gezorgd – en dat wil ik hier onderstrepen – dat de consument groenten en fruit kan kopen die gezond, lek-

ker en betaalbaar zĳn en geproduceerd volgens de strengste milieu- en arbeids- wetgeving. Daardoor is gezonde voeding ook toegankelĳk gebleven.

Oordeel consument De consument kan daar tevreden over zĳn. De burger is dat echter niet. De burger – en ik refereer nog eenmaal aan het boek ‘De corrosie van een ĳzeren driehoek’ – wil een zelfportret van een hoogwaardige kwaliteit, die alleen het meest geavanceerde fototoestel kan leveren, maar dan wel ambachtelĳk geschilderd met authentieke verf en kwast. Deze kennelĳke paradox beschrĳft prof. Rudy Rabbinge heel mooi in een uitgave van Stichting DUVO uit 2009, met de titel ‘Arcadië en hightech’. Hĳ stelt daarin dat voedselveiligheid en voedselzekerheid alleen worden gerealiseerd door efficiënte en effectieve inrichting van de ketens. Maar dat er daarnaast tevens de mogelĳkheid wordt geboden om de dromen van Arcadië (= paradĳs) te realiseren door streekproducten en biologische producten te kopen. In deze pluriforme agrarische sector is de paradox dus schĳn. Dit onderschrĳf ik graag. Mĳn conclusie is dat we ons niet in het te simpele schema van voor of tegen intensivering moeten laten drukken. Intensieve en extensieve landbouw zĳn complementair met elk een eigen doelgroep.

Noten 1 De auteur is verder lid van de SGP-fractie in de gemeenteraad van Korendĳk en SGP-fractievoorzitter in het Waterschap Hollandse Delta. Deze bĳdrage schrĳft hĳ op persoonlĳke titel.


2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 55

Het web rond voedsel | Drs. M. Bossers en ing. B. Engberts, Megastallen of schaalvergroting in argrarische sector

55

lokaal vizier

De agrarische sector moet zich kunnen ontwikkelen. Toenemende eisen, bijvoorbeeld op het gebied van dierenwelzijn en milieu, brengen extra kosten met zich mee. Dat betekent dat voor een economisch rendabele bedrijfsvoering schaalvergroting nodig is. De nadelen van megastallen zijn te ondervangen door voorwaarden te stellen aan de bouw en inrichting.

Drs. M. Bossers, SGP-raadslid Twenterand en veearts Ing. B. Engberts, SGP-wethouder Twenterand

Megastallen of schaalvergroting in agrarische sector De agrarische sector is een onderdeel van de samenleving. De beeldvorming van de samenleving over de agrarische sector heeft een sterke verandering ondergaan. Van een idyllisch beeld zoals het vroeger was, is weinig meer overgebleven. Momenteel is het veranderd in een negatief beeld van vleesfabrieken en ziekteverspreiders. Vooral de grote varkenspestepidemie (1997), monden-klauwzeer (2001) en de vogelpest (2003) hebben dit beeld aangewakkerd. Toegegeven zĳ dat er inderdaad verkeerde ontwikkelinZICHT 2012-4 | december 2012

gen aan het licht zĳn gekomen. In dit kader gaan we daar niet verder op in. Wel heeft dit geleid tot een sterke bemoeizucht van de overheid bĳ het houden van dieren. Minder positief is de invloed van diverse actiegroepen op het imago van de veehouderĳ in de volle breedte.

Voedselproductie Voedsel is één van onze dagelĳkse levensbehoeften. Voor ons is het een vanzelfsprekendheid. Wĳ beschouwen het niet als een

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 56


56 voorrecht, maar als een recht. Daar komt bĳ dat wĳ niet alleen beschikken over een geweldige hoeveelheid voedsel, maar ook over voedsel vanuit de hele wereld. Eén van de gevolgen is dat wĳ het in grote hoeveelheden gebruiken. De prĳs vormt geen belemmering. In de periode na de Tweede Wereldoorlog was goedkope voedselproductie een politiek speerpunt. De overheid verstrekte subsidies voor onderzoek en onderwĳs. De landbouw heeft mede hierdoor een geweldige ontwikkeling doorgemaakt. Ook heeft de Europese Unie de landbouw en veeteelt gestimuleerd. De agrarische sector heeft deze kansen aangegrepen. In deze ontwikkeling van de landbouw is het accent komen te liggen op zo goedkoop mogelĳk produceren. Tegen deze

Megastallen Maatschappelĳk ontstaat veel onrust zodra plannen ingediend worden voor de bouw van een megastal. Diverse actiegroepen zĳn er in geslaagd om de publieke opinie om te vormen tot een antistemming. Ook in onze gemeente Twenterand. De SGP-fractie Twenterand vindt dat de agrarische sector de mogelĳkheid moet hebben om zich te ontwikkelen. De bouw van stallen voor de dieren is daarvoor essentieel. Voor een economisch rendabele bedrĳfsvoering heeft een bedrĳf een bepaalde grootte nodig. Die grootte verandert met de schaalvergroting. Het is daarom eenzĳdig en onjuist de discussie enkel te richten op het punt van de omvang van een bedrĳf of stal.

Voordelen van schaalvergroting

In landbouw is het accent komen te liggen op zo goedkoop mogelijk produceren. Tegen deze achtergrond dienen wij de schaalvergroting te beoordelen, alsook de opkomst van de intensieve veehouderij. achtergrond dienen wĳ de schaalvergroting te beoordelen, alsook de opkomst van de intensieve veehouderĳ. Veel mensen die hierin werkzaam zĳn behoren tot onze achterban. Vanwege de schaalvergroting ontstaan de zogenaamde megastallen. Hoe groot een megastal is kan niemand vertellen. Momenteel wordt gesproken over de Bleker-norm. ZICHT 2012-4 | december 2012

Veel gebouwen zĳn verouderd en voldoen niet meer aan de milieueisen. Ook de dieren stellen andere eisen aan hun leefomgeving. Grupstallen zĳn niet geschikt voor de huidige koeien. De huidige koeien produceren veel meer melk. Er zĳn andere behoeften ontstaan: andere voeding, meer licht en meer beweging. In de jaren ‘70 van de vorige eeuw zĳn de ligboxstallen gekomen. De inrichting was gericht op de koe van toen. Nu de koe groter is geworden, heeft zĳ meer ruimte nodig in de ligbox. Niet alleen in de rundveehouderĳ, maar ook in andere sectoren spelen de veranderde eisen voor de behoeften van de dieren een rol bĳ de nieuwbouw van stallen. Meer bewegingsruimte voor dieren vormt ook een reden tot vergroting van de stallen. Bĳ een gelĳk aantal dieren worden de stallen dan noodzakelĳkerwĳs groter.

Dierwelzijn In de westerse samenleving heeft de behan-

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 57


57 deling en verzorging van dieren een sterke verandering ondergaan. De burger is steeds verder af komen te staan van de dierhouderĳ. Burgers hebben een huisdier. Zĳ gaan met deze dieren om alsof het een lid van het gezin is. Het dier heeft bĳ de burger een andere plaats dan bĳ de agrariër die zĳn dieren voor zĳn levensonderhoud heeft. Zodra een burger vanuit zĳn eigen perspectief de agrariër gaat beoordelen op het houden van zĳn dieren, kan het faliekant mis gaan. Geen problemen ontstaan er bĳ de kleine bedrĳven. Deze passen nog in het idyllisch beeld van de burger. Dit in tegenstelling tot de grotere bedrĳven.

Nu er veel meer bekend is over betere omstandigheden voor dieren, stelt de overheid meer eisen aan de huisvesting en inrichting van de stallen. Dit heeft wel tot gevolg dat de kosten toenemen. Wil de veehouder dan nog voldoende inkomen uit zijn bedrijf genereren, dan moet hij wel een grotere stal bouwen.

De dierhouderĳ heeft echter altĳd een economische basis gehad. Een veehouder leeft van de opbrengst van de productie van zĳn dieren. Vanwege te lage opbrengstprĳzen is een veehouder gedwongen zĳn bedrĳf te verZICHT 2012-4 | december 2012

groten om eenzelfde inkomen te halen. Intensivering, met zoveel mogelĳk dieren per meter vloeroppervlakte, beoordelen wĳ als een nadelige ontwikkeling. Nu er veel meer bekend is over betere omstandigheden voor dieren, stelt de overheid meer eisen aan de huisvesting en inrichting van de stallen. Dit heeft wel tot gevolg dat de kosten toenemen. Wil de veehouder dan nog voldoende inkomen uit zĳn bedrĳf genereren, dan moet hĳ wel een grotere stal bouwen. Want de opbrengstprĳzen houden nu bepaald geen gelĳke tred met de stĳgende kosten. Dieren hebben een geur. Per diersoort wisselt dat. Varkens hebben een sterkere geur dan koeien. Voeg je veel dieren bĳ elkaar dan ontstaat een nog sterkere geur. Deze geur wordt veroorzaakt door de mest. Burgers ervaren dit als stank. Met als gevolg dat er bĳ de bouw van een stal eisen gesteld worden aan de uitstoot van de stallucht. De stallucht moet gezuiverd worden voor ze in de buitenlucht geblazen worden. Er worden dan luchtwassers geplaatst. Dit heeft een verhoging van de kostprĳs tot gevolg.

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 58


58

Ziekteverspreiding De recente Q-koortsuitbraak is een voorbeeld van massale besmetting van mensen door dieren. In de eerste helft van de vorige eeuw vormde de tuberculose een bedreiging voor de mens. In het geval van zoönosen, als Qkoorts, is de kans op verspreiding bĳ grote concentraties dieren veel groter. Een voorwaarde voor de nieuwbouw van stallen zou kunnen zĳn dat er een bepaalde afstand moet zĳn tot de bebouwing. Verder wordt vaak als bezwaar genoemd het overmatige antibioticagebruik in grotere stallen. In de praktĳk blĳkt dat dit niet zo is. Overmatig antibioticagebruik heeft meer verband met de bedrĳfsvoering.

Nadelen? Samenvattend kan gesteld worden dat een vergrote stal een voorwaarde is om als veehouder aan nieuw gestelde eisen van de overheid te voldoen en te overleven. Voordelen zĳn de betere werkomstandigheden voor agrariër, er is een lagere kostprĳs en het dierwelzĳn wordt vergroot. Kleven er dan geen nadelen aan grote stallen? Ons antwoord is dat deze nadelen zĳn te ondervangen door voorwaarden te stellen aan de bouw en inrichting van de stallen. Deze vraag is ook behandeld in een rapport van het RIVM enkele jaren geleden. De conclusie daarvan was eveneens dat er geen zwaarwegende nadelen zĳn verbonden aan grote stallen.

Ruimtelijke afwegingen Veel agrarische bedrĳven, vooral kleinere gemengde bedrĳven, zĳn gestopt. Leegstaande stallen geven een rommelige indruk. Bĳ nieuwbouw van grote stallen zou als voorwaarde kunnen gelden dat andere leegstaande bedrĳfslocatie(s) afgebroken moeten ZICHT 2012-4 | december 2012

worden, zodat er geen verdere verstening van het platteland optreedt. Wanneer er van een reconstructiegebied sprake is, kan de gemeente met extra voorwaarden op ruimtelĳk niveau het beleid aanscherpen. De gemeenteraad kan daarbĳ een bouwblokgrootte hanteren die voor de bestaande regelgeving geldt of groter, al naar gelang de behoeften en wensen van agrariërs en betrokken bewoners of deelnemers van de groene ruimte. Daarnaast kan een afstandscriterium gehanteerd worden voor de nieuwe vestigingen onderling, tot bestaande bedrĳven en burgerwoningen of de rode contour van de kernen. Bĳvoorbeeld: de afstand van bedrĳven groter dan 390 NGE1 moet voor alle soorten bedrĳven meer dan 500 meter bedragen tot zowel bebouwing als andere bedrĳven groter dan 390 NGE.

Een vergrote stal is een voorwaarde om als veehouder aan nieuw gestelde eisen van de overheid te voldoen en te overleven. Een andere voorwaarde die een gemeentebestuur kan stellen, is dat een landschappelĳke inpassing wordt gehanteerd die past bĳ de gebiedskenmerken. Daarvoor wordt een inpassingsplan overlegd na ingewonnen advies van een deskundige. Verder moet worden voldaan aan bestaande weten regelgeving op milieugebied. Nieuwe agrarische bouwpercelen in de landbouwontwikkelingsgebieden (LOG-gebieden) worden alleen toegestaan voor bedrĳ-

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 59


59 ven met agrarische vestiging of bestemming binnen de bebouwde kom of om deze uit extensiveringsgebieden te kunnen plaatsen. Hoogstens één of twee bedrĳven mogen van buiten de gemeentegrenzen uit de regio komen. Agrarische bedrĳven die (door reconstructie) op slot zitten, kunnen verplaatsen naar deze LOG-gebieden.

cussiepunt was het weren van megastallen in de LOG-gebieden. Op deze wĳze wordt de nieuw-vestiging van de grotere bedrĳven belemmerd, maar wordt de eigen agrarische ondernemingen binnen de gemeente wel een volwaardig perspectief geboden. Door aansluiting bĳ provinciaal beleid is dit het meest haalbaar.

Omliggende functies, waarden en belangen mogen niet in onevenredige mate worden geschaad. Bĳ het aanleggen van voerplaten en opslag van mest moeten deze binnen de landschappelĳke inpassing plaatsvinden. Het dis-

Literatuur Voor verdere studie: www.dialoogmegastallen.nl Ir. J. Maljaars e.a., Houden van dieren, Guido de Brès-Stichting, Gouda 2012.

Noten 1 NGE = Nederlandse Grootte-Eenheid. 390 NGE staat voor een bedrĳf met 325 koeien of 9750 vleesvarkens.

In- en verkoop THEOLOGISCHEen aanverwante BOEKEN

Noordweg 11, 4413 AA, Krabbendijke. Tel. 0113-502004. Maandag gesloten

www.boekhandelversprille.nl


2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 60

Het web rond voedsel | Mw. D. van den Dikkenberg versus prof. dr. J.J. Polder, Voedsel zonder E-nummers: gezonder en lekkerder?

60

kwartaalstelling

Door de EU-goedgekeurde hulpstof: wie kent dat regeltje niet van voedselverpakkingen? E-nummers: maak je niet druk, zegt de één; je krijgt er vreselijke ziekten van, stelt de ander. Johan Polder, hoogleraar economische aspecten van gezondheid en zorg, en Dinneke van den Dikkenberg, auteur van het boek ‘Koken zonder Enummers’, geven in het kort hun visie op de goedgekeurde hulpstoffen.

Voedsel zonder E-nummers: gezonder en lekkerder? Voedsel zonder E-nummers is gezonder en lekkerder Mw. D. van den Dikkenberg Een supermarkt bestaat bĳ de gratie van conserveringsmiddelen. Zonder die moet er te vaak nieuwe aanvoer plaatshebben. Voedsel uit de supermarkt moet er verder aantrekkelĳk uit zien, anders verkoopt het niet. Chemische hulpmiddeltjes geven het eten glans en kleur en voorkomen bĳvoorbeeld dat het ranzig wordt of in elkaar zakt. De stoffen die daarvoor zorgen zĳn vaak zoZICHT 2012-4 | december 2012

geheten E-nummers, door de Europese Unie goedgekeurde hulpstoffen. Ze zĳn echter lang niet altĳd onschuldig. Van sommige Enummers is bekend dat ze allerlei bĳwerkingen hebben, sommige op de korte, andere op langere termĳn. Gezondheidsklachten zĳn dan het gevolg. Denk bĳvoorbeeld aan ADHD, migraine, eczeem of hartritmestoornissen. Sommige E-nummers zĳn zelfs in verband ge-

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 61


61 bracht met kanker. Veel E-nummers die afzonderlĳk als onschadelĳk zĳn getest, veroorzaken in combinatie met andere E-nummers onverwacht toch gezondheidseffecten, zoals een Brits onderzoek eerder dit jaar uitwees. Dit jaar is de stichting Foodwatch begonnen om de E-nummers tegen het licht te houden. Het eerste geteste E-nummer E102 – een felgele kleurstof in frisdranken, gebak, koekjes en desserts – komt alvast niet zo goed uit de bus. Behalve dat de stof allergische reacties oproept en verergert, sluit de organisatie op basis van recent onderzoek zelfs kanker niet uit. Het besef begint meer en meer door te dringen dat het onderzoek aan E-nummers door de European Food Safety Authority (EFSA) niet per definitie betekent dat de stof géén gezondheidsrisico’s met zich meebrengt. Wel acht de Europese Unie in dergelĳke gevallen de risico’s acceptabel. Wie E-nummers wil vermĳden, zal ervaren dat veel voedsel uit de supermarkt moet blĳ-

ven staan. Het gaat bĳvoorbeeld om pakjes en zakjes voor sausmixen en gerechten, koek, snoep, snacks en toetjes. Het is in het begin een behoorlĳke zoektocht om een E-nummerarme, liefst E-nummervrĳe boodschappenlĳst samen te stellen. Gelukkig zĳn er verschillende hulpmiddelen om ons op weg te helpen1. In het algemeen zĳn het de pure en basis ingrediënten waaraan niets mankeert. Het koken en bakken daarmee is wennen. De smaakjes van de mixen voor macaroni, soep, roerbaksausjes enzovoort zĳn zo overheersend geweest, dat mensen de pure smaak van groenten en de ingrediënten eigenlĳk ontwend zĳn. Het is in het begin even omschakelen naar de pure smaak van tomaten, kruiden en specerĳen. Maar wie eenmaal een tĳdje op deze manier kookt en bakt, ruikt en proeft al snel als eten vol zit met E-nummers. Die ervaar je al gauw als een soort nep-smaak. Terwĳl het pure eten zonder chemische toevoegingen pas echt genieten is.

Gezond en lekker E-ten Prof. dr. J.J. Polder Over smaak valt niet te twisten. Over E-nummers wel. Intens gelukkig kun je worden wanneer je op een winteravond met je gezin bĳ de openhaard een fijn stuk appeltaart eet, bereid volgens grootmoeders recept met lekker veel roomboter, rietsuiker en een dikke dot slagroom. En vooral ook: zonder E-nummers. Verrukkelĳk. Maar het is een vergissing om te denken dat zo’n overheerlĳk en gelukZICHT 2012-4 | december 2012

kig makend stuk taart vanzelfsprekend ook gezond is. Voedingsstoffen met een E-nummer zĳn er in allerlei varianten. Sommige zĳn tot op het niveau van de moleculen identiek aan stoffen die in de natuur voorkomen. Ze zĳn hetzelfde en ze werken hetzelfde. Andere stoffen komen niet in de natuur voor. Maar in alle ge-

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 62


62 vallen is aan de toekenning van het E-nummer een lange weg voorafgegaan waarin is vastgesteld dat de stof bĳ normaal gebruik geen gevaar voor de gezondheid oplevert. Let wel, bĳ normaal gebruik. Bĳ abnormaal gebruik kan er van alles mis gaan. Maar dat geldt ook voor natuurlĳke producten. Neem water, misschien wel de meest onderschatte voedingsstof. Wat is er nu lekkerder en gezonder dan een glas water op zĳn tĳd. Maar voor je gezondheid is het natuurlĳk niet zo bevorderlĳk wanneer je achter elkaar een emmer leegdrinkt. Zelfs de meest veilige stof gaat gezondheidsrisico’s opleveren wanneer we er teveel van gebruiken. Voor de toepassing van E-nummers gelden strenge eisen, en zelfs al zou er een schadelĳk stofje inzitten, dan is de concentratie daarvan zo laag dat onze gezondheid daar helemaal niets van merkt. E-nummers zĳn niet per definitie ongezond, en omgekeerd zĳn natuurlĳke voedingsstoffen niet per definitie gezond. Want als die appeltaart model staat voor een zoet en vet voedingspatroon zou je daar zomaar diabetes aan over kunnen houden. Of dichtslibbende kransslagaders. De voorkeur voor natuurlĳke producten en grootmoeders recepten heeft te maken met een trend naar nostalgie die breed in de samenleving aanwezig is. Deze recepten geven

antwoord op een zucht naar romantiek, waar ook die openhaard goed bĳ past. En daar is weinig mis mee. Maar er is ook een andere kant. Breed in de samenleving leeft ook de afkeer van risico’s die ongewild op ons afkomen, terwĳl er tegelĳkertĳd een onmiskenbare hang bestaat naar het vrĳwillig nemen van risico’s. We willen dat de overheid ons beschermt tegen alle mogelĳke risico’s, maar tegelĳkertĳd dulden we niet dat diezelfde overheid iets aan onze leefgewoonten zou willen veranderen. Denk aan de rokers die zich druk maken over asbest in hun flat of fijnstof in de lucht. We eisen veilige snelwegen, maar verafschuwen snelheidslimieten en flitspalen. We eisen de veiligste voedingsstoffen, maar eten ondertussen veel te veel, veel vet, veel te zoet en veel te zout. We boycotten zowel de E-nummers als de schĳf van vĳf. ‘Beauty is in the eye of the beholder,’ schreef Shakespeare. Over smaak valt niet te twisten, maar wie gezond wil eten heeft genoeg aan drie adviezen: maak je niet druk over E-nummers, eet gevarieerd en vooral ook matig, en ga in de leer bĳ Jezus: ‘Er is niets van buiten den mens in hem ingaande, hetwelk hem kan ontreinigen; maar de dingen, die van hem uitgaan, die zĳn het, welke den mens ontreinigen. Zo iemand oren heeft om te horen, die hore.’

Noten 1 Zie bĳvoorbeeld www.kook-zonder-e.nl voor een uitgebreide lĳst van E-nummervrĳe artikelen uit verschillende supermarkten. Je kunt ook aan de slag met kookboeken die De Banier uitgegeven heeft.


2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 63

Het web rond voedsel | Mw. K.C. van Dijk LL.M., Een toekomstbestendig Europees landbouwbeleid?

63

thema

Het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid beslaat een fors deel van de Europese begroting. Dat heeft zo z’n redenen. Zijn die argumenten nog steeds valide? Hoe ziet de SGP-fractie in het Europees Parlement de toekomst van het Europees landbouwbeleid?

Mw. K.C. van Dijk, LL.M, beleidsmedewerker eurofractie SGP

Een toekomstbestendig Europees landbouwbeleid? Begin november 2012 spraken we met een Britse collega in het Europees Parlement die aan de onderhandelingstafel zit voor de landbouwhervormingen. Deze collega adviseert een van de schaduwrapporteurs op het meest in het oogspringende dossier; namelĳk dat over de directe betalingen. Ons doel was uiteraard om wat overwegingen mee te geven voor gebruik aan die onderhandelingstafel en om via hem zicht te krĳgen op het proces achter de schermen. Nadat hĳ ons met een ZICHT 2012-4 | december 2012

vleugje Britse humor complimenteerde met het feit dat de Nederlanders de laatsten waren die zich in de 17e eeuw nog enigszins konden meten met de Britten, gaf hĳ zĳn visie op het Europese landbouwbeleid en het hervormingsproces, vanuit liberale hoek. ‘De markt levert het beste resultaat. Directe betalingen komen uiteindelĳk neer op het opdrĳven van de grondprĳs’, redeneerde hĳ. Zĳn conclusie laat zich raden: het landbouwbeleid ziet hĳ het liefst per direct afgeschaft

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 64


64 worden. Zĳn kritiek op het huidige hervormingsproces was dan ook dat aan de basisvraag van bestaansrecht voor het landbouwbeleid voorbĳgegaan wordt. Is een Europees landbouwbeleid te rechtvaardigen? Hoe staan wĳ er in?

Uit ervaring leerde men dat wanneer je als overheid de prijs ondersteunt, de productie wel beheersbaar moet zijn. Anders kunnen er zogenoemde melkplassen en boterbergen ontstaan. Door de jaren heen Laten we eerst de geschiedenis van een van de oudste beleidsterreinen van de Europese Unie eens kort schetsen. In de periode na de Tweede Wereldoorlog stond de voedselproductie in Europa op een laag pitje. Eind jaren ´50 startte men met het Gemeenschappelĳk Landbouwbeleid. De doelen waren (en zĳn) als volgt omschreven in het Verdrag: productiviteitstoename, door technische vooruitgang te bevorderen en door optimaal gebruik te maken van productiefactoren; een redelĳke levensstandaard in de landbouwsector; stabilisering van de markt; voedselzekerheid en redelĳke prĳzen voor de consument. ‘Brussel’ wilde dus onder meer iets doen aan de slechte inkomenssituatie in de landbouwsector. Men redeneerde dat een boer in principe het inkomen moest verkrĳgen uit de markt, maar aangezien de markt dat inkomen niet automatisch leverde, probeerde de ZICHT 2012-4 | december 2012

EU de prĳs kunstmatig op een goed niveau te krĳgen en houden. Bĳ een te groot aanbod werden producten opgekocht en bĳ een laag aanbod werden deze interventievoorraden weer op de markt gebracht. Een volgend probleem was dat de prĳzen die in Europa nodig waren voor een redelĳk inkomen, boven de wereldmarktprĳs lagen; om die reden werden er importheffingen en exportrestituties in het leven geroepen ter bescherming van de eigen sector. Uit ervaring leerde men dat wanneer je als overheid de prĳs ondersteunt, de productie wel beheersbaar moet zĳn. Anders kunnen er zogenoemde melkplassen en boterbergen ontstaan. Teneinde dit probleem aan te pakken werd in 1984 de melkquotering ingevoerd. In 1992 besloot men onder leiding van MacSharry om de steun los te maken van de productieomvang. Van prĳssteun naar inkomenssteun, om de sector meer marktgericht te laten produceren. Tĳdens de ‘Mid Term Review’ in 2003 werd besloten om cross compliance voorwaarden inzake milieu, voedselveiligheid en dierenwelzĳn te stellen voor de ontvangst van de bedrĳfstoeslag. Exportrestituties werden afgebouwd en deze zullen volgend jaar uitgefaseerd zĳn, wat een goede zaak is gezien de verstorende werking van deze subsidies. Op dit moment is een nieuwe hervormingsronde gaande, waarover straks meer.

Rationale voor landbouwbeleid Eerst even terug naar de basisvraag of het Europees landbouwbeleid nog bestaansrecht heeft. Het Europees verkiezingsprogramma van Christen-Unie en SGP uit 2009 stelt dat ‘Europa een taak heeft in het beschermen van de maatschappelĳke waarden van het land-

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 65


65 bouwbeleid. Deze worden niet vanzelfsprekend nagestreefd in een geliberaliseerde landbouwmarkt.’ Naast voedselzekerheid worden daarbĳ ook waarden genoemd als dierenwelzĳn, milieu en landschappelĳke waarden. Als onderliggende argumentatie vinden we een aantal bĳzondere kenmerken vermeld over de agrarische sector. Zo is voedsel voor de mens een eerste levensbehoefte. Voldoende voedsel is echter niet vanzelfsprekend beschikbaar. De afhankelĳkheid van de natuur speelt daarbĳ een rol. Het verkiezingsprogramma stelt: ‘Marktgericht produceren is een juist uitgangspunt.’ Tegelĳkertĳd wordt benadrukt dat niet alles verwacht moet worden van marktwerking. Als het gaat om de waardeverdeling in de keten, heeft de primaire sector geen gelĳke positie ten opzichte van andere actoren. Groothandel en supermarkten hebben meer macht om de prĳs te bepalen. Denk even terug aan de prĳsverlaging die Albert Heĳn recentelĳk doorvoerde, niet richting de consument, maar richting de boer. Er is op dit moment nog een te groot verschil tussen ‘is’ en ‘ought to be’ als we kĳken naar de wĳze waarop de waarde in de keten verdeeld wordt. In de voedselsector is sprake van een inelastische vraag. Aangezien de vraag maar beperkt reageert op het aanbod, kunnen tĳdelĳke overschotten of tekorten tot grote prĳsschommelingen leiden. Het aanbod is bovendien niet met een enkele druk op de knop aan te passen door de bedrĳfsstructuren met grote investeringen en zodoende hoge vaste kosten, lange bedrĳfscycli en de afhankelĳkheid van weersomstandigheden. Kortom, het is gerechtvaardigd de specifieke kenmerken en waarden van de agrarische sector mee te nemen in beleidsoverwegingen. ZICHT 2012-4 | december 2012

Huidige hervorming Naar schatting zal de wereldbevolking in 2050 gegroeid zĳn tot 9 miljard mensen. De uitdaging van de toekomst is voedselzekerheid te realiseren op een wĳze waarbĳ duurzaam omgesprongen wordt met natuurlĳke hulpbronnen. Voortschrĳdende innovatie die daaraan bĳdraagt, is nodig. Het is zeer de vraag of de hervormingsvoorstellen daar voldoende ruimte voor geven. De huidige hervorming, bedoeld voor de periode 2014 tot 2020, zal de geschiedenis in gaan als die van de herverdeling en de vergroening.

In de voedselsector is sprake van een inelastische vraag. Aangezien de vraag maar beperkt reageert op het aanbod, kunnen tijdelijke overschotten of tekorten tot grote prijsschommelingen leiden.

Herverdeling De herverdeling binnen landen is het vervolg op de eerdergenoemde ontkoppeling. De bedrĳfstoeslagen waren weliswaar al losgekoppeld van de productie, maar de bedragen per bedrĳf werden nog steeds vastgesteld op basis van historische referenties en reflecteerden zodoende de uitgangspositie van jaren geleden. De Europese Commissie wil toe naar een gelĳk bedrag per hectare per lidstaat of regio. Dit zal een grote verandering betekenen voor sectoren als de kalverhouderĳ en melkveehouderĳ.

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 66


66

Daarnaast zal er een herverdeling plaatsvinden tussen lidstaten. Voor de Baltische staten en ook de rest van de nieuwkomers sinds 2004 zullen de bedrĳfstoeslagen omhoog gaan terwĳl andere landen een stuk budget inleveren. De herverdeling als principe staat niet ter discussie, maar wel het tĳdpad en de manier waarop. Vergroening De voorstellen van de Europese Commissie voor vergroening zĳn het onderwerp van de meeste discussie. Komt het niet neer op een lastenverzwaring voor de agrariërs terwĳl onduidelĳk is wat bĳvoorbeeld de biodiversiteitswinst zal zĳn? Het kritisch onder de loep nemen van deze voorstellen is naar onze mening terecht. De voorgestelde maatregelen zĳn: gewasdiZICHT 2012-4 | december 2012

versificatie van minimaal drie gewassen als het aan de Europese Commissie ligt, het onderhouden van permanent grasland en het inrichten van een ecologisch focus gebied van 7 procent op de hectares die in aanmerking komen voor de bedrĳfstoeslag. De genoemde maatregelen zouden een gunstige uitwerking moeten hebben op respectievelĳk bodem, klimaat en biodiversiteit. Met name het buiten gebruik stellen van 7 procent van het areaal is een crime voor akkerbouwers in Nederland. Duurbetaalde, vruchtbare grond kan voor dat deel niet gebruikt worden voor voedselproductie, terwĳl de Commissie niet duidelĳk maakt wat precies de meeropbrengst voor de biodiversiteit is van deze 7 procents-eis ten opzichte van een lager percentage. In het voorstel van de Europese Commissie

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 67


67 wordt 30 procent van de bedrĳfstoeslag gekoppeld aan het uitvoeren van bovenstaande vergroeningseisen. Bĳ het niet nakomen van de vergroeningseisen wil de Commissie naast het inhouden van de vergroeningsbetaling ook gaan korten op de basisbetaling. Daar zĳn wĳ tegen en daarin staan we niet alleen in het Europees Parlement. De Landbouwcommissie van het Europees Parlement buigt zich nu over ongeveer 7500 wĳzigingsvoorstellen. Denk daarbĳ aan amendementen om de vergroening als optionele top-up aan te bieden, en voorstellen om het percentage voor de ecologische focusgebieden op 3 of 5 procent te stellen in plaats van 7 procent. Meer flexibiliteit Ook zĳn er amendementen vanuit het Europees Parlement om meer maatwerk mogelĳk te maken voor vergroening. Daarbĳ valt te denken aan twee sporen. Het eerste spoor zou een Europese keuzelĳst behelzen waaruit de lidstaten een aantal maatregelen kunnen kiezen waarvan boeren in betreffende lidstaat er vervolgens bĳvoorbeeld weer twee selecteren.

De Landbouwcommissie van het Europees Parlement buigt zich nu over ongeveer 7500 wijzigingsvoorstellen. Certificering ‘green by definition’ Het andere spoor bestaat uit een aantal praktĳken als ‘green by definition’ aan te merken. Dat geldt in de Commissievoorstellen al voor ZICHT 2012-4 | december 2012

biologische landbouw. De lidstaten zouden daartoe dan een certificeringssysteem kunnen opstellen. De Europese Commissie heeft al aangegeven dat laatste spoor van certificering van bepaalde praktĳken, uitvoerbaar te achten. Zĳ benadrukt dat certificaten dan alleen afgegeven zouden kunnen worden voor praktĳken die tenminste een ‘gelĳkwaardig effect’ hebben als de vergroeningseisen van de Europese Commissie. Het idee van certificering biedt wat uitzicht op maatwerk. Alhoewel, het moet blĳken hoe eenvoudig het is om uitvoerbare praktĳken te vinden die als ‘gelĳkwaardig in effect’ gekwalificeerd kunnen worden. Om een vergelĳking te kunnen maken zal de Europese Commissie trouwens wel eerst duidelĳk moeten maken wat het precieze effect is van haar eígen vergroeningseisen. De Europese Commissie lĳkt met haar vergroeningsvoorstellen vooral te hebben gekeken naar een set maatregelen die makkelĳk te controleren is, in plaats van naar de uitvoerbaarheid voor de sector en naar de opbrengst in termen van verduurzaming die tegenover de kosten staat. Wĳ zĳn van mening dat de optie om andere praktĳken aan te kunnen merken als ‘green by definition’, in ieder geval een verbetering is in termen van flexibiliteit ten opzichte van de Commissievoorstellen. Mogelĳkerwĳs kunnen plannen voor waterbeheer, energie-efficiënte en nutriëntenmanagement op bedrĳfsniveau als de certificeringsoptie er komt - ook in aanmerking komen voor een vergroeningscertificaat. Al is nog niet duidelĳk hoe de wetgeving er uiteindelĳk uit komt te zien, de Nederlandse overheid heeft alvast aangegeven richting de sector dat die zelf zal moeten komen met voorstellen voor certificering, mocht men daar kansen zien liggen.

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 68


68

Tot slot Het Europees landbouwbeleid wordt op dit moment hervormd en daarbĳ speelt ook de discussie over het bestaansrecht op. De SGP ziet voor de Europese Unie nog steeds een taak weggelegd in het beschermen van de maatschappelĳke waarden van het landbouwbeleid, zoals voedselzekerheid, dierenwelzĳn, milieu en landschappelĳke waarden. Het is noodzakelĳk dat beleid steeds wordt toegesneden op veranderende omstandigheden en uitdagingen. In dat verband kunnen

kritische kanttekeningen geplaatst worden bĳ de huidige hervormingsvoorstellen die inzetten op een drietal vergroeningseisen, terwĳl de opbrengst van de voorgestelde maatregelen onduidelĳk blĳft. De uitdaging van de toekomst is voedselzekerheid te realiseren voor een toenemend aantal mensen terwĳl duurzaam omgesprongen wordt met natuurlĳke hulpbronnen. Volgens de SGP is duurzame innovatie daarbĳ een kernbegrip, waarvoor dan ook ruim baan zou moeten zĳn in het nieuwe beleid.

De European Eurro opean Christian Chrristian Political Pollitical Foundation Foundation n werkt werkt aan aan versterking ver e rs stte errki king n c h r is t e lijk g eluid iin nE u ro p a . D oet u m ee en en steunt steunt u ons? ons? van va n het het christelijk geluid Europa. Doet mee In h het et vvoorjaar oorjaar vvan an 2011 iis s de European European Christian Christian Political Political Foundation Foundation opgericht. opgericht. De De ECPF ECPF vormt vormt al als s ‘‘Europees Europees WI’ WI’ het E Europese uropese netwerk netwerk voor voor Christelijke Christelijke denk denktanks tanks en organisaties organisaties di die e actief actieff zzijn ijn op het kruispunt kruispunt vvan an Christelijk Christelijk geloof, geloof, m maatschappij aatschappij en politiek. politiek. De E ECPF CPF kan kan door door haar haar netwerk netwerk bes bestaande taande kkennis ennis en en expertise expertise verbinden verbinden met m et me mensen nsen en en organisaties organisaties in in geheel Europa Europa door co conferenties, nferenties, p publicaties ublicaties e en n ttrainingen. r a in in g e n . D De eE ECPF CPF re reikt ik t p politici olitici op E Europees nationaal niveau veau uropees en nat ionaal ni relevante aan,, vvooral als belangrijke angrijke ooral al s bel re levante iinformatie nformatie aan principes omtrent gezin en medische op p pr incipes om trent g e z in e n m edische ethiek e th ie k o het spel spel staan. staan. ECPF van CPF werken werken samen samen rondom rondom de de vertaling vertaling van De Guido Guido de de Brès-Stichting Brès-Stichting (WI-SGP) (WI-SGP) en de E publicaties SGP-partners Oost-Europa. nO ost-Europa. publ icaties en conferenties conferenties met met S GP-partners iin maar de ECPF Europees Parlement, P a r le m e n t , m aar de ssubsidie ubsidie vvoor oor d e E CPF in De ECPF ECPF ontvangt ontvangt subsidie subsidie van van het het Europees deze n dez e oor 31 december december 2012. Elke Elke euro euro steun steun iin 2013 is is afhankelijk afhankelijk vvan an haar ffondswerving ondswerving vvoor eindsprint betekent euro extra subsidie het Europees an h et E uropees Parlement Parlement en en is is dus dus een een investering investering ei ndsprint bet ekent 6 eur o ex tra su bsidie vvan in een een helder helder christelijk christelijk geluid geluid in Europa. E u ro p a .

>Uw >Uw steun steun is welkom welkom op bankrekeningnummer bankrekeningnummer 1537.31.095 1537.31.095 t.n.v. t.n.v. de ECPF te Amersfoort< Amersfoort< ZICHT 2012-4 | december 2012

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 69

Het web rond voedsel | Ing. K. de Vries MEd, Voedsel en zekerheid in fragiele omgevingen

69

thema

In fragiele omstandigheden waarin vluchtelingen binnen of buiten hun eigen land verkeren is de zekerheid van een gevuld bord niet vanzelfsprekend. Naast water, onderdak en sanitatie spelen landen tuinbouw en belangrijke rol in de eerste opvang. Dit geldt ook in een situatie van terugkeer, wederopbouw en ontwikkeling.

Ing. K. de Vries MEd, landbouwkundige1

Voedsel en zekerheid in fragiele omgevingen Diverse organisaties, zoals ZOA Hulp Hoop Herstel, Woord en Daad, Red een Kind, Dorcas, maar ook de diaconale takken van zendingsorganisaties in de achterban van de SGP zĳn betrokken bĳ dergelĳke situaties. In het algemeen stel ik vast dat de landbouw in beleid en programma’s van overheden en ontwikkelingsorganisaties onvoldoende aandacht krĳgt. Het aandeel van landbouw en voedselvoorziening in ontwikkelingsbudgetten is sinds de jaren ‘80 van de vorige eeuw ZICHT 2012-4 | december 2012

met circa 70 tot 80% afgenomen. Dat is een verkeerde ontwikkeling. Want landen tuinbouw, de productie van voedsel, zĳn belangrĳke onderdelen van ieder ontwikkelingsproces, maar in het bĳzonder in noodhulpsituaties. Denk bĳvoorbeeld aan de Hoorn van Afrika. In 2011 sloegen vele Somaliërs op de vlucht. De droogte, maar ook een toenemende situatie van geweld, speelde een rol bĳ de onzeker-

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 70


70 heid van voedsel voor deze mensen. Massaal komen ze op nabĳ gelegen gebieden af waar nog wel veiligheid en beschikbaarheid van water, grond en gewassen is om te kunnen overleven. Hier begint al de eerste aanpak waarbĳ landbouw belangrĳk is. In een situatie van ontwrichting is de beste benadering na de eerste noodhulp de mensen hoop te bieden door rust te garanderen in veilige kampen en hen zelf te betrekken bĳ de productie van voedsel in tuintjes rondom het tentenkamp.

Nederlandse ondernemers en lokale gemeenschappen Om landbouw in ontwikkelingslanden toekomstbestendig te maken en te houden is een goede en aanbevelenswaardige strategie de volgende: Een verdere ontwikkeling van waterreserves en het nastreven van landbouwsystemen waar afhankelĳk van het seizoen verschillende typen gewassen worden verbouwd. Bĳvoorbeeld bĳ ZOA spelen vooral in de meer stabiele situaties zakelĳke ondernemers vanuit Nederland een stimulerende rol. Dit zou verder versterkt kunnen worden door hen de mogelĳkheid te bieden ook zakelĳke belangen ter plaatse te ontwikkelen. Voor de continuïteit is dit zeker van belang op het moment dat een op herstel gerichte organisatie zich om beleidsmatige redenen gaat terugtrekken. Van groot belang is dat lokale gemeenschappen maximaal worden betrokken bĳ hun eigen ontwikkeling. Ter illustratie: in Cambodja organiseerde ZOA op dorpsniveau participatieve processen om het grondgebruik in kaart te brengen. Bĳ het afbouwen van programma’s door ZOA kunnen deze dorpen met hun kaartmateriaal in samenwerZICHT 2012-4 | december 2012

king met ontwikkelingsorganisaties verder werken aan de aanleg van waterreservoirs en opslagplaatsen voor landbouwgewassen. In Afrika, maar ook in grote delen van Azië, is er wat dat betreft nog veel werk aan de winkel.

Productiecapaciteit bodem Schaarste als gevolg van natuurrampen is niet alleen een gevolg van de natuurlĳke omstandigheden, maar ook van een tekortschietend besef om voorbereid te zĳn op mogelĳke natuurrampen. In een fragiel milieu kan de mens zelf veroorzaker zĳn van een versterkt effect van de ramp door onvoldoende risicospreiding en ontoereikende landbouwmethoden. Het voorkomen van bodemuitputting en bodemerosie, naast het toepassen van bodemconservering en verbetering van bodemvruchtbaarheid, is niet overal gemeengoed. Te wĳd verbreid is het verschĳnsel van platbranden van akkerbouwgebieden.

Van groot belang is dat lokale gemeenschappen maximaal worden betrokken bij hun eigen ontwikkeling.

Een toekomstbestendige landbouw moet voldoen aan een denkbeeldige drietrapsraket. Ten eerste de oorzaak van verlies aan bodemvruchtbaarheid aanpakken door de brandbare natuurlĳke materialen te composteren. Dit vraagt programma’s met een sterk educatief karakter. Het produceren van voedsel met behulp van compost is zo productief dat de voordelen hiervan snel duidelĳk worden.

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 71


71 gevolg te hebben. Het diepe wortelstelsel van deze bomen bleek in staat fosfaat te mobiliseren uit de diepe ondergrond en via bladval aan de teeltlaag terug te geven.

Eigendomsrechten

Een volgende, moeilĳker stap is de verbetering van bodemvruchtbaarheid. Hierin speelt het gebruik van stikstofbindende planten en gewassen een belangrĳke rol. Dergelĳke planten zĳn lokaal vaak wel aanwezig, maar worden hiervoor niet benut. Deskundigheid is belangrĳk in het aanpassen van de keuze van stikstofbinders aan de lokale bodemsamenstelling en klimaatomstandigheden. Als derde trap komt er in een landschap met veel reliëf nog de benutting van bomen en struiken als nutriëntenpompen bĳ. Tevens kunnen deze gewassen dienst doen in het vasthouden van de bodem op hellingen. Er vormt zich dan een terrascultuur. In de Filippĳnen werd op deze manier bĳvoorbeeld de Sloping Agricultural Land Technology (SALT) in diverse vormen ontwikkeld. In de Savannezone van Afrika is de benutting van de Acacia-boomsoorten een bekend voorbeeld. In Nederland is recent onderzoek gedaan naar de rol van verschillende boomsoorten naar de conservering en mobilisatie van nutriënten door boomsoorten. In natuurgebieden waarvan de doelstelling was dat die moesten verschralen, bleek de aanwezigheid van berken een verhoging van het fosfaatgehalte tot ZICHT 2012-4 | december 2012

In de fase van herstel en ontwikkeling lopen we in de landbouw tegen twee fenomenen aan. Enerzĳds is arbeid goedkoop, waardoor een intensievere en kapitaalsintensieve vorm van landbouw moeilĳk van de grond te tillen is. Anderzĳds zĳn de eigendomsrechten van de grond gebaseerd op etnisch variabele afspraken over het gebruik van stamgronden. De rechten op die gronden zĳn meestal niet erkend door banken. Hierdoor is het voor boeren niet of nauwelĳks mogelĳk om vergaande ontwikkeling van gronden ter hand te nemen. Een uitweg kan geboden worden via beperkte vormen van microfinanciering. Maar wil intensivering in de landbouw in ontwikkelingslanden plaats vinden via kapitaal en mechanisatie, dan zullen de landrechten beter moeten worden vastgelegd. Een alternatieve route is dat andere producten geteeld gaan worden die voldoende inkomsten opleveren om een gebrek aan zekerheid te compenseren.

Kansen voor het Midden- en Kleinbedrijf In landen waar een stabiele politieke situatie heerst, kan zich in samenwerking met banken een agro-industrieel complex ontwikkelen dat is gebaseerd op eigendomsrechten. Dit biedt kansen voor ontwikkelingsbeleid waarin het Midden- en klein bedrĳf (MKB), ook uit westerse landen een rol kan spelen. De Rabobank mikt hierop in haar recente uitingen met betrekking tot het nieuwe aandachtspunt van ontwikkelingssamenwerking

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 72


72 onder het tweede kabinet Rutte. Hierin zou tevens een extra stukje voedselzekerheid tot stand kunnen komen. Als gevolg van de beperkte houdbaarheid van tropische vruchten, maar ook door schimmels en plagen in graan en knollen, gaan nog steeds flinke delen van de landen tuinbouwoogsten in deze landen verloren.

Als gevolg van de beperkte houdbaarheid van tropische vruchten, maar ook door schimmels en plagen in graan en knollen, gaan nog steeds flinke delen van de landen tuinbouwoogsten in deze landen verloren. Een voorbeeld uit eigen ervaring: als ik in Nederland een mango proef, komt direct de herinnering naar boven van de smaak van geel-oranje mango’s zoals ik ze regelmatig kocht van een Izi-familie aan de weg van Iziogo naar Iboko in Nigeria: onovertroffen! Maar een deel van de oogst ging altĳd weer verloren doordat deze familie niet in staat was de mango’s te conserveren in de vorm van houdbare jam of sap. Wat dat betreft ligt er voor ondernemers een flinke markt open voor de conservering van allerlei producten.

‘Peak oil’ Wanneer we mikken op een strategie die inzet op een verbeterde bodemvruchtbaarheid en intensivering van landbouw, moeten we ZICHT 2012-4 | december 2012

wel bedenken dat onze eigen intensieve landbouwmethoden sterk afhankelĳk zĳn van zowel fossiele brandstoffen als bestanddelen van kunstmeststoffen die in afnemende mate beschikbaar zĳn. Kunstmest bestaat in een algemene formule uit stikstof (N), fosfaat (P) en kalium (K). Voor het vastleggen van stikstof uit lucht is momenteel fossiele brandstof nodig. In het bĳzonder aardolie bevindt zich in een productiepiek, waardoor de prĳs van deze grondstof hoog is. Dit heeft een nadelig effect op de prĳsontwikkeling van kunstmest en dus ook op de beschikbaarheid hiervan voor landbouwers in ontwikkelingslanden. Een reden te meer om in landbouwvoorlichting in deze landen de nadruk te leggen op stikstofbindende gewassen die soms wel tot 150 à 200 kg stikstof per hectare per jaar kunnen vastleggen.

‘Peak phosphate’ Hetzelfde gaat min of meer op voor de beschikbaarheid van fosfaat. Dit wordt gewonnen uit een beperkt aantal mĳnen, waarvan het merendeel zich in Marokko en China bevinden (zie figuur 1). De huidige vraag naar fosfaat, voor zowel de landbouw als andere toepassingen daarbuiten, is groter dan de productiecapaciteit van de betreffende mĳnen. Verschillende fosfaat gerelateerde industrieën zĳn dan ook ĳverig op zoek naar processen om fosfaat te recyclen. Een opmerking terzĳde: het is een blunder van de eerste orde dat in Nederland een bedrĳf als Thermphos nabĳ de Vlissingse haven wordt tegengewerkt in plaats van gefaciliteerd bĳ het ontwikkelen van nieuwe recyclingprocessen. Gelet op het voorgaande is dit bedrĳf van strategisch belang voor de Nederlandse landbouwsector. Voor landbouwers in ontwikkelingslanden is fosfaat als bestanddeel van

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 73


73 planten en organisch restmateriaal belangrĳk en onvervangbaar. Door het tegengaan van het platbranden van akkerbouwarealen en het bevorderen van compostering op grote schaal, kan uit de bodem beschikbaar gekomen fosfaat in het lokale landbouwsysteem behouden blĳven. Dit laatste geldt overigens ook voor kalium, al kent deze kunstmeststof minder problemen.

Aanbevelingen voor beleid Tot slot vat ik het voorgaande samen in vĳf beleidsaanbevelingen. Een goed landbouwontwikkelingsbeleid heeft voldoende aandacht voor: 1. Maximale participatie van de lokale gemeenschappen;

2. Aanleg en onderhoud van watersystemen en bĳbehorende infrastructuur; 3. Behoud en verbetering van bodemvruchtbaarheid door het tegengaan van platbranden van arealen, bevordering van compostering en gebruik van stikstofbinders en boomcultures in lokale landbouwsystemen; 4. Verbetering van wetgeving en wetshandhaving met betrekking tot eigendomsrechten van landbouwgronden; 5. (als het hiervoor genoemde voldoende van de grond is gekomen) Een toename van de mogelĳkheden voor banken en bedrĳven om de landbouw in samenwerking met de kleine boeren verder te ontwikkelen en te intensiveren.

Noten 1 De auteur is als landbouwkundige werkzaam geweest in Nigeria (ZGG). Betrokken (geweest) bĳ NIMD en ZOA Hulp Hoop Herstel. Thans is hĳ werkzaam als docent in het voortgezet onderwĳs. 2 Bron: Rosemarin A., De Bruĳne G., Caldwell I., ‘The next inconvenient truth, Peak Phosphorus’, augustus 2009, www.thebrokeronline.eu.

Figuur 1 - Mondiale fosfaat en zwavelzuur reserves2 ZICHT 2012-4 | december 2012

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 74

Het web rond voedsel | Ing. K. de Vries, Voedsel en zekerheid in fragiele omgevingen

74

Bedrĳven meer betrekken bĳ ontwikkelingssamenwerking Het kabinet Rutte-II wil flink bezuinigen op het budget voor ontwikkelingssamenwerking. Daar tegenover wil het nieuwe kabinet wel investeren in een revolverend fonds waarmee investeringen van bedrijven (m.n. MKB) in ontwikkelingslanden worden ondersteund. Wat vindt u daarvan? “De bezuiniging op ontwikkelingssamenwerking zou vooral de megafinancieringen via internationale organisaties en de bilaterale handelsbalanssteun moeten raken. Daar help je de echte armen van deze wereld niet mee. Het gaat hierbij meestal om nogal generieke financieringen. Bepaald geen maatwerk, waar juist wel behoefte aan is op lokaal niveau. Het stimuleren van ‘activiteiten’ van het MKB lijkt mij overigens uitstekend, mits dit ten goede komt aan de kleine landbouwers en hun positie verbetert.” “Er is altijd een risico dat er klappen vallen bij de kleinere ontwikkelingsorganisaties, zoals bijvoorbeeld ZOA. Maar ZOA speelt hier bijvoorbeeld zelf ook al op in door extra capaciteit te ontwikkelen in het schrijven van projecten programmavoorstellen. Het stimuleren van uitstekende uitvoering van projecten en het werven van fondsen bij allerlei internationale organisaties, en niet alleen bij de Nederlandse overheid, dragen daar ook substantieel aan bij. Door je werk goed te doen trek je ook gemakkelijker fondsen aan. ZOA wordt bijvoorbeeld zelfs regelmatig uitgenodigd door UNHCR en UNDP in crisisgebieden om een bijdrage te leveren. Recent nog in Uganda, waar UNHCR dringend om capaciteit verlegen zat.” “Zowel ZOA als Woord en Daad werken met zakelijke partners uit de eigen achterban aan projecten. Dit zou eventueel versterkt kunnen worden via een revolverend fonds. Meer in het algemeen zie ik daar een rol voor in de ontwikkeling van waterreserves, productconservering en -vermarkting. Banken, en zeker zo'n coöperatieve landbouwbank als de Rabobank, zouden daarin een stimulerende en motiverende rol kunnen spelen.”


2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 75

Het web rond voedsel | J. van Tongeren, Economische ontwikkeling Afrika vergt doortastende aanpak

75

worldview

Sinds de dekolonisatie besteedt het Westen aanzienlijke fondsen aan ontwikkelingssamenwerking. Desondanks blijft het vaak nodig om voedselhulp te bieden. Intussen neemt de bevolking van Afrika snel toe en is in sommige regio’s van dat continent sprake van overbevolking. Hoe bereiken we de situatie waarin voedselhulp overbodig is en Afrika minder afhankelijk wordt van ontwikkelingssamenwerking?

J. van Tongeren, politiek adviseur ECPYN en redacteur Novini1

Economische ontwikkeling Afrika vraagt vergt doortastende aanpak Waar projecten in het kader van ontwikkelingssamenwerking op beperkte schaal veel goeds kunnen betekenen, is het voor de langere termĳn belangrĳk de vraag te stellen naar de economische structuren. Als de economische ontwikkeling op de huidige voet voortgaat, zullen sommige Afrikaanse landen er namelĳk niet in slagen binnen afzienbare termĳn economisch op eigen benen te staan. ZICHT 2012-4 | december 2012

Dat betekent dat het aantal mensen dat onder de armoedegrens leeft alleen maar zal toenemen. Uit cĳfers van het UNDP, het ontwikkelingsprogramma van de VN, blĳkt dat nu al bĳna de helft van de 800 miljoen inwoners van Afrika bezuiden de Sahara onder die grens leeft2. Laat ik een van de structurele economische problemen in Afrika illustreren aan de hand van een voorbeeld.

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 76


76

Sperziebonen uit hongerend Afrika Vorig jaar werd de Hoorn van Afrika, een regio die landen als Ethiopië en Somalië omvat, getroffen door een hongersnood. Deze hongersnood werd veroorzaakt door droogte. Ondertussen waren er op de groenteafdelingen van Nederlandse supermarkten sperziebonen en avocado’s uit Ethiopië te vinden en werden in andere Europese landen bĳvoorbeeld bloemen uit Ethiopië verkocht. Terwĳl water, dat vanzelfsprekend een belangrĳke voorwaarde is voor het telen van groenten en bloemen, op dat moment dermate schaars was in de Hoorn van Afrika dat er een droogte en daaropvolgende hongersnood ontstond, was er kennelĳk wel genoeg water in Ethiopië om in de behoefte van de telers van groenten en bloemen te voorzien. ‘Het is moeilĳk om de zin in te zien van het systeem, want als we bĳvoorbeeld sperziebonen uit Kenya importeren, dan onttrekken we het water dat in die bonen geïnvesteerd is aan een land dat door droogte getroffen wordt, die bonen komen bĳ ons in de supermarkt te liggen of worden ingevroren en een groot deel wordt uiteindelĳk weggegooid in plaats van opgegeten’, aldus hoogleraar Bevolkingsecologie aan de Universiteit van Leeds Tim Benton tegenover EurActiv. Ethiopische ambtenaren stellen desgevraagd dat men de inkomsten uit de export van groenten en bloemen niet kan missen3. Hier zien we een nadeel van het EU-beleid ten aanzien van de ontwikkeling van de zogenaamde ACP-landen (Afrika, Caraïben en eilanden in de Pacifische Oceaan). Door middel van dit programma heeft de EU diverse Afrikaanse landen economisch aan zich gebonden. Sinds de start in 1957 is de handel tussen Europa en de Afrikaanse ACP-landen ZICHT 2012-4 | december 2012

verdubbeld. Volgens het meest recente rapport van de Europese Commissie is de Europese Unie verantwoordelĳk voor circa 40% van de Afrikaanse export4. Daarnaast exporteert men vooral naar Noord-Amerika en de rest van de wereld. De onderlinge handel tussen Afrikaanse landen is echter gering. Sinds de dekolonisatie heeft Europa door Afrikaanse economieën aan zich te binden de directe noodzaak weggenomen om economische relaties tussen nabĳgelegen Afrikaanse landen tot stand te brengen. Zo kan het gebeuren dat er in het ene Afrikaanse land een voedseloverschot is, terwĳl er in een naburig land hongersnood heerst. En het kan dus zelfs, zoals hierboven geschetst, gebeuren dat een land zelf grote hoeveelheden voedsel exporteert, terwĳl het voedselhulp ontvangt.

Afrika kan echter niet vanuit de kelder in een keer op de zolder springen. De infrastructuur voor grootschalige handel tussen Afrikaanse landen onderling is niet in voldoende mate aanwezig. Leiders van de 53 leden van de Afrikaanse Unie hebben recent dan ook ingestemd met een plan om regionale handel te stimuleren5. Het economische samenwerkingsverband ECOWAS (Economische Gemeenschap van West-Afrikaanse Staten), dat beperkt succes heeft gehad in het economisch integreren van de landen aan de Golf van Guinee, biedt

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 77


77 hiervoor een goed voorbeeld. Papier is echter geduldig en het zal een grote investering vragen om alleen al de nodige infrastructuur voor handel tussen sommige Afrikaanse landen tot stand te brengen.

Beperkte protectionistische maatregelen Het stimuleren van handel tussen Afrikaanse staten onderling is een belangrĳke stap op de weg naar een voortvarender economische ontwikkeling, er zĳn echter ook andere problemen. Zo worden de sperziebonen en andere groenten en planten die Europa uit de Hoorn van Afrika importeert, bĳvoorbeeld dikwĳls door boeren uit landen zoals India verbouwd. Sommige niet-Afrikaanse staten kopen of leasen zelfs grond in Afrika voor hun boeren, waarop dan gewassen verbouwd worden voor export als voedsel of biobrandstof. Deze economische activiteit komt hierdoor nauwelĳks ten goede aan de economische ontwikkeling van Afrika, zeker wanneer buitenlandse boeren hun eigen werknemers meenemen. Een oplossing van dit probleem vraagt dat Afrikaanse regeringen de verleiding kunnen weerstaan om snel geld in het laatje te krĳgen door grond te verkopen of leasen aan andere staten of buitenlandse boeren. Daarnaast zou er geïnvesteerd moeten worden in de opleiding van inheemse boeren. Dit gevoegd bĳ het stimuleren van handel tussen Afrikaanse landen zou een structureel gezondere economische ontwikkeling van Afrika mogelĳk kunnen maken. Afrika kan echter niet vanuit de kelder in een keer op de zolder springen. De infrastructuur voor grootschalige handel tussen Afrikaanse landen onderling is niet in voldoende mate ZICHT 2012-4 | december 2012

aanwezig. Ook is niet te verwachten dat Afrikaanse regeringsleiders in staat zullen zĳn het lange termĳn belang van de eigen economie in alle gevallen voor het belang van de staatsbegroting op korte termĳn te stellen. Op korte termĳn zullen Afrikaanse landen zich er dus vooral op moeten richten meer in de behoeften van hun eigen markt te gaan voorzien, in plaats van zich vooral op export van landbouwproducten te richten, terwĳl anderzĳds gesubsidieerde producten uit de intensieve Westerse landbouw gedumpt worden op Afrikaanse markten. Europa en Noord-Amerika zouden Afrika alvast een gunst kunnen bewĳzen door hun landbouwsubsidies af te bouwen. Dit ligt in desbetref-

Consumenten zouden er op kunnen letten seizoensgroenten van eigen bodem te eten in plaats van groenten die uit Afrika geïmporteerd zijn. fende landen politiek echter zeer gevoelig en vraagt daarbĳ coördinatie tussen Europa en Noord-Amerika. In de tussentĳd zouden Afrikaanse landen voor een beperkt aantal producten protectionistische maatregelen kunnen treffen. Dat wil zeggen dat over die goederen een importheffing geheven wordt, waardoor ze duurder worden. Doordat de prĳs van die goederen stĳgt, wordt het voor binnenlandse producenten aantrekkelĳker om deze goederen te produceren. Nu is het in veel Afrikaanse landen nog zo dat bepaalde eerste levensbehoeften zoals voedingsmiddelen en textiel die men ook in die landen zelf

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 78


78 zou kunnen produceren, geïmporteerd moeten worden. Door importheffingen over deze producten zou de prĳs daarvan voor de individuele consument weliswaar toenemen, de welvaart van het land als geheel neemt echter meer toe6.

Echt eerlijke chocola is nog duurder In het Westen kan men natuurlĳk ook privaat initiatief nemen om een economische verandering teweeg te brengen. Consumenten zouden er op kunnen letten seizoensgroenten van eigen bodem te eten in plaats van groenten die uit Afrika geïmporteerd zĳn. Een andere manier van privaat initiatief zĳn de zogenaamde fair trade-producten die inmiddels steeds meer ingeburgerd raken. Uit onderzoek van het Nederlands Dagblad en het Forum for African Investigative Reporters (FAIR) blĳkt echter dat cacaoboeren maar weinig terug zien van wat ‘eerlĳke chocola’ meer kost7. Cacaoproducerende landen - en hetzelfde geldt voor andere landen die dergelĳke gewilde grondstoffen produceren, kunnen er zelf een voornamere en effectievere rol in spelen dat hun eigen boeren een goede prĳs krĳgen voor hun cacao. Als ‘best practice’ kunnen deze landen bĳvoorbeeld kĳken naar de olieproducerende landen. Veel olieproducerende landen zĳn voor een groot deel van hun economische voorspoed afhankelĳk van de export van olie. Nu is dat op zichzelf niet iets om een voorbeeld aan te nemen, maar wel het gegeven dat deze landen zich op enig moment gezamenlĳk georganiseerd hebben in de OPEC. Zoals de befaamde Britse econoom Fritz Schumacher in een van zĳn boeken beschrĳft8, hadden de olieproducerende landen tot in de jaren zestig steeds meer olie geproduceerd om zo meer inkomsten te genereren. In de jaren zestig begonnen deze ZICHT 2012-4 | december 2012

landen zich echter te realiseren dat ze door minder olie te produceren het aanbod van olie konden verkleinen, waardoor de prĳs omhoog ging. Zo konden ze meer geld binnen krĳgen voor minder olie. De olieproducerende landen creëerden met andere woorden schaarste. Iets dergelĳks zouden bĳvoorbeeld ook de cacaoproducerende landen kunnen doen. Cacao is immers een gewild product dat in allerlei meer of minder exclusieve genotsmiddelen verwerkt wordt. Door schaarste te creëren zouden cacaoproducerende landen een grote winst kunnen halen uit de cacao. Dit zou zowel de individuele cacaoboeren ten goede kunnen komen als de welvaart van desbetreffende landen vergroten, doordat er meer geld in die economieën in omloop komt, wat weer tot investeringen in andere sectoren kan leiden.

Door schaarste te creëren zouden cacaoproducerende landen een grote winst kunnen halen uit de cacao. Dit zou zowel de individuele cacaoboeren ten goede kunnen komen als de welvaart van desbetreffende landen vergroten Regionale klimaatverandering Klimaatverandering is een factor die voor onzekerheid kan zorgen in de ontwikkeling van Afrikaanse economieën, zo krĳgt men met overstromingen of juist extreme droogten te maken. Wat het precieze effect van klimaat-

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 79


79

verandering op deze zaken is, is moeilĳk vast te stellen. Er heerst bĳ veel mensen echter ten onrechte het beeld dat enkel en alleen iets tegen klimaatverandering te doen is door in mondiaal verband bepaalde maatregelen te treffen. Klimaten verschillen echter per regio en zĳn altĳd aan verandering onderhevig. Er worden soms felle discussies gevoerd over de vraag hoe groot de rol van de mens is in de klimaatverandering en of klimaatmaatregelen wel zoden aan de dĳk zetten. Feit is dat klimaatverandering op regionale schaal zeer goed mogelĳk is en dat hier geen sprake hoeft te zĳn van eenrichtingsverkeer. Het klimaat kan kortom ook verbeteren. Het probleem met lange periodes van droogte is bĳvoorbeeld dat de vegetatie aangetast kan worden, waardoor de oorspronkelĳke vegetatie uiteindelĳk zelfs kan verdwĳnen. In zulke gevallen treedt verwoestĳning op. De vegetatie verandert doordat de waterhuishouding ZICHT 2012-4 | december 2012

van een regio verandert. Het omgekeerde geldt echter ook: de waterhuishouding van de regio verandert doordat de vegetatie verandert. Begroeiing speelt immers een belangrĳke rol in de manier waarop regenwater wordt opgenomen in de bodem en de manier waarop water verdampt om wolken te vormen.9 Bĳvoorbeeld in Noord-Afrika zĳn er veel verwoestĳnde plaatsen die zich goed lenen voor een lokale positieve klimaatverandering. Het gaat dan bĳvoorbeeld om opgedroogde beddingen van meren en rivieren, voormalige oases. Door op een zuiniger manier met het irrigatiewater uit de Nĳl om te springen, zou bĳvoorbeeld in Egypte een groter gebied dan het gebied dat direct grenst aan de Nĳl tot bloei gebracht kunnen worden10. Ook westelĳker in Noord-Afrika is het technisch mogelĳk om gebieden die vroeger groen en

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 80


80 weelderig begroeid waren opnieuw te doen opbloeien. Door sommige opgedroogde meren via een besluisd kanaal met de Middellandse Zee te verbinden kan bĳvoorbeeld een nieuw meer gecreëerd worden. Het zoute water in dat meer kan vervolgens gezuiverd worden door een waterontziltingsinstallatie, die aangedreven kan worden door zonne-energie. Zo kan uiteindelĳk een zoetwatermeer ontstaan dat gebruikt kan worden om de nabĳe omtrek van het meer te irrigeren. Na verloop van tĳd ontstaat zo opnieuw een oase. De toename van de begroeiing heeft vervolgens op zĳn beurt een positieve impact op het lokale klimaat en met name de waterhuishouding11. Een en ander vraagt vanzelfsprekend een forse investering. Maar het gaat hier wel om een investering die perspectief

biedt op het economisch opbloeien van een regio. Afrika bezit kortom een economisch potentieel dat nog lang niet volledig benut wordt, laat staan op de juiste wĳze ingezet. Hier liggen grote uitdagingen, in de eerste plaats voor Afrikaanse landen zelf. Het Westen zou vooral een zekere economische terughoudendheid ten aanzien van Afrika in acht moeten nemen om Afrikaanse landen de kans te geven bepaalde stappen te nemen. Bĳ het inzetten van grote sommen ontwikkelingsgeld zouden Westerse staten oog moeten hebben voor het bevorderen van economische structuurontwikkelingen die Afrikaanse landen in staat stellen op termĳn niet langer afhankelĳk te zĳn van ontwikkelingssamenwerking.

Noten 1 2 3 4 5 6

Zie www.ecpyn.org en www.novini.nl. www.web.undp.org ‘Poverty reduction and the MDGs’ geraadpleegd op 29 november 2012. www.euractiv.com ‘EU’s food imports pose ‘tricky balance’ for hungry Africans’ op 19 november 2012. www.ec.europa.eu ‘EU agricultural trade with African, Caribbean and Pacific (ACP) countries’, juli 2012. Zie noot 2. Een verdere uitleg van de werking van deze vorm van protectie en een cĳfermatig voorbeeld laten we kortheidshalve achterwege. Een goede uitleg is bĳvoorbeeld te vinden in: Hilaire Belloc, Economie voor iedereen (Heemstede, 1939) 108120. 7 ‘Fairtrade chocola met bittere smaak’ in Nederlands Dagblad, 10 november 2012. 8 E.F. Schumacher, Good Work (London, 1979) 5-15. 9 René Fransen, 'Regenwoud maakt regen' in Nederlands Dagblad, 6 september 2012. 10 Een ander project dat meer gedetailleerd is uitgewerkt, is het Qattara Depression Project, dat niet alleen het locale klimaat zou verbeteren maar ook elektriciteit opwekken, Zie bĳvoorbeeld het lemma hierover in de engelstalige versie van Wikipedia. 11 Zie bĳvoorbeeld www.bioticregulation.ru voor diverse publicaties van A.M. Makarieva en V.G. Gorshkov.


2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 81

Het web rond voedsel | Dr. K. van der Zwaag, Zin en onzin van de Weberthese

81

bezinning

Zijn hard werken en aardse rijkdom tekenen van goddelijke uitverkiezing? Deze bizarre stelling van Max Weber in zijn boek De protestantse ethiek en de geest van het kapitalisme, nu opnieuw uitgegeven, is omstreden en vaak aangevochten. Dr. R.A. Jongeneel zet ons op het goede spoor van de werkelijke Calvijn en laat de zin en onzin van Webers these zien.

Dr. K. van der Zwaag, redactievoorzitter

Zin en onzin van de Weberthese Over het verband tussen verkiezing, calvinisme en kapitalisme

De Duitse socioloog Max Weber (1864-1920) wilde in zĳn geruchtmakende boek De protestantse ethiek en de geest van het kapitalisme (1920) de verwantschap onderzoeken tussen de ‘oud-protestantse geest’ en ‘de moderne kapitalistische cultuur’. Hĳ constateerde dat veel handelslieden in Duitsland van protestantse huize waren. Hĳ vroeg zich af waarom het kapitalisme niet in India of China was ontstaan maar in het Westen. Zo kwam hĳ bĳ de wortels van de kapitalistische geest uit, namelĳk ZICHT 2012-4 | december 2012

de calvinistische ethiek. Maar die trof hĳ niet zozeer bĳ Calvĳn aan, als wel bĳ het puritanisme van de zeventiende en achttiende eeuw. Hĳ vond daar de nadruk op hard werken en geld verdienen, sterke zelfdiscipline, een sobere, ernstige en haast ascetische levensstĳl.

De geest van het kapitalisme Het kenmerkende van het moderne kapitalisme is de ondernemingsgewĳze productie,

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 82


82 gecombineerd met een voortdurend winststreven. Dat laatste geldt als het summum bonum. ‘De mens is erop gericht geld te verdienen, als doel van zĳn leven, geld verdienen is niet langer omgekeerd een middel voor de mens om zĳn materiële levensbehoeften te bevredigen.’ Het streven naar winst als doel op zichzelf neemt zelfs religieuze trekken aan. Hoe is dat zo gekomen, zo kan men zich afvragen, want bĳ de hervormers draait het vooral om het zielenheil, zo schrĳft Weber zelf. Hĳ stelt dat de invloed van de Reformatie op de cultuur een onvoorzien en zelfs ongewild gevolg moet hebben gehad. Hĳ ziet de diepste oorzaak van de calvinistische arbeidsmoraal annex het moderne kapitalisme in de uitverkiezing. Centraal in het calvinisme staat Gods soevereiniteit en grootheid. De calvinist wil door het naleven van Gods geboden de glorie van God in de wereld vermeerderen. Terwĳl bĳ Calvĳn een onwankelbaar geloof in Gods vaste beloften domineert, krĳgt al snel na hem de twĳfel de overhand en is de belangrĳkste vraag volgens Weber: ‘Hoe ben ik zeker van mĳn verkiezing?’ Om op die knagende onzekerheid een antwoord te geven, moest men opnieuw op zoek gaan naar bepaalde kenmerken, en dat waren vooral uiterlĳke tekenen. Winst in zaken en succes in beroep werden steeds meer gezien als Gode welgevallige tekenen die enige zekerheid gaven dat men uitverkoren was. Deze onzekerheid zette de calvinist aan tot enerzĳds hard werken, zich volledig inzetten in beroep en aardse activiteiten, anderzĳds tot afkeer om op te gaan in een werelds leven van genotzucht en luxe. Kortom, de rusteloze beroepsactiviteit en de sobere levenswĳze, die zouden voortvloeien uit het uitverkiezingsdenken, vormen volgens Weber de kern van de geest van het kapitalisme. ZICHT 2012-4 | december 2012

Contrast met luthersen en katholieken Tegenover Luther die zich als berouwvolle zondaar toevertrouwde aan God, aldus Weber, staan ‘de staalharde puriteinse kooplieden van het heroïsche tĳdperk van het kapitalisme’. Mensen werden op het hart gedrukt dat ‘onafgebroken beroepsarbeid’ veruit het beste middel is om zelfverzekerdheid te krĳgen. ‘Zĳ en zĳ alleen zou de religieuze twĳfel verjagen en de zekerheid bieden van de staat van genade.’ Ook al zĳn goede werken ongeschikt om de zaligheid te verwerven, ze zĳn toch onontbeerlĳk als teken van uitverkorenheid. ‘Zĳ zĳn het technische middel, niet om de zaligheid te verwerven, maar om de angst daaromtrent kwĳt te raken.’ Voor de lutheraan en katholiek was troostvolle kennis van God weggelegd, aldus Weber, voor de calvinist niet, want die kreeg van God een eis van ‘een tot systeem opgevoerde werkheiligheid.’ Het calvinisme stelt dat het noodzakelĳk was om in het wereldse beroepsleven zĳn geloof te bewĳzen. Het resultaat was een kloof met de wereld die veracht werd als vĳand van God, behorend tot het domein van de verworpenen, en een arbeidsmoraal gekenmerkt door rusteloze beroepsarbeid. Want het doel van het leven is niet uitrusten of genieten, tĳdsverspilling is de zwaarste van alle zonden. Rĳkdom betekent de verleiding om op je lauweren te rusten en je over te geven aan zondige genietingen. De puriteinse opvatting van het beroep droeg volgens Weber ascetische trekken die zich met alle macht voornamelĳk tegen één ding richtte: het onbevangen genieten van het bestaan en van alles wat dit aan vreugden te bieden heeft. De wereldse protestantse ascese keerde zich tegen het spontane genot van het bezit. Het gaf een gespletenheid: enerzĳds zag men het streven naar rĳkdom als doel op

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 83


83 zich als verwerpelĳk, anderzĳds kon men rĳkdom als vrucht van beroepsarbeid als een zegen van God beschouwen. Het resultaat was ‘kapitaalvorming door ascetische spaardwang.’

Gekunsteld Jongeneel oefent flinke kritiek op Webers stelling. De centrale rol van het dogma van de verkiezing komt voor hem gekunsteld en gezocht over. ‘Het beeld dat uiteindelĳk van de uitverkiezing ontstaat, is zo verdraaid en verwrongen, dat in ieder geval Calvĳns opvattingen hierin niet meer te herkennen zĳn. Waar Calvĳn spreekt over de troost van de uitverkiezing, spreekt Weber over knagende twĳfel en grenzeloze onzekerheid.’ Weber maakt van het calvinisme een karikatuur door bepaalde elementen op te blazen waardoor hĳ het calvinisme in diskrediet heeft gebracht, aldus Jongeneel. ‘Webers these dankt haar vitaliteit vooralsnog waarschĳnlĳk meer aan het feit dat het gewoon een aansprekende en leuke stelling is dan aan stevig bewĳsmateriaal.’ Hĳ heeft niet eens de moeite gedaan om zich in Calvĳn te verdiepen. In de tĳd van Weber publiceerde R. H. Tawney zĳn studie Religion and the Rise of Capitalism (1926), waarin hĳ tot een omgekeerde stelling van Weber komt: de overheersende plaats van het economische is niet in de aanwezigheid van het calvinisme maar in de afwezigheid, het ontbreken van de religie. Het zĳn juist de secularisatie en de verinnerlĳking van het protestantisme die tot de door Weber geschetste ontwikkeling hebben geleid. De Reformatie en het calvinisme zĳn van invloed geweest op de ontwikkeling en ontsluiting van het economisch leven, maar dat is wat anders dan dat het kapitalisme uit het calvinisme geboren zou zĳn. Calvĳn heeft ZICHT 2012-4 | december 2012

juist vaak rĳkdom als gevaarlĳk gezien voor het geestelĳk leven. Kapitalisme en calvinisme zĳn in die zin evengoed concurrenten van elkaar. Terwĳl het kapitalisme in essentie een negatief vrĳheidsbegrip hanteert: een vrĳ zĳn ‘van’, ruimte creërend voor autonomie en ongeremd najagen van eigen belang, ligt het accent bĳ het calvinisme op een vrĳ zĳn ‘tot’, tot dienst aan God en verantwoordelĳkheid voor het welzĳn van de naaste.

Weber maakt van het calvinisme een karikatuur door bepaalde elementen op te blazen waardoor hij het calvinisme in diskrediet heeft gebracht, aldus Jongeneel. Jongeneel heeft meer oog voor de keerzĳde van Webers calvinisme-these, namelĳk zĳn secularisatie-these, oftewel de stelling dat de modernisering heeft geleid tot een meer eigenstandige ontwikkeling van de economie, zodat geloof en economie uit elkaar gegroeid zĳn. Deze these van Weber is volgens Jongeneel door de recente geschiedenis voor de relatie en economie en religie, de mateloze consumptiedrang als hoofddoel van een vergoddelĳkte economische groei, bevestigd. ‘Economie, of liever gezegd: welvaartsontwikkeling en religie gedragen zich als concurrenten. Dit is een uitkomst die Calvĳn zeker niet zou verbazen.’

Soberheid Terug naar Weber. Weber stelt terecht dat Lu-

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 84


84 ther het beroep en de beroepsarbeid heeft ontdekt als iets nieuws na het middeleeuwse kloosterwezen. Het gaat hem om vervulling van wereldse plichten tegenover de monastieke ascese en de verheffing daarvan boven de wereldse moraal. Maar heeft men nadien hierin maat gehouden? Volgens Weber staat het verschuiven van het morele accent in de arbeid naar de wereldse, beroepsmatige ar-

Hard werken is eerder een vlucht voor de eeuwigheid en een teken van onzekerheid over de verkiezing, dan een teken en bewijs ervan. beid, haaks op de wereldverzakende trek die blĳkt uit Jezus’ woord: ‘Geef ons heden ons dagelĳks brood.’ Weber citeert de puritein Richard Baxter, die de zorg om materiële goederen beschouwt als ‘een ‘dunne jas’ om de schouders van de heilige ‘die men elk moment kon uittrekken’. Maar het noodlot bepaalde, aldus Weber, dat deze jas ‘een staalhard omhulsel’ werd. ‘Sinds de ascese het plan omvatte de wereld te veranderen en invloed uit te oefenen, kregen de materiële goederen van deze wereld een toenemende en uiteindelĳk onontkoombare macht over de mensen, zoals nooit tevoren in de geschiedenis.’ Weber stelt hier de overmacht van het materialisme aan de orde. Voor Baxter gaat het niet om het werken als zodanig, ook niet om de vruchten van de arbeid als doel op zich, maar om de glorie van God. Calvĳn stelt dat het werken en handelen in het economisch ZICHT 2012-4 | december 2012

leven een bezigheid coram Deo is, dat wil zeggen voor het aangezicht van de levende God. Evenals Luther had hĳ oog voor het eerherstel van de arbeid, voor het beroep waarin het woord roep of roeping doorklinkt. Het geeft aan dat het in de arbeid niet alleen om verdienen draait, maar ook om wie je dient.

Calvijn bepleit matigheid Anders dan Luther komt Calvĳn uit een milieu van de rĳzende middenklasse. Hĳ heeft oog voor het opkomende handelwezen en wist de zegen van de marktwerking te waarderen. Hĳ noemde de werking van de markten zelfs ‘een teken van Gods genade’ (une signe de la grace de Dieu). Hĳ is tegen het renteverbod als achterhaald in zĳn tĳd, en schept ruimte voor kredietverlening. Hĳ erkent dat men geld mag vragen voor het uitlenen van kapitaal omdat er immers een risico aan verbonden is. Tegelĳkertĳd bepleit hĳ matigheid en keert hĳ zich tegen woekerrentes. Hĳ had zĳn reserves bĳ vrĳ financieel verkeer. Men kon gemakkelĳk misbruik maken van machtsposities. Hĳ vroeg de overheid om in te grĳpen bĳ de prĳsvorming van eerste levensbehoeften ten behoeve van de armen. Calvĳn had oog voor de tegenstelling van rĳk en arm. Geruchtmakend waren de weeldewetten van Genève, maar we vergeten dat deze gericht waren tegen de excessen en de decadentie van de libertĳnen, hun extravagante consumptie- en uitgaansgedrag, nota bene in een tĳd waarin het voor veel vluchtelingen moeilĳk was om in leven te blĳven. Calvĳns visie op de economie kenmerkte zich volgens Jongeneel door een ethiek van zorg en solidariteit. De overheid heeft een beschermende functie en haar taak houdt niet op bĳ liefdadigheid, maar vraagt ook om een actieve economische politiek.

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 85


85 Soberheid, ascese, vreemdelingschap waren kenmerkend voor Calvĳn. Hĳ nam met een minimaal salaris genoegen en weigerde op een gegeven moment zelfs een deel van de vergoeding waar hĳ recht op had te accepteren. Hĳ verzette zich tegen overschatting van werk en inkomen als allesbepalende factoren in het leven. Hĳ heeft zich weinig druk gemaakt om geld en moest soms boeken uit zĳn collectie verkopen om rond te kunnen komen.

Actualiteit Wanneer we de opvattingen van Weber en Calvĳn actualiseren, dan lĳkt de praktĳk van de gereformeerde gezindte tot de conclusie te leiden dat rĳkdom en welvaart eerder een straf dan zegen van God zĳn: zĳ houden af van Zĳn dienst, hebben het aardse leven ontdaan van enig eeuwigheidsperspectief en legitimeren dermate hard werken (‘we moeten immers onze talenten gebruiken’), dat men aan ‘de eeuwige dingen’ niet toekomt. Wanneer we de verkiezing hierbĳ betrekken – de omstreden these van Weber –, dan lĳkt eerder de tegenovergestelde conclusie dan die van Weber aannemelĳk: hard werken is eerder een vlucht voor de eeuwigheid en een teken van onzekerheid over de verkiezing, dan een teken en bewĳs ervan.1 Hard werken is

niet zozeer het ontspannen leven in de troost van de verwachting dat het betere leven eens komt, als wel om hier en nu het leven te genieten voordat de onzekere (?) toekomst hierna aanbreekt. Of zouden hedendaagse calvinisten heimelĳk economisch succes en aardse rĳkdom als een teken van Gods gunst zien? De huidige obsessie voor economische groei en de hierdoor ontstane wereldcrisis moet ons wel op andere gedachten brengen. De door Calvĳn én Weber als kenmerkend geachte ‘binnenwereldse ascese’ en soberheid voor de christen strĳdt in ieder geval met de vaak tentoongespreide weelde en genotzucht in reformatorische kring. Kortom, met alle onzinnigheden van Webers these, met name zĳn verbinding met de verkiezing, zĳn we met zĳn erfenis nog niet klaar. Een terugkeer naar Calvĳns soberheid en vreemdelingschap lĳkt me alleszins op zĳn plaats. Mede n.a.v. Max Weber, De protestantse ethiek en de geest van het kapitalisme, uitg. Boom, Amsterdam, 2012; 255 blz.; € 29,50; Roel Jongeneel, Eerlĳke economie. Calvĳn en het sociaaleconomisch leven; uitgeverĳ Buĳten & Schipperheĳn, Amsterdam, 2012, 238 blz.; € 19,90.

Noot 1 Een denker uit de ‘wereld’, de Duitse psycho-analyticus Erich Fromm, constateerde over het calvinisme het volgende: ‘De angstsituatie, de gevoelens van machteloosheid en nietigheid en speciaal de onzekerheid omtrent het toekomstig bestaan na de dood, vertegenwoordigen een praktisch voor iedereen ondragelĳke mentale toestand. Vrĳwel geen enkel door deze vertwĳfeling gegrepen wezen zou tot een vredig en ontspannen genieten van het leven in staat zĳn en onverschillig staan tegenover wat daarna zou gebeuren. En als een mogelĳke uitweg uit deze ondragelĳke toestand van onzekerheid en dit verlammend minderwaardigheidsgevoel fungeert juist de in het calvinisme zo naar voren tredende karaktertrek: deze ontwikkeling van koortsige activiteit en van een streven, iets te doen. Activiteit in deze zin krĳgt een uitgesproken dwangmatig karakter: de individuele mens moet werkzaam zĳn en blĳven om aan zĳn gevoel van twĳfel en machteloosheid te ontkomen. Maar deze vorm van arbeid en activiteit is niet het resultaat van innerlĳke kracht en zelfvertrouwen - integendeel, een wanhopige vlucht voor de angst.’ (Erich Fromm, De angst voor vrijheid, Utrecht 1973, p. 72.)


2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 86

Het web rond voedsel | Dr. K. van der Zwaag, Aristoteles: hoogste welzijn van mens ligt in de staat

86

politiek klassiek

De mens is een sociaal wezen en vindt zijn bestemming en optimaal welzijn in de staat. Dat is de overtuiging van de Griekse filosoof Aristoteles (384 v.Chr.-322 v.Chr.). Zijn Politica, een van de monumenten van de politieke klassieke filosofie, is voor het eerst in het Nederlands vertaald.

Dr. K. van der Zwaag, redactievoorzitter

Aristoteles: hoogste welzĳn van mens ligt in de staat De Grieken waren de eersten die zich met filosofie en wetenschap en ook met politiek en samenlevingsverbanden bezighielden. Meer in het bĳzonder was het de Griekse staatsvorm van de polis, die vanaf de achtste eeuw voor Christus actieve deelname van de burger aan het politieke leven stimuleerde en de reflectie op de rol van burger en staat bevorderde. In de uitvoerige inleiding op de Politica van Aristoteles wordt uit de doeken gedaan hoe er in Griekenland een historische poliZICHT 2012-4 | december 2012

tiek-filosofische traditie zich heeft ontwikkeld, vanaf Homerus tot en met Sokrates en Plato, twee directe voorlopers van Aristoteles.

Plato Een prominent figuur in de politieke filosofie was Plato, mede door zĳn boeken Staat en Wetten. In het eerste boek ontwikkelde Plato een absolutistische staatsvorm, waarin het menselĳk geluk nauw verbonden is met het leven in een staat. De staat moet door filosofen wor-

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 87


87 den geregeerd want deze hebben als elitaire intellectuele groep kennis van het goede. Bĳ Plato moeten de goden als legitimatie van de gerechtigheid dienst doen, hoewel de rode draad in zĳn staatsfilosofie pragmatisch is. In zĳn laatste grote politieke verhandeling, Wetten, kent Plato een belangrĳke rol toe aan de godsdienst ter bevordering van de saamhorigheid: wie haar regels niet naleeft, wordt ter dood gebracht. Het is Sokrates overkomen, omdat hĳ de goden van de staat niet gehoorzaamde.

Deugdenethiek Bĳ Aristoteles oogt het allemaal redelĳker en minder totalitair. Hĳ heeft geen behoefte om een ideale staat te construeren (met alle gevaren voor de vrĳheid, zoals bĳ Plato). Ethiek en politiek zĳn bĳ hem nauw verbonden, de eerste vindt zĳn voltooiing in de tweede. Alle handelen is volgens Aristoteles gericht op een doel, op welzĳn of geluk (eudaimonia). Dit omschrĳft Aristoteles als een ‘activiteit van de ziel overeenkomstig haar voortreffelĳkheid’ (arête). Opvallend is hoe weinig religieus Aristoteles denkt en alles verwacht van een deugdenethiek. De tegenwoordige herleving van de deugdenethiek in conservatieve kring valt voor een groot deel op hem terug te voeren. Kenmerkend voor Aristoteles is dat de polis de hoogste en meest soevereine gemeenschap is. Ieder mens is erop gericht om te overleven en samen te leven met anderen in een situatie van vrede en rust. Het begrip ‘vriendschap’ (philia) is bĳ de Griekse filosoof van belang omdat deze de sociale cohesie en solidariteit bevordert. De band in de samenleving wordt bestendigd wanneer mensen in saamhorigheid samenleven en worden beZICHT 2012-4 | december 2012

stuurd door mensen die de gaven van praktische wĳsheid hebben gekregen om goed te besturen. Wat dat betreft, zĳn de tĳden weinig veran-

Opvallend is hoe weinig religieus Aristoteles denkt en alles verwacht van een deugdenethiek. De tegenwoordige herleving van de deugdenethiek in conservatieve kring valt voor een groot deel op hem terug te voeren. derd. Aristoteles verwoordt een oer-menselĳke behoefte die steeds in dit werk blĳkt. In de samenleving is er geen gelĳkheid, mede door kennis, komaf en materieel welzĳn. Er zĳn vrĳen en onvrĳen (in de Griekse tĳd: slaven), arbeiders en intellectuelen. Het meest ideale is voor Aristoteles een situatie waarin mensen vrĳe tĳd hebben om zich aan het intellectuele, bezinnende leven te wĳden. Maar, zo is de sociale insteek van zĳn werk duidelĳk, de intellectuele kwaliteiten moeten de bestuurders dienstbaar stellen aan de polis.

Aristocratie en democratie Aristoteles analyseert scherp de verschillende staatsvormen en verdedigt een praktische mengvorm van aristocratie en democratie. Aristocratie wil zeggen dat de besten (aristoi) leiding geven. Democratie zorgt ervoor dat macht en welzĳn evenwichtig verdeeld zĳn.

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 88


88 Zo breekt de Griekse filosoof een lans voor een samenleving waar het middenveld sterk is. Burgers zĳn daarbĳ min of meer elkaars gelĳken, wat bewaart voor partĳstrĳd. ‘Een gemeenschap berust immers op vriendschap: met zĳn vĳanden wil een mens niet eens samen op reis gaan. Een samenleving wil zo veel mogelĳk bestaan uit leden die gelĳk en gelĳkwaardig zĳn, en dat is de middenklasse het meest.’

Een samenleving wil zo veel mogelijk bestaan uit leden die gelijk en gelijkwaardig zijn, en dat is de middenklasse het meest. Stabiliteit, continuïteit, bestuurlĳk inzicht hebben bĳ Aristoteles de voorkeur boven alle regeringsvormen waar rĳkdom, macht en vriendjespolitiek de boventoon voeren. De Griekse filosoof waardeert de democratie, maar waarschuwt om niet te lang bestuurlĳke functies aan een beperkt aantal mensen en voor een langere periode toe te kennen. Het gevaar van tirannie ligt dan in beide gevallen op de loer. Niet voor niets komen tirannen vaak uit volksleiders voort. ‘Er is namelĳk een situatie mogelĳk waarin het volk zowel als aanzienlĳken krĳgen wat ze willen. Dat iedereen de mogelĳkheid krĳgt te regeren, is het democratische aspect, dat de ambten in feite door aanzienlĳk worden bekleed het aristocratische. Maar dat kan alleen wanneer niemand meer aan een ambt geldelĳk voordeel kan behalen.’ ZICHT 2012-4 | december 2012

Religieuze beoordeling ontbreekt Het boek is een aanrader voor degenen die zich willen inspireren door de klassieke wĳsheid over staat en samenleving. Zoals het advies om niet meer geld uit te geven dan er binnenkomt en overschotten te verdelen onder het volk. ‘Nauwelĳks heeft volk deze ontvangen of het vraagt alweer om hetzelfde. Zulke armenzorg verdwĳnt in de spreekwoordelĳke ‘bodemloze put’.’ Een minpunt is de afwezigheid van elke religieuze beoordeling van politiek en samenleving. Typerend voor het Griekse denken is dat kennis en inzicht (phronèsis) leidt tot beoefening van deugd en moraal. Ondanks alle inzicht in de kwade drĳfveren van de mens, blĳft het Griekse denken optimistisch. Aristoteles verwacht alles van opvoeding en (intellectuele) vorming. Wanneer mensen kwaad doen, is dat het gevolg van falend inzicht. ‘Dat de omvang van ieders geluk (eudaimonia) wordt bepaald door de mate van inzicht en voortreffelĳkheid die hĳ heeft bereikt, en door de mate waarin hĳ hiernaar weet te handelen, is voor ons een uitgemaakte zaak.’ ‘Goed en deugdzaam worden mensen zeker door drie factoren: aanleg, gewoonte en rede.’ De Grieken hadden besef van schuld en tragiek (zie de befaamde treurspelen!), maar zondebesef kenden zĳ niet, want dat is een (christelĳk) openbaringsbegrip. Kennis is een goddelĳke eigenschap (daarmee heeft de mens deel aan de godheid), al geloven de Griekse filosofen niet in het bestaan van een persoonlĳk God (maar hoogstens in een onbewogen Beweger, een kosmische intelligentie). Voor Aristoteles is God een ‘onbewogen Beweger’ die het heelal als het ware op de

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 89


89 wĳze van kosmische intelligentie in stand houdt, maar die geen persoonlĳke relatie onderhoudt met het geschapene. Er is geen groter tegenstelling denkbaar tot de christelĳke God, Die juist bewogen is met de mens en Zĳn Zoon naar deze wereld stuurde. De incarnatie blĳft voor de Griek een ergernis en dwaasheid. Dat neemt niet weg dat we veel van dit boek kunnen leren. De politieke filosoof Henk Woldring heeft wel eens gezegd dat alle politiekfilosofische inzichten door de geschiedenis heen in grote lĳnen niet meer dan een uit-

werking van de politieke denkers in de klassieke oudheid zĳn geweest. Het werk van Aristoteles is een monument in de geschiedenis van het politieke denken en de uitgave verdient mede door de annotatie en de inleiding alle lof. N.a.v. Aristoteles, Politica, vertaald, ingeleid en van aantekeningen voorzien door Jan Maarten Bremer en Ton Kessel; Historische Uitgeverĳ, Groningen, 2012; 368 blz.; € 38,75.

Smaakt deze Zicht naar meer? Geef u op voor een proefabonnement! (één jaargang, vier nummers, voor maar € 15,00)

Bel 010 - 7200 785, surf naar www.wi.sgp.nl of mail naar [email protected]

Wist u dat het ook mogelĳk is de Guido de Brès-Stichting te steunen als donateur? U krĳgt dan alle publicaties (inclusief het tĳdschrift Zicht) van het Wetenschappelĳk Instituut voor de SGP thuisgestuurd. Neem contact op voor meer informatie.


2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 90

Het web rond voedsel | J. M. ten Hove MA, Een bank met spectaculaire groeicijfers: 10 jaar Voedselbank

90

boekenschap-1

De Stichting Voedselbank Nederland bestaat tien jaar. Met enige scepsis is in de politiek de afgelopen jaren gereageerd op het fenomeen voedselbanken. Oudminister Bos had ooit een mooie oneliner. Als hij in de regering kwam, zou dat het einde van de voedselbanken in Nederland betekenen. Er zijn wel banken omgevallen toen hij op het pluche zat, maar niet de voedselbank…

J. M. ten Hove MA, redactielid

Een bank met spectaculaire groeicĳfers: 10 jaar Voedselbank In 2008, het jaar van de uitbraak van de kredietcrisis, moest het toenmalige kabinet Balkenende IV razendsnel geld pompen in ABN AMRO en de Nederlandse tak van Fortis, om beide financiële concerns van de ondergang te redden. Nu, vier jaar later, hebben banken het nog steeds moeilĳk. Vandaar dat er op EuZICHT 2012-4 | december 2012

ropees niveau veel gesproken wordt over bankentoezicht en de wenselĳkheid van een bankenunie. Alle mogelĳke maatregelen wordt uit de kast gehaald om het omvallen van banken te voorkomen. Eén bank zal echter niet zo snel omvallen, de voedselbank. Vanaf de oprichting in 2002 heeft deze bank al die ja-

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 91


91 ren van crisis doorstaan. En passant is het klantenbestand in tien jaar tĳd enorm gegroeid. Van enkele honderden in het beginjaar tot meer dan 60.000 huishoudens in 2012. Met het aantal klanten groeide ook het aantal vestigingen. Nederland heeft momenteel 136 voedselbanken.

Individuele problemen Wie is de bezoeker van de afhaalpunten van de voedselbank? Ds. Niels de Jong, missionair predikant van de Rotterdamse hervormde wĳkgemeente ‘De Samaritaan’, schreef ter ere van het tienjarig bestaan van de voedselbank ‘10 jaar voedselbank. Iedereen aan tafel’. In deze publicatie zĳn zestien portretten van voedselbankklanten opgenomen. Allen hebben hun eigen verhaal. Wat opvalt, is de gemene deler: tragiek, pech, ongeluk, verdriet en verkeerde keuzes. De problemen beginnen klein en groeien door een ongelukkige samenloop van omstandigheden uit tot grote zorgen. In meerdere verhalen gaat het over mensen die aanvankelĳk een redelĳk geslaagd leven leiden, maar door verlies van werk, een echtscheiding of depressie, zomaar aan de onderkant van de samenleving belanden. Zelf hebben deze mensen nog wel eens het idee dat ze gezien worden als een groep mensen die niet willen werken, dom zĳn, verslaafd zĳn of niet met geld om kunnen gaan. In verreweg de meeste gevallen ligt het niet zo eenvoudig, schrĳft De Jong. Mensen komen in aanmerking voor een pakket van de voedselbank als er aan leefgeld (bedrag van loon of uitkering minus vaste lasten) minder dan 180 euro per maand voor een volwassene overblĳft, plus 60 euro voor elke extra volwassene plus 50 euro voor elk kind. Een van de aardige kanten van dit boek is dat ZICHT 2012-4 | december 2012

achterin een katern met recepten is opgenomen onder de titel ‘koken met kratten’. Als lezer kun je dan bĳ benadering de kook- en eetpraktĳk (be)proeven van een klant van de voedselbank.

Wat opvalt, is de gemene deler: tragiek, pech, ongeluk, verdriet en verkeerde keuzes. De problemen beginnen klein en groeien door een ongelukkige samenloop van omstandigheden uit tot grote zorgen. Maatschappijkritisch motief Dominee De Jong heeft dit boek ook geschreven vanuit een maatschappĳkritisch motief, zoals hĳ het zelf omschrĳft. ‘Ik wilde mensen laten nadenken over hun verantwoordelĳkheid, hun consumptiegedrag, hun weggooimentaliteit, hun vooroordelen en hun onverschilligheid. Ik wilde aan de kaak stellen hoe de ‘arme kant van Nederland’ behandeld wordt en hoe er met hen wordt omgegaan. Ik had allerlei ideeën om een groot en kritisch inleidend verhaal te schrĳven over de vraag hoe het mogelĳk is dat het ons - in ons beschaafde en toch best welvarende landje - maar niet lukt om ervoor te zorgen dat iedereen in ieder geval te eten en te drinken heeft.’ De oprichters Sjaak en Clara Sies begonnen in 2002 met een voedselbank in Rotterdam. ‘Het kabinet Balkenende-I trad net aan. We hadden juist het kabinet-Kok achter de rug. Dat waren de gouden jaren. Met Balkenende

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 92


92 leek het wel al iets achteruit te gaan. Maar ja, hoe goed het ook gaat in een samenleving, er is altĳd een groep die nergens in past. Wĳ zĳn dus in het gat gesprongen dat er altĳd geweest is. De voedselbank maakte dat probleem bespreekbaar en dat was nieuw. De schande raakte er vanaf.’

Politieke scepsis In de politiek is de afgelopen jaren met enige scepsis gereageerd op het fenomeen voedselbanken. Oud-minister Bos had ooit een mooie oneliner. Als hĳ in de regering kwam, zou dat het einde van de voedselbanken in Nederland betekenen. Er zĳn wel banken omgevallen toen hĳ op het pluche zat, maar niet de voedselbank. Premier Rutte kreeg eind 2011 de linkse oppositie over zich heen, toen hĳ zei dat er geen armoede in Nederland is. Een onhandige uitspraak, gezien het feit dat publicaties van het Sociaal en Cultureel Planbureau en het Centraal Bureau voor de Statistiek destĳds aantoonden dat er wel degelĳk gezinnen zĳn die onder de armoedegrens leven. Bovendien presenteerde de SP in die week een rapport waaruit bleek dat de voedselbanken de enorme aanvragen niet meer konden bolwerken. Er zouden al wachtlĳsten zĳn. Staatssecretaris De Krom van Sociale Zaken weigerde echter om met voedselbanken in gesprek te gaan. Begin dit jaar was er wel een positief signaal vanuit de politiek richting de voedselbank, nota bene vanuit Brussel. Eind februari besloot de Europese Commissie om 500 miljoen euro vrĳ te stellen voor voedselhulp.

Aanpakken armoede ‘Als er nood is en mensen in armoede leven,


dan moet je niet gaan discussiëren of je het helemaal met elkaar eens bent. Dan moet je aanpakken’, is het devies van het echtpaar Sies. Omzien naar elkaar is een Bĳbels principe en, zeker in tĳden van crisis, terecht gekozen als jaarthema van de SGP voordit jaar en volgend jaar. De handen uit de mouwen steken zal ook in het komende jaren het mantra zĳn. In het regeerakkoord dat VVD en PvdA onlangs sloten blĳkt dat de komende jaren voor 16 miljard gekort zal moeten worden. Met name middeninkomens krĳgen de rekening daarvan gepresenteerd. Het is geen overbodige luxe om als politiek de vinger aan de pols van de samenleving te houden. Kan elke bevolkingsgroep de gevraagde offers aan? De glĳvlucht van een modaal bestaan naar afhankelĳkheid van de voedselbank ligt eerder op de loer dan menigeen denkt. Laat de overheid haar best doen met het redden van de bankensector. Het zou goed nieuws zĳn als tenminste één bank overbodig wordt: de voedselbank. Maar wellicht is deze situatie onbereikbaar door de weerbarstige werkelĳkheid. Daarom kunnen we het perspectief ook kantelen: zolang er mensen tussen wal en schip belanden, is het goed dat er mensen (vrĳwilligers!) zĳn die zich inzetten voor voedselbanken. Armoede is een schrĳnende kwestie, maar honger blĳft een onverteerbaar probleem.

Mede naar aanleiding van: Niels de Jong, 10 jaar voedselbank. Iedereen aan tafel; uitgeverĳ Trichis, Rotterdam, 2012; 208 blz.; prĳs € 10,-

2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 93

Het web rond voedsel | Dr. K. van der Zwaag, Uitdagend en inspirerend

93

boekenschap-2

In deze bijdrage zoomen we in op het christelijke in de Nederlandse politiek. Heeft de christelijke politiek afgedaan of is het christendom nog steeds een inspiratiebron voor de politiek? Het christendom heeft de wereld veranderd, al is er verschil van mening of de vrijheid onder Constantijn de Grote wel zo goed is geweest voor de kerk. Dat wereldbeschouwelijke neutraliteit ten aanzien van politieke en maatschappelijke vraagstukken onmogelijk en onwenselijk is, vormt de rode draad in deze boeken. Dr. K. van der Zwaag, redactievoorzitter

Uitdagend en inspirerend Pieter Jan Dĳkman, Erik Borgman

dat het grote, hardnekkige probleem voor de chris-

en Paul van Geest (red.), Dood of

telĳke politiek het gebrek aan een urgente boodschap

wederopstanding? Over het christelĳke in

is, een langetermĳnperspectief, iets dat volgens hen

de Nederlandse politiek; uitg. Boom,

eigenlĳk het probleem van de gehele politiek is. In-

Amsterdam, 2012; 199 blz.; € 22,50.

tussen kan men de samenleving niet bezien als een

Is er toekomst voor christelĳk georiënteerde politiek?

samenleving die los van God is. Christelĳke politiek

Redacteur Pieter Jan Dĳkman antwoordt bevestigend

kan inspelen op het goede dat al aanwezig is. Men

omdat de christelĳke traditie een traditie van hoop

wil geen getuigenispolitiek of christelĳke idealen

is, en de inspiratie van de christelĳke idealen moed

als norm aan de natie voorhouden, maar een weg

geeft. Intussen blĳkt wel uit de bundel dat de chris-

bewandelen tussen pragmatisme en getuigenispo-

telĳke politiek ‘op sterven na dood’ is, om in de

litiek. Het CDA zal moeten inzien dat christelĳke

sfeer van de titel te blĳven. De redacteuren stellen

politiek bescheiden moet zĳn, gezien het besef van


2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 94


94 een ander, toekomend rĳk. Getuigenis is ook een

provincialisme.’ Markha Valenta constateert in het

taak voor de kerk, niet voor de politiek. Verder zal

verlengde hiervan een omslag van een ‘consensus-

het CDA zich moeten inzetten voor een heilzame

model’ naar een meer Angelsaksisch, liberaal ‘con-

sociale praktĳk en rechten van religieuze en culturele

flictmodel’. De grens in deze (steeds meer digitale)

minderheden.

samenleving tussen private en publieke domein

Prof. A. van de Beek distantieert zich in de bundel

wordt steeds diffuser, waardoor de privatisering

van christelĳke politiek, beducht als hĳ is voor het

van de religie onmogelĳk is geworden en feitelĳk

gemakkelĳk samengaan van godsdienst en geweld,

gedateerd is. Volgens Jan Dirk Snel is het idee van

een gevolg van het feit dat de overheid het gewelds-

christelĳke politiek in Nederland altĳd vrĳ zwak

monopolie heeft. Vandaar dat vroegchristelĳke au-

gebleven, ook in christelĳke politieke partĳen. Het

teurs meenden dat christenen zich niet in de politiek

was de uitkomst van een proces, nooit opzet geweest.

moesten begeven. Het is volgens hen belangrĳker

Eginhard Meĳering is vrĳ somber over het CDA dat

dat mensen christenen worden dan dat de wetgeving

een leerstellig christendom heeft ingeruild voor

van de staat verandert. Die radicaliteit van het

een ethisch christendom. God zal Zĳn kerk bewaren,

vroegste christendom is Van de Beek dierbaar. Zĳ

maar of een dergelĳk geloof de christelĳke partĳen

behoedt voor ideologisering van het geloof, het op-

overeind moet houden, durft hĳ niet te beweren.

leggen van het christendom aan anderen. We moeten

Een drietal auteurs dat het stemgedrag onder kerk-

niet de illusie hebben dat de aarde een tuin van

leden onderzoekt, concludeert dat het succes van

vrede en recht zal worden, aldus Van de Beek. Theo

het CDA in deze kerkelĳke achterban moet liggen.

de Wit betoogt dat een absoluut seculiere politiek

‘Als het CDA de helft van de huidige kerkleden weer

een onmogelĳkheid is. De tolerantie van de liberale

aan zich zou weten te binden, dan zou dat volgens

democratische orde voor religieuze opvattingen is

onze modellen op middellange termĳn een kiezer-

drastisch afgenomen, versterkt door een toenemend

spotentieel van 30 zetels opleveren.’ We zullen zien.

religieus analfabetisme. ‘Simpel onbegrip of dedain

In ieder geval is het een intrigerende bundel die

ten opzichte van mensen met religieuze loyaliteiten

aan het denken zet en in ieder geval de christelĳke

is geen teken van verlichte geest, maar eerder van

politiek niet kansloos laat.

Rob A. Nĳhoff (red.), Volgers. 16

levant zĳn voor de samenleving vandaag. De breedte

christenen die onze wereld hebben

is wel erg groot, om Augustinus en Bono naast

veranderd. Van Augustinus tot Bono;

elkaar te zetten. Daartussen een breed spectrum:

uitgeverĳ Buĳten & Schipper-

Thomas van Aquino, Calvĳn, Althusius, Whitefield,

heĳn, Amsterdam, 2012; 158 blz.;

Groen van Prinsterer, Kuyper, Dooyeweerd, Ches-

€ 14,90.

terton, Lewis, Bonhoeffer, Stott, Charles Taylor,

In deze bundel, uitgegeven door het Wetenschap-

Stanley Hauerwas, Oliver O’ Donovan. Het boekje

pelĳk Instituut van de ChristenUnie, beschrĳven

is uitstekend als eerste introductie van de betref-

zestien auteurs uit de CU-achterban of die zich

fende denker en vervult hopelĳk de rol als smaak-

daarmee verwant voelen, van welke christelĳke

maker voor meer leesoefeningen. Het laat zien

denker uit verleden of heden zĳ het meest hebben

hoe christelĳke overtuigingen hebben doorgewerkt

geleerd. Ze laten zien hoe christelĳke denkers re-

in de wereld van politiek en samenleving.


2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 95


95 Olivier Hekster & Corjo Jansen (red.),

wĳze verbond met de macht. Vandaar de aanduiding

Constantĳn de Grote. Traditie en veran-

van de zondeval van het christendom (G. J. Heering).

dering; uitgeverĳ Vantilt, Nĳmegen,

Kritiek is er ook van de latere doperse reformatoren

2012; 208 blz.; € 16,95.

(met verwante uitlopers naar Stanley Hauerwas

Over de christelĳke keizer Constantĳn

en Stuart Murray), die bepleiten dat christenen

de Grote verschillen de meningen zeer. Het verhaal

moeten afzien van macht in het publieke domein.

is bekend: op 28 oktober 312 won hĳ de veldslag

De politiek van Constantĳn bracht bĳ ‘hoftheoloog’

bĳ Rome na een droom waarin hĳ een kruis met

Eusebius van Caesarea een juichstemming teweeg,

daarin de woorden ‘In hoc signo vinces’ (in dit

anderen zagen in zĳn politiek een pragmatische

teken zult u overwinnen) zag. Onder Constantĳn

aanpassing aan de nieuwe stand van zaken van

de Grote veranderde de positie van het christendom

het christendom. Het zag er steeds meer naar uit

fundamenteel: van vervolgde kerk naar een vrĳe

dat deze religie de toekomst had en daarom was

kerk, dankzĳ het edict van Milaan (313), dat alge-

het ook typisch Romeins om de nieuwe levensvat-

mene godsdienstvrĳheid uitriep voor de christenen.

bare religie te steunen, zoals de keizers in het ver-

Critici beschouwden de ‘Constantĳnse wending’

leden met andere religies hadden gedaan, zo

als een periode waarin de kerk zich op desastreuze

betogen Olivier Hekster en Peter Nissen.

Jacob Hoekman, Zonen van Ismaël;

woordigend een gelĳke toegang tot God. Volgens

uitgeverĳ De Banier, Apeldoorn,

Cees Rentier heeft de islamitische traditie zich

2012; 256 blz.; € 16,90.

gaandeweg ontwikkeld tot een georganiseerde en

Met de islam is de SGP zeker niet

geïnstitutionaliseerde vorm van verzet tegen het

klaar, zo valt uit dit boek te conclu-

Evangelie. Ondanks opvattingen over het ‘achterlĳke’

deren. Het bevat een eerlĳke weergave van de

karakter van de islam, meent Rentier dat de islam

islam zonder deze religie direct als een valse religie

zich beter kan verenigen met het seculiere gedach-

weg te zetten. In de geschiedenis is zeer uiteenlopend

tegoed vanwege haar basis in de redelĳke mens

over de islam geoordeeld: van een religie van de

die het goede wil. Hoekman maakt terecht een on-

antichrist, die het jodendom (bewust) verbasterd

derscheid tussen de islam als institutionele religie

heeft, tot een religie die in ieder het geval mono-

en de persoonlĳke aanhangers van deze religie,

theïstisch is, de religie heeft gezuiverd van het po-

die nauwelĳks een beeld van het christendom heb-

lytheïsme, uitgaat van de ene Schepper en waarvoor

ben en bĳ wie geen sprake is van een principiële

nog beloften geldt voor Ismaël. Typerend voor de

afwĳzing. De islam is een christelĳke sekte, en die

islam is de onmacht bĳ de islam om religie en po-

nabĳheid verplicht christenen tot oog voor hun

litiek te scheiden. De SGP heeft in de notie De

moslimse naaste. Anderzĳds heeft de islam zich

islam in huis de verschillen met de theocratieop-

zeer snel ontwikkeld tot een antichristelĳke religie

vatting van de islam ‘diepgaand en wezenlĳk’ ge-

die zich als geen andere tegenover het christendom

noemd, gezien de geestelĳke betekenis van Gods

opstelt. Dat maakt een tweesporenbeleid noodza-

Koninkrĳk. In de huidige theologie is de islam

kelĳk. Een informatieve bundel die ook van belang

steeds meer een geestelĳke uitdaging, vertegen-

is voor politici.


2012-04 zicht 10-12-12 17:20 Pagina 96

Het web rond voedsel | Ir. J. Maljaars, Column perspectief

perspectief

96

Timotheüs en onze functionele onwetendheid Kent u het begrip ‘functionele onwetendheid’? Het is zoiets als: jezelf afsluiten voor bepaalde informatie, omdat je weet dat die jou slecht uitkomt. Ik ben het begrip vooral tegengekomen in discussies over de houding van consumenten en boeren ten opzichte van het houden van dieren. Veehouders kunnen ambivalente gevoelens hebben over schaalvergroting of bepaalde ingrepen, maar sluiten zich daarvoor af, omdat ze mee moeten of willen in de vaart der volkeren. Consumenten kennen negatieve verhalen over de veehouderij en weten dat er grote verschillen zijn tussen vlees en vlees in het supermarktschap. Toch sluiten ze zich daarvoor af. Omdat ze geen dief van eigen portemonnee willen zijn. Maar, is dit begrip niet veel breder toepasbaar? Kunnen we ‘functionele onwetendheid’ ook niet toepassen op het doen en laten van christenen in gezin, kerk, maatschappij en politiek, in het licht van onze ‘kennis’ van Gods Woord en onze geschiedenis? We kennen Bijbelse waarheden, maar willen er niet te diep over nadenken, omdat de manier waarop wij in het leven staan daar haaks op staat. We kennen bepaalde Bijbelse uitgangspunten, maar houden ze graag vaag, omdat het ons anders slecht uitkomt. We weten uit de geschiedenis dat de ‘kerk’ makkelijk achter de ‘wereld’ aanhobbelt en zichzelf uitholt. We blijven echter toch die kant op hobbelen, omdat we denken dat we het wel aankunnen en we weerstand graag vermijden. Onwillekeurig moet ik denken aan de verhouding man-vrouw in gezin, kerk, maatschappij en politiek. Gevoelig onderwerp. Lastig. Inderdaad. Maar wat doen we bijvoorbeeld met 1 Timotheüs 2 vers 13 en 14? Een ‘inconvenient truth’, zeker in de hedendaagse samenleving. Dan maar functionele onwetendheid? Of toch:‘Gij geheel anders’… Hans Maljaars, redactielid


blikopener Food for thought

Recommend Documents