Colofon
'Dc Pi'oosdijkocricr' is cen kwartaalui!gllw y-'.In dc His!orischc Vcreniging 'De Proosdijlanden' gcrcgistrcerd ()n~lcr lSSN 1388-7165 Rcdactk JoOi) Frankenhuizcn (cindrcdacteUl) Ton Hagen Jan Rouwcll,horst Fred de Wit Rcdae:ticadl'cs: J:A" Fri.lllkenh1.1izell",Trilgras '16, 36481D, Wil])is TeJ: '0297 282938 c-mnil: j Jl'a'nkenhuizen@hc!neJ,n1 H
Bcstuur: P.C. 'Grundmann, 'voorzi!1cr Here,IlWCg'38, 3648C:J Wilnjs Tel: 0297·2SJ57S
H. Strubbe; SQCrclaris Kicvi,!slaan 20, '3645KL,Yink'cvccn Tel: 0297·262560 M-,,'Tb.J)i~!crsen-Mourits:2"
sccretaris
Dr. J., ScYercijnp,lantsoen 2 3648\1B Wilnis.'TeJ:;0297-282462 R:van,ToIMBurge[i)l pcnningillcesicr 'Padmosweg 38,:,364BBO Wilpis Tel: 0297·2S42J3 N; \'8!l'Heck" ,lc,denadmjnislJ<1.lie en
ir p,e,!l11ingmecster
IH~neSlraat 14 3648BB Wjlnis Te-1: 0297-284234
A, Hagen';'Tocrmalijn J, 3643AA Mijdl'echl. Tel: ,0297-287550 G. Iv1culslec heenlklllldc' Bijlevdd ,71 3645XT Vinkeveen.
A. G. vall Solingc archcologie ZorggrasJ5, 3848H.T Wilnis
Bij de voorplaat 'S!. Aloysius Patronaat', Kerklaan 16 te Vinkeveen VeeI is er in de laatste viifhg jaar verioren gegaan in Nederland en in Dc Ronde Venen waardoor het karakter van dorpen en steden dreigt verloren te gaan. Er staan gelukkig nog een aantal juweeltjes in onze gemeente en onze vere111g111g wil de ergenaren en bewoners complimcnteren met het instandhouden rcstaurcren en kcurig onderhouden van hun eigendom. Een van die juwecltjes is het St. Aloysius Patronaat in Vinkeveen. De gcmeente Dc Ronde Venen heeft het voornemen om het pand binnenkort aan te wijzen als gemeentelijk monument. Dc familie Thcijsmcijer, de huidigc bewoner, 11Ceft dit gebouw in 1997 inwendig verbouwd en op voorbeeldige wijze gesehikt gemaakt voor bewoning. Het Rooms Katholiek Kerkbcstuur in Vinkeveen liet in 1923 onder arebiteetuur van lH. Hogenkamp een patronaatsgebouw bouwen aehter de parochiekerk. Het gebouw diende voor kerkelijke activiteiten. Later hebben er ook allerlei andere aetiviteiten in plaatsgevonden. In de jaren '90 van de vorige eeuw was de behoefte aan een dergelijk gebouw niet meer aanwezig en ging men over tot verkoop. Het gebouw was gewijd aan St. Aloysius. Deze heilige legde reeds op zeer jonge leeftijd de gelofte af. Ais jong priester verpleegde hij in 159 I in Rome lijders aan de pest. Korte tijd later stierf hij zelf aan deze ziekte, sleehts 24 jaar oud. In 1729 werd hij uitgeroepen tot patroon van de studerende jeugd. In de topgevel van het gebouw is op een voetstuk en onder een overhuiving een beeld van Aloysins geplaatst. In de omsehrijving van de Provineiale Monumenten Commissie wordt het pand van belang geacht o.a. wegens de detaillering van deuren, vensters en metselwerk, de gaalheid van hoofdvorm, de gevelindeling en detaillering. Ook eultunrhistoriseh is het van belang in verband met de maatsehappelijke gesehiedcnis van Vinkeveen (en De Ronde Venen) door de samenhang met de nabij gelegen Rooms-katholieke Kerk, de pastorie, de bcgraafplaats en het voormalig kloostcr .
Public nOlations:
E. SWJ:jab, D011)SstQwt 6 364l'EC Mijd,:ccbJ Tel: 0297~287469 ])ostadi'cs vereniging: Postbus 6$, 3648ZI1 Wjlnis
Website: \Vw\v.histvel'~!2L.ul E-Inailadres: inf6((l)histv~r-pl,nl ,Lidmaatscbal': Lid 'Wol'de:n kan Dom, aamneJd,ing, hij d9
lcdenadmlni,strJ1lic_ 6j} bovenstaand adres, Contl'ibutic'
eo' 13,60 perjaar
Lossc J,lUrimlCrs € 4,50
DMIstcUin'g: Dc ven:;higing, stelt zicll to't doel bclangstdJing'" 1c wekkeli voor dc gc,~chie:del)is, Vill} de Ronde Venen 'eil e,cn s!imulercnd aanded' to lcvcren' in de on'!\vikkeling van tk, 'fcglonalc', 'cn pJaalsclijke geschic-dcJ1is in de nlims!c,zin OplllgC:, ca.900 Opmaak verzorgd door de eindredac(ellr. Drukwcrk: Drukkcrii A-,ianti \Vilnis
Dc 1l0g onbcbonwdc Kcrklaan (Kcrkweg) omstrceks 1916. Bij eell zwarc storm op 28 december 1914 is de ncogotische spits van de loren gewaaid Korte tijd daarna is cr cen andere en lagere spits geplaatst, die in de toren werd opgcnolllen, zodat de huidigc olllioop ontstond. De vaart, rcchts op de [oto, is later gedempt met aile geYolgen van dien. (Foto nit de verzHlllcling A. C Turkcnburg)
34
-
Van de Voorzitter In memoriam
I I
In de maanden maarl en april heefl de vcreniging een tweetal grote verliezen geleden door het plotseling overlijden van twee aetieve leden. Hein Roling overleed op 20 april en Cor Samsolll op 12 maarl. Beiden hebben hun sporen verdiend in onze vereniging. Hein Roling heeft gedurende meer dan negenjaren deel uitgemaakt van het besluur van de vereniging. Hij was viee-voorzitter en tevens belast met het genealogisch onderzoek. Dit laatste was voor hem zeker geen opgave; het was zijn grote hobby. Hein werd in fcite de grote promotor en begeleider op het gebied van genealogie en paleografie (oud sehrifl) binnen de vereniging. Hij heefl op dit onderdeel van de gesehiedenis beoefening binnen onze vereniging zijn stempel gedrukt. Op hem werd nooit tevergeefs een beroep gedaan. Vele keren heefl hij op braderiecn, markten en bijeenkomsten een stand bemand en daannede de vereniging en het familieonderzoek in de praktijk naar voren gebraehl. Bij het inriehten van een tentoonstelling was hij altijd present. Hij heeft dam'in veel energie gestoken. Vele jaren heef[ hij "De Proosdijkoerier" bezorgd in Amstelhoek, De Boef en Uithool1l. Hein was ook auteur. Zijn historisehe verhalen zijn versehenen in "De Proosdijkoerier" en ook postuum zalnog een aantal verhalen van hem versehijnen. Zijn onderzoek naar het nageslaeht van een "Hollandganger" vanuit Duitsland in 1999 heeft geleid tot de uitgave van een schitterend boekwerk over de familie Roling. Een werk van meer dan tien jaren. Op bestuurlijk tenein heeft hij steeds zijn steentje bijgedragen. Zijn oordeel en mening legde veel gewicht in de schaal. Wat hetll1eeste opviel bij Hein was zijn bescheidenheid, zijn opgewekte karakter en zijn grote aandacht voor en ll1edc1evcn met andere mensen. Enkele dagen voor zijn overJijden was hij afgetreden als bestuurslid. Wij hebben van hem als zodanig afscheid genomen wetende dat ook daarna op hem een beroep kon worden gedaan. Wij konden niet vennoeden dat cen definitief afscheid zo spoedig zou volgen. Wij wensen zijn vrouw, kinderen en kleinkinderen sterke toe om dit grote verlies te dragen. Wij gedenken hem in dankbaarheid en zulJen hem missen in onze vereniging. Cor Samsom was een vaste bezoeker van de contactavonden op maandag. Hij verrichttc genealogiseh onderzoek naar zijn eigen voorgeslacht maar ook op verzoek of uit eigen belangstclJing naar dat van anderen. Hij deed dam-naast ook naspeuringen naar oude gebouwen in het Vinkeveense. Ais oud-aannemer was hij n3UW betrokken bij hetgeen door de mensen in de loop der eeuwen is gebouwd. Vooral met de vroegere situatie in Vinkeveen was hij als geboren Vinkcvener goed op de hoogle. Voorls was hij bczorger van ons kwarlaalblad "De Proosdijkoerier" in een gedeelte van Vinkeveen. Hij wist door zijn gocde contacten menig nieuw lid voor de vereniging te werven. Vanuit zijn timmervak heeft hij de archivaris diensten bewezen door behulpzaam te zijn bij de praktischc indeling van schappen en kasten. Cor was een nuchter en vooral heschciden man maar zeer leergierig en nicuwsgierig naar de dingen die hij in de arehievcn zou knnnen vinden. Zij vrouw en kinderen wensen wij kraeht toe dit grote verlies te dragen en te verwerken. Wij zijn hem dankbaar voor zijn inzet en gedenken hem met vee I respect. Wij zulJen hem missen. P.C. Grundmann, voorzitler.
35
"Door de ongelegene ligging liet men Mijdrecht links Iiggen" door Joop Frankenhuizen 1795 staal in de geschiedschrttving van ons land bekend als hef .Iaar van de J3ataq!s'e Revolutie. Het volk schud! {wee eeuwen feodale overheersing van zich £!I' en probeerl de mach! in eigen handen Ie nemen. Die omwcnteling heejtook het gebiedvanDeROJ1de Venen nielonberoerdgelatcn. Gesteldkan lvordendatindie tfjd,!ocnook deeerstedrooglnaker{jen begonnen,de lWJrlel is gelegdv()orH-'athelgebi
Wat vooraf ging
Bestuurders begunstigden familieleden en vrienden met rijke ambten, die vervolgens door anderen tegen geringe betaling werden uitgevoerd. Dc gewone burger, dic hct moest docn met een karig inkol11en, zag langs de Amsterdamse grachten grote patricicrshuizen en langs de Vecht deftige buitenhuizen gebouwd worden. Het dagelijkse leven van de rijke kooplieden, de geldhandel en de toencmende vci'fransing van taal en eultuur zorgden voor toenemende afstand tussen burgers en regenten. De weinig daadkraehtige prins-stadhouder deed eehter niets tegen de voortdurende aanval1en in woord en daad die zijn maeht ondermijnden. Toen zijn eehtgenote, prinses Wilhelmina van Pruisen, zelf hij 'Den Haag' wilde ingrijpen werd zij onderweg door patriotten bij de Goejanverwellesluis tegengehouden. Dit leidde tot een inval van Pruisisehe troepen. Dc verwaehte hulp van Frankrijk bled' uit. Een groot aantal patriotten werd uit hun ambt ontzet en vervolgd. Velen vluchtten naar Frankrijk. Dc Prins werd in zijn reehten hersteld en van rcgcntcn en ambtcnaren wcrd de eed gecist dat aan het erfelijk stadhoudersehap niet moeht worden getornd. Het zo bejubelde verbond met Frankrijk had afgedaan. Dc patriotten hadden verioren en hun ideecn, hoewel 01' onderdelcn gesteund door de Oranjepartij, werden door het stadhouderlijk bewind van de hand gewczen. Zolang Wil1em V aan de macht was, zou het staatsbestel onveranderd blijven. Maar dat zou nict lang meer duren.
Dc situatie in de Rondeveense dorpen in het tweede deel van de I8 e ceuw kan niet los worden gezien van de landelijke situatie. Ons land was tijdens de zevenjarige oOl'log tussen Engeland en F'nlllkrijk (1756-1763) langzaam verdeeld geraakt in twee stromingen. Een pro Franse partij die de gunstige handelsbetrekkingen met Frankrijk (vooral doorvoer van graan) wilde behonden en een pro Engelse partij gehaseerd op de goede betrekkingen tussen het Oranjehuis en het Engelse koningshuis. Deze stromingen kwamen na de 4' Engelse zeeoorIog (1780-1784) versterkt naar voren. Het einde van de oOl'log met Engeland betekende niet dat de rust in de republiek zou terugkeren. Voor l1Jeuwe moeilijkheden zorgden de Oostenrijkers die de Zuidelijke Nederlanden in bezit hadden en die via de Sehelde vrij toegang naar zee eisten. Zo niet dan zou Brabant bezet worden. Dc hull' kwam van Franse kant. Na betaling van 10 miljoen gulden sehadeloosstelling moeht de Sehelde gesloten blijven. Dit kwam Amsterdam erg goed uit. Dc pro Franse patriotten, die eerder al door het verlies van de oorlog aan kracht hadden gewonnen, zagcn nu kansen de heerschappij van de feodale stadhouder, Prins Willcm V, die een groot decI van de \vctgevende en de uitvoercnde mae-ht in handen had, omver te gooien. En zeker nu ze de hull' van Frankrijk in het vooruitzieht hadden. Het verdrag van Fontaineblean dat in november 1785 met Frrankrijk werei gcslotcn zorgde dan ook voor cen jubelstemming onder de patriotten. Met hulp van het maehtige Frankrijk zou de Republiek weer in staat zijn haar grondgebied te verdedigen tegen vreemde troepen, want 01' het eigen leger kon bijna niet meer gerekend worden. Jarenlang was het immers door de stadhouder verwaarIoosd en nn te zwak om wecrstand van cnig formaat te kunncn bicden. Vergeten werd dat het in Frankrijk ook gistte en het volk daar ook klaar stond de maeht te grijpen. Om een handje mee te helpen werden er overal exereitiegenootsehappen opgerieht zodat de hurgers 'Vrije Batavcn ' gcnaamd zclf mce kcmden hclpcn hun land te verdedigen en tot een eenheid te smeden. Dc Republiek was vcrvallen tot een oligarchic, (bcstuur door \veinigen) een samen1cving \Vaal' handel in banen een nonnaJe zaak gcv./orden was.
Eigen bevoorrechting Net als elders in het land kent ook het gerecht Mijdrecht twee partijen die Iijnreeht tegenover elkaar staan, Aan de enc kant opstandige patriotten, waarvan sommigcn al forse gevangcnisstraffen wegens het veroorzaken van oproer aehter de rug hebben. Aan de andere kant prinsgezinden, die al1cs bij het oude willen latcn en niets van onlusten wil1en weten. Tot die laatste grocp behoren ook de bestuurders, immers maeht en hun inkomcn staan op het spel. Eigen bevoorreehting is ook in Mijdreeht doorgedrongen. In 1780 zijn de bestuurders, te weten de sehout, de secretaris en de schepenen andcrling ovcrccngckomcn dat de sehout, de seerctaris en de gercchtsbodc voor alles wat zc verdienen, zowel binnen als buiten bet dorp,
36
Oorlogsdreiging
vrijgesteld zijn van betaling van personele 1asten. Dit hebbcn zij gemeld aan de Ed. Mog. Heren Gedeputeerden van de Staten's Lands te Utrecht. Het gaat hier om de z.g. 1andsgaderingen, bclastingen die moeten worden afgedragen aan hct provineiaa1 bestuur. Daarnaast zijn er de dorps1asten waarmce de uitgaven van het gerecht worden betaa1d. Bet betreft de kosten van de schout, de baljuw van de Proosdij van St. Jan, de secretaris, de schepenen, de buun11eesters, (voornamc ingezetencn die o.a. het betalingsverkeer verzorgden) de bode, de predikant, de kostcr, de vroedvrouw, de turfpondstel'S (het in manden verzame1en van turf), de nachtwaker en de ehirurgijn. In 1787 staat de schaut in de boeken Vaal' fl. 140,- de scerctaris Vaal' fl. 295,- de vijfschepenen voor fl. 48,- Dc predikant krijgt voor de winteravondbeurten i1 75,- (Kerk en Staat zijn nog niet geseheiden en de dominee wordt betaa1d uit de plaatsclijke be1astingopbrengsten) Tweemaal een ritje met het rijtuig naar Woerden kost fl. 7,- en de inkwartiering van Hollandse troepen kost het gereeht fl. 73,- In 1787 is door het gcreeht Mijdrceht uitgegeven fl. 3300,-.
Oat jaar wordt de eerste oor10gsdreiging merkbaar. Op 13 juni 1787 maakt sehout Huijzinga bekend dat het gerecht door Majoor Grocn van het Regiment van Pallardij verzocht is materiaal en mansehappen te 1everen om te helpen bij het installercn van twce stukken geschut op de Mijdreehtse Zuwe. De situatie is verward en het gerceht weet niet goed wat te doen met die opdraeht. Bes10ten wordt de Staten van Utrecht om raad tc vragen. Drie dagen later komen 117 man van de Amsterdamsc militie naar Thamen om dc daar gelegerde troepen van Pallardij af te lassen. Thamen is echter tc klein om die grate groep soldaten onder te brengen en men zoekt hu1p in Mijdrecht. Op 29 juni b1ijken de soldaten te zijn ingekwartierd in de Mennonietenbuurt. De inwoners daar vinden dat bezwaarlijk en vragen vergoeding van het gerecht. Bes10ten wordt per soldaat 1 gulden en twee stuivers te betalen uit de gerechtskas en dat geld bij de Staten van Utrecht te dce1areren. Op 13 augustus 1787 ontvangt het gerecht een sehrijven van de Staten van Utrecht waarin wordt gemaand am niet langer geloof te hechten aan oproepen van de heel' stadhouder, de Staten van Amcrsfoort of in hun naam commanderenden. Deze oproep is onderdeel van het vcrzet tegen de prins stadhouder Willem Y, waarin vooral de provineie Utrecht in het beginstadium van de omwente1ing een voortrekkersro1 heeft gespecld. Een ander sehrijven meldt dat op maandag 13 augustus een compagnie schutters, zo'n 70 a 80 man sterk, naar Mijdreeht, Uithoorn en Thamen komt om daar gelegerd te worden. Het gerecht bes1uit dat de sehout en de seeretaris naar Uithoorn gaan am die legering te regelen, want men heeft de indruk dat Thamen de 1asten op Mijdrecht wi1 afschuiven. De kosten vaor het inkwartieren van troepen zijn hoog. I-Jet gaat om kostge1d, verteringen, stalge1d en voer voor de pam'den van de huzaren die hier a1s 'sauvegarde' (beseherming) tegcn doortrekkende Russisehe troepen zijn ingekwartierd. Op 16 en 17 september 1787 zijn ook de troepen van "Zijne Pruisische Majesteit" door Mijdreeht getrokken. Dit kostte het gereeht fl. 2355,-. Een klein kapitaal in die dagen. Het ging bij de 1aatstgenoemden om kostcn van ectwaren, voer, dag10nen van de gevorderde manschappen en het huren van vaartuigen en mansehappen.
s
o VAN
J)EN
Korte mellen tegen ordeverstoorders TE
U TREe.ITT
GISBERT 'rX1vl
VAN
Op I oktober 1787 ordonneert generaa1 majoor Willem Gerrit van del' Hoop vanuit Utrecht dat in de dOl'pen Mijdreeht, Wilnis en Oudhuizen ieder twee huzaren zullen worden gestationeerd om zorg te dragen dat niemand daar overlast veroorzaakt. Mochten er personen zijn die zieh daar niet aan houden dan zullen zij, na een eerste waarsehuwing,
J3I]
l.?ADDENn U.H G J
NIl) C cLX2::xnr.
Ecn van de groterc opruicndc bladen die vooral in de bakcrmat van bet patriol1ismc .- Utrecht - de ronde dcdcl1. BrOil: Gcschicdcnis Provincic 1JtrcchL I Jiu!<1ve Het Sncctru111 1997.
37
ll
"mel geweld le keel' gaan cn ze ovcrhoop schielen aldus de legerordcr. In juli 1788 maakt het gerecht zich zorgen over de financiCn. Er is voor de inkwartiering veel geld betaald en het ziet er niet naar uit dat de Staten van Utrecht dat snel zullen terugbetalen. Bet gaat am ruim 2300 gulden. Besloten wordt dit bedrag tijdelijk ten laste van het dorp te brengen. 01' 5 augustus 1788 laten enkele Mijdreehtenaren de inwoners weten "01' de 7' deezer, zijnde de veljaardag van de Prins van Oranje te samen te komen en encorps 01' te trekken". 01' die manier willen zij blijk geven van hun steun aan de Prins. Dc reaclie van de Slaten komt verrassend sne!. "Dal ofschoon misschien van geene gc\veer of snaphanen (pistool met lange loop) in dit papier gesproken wierd, het allesins uit de algemcnc preparatie genoegzaam blcek dat zulks met geweer en snaphanen zoude geschieden lt , aldus hun brief gerieht aan de baljuw van de Boge Bank van Mijdreeht, dus: "Geen vuurwerk, geen pektonnen ve1'branden en geen v1'eugdescholen afvuren op de Illidt de cis van dc vCljaardag van de prins provineie in het sehrijven dat per ijlbode vanuit Utrecht is overgebraeht. Dc brief eindigt met de opwekking "Biermede Erntfeste Vrome Booggeleerde Discrete, beveelen wij U in de bescherming van Godt Almagtig".
lIit te breiden van vier naar acht man. Fen jaa1' latcr wordt het gereeht door de Staten van Utrecht opgedragen verrotte bakens langs de dijken rond de polders Bolland en Bozenhoven te herstellen. Daar was sinds 1783 niets aan gedaan. Dat jaar wordt oak het plan tot het droogmaken van de 'Mijdrechtse poel' met drie bcdijkingen aangenomen waannee de grondslag voor het huidige Mijdreeht wordt gelegd. Dc lezer mocl zich het dorp Mijdreeht in 1788 voorstellen als een eiland omgeven door water. Daar komt nog bij dat de enige tocgangswegen door het veen, de Zliwen, zo slecht zijn~ dat ze aileen met grote financicle inspanningen begaanbaar zijn te houden.
,
In september 1789 besJuiten schaut en scheJlenen Hgczamentlijk vergaderl dat naar dien het blijkbaar is dat den tegenwoordigen dienaar der justitie niet in staat is genoegzaam te waken tegen vagebondcn en bedelaars en ander slegt en gcmeen volk die dageIijks de voo1'z: dorpen passeren", om voor 11. 100,- per jaar een tweede dienaar aan te stcllen. Biervan betaalt Mijdrecht 11. 60.- en Wilnis 11. 40,Die tweede vcldwaehter wordt Jan Rocloffs uit Groningcn.
ll
,
Bij zijn aantredcn zweerl hij: /Ilk belove en zweere omme de re,~pective gerechten van M{jdrecht en lYiln;s, als composerende de Hoge en Criminele rechtbank der Proosd!J van S, Jan, als dienaar del' justice gehouw, gelrouw en gehoorzaam Ie diencn. De ordres die ik van dezelve qf( van de schouten van dezelve gerechten re,spcctievelUke krfige exact zo
He! leven gaa! door Ondanks alle militaire aetiviteiten IS in 1788 de brug over de zuwe tussen Mijdreeht en Uithoorn geheel vernieuwd. Dc openbaar aanbestede bouw heeft 579 gulden gekost. Bet werk is uitgevoerd door de dorpstimmerman van Mijdreeht, Willem Boeijing. Tot 1794 is alles rcdelijk rustig. De dagelijkse beslommcringen eisen weer de aandacht 01'. In november 1788 wordt besloten de naehtwacht
vee! afs docnlfik j.y uit Ie voercn, gene ()ogfuUkinge Ie hebben qlte gebrz,dken en dus mfj ;'1 alles afs een
vroom en gefrouw dicnaar der justice Ie gedragen. Zo waarl{jk etc. /I
Gcwapcnc!c Rollcrdalllsc kccsbondcn onder lei ding vall cell czc! (kczcn was schcldnaal11 VOOl" patriol1cn) komcll Utrcchtsc patriottcn [c hulp. Spotprcnt uit 1787. Broil: Gcschicdenis vall Utrccht. Uitgavc j-lct Spectrum, 1997
38
detaehement van het regiment eavallerij van de gencraal majoor Hoeuft van Oijen, bestaande uit een ritmeester, I officier, 3 onderofficieren, 3 kapiteins I trompetter en 36 ruiters, die zullen overnachten." Of de schout voor inkwartiering wil zorgen. De 47 paar·den worden ondergebracht bij tien met name genoemde burgers. De militairen krijgen onderdak bij voorname ingezetenen van het dorp Mijdrecht. Zij hebben waarsehijnlijk de grootste lmizen met de meeste ruimte. Genoemd worden: Schout Johannes Huijzinga, sccrctaris Hannanus Hensuma, gadcrmeester Abraham van Doorn, Maarten van Eijk sr. Adrianus Verdam, Pieter Warnars en anderen. Op 18 februari 1794 arriveert uit Amsterdam Pieter Warnars. Hij krijgt meteen reeht van burgersehap en inwoning. Bijna tegelijkertijd worth ook de naam Jan Pieter Westerwijk Forsborgh genoemd. Waar deze laatste vandaan komt is niet duidelijk. De 1'01 die beiden uiteindelijk gespeeld hebben doet vermoeden dat zij, geleid vanuit de omliggende grote steden, de oll1wenteling in Mijdreeht en Wilnis hebben voorbereid.
In dezelfde maand wordt een plan aangenomen om de sllds bij de Pondskoekermolen te repareren. De uitvoering ervan blijkt een dure aangelegenheid te worden. De bestuurders vragen zieh af of een stenen sluis uiteindelijk niet goedkoper is. De meerkosten wegen op tegen het mindere onderhoud. Bovendien kan de sluis dan breder worden gemaakt om grotere boten te kunnen sehutten. "Het gaat er om een fonds uit te denken om dam·uit de kosten te vinden." Men overweegt een to!. "Roeisehuijtjes zonder roer of swam·de telken reijse vier duijten. De grootere vaartuijgen, hoe ook genaamd, en waar voor de sluijs verdeI' mogt sehutten iedere keel' eene stuijver, alles voor de ingezetencn deezer gerechte, dog voor bnijtenlieden dubbelt." In 1790 praat het gerecht over de aankoop van grond voor de ringdijk die rond de eerste bedijking moet komen. Vijf eigenaren weigeren akkoord te gaan met de 18 stuivers per vierkant roede die de droogmakcrij wil betalen. Men komt overeen dat ze niet hun hele perceel hoeven te verkopen. Het gaat aIleen om het deel waarop de dijk komt te liggen. In oktober 1790 praat het gereeht over het aanbesteden van het werk van de lantaarnopsteker. De zeventien lantaarns die Mijdrecht rijk is moeten branden van I november tot half maart. Een uur na zonsondergang moeten ze worden aangestoken en om vier uur 's morgens uitgedaan. In december en januari mogen ze 's morgens een uur langeI' branden. Het gerechtsbestuur bespreekt ook het sehoonmaken van de glazen en de kosten. Olie en katoen zijn voor rekening van de opsteker. Glasbreuk is voor rekening van het gereeht. Moeht er sprake zijn van opzet, dan krijgt de opsteker een boete van drie guldens bestemd voor de annen. Voor 79 gulden per jaar blijkt Willcm van del' Ham de laagste inschrijver.
Verdediging in eigen handen nemen In augustus 1794 100pt de spanning vereler op. De sehepenen Van Veen en Vermeer stellen de sehout voor om "tel' zaake van de benaauwde omstandigheden del' tijden bijzonder ook weegens de situatie van 't lieve vaderland de aanstaande kermis of jaarmarkt te verbieden en dit ten spoedigste in de couranten te doen adverteren." Op 12 oktober 1794 weer een sehrijven van de Staten van Utrecht. "De Staten hebben gearresteerd een plan tot spoedige wapening van Landzaaten binnen de provincie tel' defensie van het Vaderland. I-let gereeht wordt gelast om gedurende 14 dagen, te beginnen op IS oktober te vaeecren tot het ontvangen del' vrijwillige giften van de ingezctenen deezer gereehte tot de kosten del' verschrevene wapening van landzatcn. Het zij bij inteekening of op een onbekende wijze. Na afloop van de 14 dagen moeten de lijsten en het ontvangen geld gezonden worden naar de Kamer van Finantie in de provincie". Op 30 oktober blijken de ontvangsten slechts 238 gulden en enige stuijvers. Er waren geen intekcnaars. Op 3 november 1794 overweegt de provineie een 2' heffing van de 100' penning "bij forma van negotiatie tegen 4% rente." Het land moet 100 miljoen opbrengen om de kosten van de Franse bezettting te betalen. H.A. van Doorn en M. van Eijk zullen proberen die belasting te innen. De Staten geven het gerecht voorts in overweging "dat door de tegenwoordige tijdsomstandigheden veel troupes en bagage binnen deeze provintie marcheeren zonder dat dit voor af is gecommuniceert en daannee rekening te houden met inkwartiering." Op 18 november meldt de schout tijdens de
Veelvuldige troepenverplaatsingen 1794 staat 111 het teken van komende schermutselingen. Op 10 februari 1794 ontvangt het gerecht een sehrijven van de Staten van Utrecht gericht aan de sehout. "Op 16 februari zal een compagnie Musquettiers van hct 2' Batallion van het Lijf regiment Infanterie Oranje Vriesland arriveren om aldaar eene naeht te verblijven." De schout wordt gelast inkwartiering te verzorgen. ]-Iet schrijven is getekend door G.L.M. Taats van Amerongen. Het gaat om ] kapitein, I lnitcnant, I vaandrig, 2 sergeanten, 2 korporaals en 42 soldaten. Op 26 februari komt de compagnie Mijdrecht binnen. Het blijkt te bestaan uit 65 militairen. Op 18 februari 1794 ontvangt het gerecht andermaal een schrijven van de Staten van Utrecht. "Op Dingsdag 25 deezer zal in UL: Gerecht arriveren een
39
vergadering van het gerccht dat vreemde huzaren worden opgemerkt, die volgens rapporten op andere plaatsen "vrij wat ongeregeldheedcn hadden gepleegd en het wedel' zieh thands naar vorst zettende, waardoor aile wegen herwaarts passabel worden, gepaart met de voornoemde makkelijke augmenteringe dat bij ontvangst van landspenningen het gewenst is een sauvegarde te hebben. Besloten wordt dit bij provincie aan te vragen. Op 24 november antwoordt de provineie "Zo ras de Mekkelenburgse trouppes die te Utrecht in guarnisoen verwagt \vierden, akiaar zouden zijn gearriveerd, de vcrzochte sauvegarde alhier zoude worden gezonden.
loopplaats, en wanneer het kleppen del' klok, daartoe het teken zoude geven, te versehijnen, om aldus gehoorzaamderhand aile ongeregeldheden te keren; en dan verders te beramen het geene tel' bewaaking en bewaaring del' veiligheid dezer plaats het beste en gevoeglijk zoude geoordeelt worden". Dc bode wordt gelast dit tel' kennis van de inwoners te brengen.
Voedseltekorten Zaterdag 17 januari 1795. Een onderoffieier van het corps .lagers van Luniek met 30 man en 20 pam'den arriveert tel' besehenning. Sleden worden besteld om materiaal te vervoeren. Op zondag 18 januari blijken de Engelsen te zijn vertrokken. Er is niets gebeurd. WeI zijn vele ingezetenen met hun goedercn naar elders gevlucht en hebben etenswaren en levensmiddelen meegenomen. Dit uitvocren kan in de tegenwoordige tijden tot tekorten leiden. Besloten wordt een publicatie uit te gcven waann uitvoer van levensmiddelen en eetwaren ten seherpste wordt verboden. Dit op aanhouding en verbeurdverklaring. Bovendien zal tegen de daders naar reehtsbehoren worden geproeedeerd. Dc voorraad levensmiddelen in Mijdreeht is ontoereikend en zeker als er nog meer soldaten worden ingekwartierd en de uitvoer uit de steden wordt verboden. En daar ziet het weI naar uit. Besloten wordt ten laste van de dorpsrckcning enige lasten graan 'op te docn' en bakker D. van Dorsten daannee te belasten. Ook wordt besloten in Uithoorn 20 ton aardappels te kopen en alhier in een vorstvrije plaats 01' te slaan. Sehepen Jan van Pulten mag het uitvoeren. Dan wordt er gesproken over de vlueht van dominee Duijtseh en het ongerief dat hij daarmee veroorzaakt. Men besluit vervolgens tot een eolleete langs de huizen om de noden van de diaeonie te lenigen. VerdeI' wordt er weer gesproken over de nultigheid en noodzaak een sauvegarde te krijgen. Er trekt steeds meer vreemd volk door het dorp, ook militairen "die van hun corps verstrooid zijn". Voorgesteld wordt naar "den eommandeerenden generaal te gaan, of naar clegene die het regime deezer provintie in handen mogte hebben, teneinde een sauvegarde los te krijgen." Dit laatste getuigt van de onzekerheid bij het gerecht over de vraag wie in de provineie feitelijk de macht in handen heef!. De substituut schaut Forsborgh (hier voor het eerst gcnoemd) mag proberen die sauvegarde te krijgen. I-lij krijgt tevens tocstemming kleine bedragen, die betrekking hebben 01' de 'huidige' omstandigheden, uit de dorpskas te betalen.
1I
Mijdrecht doet alles over water Op 6 januari 1795 komen de eerste berichten over Franse troepenverplaatsingen. Dc Staten van Utrecht laten weten "Door de tijdsomstandigheden is een buitengewoon aantal wagens nodig tot transport van levensmiddelen en voeragie naar de differente eorpsen tot bescherming van het vaderland aangerukt. Het is billijk dat het enen gereeht niet boven het andere gereeht word bezwaard", daarom graag opgave van het aantal paarden en wagens. Het gereeht raadpleegt daarop de lijst met paardengeld over 1794. Men besluit op te geven alle pam'den van "plaisier en labeur". Hetzelfde geldt voor wagens. Er zal cen brief naar Utreeht gaan met de opmcrking dat de situatie in het gerecht zodanig is dat boeren in werk- of ambaehtsheden genoegzaam alles per vaartuig transporteren reden dat alhier nict meer dan twee wagens gevonden worden toebehorende aan Willem van Buuren en Gerrit Eijkelhof. Op 8 januari 1795 meldt het gerecht vernomen te hebben "dat op diverse plaatsen alwaar eenige Engelse troupes waren ingequartierd door dezelve troupes zeer vele baldadigheden van roven en plunderen als anders wierden bedreeven; en gemerkt het zoude koude kunnen gebeuren dat er in de tegenwoordige tijdsomstandigheden; het zij vcr van die troupes of andere militaire personcn met of zonder patent, in deesen dorpe zoude kunnen kooll1en, en waal' door een icder der inwoonerden dus zoude kunnen worden blootgesteld aan zoodanige mishandclinge als men van elders vernam dat gepleegd wierden." Het gerecht stelt voor een comparitie te beleggen 0111 aile weerbare mannen !lin deezen dorpc langs den dijk van Driehuis af tot de droogmakcrijsbrug bij de weg van Wavervcen woonende, en dezelve voor te stellen om in 't onverhoopte geval dat alhier cnige moedwilligbeden door wic het dan ook mogt zijn mochten worden ondernomcn, zieh gereed houden en bereijd te zijn, 0111 met zodanige wapens voorzien, als zij tel' wering van geweld het best moehten oordeelen en zich konden aansehaffen, op enen af te sprekene
Elke dag vergaderen 19 januari 1795. Het gereeht is weer bijeen. Dit gebeurt bijna dagelijks. Dc schout rapporteert zijn bevindingen over de sauvegardc. Hij heef!
40
Hiernaast
GELl1([{EID, VR11IEID, BROEDERSClJAP.
D c nllrgor
Pdr?"",7.
b"ht~,
"de "rci"htCll de, welke by de ProcJ:I.l11(me del' Confl.it\lcr6m'fcYcrg
)
"II
" tnJ del' S/f1r1fs-Regdmg gar~mN1JIz
.. ia;;l1lld, ~lIim ik, hONde "AriflOCr;tJil:jcbJ!eflu(fI·.
II:
t.JlI ttll
t.rd ~pv"lge!J.
F'o(J1j!mu!t1'
./
AfJUl''Z ~-"//~<';<'1
d,a
m'mmcr mylie Sum ,!{uven
til
".',1ll
Verklaring v
11411
het St'ldhoHd:rljk.,., PocdYfltirj. l' / (
;l7'~;fD''''<'{YYhctvicnIC
;Innr del' Bn,uuffche Vl'yllcitL
gesproken met de bevelhebber, in dit geval de burger Meijer in Maarssen, Dcze kan het verzock niet inwilligen omdat de Franse troepen nog steeds in beweging zijn en omdat het eigenlijk een verantwoordelijkheid van het gereeht is, De Franse natie IlCeft het tot aan het begin van hun revolutie ook zo moeten doen, De eommandant dringt aan een burgerwaeht in te stellen, "Wanneer alhier tegen onverhoopte moedwilligheid mocht werden tekortgesehoten men op de hulp del' Franse trouppes eenen vrijen en ten aller tijde zekeren afspraken had," Bcsloten wordt de in- en opgezetenen van het gereeht de volgende morgen am II uur in de Grote Kerk bijeen te roepen om het rapport van de sehout bekend te maken en de von11lng van een burgerwaeht te realiseren,
daardoor eensgezindheid aan te kweken en met elkaar als broeders te leven, Hij prijst God dat de Mijdreehtse gemeensehap oorlogsgeweld is bespaard, Na diseussie besluit men geen eorporaalsehap maar gewoon 4 tot 6 man's naehts wacht te laten lopen en de kosten uit de gereehtskas te betalen, Aangesteld worden Aart van del' Meer, Jan Bakker, Joseph Sehonink, Cornel is Hogervorst, Jan Twaalfhoven en Aart Kalshoven, Met onmiddellijke ingang wordt de private burgerwaeht opgeheven. Nog tijdens de vergadering komt het berieht binnen dat negen man jagers van Luninek bij binnenkomst in de dorpen zijn ontwapend, Hun geweren zijn ingeleverd bij de sehouL De mannen zijn naar Ouderkerk gestuurd "alwaar dezelve wilden dienst neemen onder de Bataafse Jaagers,"
20 januari 1795, Het is half twaalf De kerk zit vol mensen, Schout Forsborgh waardeert de bereidwilligheid van de ingezetenen op te komen voor hun vrijheid en refereert aan het bezoek van de bevelhebber in Maarssen en diens weigering een (Franse) sauvegarde te sturen. De bevelhebber zou hebben gezegd: "Wij hebben even gelijk gij lieden ons in den beginne met vorken en houwelen gewapend en door dus te beginnen zijn wij geworden zo als wij heden zijn, Uwe burgers bereidwillig vragen van u vanzelvc om uwe rust en veiligheid te bewaaren, Komt dit in gevaar of te kort dan zullen wij u bijstaan en helpen." De sehout stelt voor een eorporaalschap in te stellen, Twaalf man onder leiding van een korporaal die's nachts wacht lopen, Hij vraagt het vcrleden te vergeten en
21 januari 1795, De afJevering van haardas stagneert waardoor de asschuren overvol zijn geraakL Het gevolg is, geen geld voor de annen want er wordt niets afgeleverd, Het betekent ook dat er bij de mensen geen as kan worden opgehaaH De inwoners wordt voorgesteld de hete as in ijsbijten te gooien, Enige ingezetenen verzoeken een vrijheidsboom te mogen planten, Dit mag als het maar in stilte gebeurt "En wierd nog voor het seheiden del' vergadering een daartoe gesehikte boom door den burger Van Doorn op verzoek van het volk geleverd, door hen bij het rechthuis geplant onder het juiehen van Vivat de vrijheid en Leve de vrijheid, Als dan om 6 uur 's avonds de vergadering in stilte is afgelopen hebben de burgerij verzocht een
Een driekleurige vlag
41
Oud bestuur afgedaan
driekleurige vlag te maken en in het dorp te plaatscn," Dit mag, de schout krijgt tocstcmming kleine bedragell hiervoor uit de dorpskas te betalell.
3 februari 1795. Op eonvocatic van het eomite revolutionair is het gerecht om 10 uur 's morgens bijeen. Dc meegekomen comiteleden lezen de schcpencn ecn aanspraak voor. Zij meldeD daarin afgelopen zaterdag door hct volk te zijn aangestelcl om in l1aa111 van het volk van Mijdrccht de bcnocming en aanstclling zijncf rcprCsclltantcn tc doen. Comelis Rosel heef! laten weten geen lid van het comite te willen zijn. Aangesteld worden: J.P. Westerwijk Forsborgh, Pieter Wamars, Elbert Kandelaar, Adrianus Verdam, Jacob Rietvcld, llendrik de Bruijn en Cristoffel van den Bos. "Uwe posten, bnrgers als sehepenen deezer plaats zijn dus afgcdaan en gccindigd. Gij zult dcczc vcrgadcrplaats moctcn vcrlatcn en tot den staat: van amptclooze burgers wcderkccren". Dc schcpcnen verlatcn daarop de vergadering en de nieuw benoemde bestuurders treden binnen. Allen aecepteren de benoeming en beloven alles te doen voor het wclzijn van het volk van Mijdreeht. Sehout wordt J.P. Westerwijk Forsborgh. Seeretaris I-larmanus Hensuma blijf! zitten evenals bode Willem van del' Ham. Burger Adrianus Verdam houdt een toespraak tot de leden waarin de opwekking "Iaat ons niet gelijk eertijds, toen heersehzueht en eigenbaat beurt om beurt de waarheid verdonkerden iets toestemmen of afl<curen uit vreeze voor andercn.
23 januari 1795. Nog cellS drie man van het jagereorps van Lussink zijll olltwapelld. Hun geweren, samcn met die van de week claarvoor ontwapende soldaten worden door de Franse commandant in beslag genomen. Onder begeleiding van een delegatie vrijwilligers worden zij naar Breukelcll afgevoerd. Dc sehout meldt een gedrukt manifest ontvangcn te hcbben van de vertcgcnwoordigcrs van "het Fransc heel' gczonden bij de legers van het Noorden en van Sambre en Maas aan het Bataafse Volk gedateerd Amsterdam dell Isten van Pluvoir vall het oude jaar van eene en onverdachte Fransehe Republieq. ('·20 januari oude stijl) Het manifest besehrijn voornamelijk de wijze waarop de Franse legers Holland binncn getrokken zijn. "Nict als vijandcn of ovcrwinnaars, maar als vrienden die onze onafllankelijkheid eerbiedigen, de vrijhcid aanbrcngcn, vcilighcid van personcn en goederen en ongestoorde godsdienstoeffening belooven en op het slot declareren. Het Bataafse volk gebruik makend van zijn oppergezag zal aileen kunnen veranderen of verbeeteren de inrichting van zijnen regering." W.g. Gillet, Bellegarde, Lacoste, Joubert, Portier de 1'0isc.
11
Een nieuw bestuur meldt zich
De eerste vergadering
Zaterdag 24 januari 1795. Dc kcrkcuraad hcen bcsloten de predikant van Thamen wekelijks te laten preken nu ds. Duijtseh gevlueht blijkL Bovendien is het dock om de vlag te maken binnengekomen. Zaterdag 31-1-1795. Dc burgers van Mijdreeht zijn opgeroepell aanwezig tc zijn in de grote kerk. Daar zal de burger Jan Pieter Westerwijk Forsborgh een mededeling doen. Hij herinnert de aanwezigen aan de voorgevallen omwenteling in het vaderland. "Het volk van M(jdreeht, met de lichtstralen van vrijheid en gelijkheid die aan de met onweersbuien vervuilde kimme van het vaderlands halfrond zo glansrijk als gunstig waren doorbroken, geluk gewenst. Het volk kan weer zijn natuurlijke reehten uitoefenen, de eigen afgevaarcligden kiezen cn om dit in goedc orde te doen enige uit het midden van het volk af tc zonderen aan wien de algcmcne volkskeuze zal worden opgedragcn." Voorgesteld wordt cen eomite te vormen waarvoor zieh kandidaat hebben gesteld de burgers Pieter de Bruijn, Jacob Knijfj~ Chistoffel van den Bas) Pictcr van Geelen, Gijsbcrt Wagcllman cn Cornclis Rosel. Ais iemand hiertegen iets in te brengen heen moet hij of zij de mond opendocn. Niemand meldt zieh. Het Mijdreehtse Comite Revolutionair is daarmce een feit. Maandag al wil men starten met het aanstellen van de volksvertegenwoordigers.
Op 3 februari 1795 voigt de eerste vergaclering van de munieipaliteiL Forsborgh en Verdam moeten de inkwartiering 111 goede banen leiden. Burger Forsborgh vraagt of hij nog gehouden is aan de eed uit 1787. (Dc eed op de stadhouder JF) Burger Verdam stelt voor te wachten tot de provineie hicr uitspraak over doet. Dan stelt men voor om sehout Forsborgh ook gadennecster te maken. Volgens Verd~l1n kan dit niet voor aile gacleringen. Dc reclc of personele lasten, hoorngelden, dienstbodcngeldcn, paardengelden zlJn landsgaderingen die onder Utrccht vallcn. Dc inning van polderlasten hangt af van de dispositie van de ingelanden. Dc vergaclering kan aIleen beslissen over de gadcring van dorpslasten. Op zaterdag 7 februari 1795 wordt de kerkenraad voorgehouden de teruggekeerdc predikant Duijtseh niet tot de openbare predikdienst toe te laten zonder dat hij zieh behoorlijk had gejustifieeerd wegens zijn ontijdige vlueht. Dan versehijnt burger Johannes Huizinga (ex. Sehout) voor de munieipaliteiL Eij verzoekt vrijstelling van inkwartiering in zijn nu leegstaande woning. Ook vraagt hij de in zijn achtjarige ambtspcriodc verkregcn goederen te mogen behouden. Deze zijn volgens hem op een wettige manier verkregen.
42
De gevluchte predikant
laten vervallen van de rechten van de proost. lmmers daar zal de provineie wei voor zOl·gen. l-lij stelt voor Forsborgh en Hensuma als afgevaardigden naar Utrecht te sturen en zitting te laten nemen in de vergadering. Zijn voorstel wordt aangenomen. De twee afgevaardigden krijgen een lastbrief waarin verwoord staat wat zij in Utrecht vaor elkaar 1110ctcn zien te krijgen.
Op 8 februari 1795 legt predikant Duijtseh verantwoording af. Zijn verweer komt neer op het stellen van vragen. l-lij wordt door de munieipaliteit niet serieus genomen. Hij stell: "Wie kon verzekeren dat de terugkerende troepen niet door Mijdreeht zouden trekken? Wie kon verzekeren dat dit in goede orde zou gebeuren. I-Ioeveel dorpen zijn niet getroffen door hun woede? Wie kon strooppartijen voorkomen? Is de Mijdreehtse burgerij niet in de wapenen geweest? In 1787 heef! Duijtseh zijn lichaamsgestel Ieren kennen die hem noodzaakte zieh enige tijd terug te trekken" Het verslag vervolgt "Dc beraadslaging die op het voorlezen van Duijtseh 's verweer voIgt komt er op neer dat de uitziehten op onheil enige dagen zeer groot was, doeh er was niets bijzonders waarvoor eeht gevreesd hoeiGe te worden. Door de ongelegene Iigging liet men Mijdreeht links Iiggen op weg naar de stad. Voordat Duijtsch vluchtte was het al zcker dat het Engels krijgsvolk, hetwelk toeh algemeen toonde meer onmensehelijkheid tot plunderen en rooven dan braafheid tot strijden te bezitten, niet door Mijdreeht zou trekken. Zij zouden zieh terugtrekken op Gelderseh grondgcbied. Mijdreeht had dam'door de betere uitziehten op veiligheid voor personen en bezittingcn. De bewapening van de burgers, waarvan Duijtsch gevolg maakt, is pas bcgonncn nit zijn vertrek. Het was geen reden voor zijn vertrek. De herinneringen aan de doortoeht der troepen van 1787 had geen zin want de provineie had reeds geeapituleerd, terwijl de troepen al waren verdwenen. Zijn angst moet men gelijk hebben in zijn uitspraak dat hij de Franschen, onze verlossers, eens had uitgemaakt voor een woeste menigte die niets bedoelde dan ons van onze godsdienst, vrijheid,leeven en bezittingen te beroven."
Afschaffen oude rechten Zaterdag 14 februari 1795. Forsborgh en Hcnsuma zijn naar Utrecht gcwcest, maar zc waren ccn paar dagen te vroeg. Het bleek een vergadering van een eommissie. Dc verwaehte vergadering van de representanten zou pas volgende week maandag gehouden worden. I-let gerecht besluit dan de ingezetenen van Mijdrecht te ontslaan van de eed die zij in 1787 hebben gezworen en dat te publieeren. Ook wordt besloten voortaan de vergaderingen te beginnen met gebed en verteringen tijdens vergaderingen niet meer uit de dorpskas te laten betalen. Kastclein Klaas Jansen wordt binnengeroepen en opgedragen hiervoor te zorgen. De instructies aan Forsborgh e.s. om zitting te nemen in de vergadering van de provisionele representanten 's lands te Utrecht wordt via een publicatie aan het volk bekend gemaakt. Het gaat daarbij voornamclijk om het afsehaffen van de reehten van de proosdijen waaronder die van St. Jan. Genoemd worden het reeht van nacoop (reeht van terugkoop tegen dezelfde prijs als een overeenkomst niet doorgaat); Thiendreeht (recht op eentiende decl van de oogst); Thins ofwei (ae)eijns; Visitatie van turf. (Ievert ook geld op); 's l-lerenbede (als de heer geld nodig had, schreef hij een soort lening uit); Tol bij de Uithoornse brug; Visserij in de rivieren van de I'roosdij en het eigendom van een boerenbrniker "met omtrend 35 morgen land bij de Uithoornse brug." Aan de orde komen dan nog de aanstelling van de baljuw, sChoutCl\ schepenen, secrctarissen, bodens, sehoolmeesters, vaarschippers enz.
Mijdrecht mag niet vergeten worden Op II februari 1795 bespreekt de munieipaliteit het sturen van afgevaardigden naar de vergadering van de provineiale representanten am daar de belangen van Mijdreeht veilig te stellen. Aan de andere kant komt men dan te weten hoe de staat van het land is en haar financiCn. Zitting nemen in de vergadering van de provisionele representanten 's lands van Utrecht is een bclangrijke zaak, vind men. Voordat ze gaan moeten zij zich vervoegen bij burger Casius (ex procureur - generaal van de I-loge Bank van Mijdreeht .11'). Een van de punten die aan de orde gesteld moeten worden, zo vindcn de representanten, betref! de rechten van de Proost. Deze moeten, zover het Mijdrecht betref!, vervallen worden verklaard. Tijdens de vergadering komt een brief binnen van Adrianus Verdam. Hij is ziek en kan niet komen. Zitting nemen in de provinciale vergadering vindt hij een goede zaak. Hij ziet aileen niet in waarom de afgevaardigden uit Mijdrecht moeten praten over het
Voorgesteld wordt "deze reehten van de proost gehecl te vernietigen als nog veeI meer strijdig met de vrijheid van de ingezetenen alhier. Verder om in deliberatie te brengen en te eoncluderen de verkoping van aile geestelijke goederen binnen de provineie ten voordele van de provineiale kas. am 's lands finaneien in goede staat te helpen brengen aile nutteloze uitgaven, zoals amptof bedieninggelden af te snijden en de respeetieve gagadert wordende penningen met de minste kosten en het minste verlies in's lands kas te doen komen. am de belasting zo reeel als personeel meer regelmatig te doen, immers voor zo vene dat als nog zal kunnen geschieden. Eindelijk omme dan het formeren van een plan der toekomstigc construetie van het algemene vaderland gegrond op de reehten
43
schadcloosstelling, weer tcruggckccrd om ccn nietlw regime tc dicncn.
van de menseh te helpen arbeiden," De gemachtingden uit Mijdreeht moeten vcrantwoording van hun verrichtingen af1cggcn. W,g, A, Verdam, Picter Warnars, Elbert Kandelaar, Christoffel van den Bas, IIendrik de Bruin en Jacob Rietveld,
Tot slot voigt hier het gebed dat de leden van de municipaliteit gezamenlijk Vaal' de aanvang van "Alwij.l' iedere vcrgadering hebben gebeden: Opperwezen. W[j, die hier in den naom van he! vo/k deezer plaats tot de vvaarneming hUl1ncr be/angcns vergadert zUn, smeekcn oo!moedig dat he! U behaagcn moge door U1vcn Gees! Ol1ze verl110gcns zodonig Ie verlichten en Ie versterkcn dot w[j dicn p/ichl a/!esjl1t:~,' getrouw kunncn vervullen Amen. "
Hiermee eindigt dit verhaal over de roerige dagen die de omwenteling in Mijdreeht inluidden, Veel van de door de patriotten voorgesteldc vcranderingen zijn later onder het Fransc bcwind gcrealiseerd, Dc ironic wil dat dit geschiedde onder de \mde! bcstllurdcrs, die daarvoor cen grate ommczwaai mocstcn makcn, Eerst ontzct uit hun positie en daarna, vaak met een riante
Bron: Strcekarchicf Vccht en Vcncn. gcrcchtsvcrgadcringcn Mijdrechl 1780- J 798
NOlulcn
Hoopvol volgden zij hun herder Mislukte kolonisatie in het oerwoud van Suriname. door Hein Roling
Ee'1a(.1ntalj(lJ·enge1eden . 11.'(lsikbezig.. 'l1eth~{lIifZ()eken vanhet.. voqrgesiachtyaneenovergrootmoedergeboren te Mijdrecht in 1848 en in 1871 gehllwd met Gerrit EgheICl' gehoren te Mijdrecht in 1846. In Wilnis troj'ik toen een aantal overlijdensvermeldingen aan van de ./illl1i1ie Van Wljngoarden, die allen in 1845 in Graningen (!$aralJlt1Cc;C!)¥Rs/?,'\vn .·Hior(jl1...·0011 tact .·.111(jthe.tgemeenteqrchiefinGroningel1.. 1eelYje)nec!at . hffeenplaqfs betroJ in Suriname aan de rivier de SaramaCGG. VerdeI' onderzoek wees uit dat er zich tussen de door mij gezochte katholieke Jamilie Van Wiingaal'den en de hervo/"lndeJamilie lilt Wilnis geen verband bestond. Hoewel het geenJamilie betrofvOIld ik deze gegevens interessont genocg om te onthollden, Enkele maandcn geledcn kreeg ik op de verenigingsavond van onzc vcreniging een boek in handen getiteld: "Van Wijngoorden een boerenjilmilie". Een praehtige uitgave over de Nederlands Hervormde familie Van Wijngaarden. Aanvankelijk afl
West-Indio, Daarbij waren predikanten dic, samen met een aantal gemeenteleden, naar het "beloofdc land" trokken am een nieuw levcn te beginnen, Omstreeks 1835 had een aantal predikanten zich afgeseheidcn van de ]-Iervonnde Kerk. Ze werden Christelijk Afgescheidcncn genoemd. Onder hen was Ds, Copijn, predikant te Wilnis, die samen met twee andere prcdikanten het plan opvatte am in Surinamc een nieuwe gemeente te stiehten, In 1841 hadden de drie predikanten al een brief laten rondgaan waarin zij hun plannen bekend maakten, Dam·in werd duidelijk gemaakt welke gcmcenteledcn voor cmigratie 111 aanmerking konden komcn, Dat waren voornamelijk landbouwers en timmerlieden die Hervormd 1110cstcn zijn. Nict \velkoll1 waren mcnscn die "ziekelijke gestellen hebben of die den ouderdom te veel genadCI'd 21Jn of die door luiheid en dronkenschap in het maatschappelijke of door zueht tot afscheicling in het godsdienstig leven zich kenmerken", In de briefwerd uiteengczct hoe moeilijk het Vaal' de annen was het hoofd boven water te houden en hoe vaak ze genoodzaakt waren bij de diaeonie aan te kloppen, Suriname werd vervolgcns geschilderd als ccn soort luilekkerland, waar dic anncn ccn vce1 betel' levcn zouden krijgen. "Er IS een 44
allervruchtbaarste grond, die nooit eeue bemesting behoeft, in de rijksten overvloed en houtgewas in mcnigtc 0111 huizcn aan te bOUWCl1. Gccn land is oak rijker in uitnemende vruchten, De oranjebomen zijn er zoo gemeen als hier de wilgen, En hoewe! een warm climaat, kan er ook de Nederlander gezond leven," In de "Bepalingen omtrent het aannemen van pcrsonen Vaal' de proeve kolonisatic in Suriname" stonden de volgende voorwaarden: De kolonist moest Nederlander zijn, landbouwer van beroep, behocftig of verarmd, 't lieist gehuwd, niet ouder dan 45 jaal', van goedc gezondheid en voorzicn van een bewijs van zedelijk gedrag, Dc vertrekkende kolouistcn zouden l' 70,- per gezin ontvangcn, gezinnen met meer dan drie kinderen ontvingen f 10,- per extra gezinslid, Ongehuwden kregen l' 25,-, Dc overtocht zou vrij zijn, het voedsel gratis, Als reisgeld kreeg men l' 10,- per gezin, Ongehuwden kregen l' 5,-, In Suriname zou men akkers en 2 morgen bouwland in vrije eigendom krijgen,
Ligging van de miJitiarc post 'Voorzorg' Co.v. Paramaribo
dagcn over om via de Saramacca bU Voorzorg te komcn, De afgesproken sleepboot kwam niet opdagen, Mcn moest wachten tot springtij om de zandbanken voor de Surinaamse kust tc kunnen ncmcn cn het was erg hect benedendeks, waar meer dan 100 passagicrs mocstcn verbl\jven, Tocn rateldcn de ankerkettingen, Het beloofde land was bereikt. Dit was de morgen die met reikhalzend verJangen was tegemoet gczien! Maar men was hevig teleurgesteld, Vrouwen en kindercn huiIden, Dc mannen liepen, bij den aanblik van de bestemming wanhopig en woedend over het dele Dc meesten weigerden om van boord te gaan, De enkcling die nog geld bezat bood dit de gezagvoerder aan voor de terugreis,
Op 25 januari 1843 kwam er toestemming van de regering en op 8 mei 1843 reisde ccn van de predikantcn af naar Suriname, Hij had als opdracht de juiste plaats voor de vestiging van de kolonie te zoeken, Niet te dicht bij Paramaribo, waar men de samenleving te liehtzinnig yond en waar de lepra een bedreiging kon vormen, De keus viel op de verlaten militaire post Voorzorg, tegenover Groningen aan de linkeroever van de Beneden-
lOr stondcn tc Voorzorg sleehts 17 hutten, waarvan cen negcntal afgewerkt en enigszins bewoonbaar kon worden genoemd, Te Groningen waren drie gebouwen aanwezig, ovcrblijf~cIen van ecn militairc post, namelijk het eommandanthuis, een kleine kazerne en een magazijn, Alles was cven primiticf, Het land lag braak, lOr waren bijna geen levensmiddelcn, lOr werd slcehts tarwcbloem gezouten spck, rijst en zout gebraeht, maar er kOt; geen brood gebakken wordcn want de oven was dcfcct en er was geen baktrog, De kolonisten waren in de ongunstige tijd gekomen, want nu began net de droge, hetc periode, In de zon werden temperaturen gemeten van 50 gradcn Celsius, 's nachts daaldc het kwik tot 20 graden, 's Morgens om 10 uur was het al 34 gradcn, I-let voedscl bestond voorJopig uit mcelpap of koeken, waarin stukjes gezouten vlees mct spckvct was gebakken, I-lct wemcldc cr van de ratten, Het rivierwatcr werd gebruikt voor eten en drinken, tcrwijl cr ook het rioolwater op werd gcIoosd, 's Avonds was cr cen bedompte atmosfeer door de nevel die de hele naeht blcef hangen, In de omgeving waren moerasscn die van tijd tot tijd vreselijk stonkcn, Hct is dan ook niet verwonderJijk dat er al gauw mensen ziek werden, Een dokter was er nict. De enige hulp kwam van de sehecpshcelmeester en zijn medieijnkist, maar dat
Saramacca rivicr. Ds, Copijn uit Wilnis vertrok met zijn groep op 10 mei 1845 met hct zeilschip "Susanna Maria" vannit Den Helder, Ds, Copijn had in Wilnis een 'ernstig en vermanend afscheid' gepreekt. De reis verliep Yoorspocdig, want de kust van Suriname kwam vecl eerder dan gebruikelijk (ca, 6 weken) in ziehl: de overtocht had maar 30 dagcn geduurd, Toen begon ook meteen de tegenslag, De schcpen deden er 9
45
was natuurlijk niet voldoende. Vijf dagen na aankomst in de kolonie, op 26 juni 1845, stierf als eerste een baby van 7 maanden. lOr ging vrijwcl geen dag voorbij of er stierf wei iemand. Zeven doden op 66n dag vormden het trieste reeord. En dat weken aehtcreen. In een tijdsbestek van 7 maanden stiervcn cr 176 I11cn8e11. Ds. Copijn overleed op 22 juJi 1845, nadat hij zijn
karige traktcment voor zijn bestuurlijke inbreng in de kolonie hebbell zeker invloed gehad op die beslissing. Tussell II juli en 4 augustus 1845 overlijden zowel de eerder genoemde Gerrit van Wijllgaarden als zijll vrouw Maria en drie kindcrcn, die dan 1, 9 en II
jaar oud zijn. Vall de twee oudste kinderen Van Wijngaarden, die dan 16 en 18 jaar zijn, is verder niets bekend. Mogclijk zijn ze na de dood van hun ouders naar cell andere plantagc of naar Paramaribo vertrokken.
krachten had gcgcvcn aan het t1'oosten van zickcn en
het vele andere herderlijke werk. Onder het kopje WILNIS en OUDHUIZEN verseheen op 28 september 1845 een berieht in een blad voor predikanten.
Naast de beidc bovellgenoemdc families zijn er nog mee1' pcrsonen uit 011ze omgcving nam Suriname
"De tegenwoordige Predikant dezer Gemeente gat ons heden kennis van het overlijden onzes laatst voorgaanden Lecraars, Ds. Dirk Copijn. Reeds voor eelUge dagen was ons deze tijding uit de nieuwsbladcn
bckcnd
gcwordcn;
en
zij
vertrokken. Onder hen ook de 42-jarigc Hendrik Samsom uit het Donkereind, die gehuwd was met Beertje Oussoren. Beertje, die geboren was in Wilnis in 1812, en haar doehter Pietertje van 6 jaar behoren ook tot de slachto!Iers. Hendrik zelf komt met zijn zoon Joost weer terug naar ons land. Hij is na zijn terugkeer niet opnieuw getrouwd en overleed op 24 november 1854. Zijn zoon Joost gaat na zijn tweede huwelijk in Kamerik wonen, waar we nog hun nakomelingen vinden. In het register van Oudhuizcn vinden we ook de overlijdensakte van Jan de Jong, overleden in dc kolonie op 29 julio Van hcm zijn verder geen gegevens bekend.
werd,
helaas!, weldra maar al te zeer bcvestigd. Onze Leeraar deed, onder het uitspreken eener Leerrede over Joh. XI:35, regtmatige huIde aan de nagedaehtenis en de verdiensten van den overledene, die gcdurende ruim vccrtien .larcH on8 lcerde en in het goede voorging. (... ) Weinige dagen was hij daar, toen eene besmellelijke ziekte hem aantastte, die hem weldra ten grave sleepte. Een diepe neerslagtigheid bragt dit onverwacht berigt in deze Gemeente te weeg, want wij allen betreuren in hem een braven, gemoedelijken Leeraar, velen een hartelijk geIiefden vriend. Zijn assehe ruste in vrede, en zijne nagedaehtenis blijve in zegening!"
In Suriname kwam 01' 12 juli 1845 een tweede groep kolonisten aan, waarbij ook Ds. Arend van den Brandhof, een zwager van Ds. Copijn. In Saramaeea was aanwezig dokter Frederik Willem Lodewijk Tijdeman, de seheepsheelmeester die door de kapitein van dc "Noord Holland" beschikbaar was gesteld. Deze wilde de nieuwe groep onderbrengcn in "Mijn Vcnnaak" - cen andere plantagc- 0111 dezc mensen zo buiten de tyfusbesmetting te houden. Ds. van dell Brandhof wilde er niet van weten en voer door naar Groningen. Het duurde niet lang of velen
Tot zover het artikel over Saramacca. Ds. Dirk Copijn was geboren in Utreeht op 22 juni 1804. Zijn eerste vrouw - Aartje van den Brandhof wordt in Bunnik geboren. In 1830 wordt hij in Wilnis beroepen als opvolger van Ds. de Bruin. Na hun huwelijk worden er vanaf 183 I in Oudhuizen zeven kinderen geboren, waarvan er vijf de leef!ijd van 66n jaar niet bereiken. Op 5 deeember 1840 geef! de dominee ecn levenloze zoon aan en enkele
van de nieuw sticrven.
aangekol11cnen werden
ziek
en
In oktober stabiliseerde de toestand zich nadat meer dan de helf! van de uit Nederland vertrokken personen zijn overleden. Gouverneur Van Raders braeht een bezoek en hernieuwde zijn belof!e van nieuw land, genoeg woningen en vee. Behalve dat er door slaven mee1' woningen werden gCbOllWd kwam er weinig van terecht en er was aan alles een gebrek. De cerste oogst mislukte door ziekte en onontgonnen grond. De tweede oogst lukte wei, maar nu was er het probleem om de oogst aan de man te brengen. Paramaribo was minimaal cen etmaal weg en de intense hitte van de oogsttijd maakte dat alles verlept was voor het op de markt was aangekomen. Voor het aanwczige vee was cr in het tropisehe woud veel te weinig grasland. Men mocst omzien
dagen later hct overlijdcn van zijn vrouw.
Op 2 juli 1843 hertrouwt hij in Oudhuizen met de 26 jarige in Nijkerk geboren Wilhelmina Johanna Alfrink. Uit dit huweIijk wordt op 18 juni 1844 een kind geboren, dat cchter al 01' 7 juli overleed. Ds. Copijn .... zo lazen we - overlecd 01' 22 juli 1845, 01' dezelfde dag als zijn vrouw. Ds. Copijn heef! -- naar onzc opvatting in Wilnis weinig gczinsgcluk gekend en missehien is dat wei mede de oorzaak geweest dat hij Wilnis verliet om in Suriname te gaan werken. Ook het mededogen met de behoeflige gemeenteleden en de toelage van f 1800,- boven het
46
N\2C. ~Ju ~e~
JBf8
~clittlCll..JIOlldct:d
YC"Cll en Heenig
asg de. wASud
deQ
_
~onL.
., - _.. _. .AmhteOll~..Qoo..~Hljktl~-dtr j?~11,
vw
bofOn ?
En "'OROlldo to
----·--·--'--~%t'Stgemekie-
.. eR""
"nll~~dIl'-
dQt eF
d~R
.~
__
dag dsr R1llllfid--'--
I' 03 ~#,.,J}',,:,J,~ {£iT,cu;W<1 c "r.;,a~'1"·''/''''? ;:;'m;}:';'L;d~,';;:7~';J1",,'''-''V I'~""/ . /1
Ovcrlijdcns aktc Bccrtjc Oussorcll Bron: Burgcrlijkc stand Wilnis
nam andere teclten en producten, maar daarvoor
van de Nederlandse Leeuw,) Men stelt, dat als er per I april niet aan het verzoek is voldaan men naar Paramaribo zal vertrekken, Oat gebeurt inderdaad, sommigen gaan naar Paramaribo, anderen nam Rama waar een ond marine officier een particuliere kolonie is begonnen, Oeze wordt weldra gctroffen door een epidemic van gele koorts, waardoor velen sterven, Oe regering ziet op deze plaats in verdere kolonisatie geen heiL Os, Van den Brandhof probeercle nog de kolonie in stand te houden hetgeen hem niet ge!ukte, In mei 1854 Ieeert hij met zijn gezin naar Nederland terug en in 1863 sterlt hij als ambteloos burger.
miste men de kennis en ervaring.
Hoewelmen via een vijfjarig contract gebondcn was verlieten velen de kolonie, Sommigen gingen terug anderen trokken zonder naar Nederland, toestemming naar Paramaribo, Een deel poogde met daggeld bij anderen in de kolonie de kost te verdienen, Wat ze tekor! kwamen werd verstrekt uit het koloniaalmagazijn, In 1847 wordt besloten om die uitdeling uit het magazijn voor het ledigen van de ergste nood te stoppen, Naar aanleiding van het stopzetten van de subsidie in 1848 wordt hevig geprotesteerd, Een 30tal kolonisten stuurt een onderbouwd protest aan Zijne Excellentie de Minister van de Kolonicn 101' voIgt geen reaetie op dit schrijven, In maart 1849 wordt wederom een omvangrijk stuk opgestcld, nu geadresseerd aan "Zijn Majesteit Onze Gecerbiedigde Koning Willem 11", 101' wordt
De werkzaamheden op de bestaandc plantages in Suriname werden volledig door slaven verricht. Na 1808 worden er geen nieuwe slaven uit Afrika meer aangevoerd en antstaat er langzaamaan een tekort aan werkkrachten, Engelancl schalt in 1834 de slavernij af, enke!e jaren latcr ook Frankrijk. Oe dreiging van de afschafling door Nederland (uiteindelijk pas in 1862) doen vee! plantageeigenaren besluiten hun bezittingen te verkopen, De door de verkopers vee! te rooskleurig voorgestelde situatie en moge!ijkheden doen de idealistische do minces en hun volgelingen besluiten om naar de west te vertrekken, Ten ol1l'echte ging mcn er van uit dat dominees overal verstand van hadden,
uitvoerig ingegaan op de ontstane situatie en de
onhoudbare toestand van het moment. 101' wordt nu ook onverbloemd kritiek gcleverd op Ds, Van den Brandhof, niet aileen op zijn onkunde, hoogmoed en heerszueht, ook op diens funetioneren als Herder en Leraar. Men verwijt hem vooral ongevoeligheid en onverschilligheid ten opzichte van zieken en stervendcn;
"Zelfs toen Zijn lOerw, Zwager de Wei. Ed, Heel' D, Copijn door negers op het hoofd gedragen, grafwaarts gebracht werd, stond de heel' Van den Brandhof onder zijne gaanderij, wolken rook uit zijne pijp blazende, doeh ging niet mede grafwaarts" De scherpe bewoordingen spreken zelfs van
Gcraadplccgdc litcratuur: Jnap Samsom: Parentecl van Pictcr Samsom Ci J. 1'1'aa: Emigratie naal' Suriname in 1845, ccn
mcrkwaardig experiment Gerrit en Bcr van Wijngaardcn: Van Wijngaardcn ccn
bocrcnfamilic Rudolfvan Licr: Samcnlcving in cell grcnsgcbicd Brannen: Streckarchicf Vccht en V enen
"Menschenmoord".
(Overigens was in 1846 Os, Van den Brandhof - tot veler onbegrip ,- al benoemd tot Ridder in de orde 47
400 Jaar Verenigde Oost-Indische COmpi3gnie door Fred de Wit
Dil jaar is het 400 jaar geleden dat de Verenigde Oosi-indische Compagnie \Verd opgericht. In de 'ilgelopen jaren zfjnerdiverse boeken over de Compagnie verschenen en ookde kOJl1cnde lveken slaan er nag uitgavenop her programma. Bovcndien hebben pel's, radio en televhde de (~lgelopeJ1 periode aan di! feit ruimeaandacht besteed, Oak worden in diverse steden ten!oonstellz'ngen gehouden, waarin duide/Uk lvordt getoond, hoe de Compagnie hee;(t gewer/ct en lval ze v()or de !ocnmalige,Iwmenleving in Ol1S land hee;/i betekend. Waarommoet er in <)}]ze ProosdUkoe.rier dan ook l10g aandacht aan deze gebeurtenis worden besteed? Een logische vraag, ware !lclniel,dat iker toevallig achterkwam, dat eenvan de 1500 schepen die voor de compagnieheefl gevaren denaam"A1{jdrecht"droeg, Een reden omhier eensverderonderzoek naar te doen. l
De naamgeving I-Ioe is het sehip aan deze naam gekomen en wie bepaalde dat? Dc compagnie werd geleid door een hoofddirectie van zeventien heren. Deze bestuurders kwamen drie keer per jaar bij elkaar. Zii stelden onder andere vast hoeveel schepen en mansehappen er het komende seizoen zouden uitvaren en wat vool' landen zouden worden aangedaan. De I--Iel'en Zeventien waren allomstig uit de zes VOCvestigingen, ook weI Kamers genoemd. Deze vestigingen waren in Amsterdam, Rotterdam, Middelburg, Delf!, Hoorn en Enkhuizen. Het ligt dus voor de hand, dat de Heren Zeventien, in de twee eeuwen dat de VOC heef! bestaan, sehepen genoemd hcbben naar de stcden waar de vestigingen van de Compagnie waren. Maar waarom de namen Mijdreeht en ook Waveren en Koekengen? In de jaren, toen deze sehepen werd gebouwd, waren dit onbetekende dorpen, die geen enkele affiniteit met de Compagnie hadden. Natuurlijk komt er in de loop van de twee eeuwcn, als men 1500 schepen heef! latcn bOllwen, een zekere inflatie in de naamgeving. Dc directie, die meestal de namen vaststelde, moet toeh een bepaalde reden hebben gchad om deze sehepen zo te noemen. Die rcden was er, want in 1688 was een van de Heren Zeventien Hendrik Adriaan van Rheedc tot Drakestein, die zich ook Heer van Mijdrccht noemde. Omdat or ook een schip de naam Drakestein kreeg, moet hij dus in de periode dat hij cleel uitmaakte van de direetie, een behoorlijke invloed hebben gehad. Het is het zeer waarschijnlijk dat op zijn voorstcl ccn VOC-schip de naam Mijdrccht kreeg. Bij toerbeurt mochten de bewindvoerders hiertoe voorstellen indiencn. Namen van eehtgenotes, doehters en buitenplaatsen zoals Drakestein waren gebruikelijke keuzes.
H. A. Van Rhccdc lot Drakcllstcin, I-leer van Mijdrccht 1689
jaar olld was, licp hij van 11llis weg en monsterde aan op een van de schepen van de Compagnie. Dit zou het begin worden van een grote carriere bij dcze multinational. Zijn capacitciten bleven niet onopgemerkt en in 1657 werd hij benoemd tot adelborst en in 1661 tot vaandrig. Overigens zal zijn adcllijke af1
Van Rheede tot Drakenstein Van Rhccdc tot Drakcstcin wcrd omstrceks 1636 geboren op het kasteel Drakestein, een voorloper van het huidige kasteeltje, waal' koningin Beatrix voor haar troonsbestijging met haar gezin heef! gewoond. Hij behoorde tot een invloedrijke familie, waarvan er velen diverse hoge postcn voor dc Staten van Holland en Utrecht hebben vervuld. Toen hij 14 48
17' eeuw ook 01' andere eontinenten bckendhcid kreeg.
publicatie van een groot gcillustrecrd boekwerk, de "Bortus lndieus Malabaricus", dat in twaalf delen tussen 1671 en 1703 in Holland wcrd uitgcgevcn. Dc schrijver was Johannes Cascarius die aile afgebeelde planten uitvoerig bcschreef. Dc bocken hebbcn thans ook nog een grote wetensehappelijke waarde. Onder de naam "Malabaarsehe Cruythof' vcrseheen hiervan in 1689 een gedceltelijke uitgave in het Nederlands van de hand Abraham Pott. ln dit boekwerk is het hier afgebeelde statieportret van Van Rheede afgcdrukt. Van Rheedc bestreed eveneens het katholicismc, dat 01' Ceylon en Ambon door de Portugcsc missionarisscn was gebracht. In 1679 kecrde Van Rhcede tcrug naar het vaderland en vestigde zieh 01' Drakestein. Kcnnelijk had hij ambitics om zitting te nemen in de Staten van Utrecht, want in 1680 koeht hij de 'Ridderhofstad Mijdreeht', waarmee hij zieh Heer van Mijdrecht moe-ht gaan Hoe-men. De titel "I-leer van Mijclrccht" stelde in feite weinig voor. Geldelijk gewin leverde dit praktiseh ook niet op. Het daaruit voortvloeiende lidmaatsehap van de riddersehap van Utrecht braeht wei invloed met zieh mee. Hij werd lid van Gedeputeerde Staten en van de Rekcnkamer. Toch ZOLI Van Rhecdc nogmaals de gcvaarlijke rcis 11aar de Oost ondernemen. Dc eOlTuptie van het personecl van de VOC. was in de Aziatisehe gebieden 20 toegenomen dat de Heren Zeventien besloten hier paal en perk aan te stellen. Bet voor eigen rekening handel drijven met de inheemse bevolking liep de spuigaten uit en door het eigen personeel werden geweldige winsten gemaakt, die naar Holland werden overgebraeht. Bij terugkeer in het Vaderland konden deze lieden in weelde gaan leven en dit alles ten koste van de Compagnie. Men besloot daarom naar die landen een deskundig en gezaghebbend figuur te zenden, die orde 01' zaken moest stellen. Dc keus viel 01' Van Rheede tot Drakenstein. In het VelTe Oosten aangekomen gmg hij direct voortvarend te werk. Ilij verweet de daar aanwezige ambtenaren "quade en ontrouwe direetie en ruyge ealculatie". Zijn werkgebied lag in het gehele huiclige lndia, Bangladesh en Sri-Lanka, het voormalige Ceylon. Dc corrupte compagniesbcambtcn werden vervangcn door zogenaamde "fiscalen" maar die bleken in de praktijk geen haar beter. I-let was voor Van Rheede dus dweilen met de kraan open, want door zieh te houden aan de voorgesehreven regels, maakte hij vijanden onder de eollega's en de inlandse vorsten. Dc afgezette ambtenaren waren 01' wraak uit en het lukte hen om Van Rheede te vergiftigen. 01' 15 december 1691 overleed hij aan boord van een schip dat lag 01' de rede van Surat, ongeveer 200 kilometer ten noordcn van Bombay. Zo kwam er dus een einde aan het leven van cen Heer van Mijdreeht, die voor het dorp zelf niet veel heelI betekend maar er wei voor gezorgd heeft dat de naa111 "Mijdrccht" in de
Het 'VOC' schip Mijdrecht
l
Het schip met de naam "Mijdreeht" werd in 1688 te Amsterdam gebouwd in opdraeht van de Kamer Amsterdam 01' de seheepstimmerwerf Oostenburg van de Compagnie. Het zou vier heenrcizcn maken en drie terugreizen. Van de laatste heemeis keerde het niet terug omdat het in Batavia aehter bleef. Dc eerste reis had als bestemming Ceylon. Dc andere reizen gmgen naar Batavia. De "Mijdreeht" behoorde tot de kleinere sehepen en mat 597 ton. Deze schepen hadden een lengte van 130 voet, een breedte van 33,6 voet en een diepte van 14,4 voet. Omstreeks de tijd dat de "Mijdrecht" werd gebouwd waren de kosten voor het bouwen van een sehip gemiddeld 100.000 gulden. Dc romp kostte 35.000 gulden, de masten 3.500 gulden, zeilen 6.000 gulden, tuigage, 8.600 gulden, ankers 2.300 gulden en bewapening zoals kanol1nen 12.800 gulden. Voor die tijd enorme bedragen. Voor de bouw van het sehip werden de noodzakelijke bouwmaterialen zoals hout, ijzer, pek, teer, hennep, en vias door de Kamer Amsterdam besteld. Deze werden voornamelijk uit het buitenland ingevoerd en hier verwerkt. Dc bouw 01' de werf duurde ongeveer drie maanden. Voordat het sehip geheel gereed was, waren er 18 maanden verstreken. Bij terugkomst uit de Oost waren de sehepen toe aan een opknapbeurt die weI 35.000 gulden kostte en die na de terugkomst van de vierde reis wei kon oplopen tot 60.000 gulden. Dit is waarsehijnlijk oak de reden waarom de "Mijdreeht" bij de laatste reis in Batavia is aehtergebleven. Het 100l1de niet meer om het in Holland te laten opknappen. En wellieht zou het ook te gcvaarlijk zijn gewccst om hicrmec de tcrugrcis tc
Onduidclijk is of de 'Mijdrccht' ccnjacht ofeen pinas was. Er bcstaan gccn albccldingcn vall het schip. Dc afbcclding 100nt
cell pinas vall omslrccks 1670. Bran: Dutch Asiatic shipping. Martinus Nijhoff 1987
49
maken. De eerste reis van de "Mijdreeht" verJiep niet voorspoedig. Vanuit Amsterdam voer het schip onder bevel van kapitein Klaas Voshol allerecrst naar Texc!. Ecn kortc reis maar niettcmin gcvaarlijk omdat op de zandbanken van de Zuidcrzee het sehip kon vastlopen. Bij Texel aangekomen mnest dan gewacht worden op het goede gctij en de juistc windrichting. Op 4 januari ]690 vertrok het sehip 11aa1' Kaap de Goede I-loop waClr het 4 Yz maand later op 14 mei aankwam. Van de 83 zeclui, die in Amsterdam aan boord gingen, bleken er bij aankomst 30 te zijn overleden. Er waren ook 57 soldaten aan boord. Die hadden de reis wei overleefd. Op Kaap de Goede Hoop kregen de opvarenden, voor het eerst sinds lange tijd, vaste grond onder de voeten en ze kcmden daar verse groente eten, die op Dc Kaap speeiaal voor de opvarenden van de VOC-schepen werd geteeld. Meer dan vier maanden bled men daar om bij te komen van de vermoeienissen van het eerste gedeelte van de reis. Op 20 september vertrok men naar Ceylon. Dc datum van aankol11st aldaar is onbckend, maar over de rcis vanaf De Kaap naar Ceylon zal men zeker ook enige maanden gedaan hebben, want tijdens de terugreis deed men over deze route vier maanden. Wat waren dat voor mensen die met de 'Mijdreeht' naar Dc Oost voeren? Wie met dit sehip meegingen is niet meer na te gaan. Missehien kunnen de seheepssoldijboekcn, die bewaard zijn gebleven, hier te zijner tijd uitsluitsel over geven. We weten globaal wei hoc het personecl van de eompagniesehepen was
samengesteld. Grotendeels bestond het uit hele en halve analfabeten, het uitschot van de samenleving, voor wie een reis naar lndic de enige mogelijkheid was om aan de kost te komen. Het percentage zeelui en soldatcn, dat op de boten voer, bestond vaak tegen de 40 % uit buitenlanders. Vaak afkomstig uit Midden- en Oost Europa en Seandinavic. Kandidaten moehten niet van Franse, Engelse of Sehotse afkomst zijn en vooral niet Rooms. Engelsen, Fransen en Scholten werden gcwecrd omdat: men bang was voor spionncn. Wannccr men
l
aangcnomcn was
1110CSl
men cerst trollW zweren aan
de Compagnie. Daarna krccg men pas de kist met uitrustingsstukken voor de reis mee. Vanaf 1660 was de minimum leeftijd 16 jaar. In kroegcn en bordelen werden de zeelui geronseld. Alles wat in IndiC was werd heel mooi voorgespicgeld. Het was er altijd mooi weer, Drank was C1' ovcral tc krijgen en de vrouwcn waren daar bccldschoon en gcwillig. Diamanten en goud lagen daar voor het oprapen. Over tropische ziekten en de lange reis met veeI ontberingen werd niet gesproken. Dc uitrusting bestond uit drie blauwe hemden, twee borstrokken, twee paar linnen brocke!], twec halsdoekcn, een muts, twee pam
kOUSCI1, twee paar schocnen, schoenveters, acht matcn brandewijn, acht pond tabak, twaalf pijpen, naalden, garen en een vingerhoed. Vaak kwam het scheepsvolk dronken aan boord van het schip. Na een predikatie van de domince en het zingen van een psalm voer het sehip het zeegat uit. Soms nagezwaaid door de hoer waannee men de afgelopen naeht had doorgebracht.
Dc wcrr 'Oostcnburg' in Amsterdam waal' de 'Mijdrccht' gCbOllWd went
50
De andere reizen
uit I 14 zeelui en 40 soldaten. Bovendien gingcn er nog 7 passagicrs mec waarvan cr 5 in Dc Kaap achterbleven. Dc passagiers waren meestal hoge hcrcn van de Compagnie, dominccs met vrouwen en kinderen, maar ook slaven en verstekelingen. Na een oponthoud van een maand, van 5 augustus tot 5 september, zelle bet de rcis Yoo1't naar Batavia, waar het op 30 november aankwam. Het schip zou het vaderland nooit meer terugzien. Het bleef in De Oost en werd in 1707 in Batavia opgelegd.
Na ruim een jaar aanvaardde de "Mijdrecht" op 28 februari 1692 vanaf Ceylon de terugreis. Wie dit keer de kapitein was, is niet bekend. De bemanning bestond uit 83 personen, waarvan er drie in Kaap de Goede Hoop aehterbleven. Tevens waren er nog 12 soldaten aan boord die verantwoordelijk waren voor de kanonnen als het schip onderweg door piraten zou worden overvallen. Bovcndien waren 131' nog 6 menscn die tcrugkwamcn uit de tropcn omdat ze niet meer in staat waren in dienst van de VOC te werken. Op I juni 1692 arriveerde men in Dc Kaap waarvan men op 26 juni vertrok voor de laatste etappe. Op 14 oktober 1692 ging het schip 1'001' anker in Goeree. Dc faetuurwaarde van de meegebraehte goederen bcdroeg 608.895 gulden en was bestcmd voor de Kamer Amsterdam. Na een korte opknapbeurt vertrok de "Mijdreeht" 1'001' een tweede heenreis. In opdraeht van de Kamer Rotterdam vertrok het schip op 18 januari 1693 vanaf de rede van Goeree naar Kaap de Goede Hoop. Er warcn I 19 zeelieden, 73 soldaten en I passagier aan boord. Kapitein was Gerrit Koper. Op 21 januari meerde het af tc Porthmouth. Het bled daar tot 19 april en toen pas werd de reis naar Dc Kaap voortgezet. Tijdens het verblijf in Porth mouth deserteerden zes zcelieden en een soldaat. Het sehip kwam op 6 augustus aan in De Kaap aan. 2 I dagen later, oj) 27 augustus, werden de zeilen weer gchcsen en vertrok het naar Batavia waar het op 2 november 1693 aankwam. Ruim cell jaar later) op 26 januari 1695, begon het met kapitein Gerrit Koper vanuit Ceylon aan de thuisreis naar het vaderland. Na een oponthoud van I I dagen in Kaap de Goede Hoop kwam het sehip op 23 augustus in Texel aan. Tijdens dc rcis verioren 7 opvarenden het leven. De goedercn met cen waarde van 259.871 gulden waren bestemd voor de Kamer Amsterdam. De derde reis ving aan met kapitcin Dirk Lovelt, in opdraeht van de Kamer Amsterdam, op 24 deccmber 1696 vanal dc rede van TexeJ. Er waren 101 2eelieden, 80 soldaten en 4 passagiers aan boord. Na een maand oponthoud in De Kaap arriveerde het sehip te Batavia op 28 augustus 1697. Ruim twee jaar later zou de "Mijdrcchl" weer aan de tcrugreis bcginncn. Het schip vertrok op 25 november 1699 vanuit Batavia met Jan Stam als kapitein. Er waren bij vertrek slechts 70 zeelieden en 3 I soldaten aan board. Het was een voorspoedige reis met een maand oponthoud in De Kaap. Op 29 juni 1700 lag het 1'001' de rede in Goeree, waar Meindert de Boer waarschijnlijk de kapitcin was. Dc faetuUl'waarde van de goederen bedroeg bij aankomst 14.688 gulden 1'001' de Kamer Amsterdam en 158.6 I2 gulden voor de kamer Rotterdam. Bijna negen maanden later, op 17 april 170 I, voer de "Mijdreeht" vanaf Goeree opnieuw naar Batavia. Kapitein was Jan Jongerens. De bemanning bestond
Andere scheepsnamen Van de vele sehepen die de vlag van de Verenigde Oost-Indische Compagnie hebben gevoerd, zijn er een paar bij waaraan we in dit artikel ook aandacht mocten besteden. Allcreerst hct sehip met de naam "Waveren". Dit schip werd in 1680 ,"veneens te Amsterdam gebouwd in opdracht van de Kamer Amsterdam. I-let was een klein schip en mat sleehts 488 ton. Vertrokken op 16 juli 168 I vanaf Tcxcl kwam het op 16 maart 1682 in Batavia aan. Kapitein was Reinier de Groot. Bij het vertrek vanaf Texel waren er 93 zeelieden en 73 soldaten aan boord. Gedurende de reis overleden 2 soldaten. 1n Batavia aangekomen bleef er I soldaat achter en werd de rest ingescheept naar het eiland Bantam. Het sehip zou nooit de terugreis maken. Tijdens een reis van Bengalen naar Batavia brak er op 20 december 1689 brand uit in de kombuis en werd het schip totaal vernietigd. De "Drakestein" was een klein sehip van 256 ton. Het werd eveneens in 1680 te Amsterdam gebouwd in opdraeht 1'001' de Kamer Amsterdam. Kennelijk is het gebouwd met de bedocJing om het
Dc
51
voe hccrstc dcstijds (oak) over dc golvcn
Seheepvaartmuseum, het Rijksmuseum en het Amsterdams Historiseh museum. In Rotterdam besteedt het Maritiem Museum heel veel aandacht aan de rclatie van de V.O.C. en Rotterdam.
schecpvaartverkeer tussen de eilanden in de arehipel te onderhouden want oak dit sehip keerde nimmer naar het vaderland tcrug. Het vertrok op 9 februari 1682 vanaf Texel en kwam op 3 I augustus te
Batavia aan. Kapitein was Camelis Poort. Na 15 jaar Gcraadplccgdc Brannen: Strcckarchicf Vccht en Venen, Utrcchts Archief, Algcmccn RijksarchicfDcn I-Iaag.
trouwe dienst werd het in 1697 te Batavia opgelegd. Ecn schip met een langcre lcvensduur was de "Kockengen". Het maakte in zijn 22-jarig bestaan zes heenreizen en vijf terugreizen. Het schip was in 171 I in Amsterdam gebouwd en mat 824 ton. In 1733 werd het in Batavia opgelegd. Wat werd er met de al de hiervoor genoemde sehepen vervoerd? Op de heenreis veel zilver en munten. Bij de terugreis waren het Aziatische produeten zoals kruidnagclen, thee, zijde en Chinees en Japans porselein. Missehien kan een onder2Oek bij het AIgcmecn Rijksarehief te Den Haag ons verdeI' helpen. Maar helaas! Het VOC.-archicf beslaat maar liefst 1300 strekkende meter.
Gcraadplccgdc Litcratuur: Dutch Asiatic Shipping by
J.R.Bruijll, F.S.Gaasstra and 1Schoffer. 1987. De Geschiedenis van de VOc. F.S.Gaasstra. Varen om Peper en Thee. Korte geschiedenis van de Verenigde Oostindische Compagnie. Eis M. Jacobs. Overzee Ncderlandse Kolonialc Gcschiedellis 1590-1975. E. van den Bogaart e.a. Gouden Handel. Dc eerstc Nederlandcrs overzee en wat zc claar haaldell Wim Wennekes. Amsterdam 1996
Wanneer u het verleden in u wilt opnemen, dan kunt u deze 20mer in Amsterdam een wandeling maken naar Oostenburg waar de sehepen werden gebouwd en meer dan 1000 arbeiders hun brood verdienden. Of in de binnenstad het Oost-Indiseh llUis te bezoeken, dat nu onder de Universiteit van Amsterdam valt. Hier kwamen de Heren Zeventien bijeen en daar werden geloste goederen opgeslagen. Oak zijn er diverse tentoonstellingen over de Compagnie. In Amsterdam in het Nederlands
Leer uit Wilnis door Herman Lefers
Wi!nis.
Oms!andigheden Tijdens de opgraving op het terrcin van 'de Eendracht' in Wilnis werd op ccn plaats, in de voonmalige bermsloot langs de Dorpsstraat, een flinke hoeveelheid leer gevonden (bijna een cmmer vol). Dit lcer is waarsehijnlijk afkomstig van een
He! proces Scho()nmaken. Het gevonden leer zit altijd vol grond en deze moet er worden afgespoeld en afgeborsteld in meerdere behandelingen. Uiteindclijk is het leer zodanig schoon, cIat het water, waarin dit leer is bewaard, niet meer troebel wordt. Voorberdden om olic tc kunnen opnemen. Aangezien de mecstc plantaardige olicn zieh niet mengen met water, maet er een tllsscnstap plaatsvincIen Illet cen ancIere vloeistof, die zieh kan mengen met zowel water als olie. Deze stof is alcohol, verkrijgbaar als spiritus. Het leer wordt verzadigd met spiritus door het er een lange tijd in te latcn staan, onder af en toe bewegen. Dit kan cen aantal weken zijn, afllankelijk van de dikte van het leer. Impregneren met olie. Nadat het leer volJedig is
schoenmaker. Bet leer is gevonden in de nattc grand dus om het soepel te houden is bet bewaard onder water. Dit kan echter niet permanent (het water verd;unpt), zlH..lat er is gezocht naar cen andere
manier van droog bewaren. In het museum in Nieuwegein werd een paar jaar geleden een stuk leer getoond in een vitrine, dat was doordrenkt met een plantaardige olie. Dit leek een goede behandeling. Naderc inlichtingen van amateur-archeologen wezen op een publicatic van de Archeologische Werkgemeenschap voor Nederland (AWN), waarin de conservcring beschrcycn is,
52
Asymmetrischc zool
Symmclrischc zool
verzadigd met alcohol (uit de spiritus), is het water eruit verdwenen. Nu kan de olie het leer bereiken. In de genoemde AWN instruetie IS als beste plantaal'dige olie aanbevolen: wondel'olie, die bij de drogist te Iwop is per liter. Het vervangen van de alcohol door de wonderolie gaat op de zelfde manier als het vervangen van water door alcohol. Het leer moet er gcdurende lange tijd in liggen (een aantal weken per behandelde portie ). Bewarel7. Het leer kan nu bewaard worden in droge omstandigheden, zonder dat het hard wordt. Registreren. Bet gcvonden leer moet worden getekend am de maten en kenmerken vast te leggen. Dit tekenen kan op een eenvoudige manier worden gedaan, juist voordat het in de spiritus wordt gelegd. Het meeste water is er vanaf en de leren delcn kunnen worden getekend terwiji ze In een doorziehtige map zitten (om het papier droog te hauden). Dc omtrek kan worden vastgelegd door simpelweg de buitenkant om te trekken, zoals gelcerd op de kleutersehool. Dit moet gebeuren op millimeterpapicr, voor de maatvoering. De overige kenmerken, zoals dikte van het leer, en de plaats van gaten en scheuren, kunnen cr bij getekend worden.
Advies van een deskundige. Om de gevonden materialcn beter te kunncn beoordelen is advies gevraagd van een deskundige: P. Koster uit Vinkeveen, gepensioneerd schoenmaker met historische belangstelling. Tijdcns het ovcrleg met hem kwamen al spoedig e;,kele g~gevens naar voren die bij Ieken niet zo bekend ZIJn. Ouderdol11 van het leer. Aangezien alles bij elkaar is gevonden, IS verondersteld dat aile materiaal ongeveer even oud is. Bij de modellen van de mien zijn er enkele, die geen versehil vertoncn tussen links en reehts, maar de meesten zijn duidelijk asmetrisch (of links, of rcchts ). Dit duidt op de ovcrgang van twee gelfjke schoenen naal' paren schoenen, waarbij links en rechts versehillend ZIJn. Deze ovcrgang is rond J 830- 1870.
Soort leer. Bet gevonden materia'll is allemaal rundleer. lOr is weI versehil in dikte en soepelheid, voor de versehillendc delcn van de sehoenen (zolen ZIJn dikker dan bovenleer). Het is bovendien opmerkelijk, dat aile gevonden onderdelen heel vakkundig gcdemonteerd zijn van gedragen sehoenen. Ongetwijfeld heeft de sehoenmaker dit matcriaal vcrzameld am latcr wecr te kllnncn gebrlliken. Verbil7dil7gen. In de tijd, dat dit leer gebruikt is, was er nog gcen goede lijm bcschikbaal' voor schoeisel. Daarom moest alles worden genaaid (met pekgaren), of gcpend (met houten pennen ). In het gevonden materiaal is dit duidelijk te zien. Vooral de hakken (een aantal lagen leer 01' elkaar) bevatten duidelijke pennen, maar soms oak herstelde 201en, waarbij een versleten plek is opgevuld met een extra stllk leer, dat met kleine pennen vast zit. Deze pennen zijn gemaakt van Iindehout, wat een fijne, reehte draad heeft, zodat er mooie pennen van gesneden kunnen worden. Dit is meestal gedaan door de schoenmaker zelf, waarbij de gesneden pennen langzaam, maar intensief gedroogd werden. Bij het gebrllik van dit droge hout in een schoen, die in het gebruik niet kurkdroog blijft, zetten de pennen zieh door opzwellen goed vast in het leer. Vaor het naaien is hennepgaren gebruikt van verschillende dikte, afhankelijk van by. het type schoen. Van dit dunne hennepgaren maakte de schoenmaker zelf draden van 4 tot 7 draden dik. Deze draden werden bestreken met pek, waarbij aan beide einden van de draad een varkenshaar werd gevlochten om de draad door de (met een cIs gemaakte) gaten te steken. Voor het naaien van fijn stikwerk maakte men draden van vIas, die met bijenwas werden bewerkt. lOr is een zool van een kindersehoentje gevonden met heel fljn naaiwerk, maar de schoenen Vaal' volwassenen hcbben vcelal grover naaiwerk. Delen van de schoen. Het gevonden materiaal kan vercleeld worden naar de plaats in de seboen. Gevonden zijn: J.
2. 3.
4. 5.
ondcrkant schoen
tusscl1zo1cn
nict aan de ondcrkant
Bakken BovcnJccr Randcn
oak dclen van hakkcn
6.
Apartc delen
7.
Bouten clelen Snijrcslcn
8,
53
Loopzolcn Binnenzolcn en
bovcnkantschocn
afvalstukkcn
Loopzolen (I) zijn de leren zolen, die aan de ondcrkant van de schoen zitten. Dc nerf van hct lecr (de vlakke kant) is aan de onderkant van de schoen. Veel gevonden loopzolen zijn verslcten met dunne plekken of gaten. Soms zijn er stukkcn opgezet ter reparatic. Het grootste decI hetref! hinnenzolen (2). Dc binnenzolen hebben de nerf 'Ian de binnenkant van de schoen, tusscnzolen kunncn de nerf aan de binnenkant of aan de buitcnkant hebbcn. Dit type 7.oJen is vcelal te hcrkennen aan de manier van naaien. Hierbij is in de ruwe kant van de zool (de vleeszijde) een grocf gcmaakt 01' ongeveer I em van de rancl. Vanuit cleze groef zijn dan gaten gestoken naar cle buitenkant van cle zool uitkomencl miclden in cle zijkant. Hiercloor is cle draacl getrokkcn (binnennaaien) am een rand (5) vast te zetten aan de binnenzool (eerst vertikaal), terwijl cle binnenzool en cle rancl zijn bevestigd aan de leest. Deze rand is dan later omgeklopt, om plat 01' de loopzool te komen. Dc loopzool en cle rancl zijn door en door genaaid (afgelapt). Aile gevonclen ranclen zijn daarom niet vlak, maar hebben de beicle naaivlakken looclreeht 01' elkaar staan (cle een liggencl, cle ander staancl). Dc gevonclen hakken (3) zijn allemaal vervaardigcl van enkele lagen leer die met houten pennen 01' elkaar gestapelcl zijn. Sommige hakken zaten nag vast aan een loopzool (2). Als apart cicci (6) kan genoemcl worden een leren neus clie ter beseherming van cle tenen tussen het bovenleer en cle voering werd bevestigd. Dit stuk leer heef! twee opstaancle randen, die aan de punt van cle schoen vrijwel tegen elkaar komen. Oak is nag een zool gevonclen, die 01' een anclere manier is genaaid, wat wijst 01' het gebruik als enkele zool (voor bv. een muiltje), waarbij geen aparte binnenzool en loopzool zijn gebruikt. maar aileen een clunne leren zoo I met cle nerf aan cle
Zool van kindcrschoen
Vcrbrandc zool
Vcrslctcn
2001
duiclelijke snijresten (8) gevonclen. Dit zijn stukken leer overgebleven na het snijclen van bv. een zool uit een plaat leer. Deze resten zijn vercler niet bewerkt. Maten en.!iJrlnaten. Dc gevonclen sehoenen zijn zeer versehillencl van maat en van fonnaat. Er zijn kindersehoenen bij, clie van hak tot tecn 1314 cm meten, maar oak flinke herensehoenen van 27 cm. De meeste (delen van) hakken zijn van clamesschoenen (te klein voor herenmaten). Als bijzonclere zaken kunnen worclen genoemcl een zool van een trips (met een zeer smal deel tussen hak en voet) en een zool, waarvan een cicci van het leer besehadigd is door hitte. Deze laatste zoo I kan gebruikt zijn 01' bv. een stoof. waarvan de hitte van het kooltje vuur de schoen heef! benacleeld, of 01' de rancl van een kachcl am een natte of koude schoen 01' te warmen. Dc volgencle tabel geef! vier maten voor elke zool in em. Totale lengte, breeclte voorvoet, breedte hak en breeclte vaor cle hak (het smalste deel)
binncnkant, en ecn speciale manier van naaien aan de buitenkant. Een zeer apart stuk is een houten zool (7). die gevonclen is met een smalle leren bies langs cle rancl gespijkercl (met verroeste nagels). De zoo I is wat aangetast door het verblijf in de grand, zodat er houtvezels zijn afgegaan, wat resulteert in een geribbelcl stuk hout. Naast clelen van schoenen zijn er oak enkele
Type
Lengte
Voorvoct
Hak
Tusscndcel
Trips Grote hcrenzool *2
23 27 18,5 19 22 18,5 24,5 13
7
4.5 8.5 5 4,5 5 3,5 5,5 5
t ,5 8 4 4 4 3 4.5 5
Kindcrzool Smalle zool Gebogcn zo01
Spitsc zool Zoo! met platte Ileus Kleinste zool * t
11 7,5 6 8 6 8,5 6
54
Teruggave kerkgebouwen was een moeizame zaak door Joop Frankenhllizen
Onder de leus gelijkheid, vrijheid en broederschap krijgl ons land in 1795 te maken met grote veranderingen. Het volk he~fi de macht in handen genomen en laat dit merken. In 1796 worden de eerste tekenen zichtbaar. Kerk en Staaflvorclen gescheiden. Nie! langer bepaalt een cnkele Kerk hoe hetla12dbestuurdmoetlvorden en nietlanger is ers'jJrake van een bevoorrechte gotls·dlen",'!. Op 26 mel 1796 kon1eJlderepresentanten i sLands Ie Utrecht met een publicafie'\Faarbij devoorreglen del' GereformeerdeKel*klrq.rden qjj;eschqjteneenige
hepalingen gemaakt aangaande debezoldiging van hare Dienaren,deKerkgeb01lwen, &:holen enz." Kerkgebouwen horen toe aandeeig(;naar,Y zeggen de nieuwe bestuurders.}jet laatzich radendat deze en volgende publicaties nogal.H'ofhebben losgemaakt, Jioede ROl1deveenseAerken·hiermee.·omgingen leesl ·u hieronder.
Wennen aan gelijkheid
kerkgenootschap verkregen, worden als het wettig
Er is vrijheid van godsdienst, maar niet iedereen kan daar aan wennen. Op 17 december 1795 melden de representanten van Utrecht onlusten op het platteland. Lidmaten van de 'heersehende kerk' hebben er moeite mee dat nu ook andere godsdiensten kerkklokken mogen lulden om hun godsdienstoefeningen aan te kondlgen en laten dit niet ongemoeld. Utrecht laat de controle 01' het klokluiden over aan de gerechten. De onrust blijft. In januan 1796 worden kosters en doodgravers gewaarsehuwd. Zij krijgen een gcldboete wanneer ze dc tijden waarop ldokken mogen worden geluid ovcrschrijden. 01' 26 mei 1796 ontvangen de
eigcndol11 del' bczittcrcn erkcnd, en als zodanig aan
gerechten van de representantcn
IS
hun verzekerd. Kerkgebouwen en Pastorij-Huijsen del' voormaals Heerschende Kerk, voor zo vcrI" zij, door aanbouw uit de afzonderlijke kas dcr (kerkelijke) gemeente, geene bijzondere en wettige eigendommen zijn, worden overgelaten aan c1e besehikking van ieder plaatsclijk bewind., om deswegen tusschen aile kerkgenootschappen eenig vergelijk te treffen, en weI binnen de eerstkomende zes maanden, na de aanneming del' Staatsrcgeling,
De torens aan de kerkgebouwen gehegt, bcnevens dc Idokken met derzelver huisingen worden verklaard eigendommen te zijn en te blijven del' burgerlijkc gemeenten, staande ten allen tijde onder dcrzelver
Lands van
behecring en ondcrhoud. 11
Utreeht een aeht arlikelen tellende publicatie. Dc voorrechten van de 'tocnmalige heerschendc' Kcrk worden afgeschaft en dc gevolgen ervan nader uitgewerkt. De publicatie, die begint met de leus "Gelijkheid, vrijheid en broederschap" eoncludeert onder 111ce1': I1dat het een schrccuwcndc
He! kerkgebouw in Mijdrech! Op 19 augustus 1798 ontvangt de gerefonneerde gemeente van Mijdrecht een sehrijven uit Utrecht. Dc kerkenraad wordt gemaand ccn of twee commissics te bcnocmcn met pcrsoonsgocdkcuring
onrechtvaardigheid is, Jat Burgers van eenen andere
een de zorg Yoor
Kerkgemeente mcde moeten contribucren tot het onderhoud van de Lecraars en andere Ministers, als ook kcrkgcbouwcn en wat dies meer is, van cene andere Gezindheid, tcrwijl zij verpligt zijn, die van
het behoud van het kerkgebouw en pastoriehuis op zich neemt en de ander de zorg voor hct onderhouden van de godsdienst. Dc kerkenraad
van de eigcn gcmccnte waarvan de
hunnc eigc Kcrkgemcentc uit hunnc cigc bcurs te
besluit tot het instellen van "eene commissie van
111octel1 onderhouden,lt
twaalf kUI1c1ige en godsdienstlievende personcn"
Kerktorens blijven bui!en scho!
Op I september 1798 praat het gerechtsbcstuur van Mijdrecht, dat inmiddels 3 protestantc en 3 katholieke leden telt, over het 6' del' additionele artikclen van de aete van staatsregeling die 6
Vooruitlopend 01' een nieuwe gronclwet wordt het bovenstaande in augustus 1796 c100r de nationale vergadering bekrachtigd. Tot 1798 blijft het stit Op 22 januari 1798 voIgt een staatsgreep. Onwilligen, die alles bij het oude willen laten, worden gearresteerd. In het land komt een intennediair uitvoerend bewind van vijf agcnten (marine, oorlog, financicn, justitic en politic) geassisteerd door 8 ministers. Op I mei 1798 treedt de eerste Staatsregeling (grondwet) Il1 werking. Dc additioncle artikclen 5 en 6 gaan over dc eigendomsreehten van kerkgcbouwen en pastoriecn. "Kerkgebouwen die door vrijwillige gift, erfil1aaking, inzamcling of aankoojl, bij eemg
maandcn na aanncming cffectief wordt. lIet bcstuur is de taak is opgelegcl om te onderzoeken of de gercfonneerden bewijzen hcbben van particulier en wettig eigendol11 van het door hen in gebruik zljnde kerkgebouw en pastoriehuis. Besloten wordt de gereformcerden eerst te vragen of zij bewijzen van eigcndom kunnen laten zien. Zo ja, dan moeten zij die 1aten zien. Zo nee, dan op tc gevcn llhet gctal
hunner leden , de reparatien, de baten en lasten, de stoelen en banken en graven etc. in voege
voorgeme1d.
55
En
voords
van
de
andere
Dc 'oude' NI-I kerk te Mijdrccht. Volgcns Dr. J. I-1aitsllla I",OU deze voorlllalige katholieke kerk rond 1577 gebollwd kunnen zijn. Bet betekent dat de refonnatorischc gCllleente rond 1590 cell vrij nieuw kcrkgebouw heeft 'overgcnomcn'. Het gebollw heeft rllilll dric CClIwcn stand gehouden. De sloop ervan was in 1886
In oktober laten de gerefonneerden weten 1060 lidmaten te tellen en or voor te zorgen dat de gestclde vragen snel worden beantwoord De katholieken in het dorp mclden 425 zielen en die aan het water 290 zielen. Totaal 715 zielen. Eind oktober blijkt dat de door Van der Geer aangewezenen niet aan de taxatie van de kerk willen meewerken. Het gereeht realiseert zieh dan hoe moeilijk het is deskundigen van buiten te krijgen en vraagt zieh af of het dan niet beter is de taxatie te laten doen door een c0l11111issie van ingezctcncn van de onderseheiden godsdiensten. Daartoe wordt bcslotcn. Die eommissie moet naast de taxatie ook de wijzc van betaling door het naastcnde kerkgcnootschap vastleggen. De gerechtssecrctaris wordt opgedragen ccn en ander uit te werken en tcgelijkertijd de gereformecrden te manen met eigendomsbewijzen te komen.
kerkgenoodschappen ook opgave haar leden bij missive te vragen." De bedoeling is dat een neutrale eommissie de waarde van de genoemde kerk en pastoriehuis taxeert om daama met de andere kerkgenootsehappen een plan van sehikking te formeren en aan te bieden. Tevens moeten aile reparaties van de afgelopen 10 jaar worden opgegeven. Een paar dagen later doet Jasper Baas bij het gereeht opgave van het aantal Mennonieten onder Mijdrecht. Het zijn Comelis van Klaveren, Anthonij van Hilten, Jasper Baas, zijn zoon, dochter en behuwd zoon. Verder is er Dirk de Wilde met vrouw en zoon en Leendert Bruin de Wilde. Ten aanzien van de Gereformeerden wordt besloten een neutrale eommissie te benoemen ter taxatie van kerkgebouw en pastoriehuis. Dc Joden zullen in het maken van een sehikking niet worden gekend "als sleehts 3 a 4 gezinnen uitmakende en hier geen kerk of kerkgenoodsehap hebbende." Dc toenmalige president van het gerecht, de katholieke Van der Geer, stelt voor een neutrale eommissie bestaandc uit twee timmerlieden en twee metselaars uit Maarssen en Breukelen. Z(i zijn beiden van onderscheiden godsdiensten en in aile opziehten neutraal.
Vertragingsacties Op 29 oktober 1798 latcn de gerefonneerden weten het eigendomsrecht van het kerkgcbouw niet te kunnen bewijzen maar wei dat van dc stoelen en de banken en het verdere inwendige van de kerk, dat de laatste tien jaar een aanmerkelijk som gekost heeft aan reparaties.
56
uit eigen beurs worden betaald. Eind mei voigt een aanschrijving vall de agent vall politic met bijgaand het extract van het besluit van het uitvocrend bewind
November 1798. Dc burgers Franken en Singer, namens de katholieken in het dorp, Wagcnman en De .long namcns die aan het water en Jasper Baas namens de Mennonietenbuurt nemen zitting in de cOl11l11issic voar taxatie van het gcreformccrdc kcrkgebouw. Dc eommissic van de gereformecrdell zou Idaar zijn, maar is nag niet bckcnd gcmaakt.
volgcns welke de commissic van het gcreformccrd
kerkgenootsehap alhicr is aangesebrevcn en gelast om "alsnog zonder verwijl te voldoen aan de staatsregcling en dc daarop volgcndc en dcswegcn
gccmaneerde publicaticn relatief het maken van sehikkingen tussen de onder scheiden kerkgenoodschappen omtrend de plaatselijke kerkgcnbouw en pastoriehuis." Hierop besluit het
Op II oktober voIgt een notifleatic van het administraticf bcstuur van het voormalig gcwest Utrecht waarbij de kerkbesturen bevolen wordt de gevraagde stukken snel af te gcven. V olgens de nota zijn bij zowel bij het landsbestuur als het gewestelijk bestuur "Mecr en meer klachtcn binncngckomcn over gcduurigc
en
gcrccht de cOl11missic van de gercformecrden aan te schrijven om uiterlijk binnen 14 dagen alsnog de
gevraagde gegevens in te dienen. Een reaetie blijft echter uit.
kwaadaartige tcgcnkantingc,
hinderingen en voorwendsels tot frivoole uitstellen, welke door ondersehciden kerkenraaden, of eommissicn uit dezclven, aanhoudend worden in het werk gesteld, ter ontduiking van de van hen door de
Opschorti ng Dc vertragingsacties, mecle gevoed door de angst bij de predikanten dat hun traktementen en pensioenen gevaar zouden lopen, lijkcn sueees op te leveren. Wat bij de grondwet van 1799 niet doorging lukt deels bij die van 180 I. "leder kerkgenootschap blijft onherroepelijk in het bezit van het gene met den aanvang dezer eeuw door hetzelve wier bezeten. Uitstel en missehien wei afstel komt in het versehiet. Op 6 februari 180 I stelt de gereehtssecretaris de nog stceds hangende schikking aan de orde. Hij refereert aan de resolutie van 27 mei 1799 artikel 2 waarin de
respective gcmecntcbcstuurcn gcvorderde opgaven. l1
"Voltrekkelijk valsch" Een maand later, op 9 november 1798, bespreekt het Mijdrechtse gereeht een brief van de gereformeerde gemeente waarin gesteld wordt dat de andere godsdiensten hun eventuele aanspraken v66r I november 1798 hadden moeten indicnen en omdat dit niet gebeurd is horen het kerkgebouw en de pastorie ongestoord in bezit te blijven van de tegenwoordige bezitter. De vergadering is het daar niet mee eens en concludeer!: "dat het bestuur der gereforIneerde kerk op de voet van de publieatic van II oktober voltrekkelijk valsch is." Artikel 6 van de staatsregeling bepaalt duidelijk dat de "onderscheiden kerkgemeentens eener plaats Ie samen het reebt van eigendom toekend tot het plaatselijke kerkgebouw en pastoriehuis der voormaals heersehende kcrk." Men besluit het verzoek van de gereformecrden voor te leggen aan het uitvoerend bewind in Den Haag en een verklaring over het decl van de publicatie van II oktober dat door de geref(ll'Ineerde eommissie verminkt was. "Nict omdat daarom cnigc duijsterheicl resideert, maar aIleen om dezelve yerklaring clienstbaar te maken ten eincle cle gereforIneercle eommissie te nooclzaken het hunne bij te brengen de van hen gevraagcle opgaavc te beantwoorden ten einde het Yoorgestelde plan van schikking te effeetueren."
gcreformeerdcn nogmaals was gcvraagd opgavc· van
cle artikelcn zonder welke het plan van sehikking niet kan worden ontworpcn. Tot hcden toe is daaraan
niet voldaan. Het gemeentebcstuur kan derhalve niets anders doen dan opschorten. De gemaakte
Reactie blijft uit 23 April 1799. Mijdrecht viert de aanname van de constitutie (grondwct). 3x klokluiden van 5 tot 7 's morgens, van 12 tot 2 's middags en van 5 tot 7 's ayonds. Tevens is er een burgermaaltijd voor het gemeentebestuur en voor burgers die daarmee samcnwerken. De kosten zullen op de landsregering worden verhaald. Lukt dit niet dan moet de maaltijd
Dc huidige NH kerle Ie Mijdrecht
57
wetten tot het maken van schikkingen nopens de plaatselijke kerkgebouwen en pastoriehuizingen zijn nog in volle werking en de gemeentebesturen zijn niet ontheven van de taak opgelegd op 12 juli 1798. Omdat het gemeentebestuur het niet langer kan verantwoorden nog langer stil te zi((en, wordt besloten de bewuste opgaven nog eens van het gereformeerde kerkgenootsehap "bij missive op het ernstigst te vorderen en binnen 14 dagen amme daarop zo spoedig mogelijk de gewordene sehikking
van hem president hadde opgewekt en hij te rade was geworden sehriftelijk informatie te vragen van deze zonderlinge handclwijze van de pastor, doch op deze vragen geen ander dan een verward mondeling antwoord hadde bekomen. Oat de brief gepasseerden zondag nog niet was gepublieeerd. En hij president het nodig hadde geaeht zoo tot bevordering der hangcndc zaak ais tot handhaving van het karakter
van dit bestuur de pastor tcgen te honden voor dit bestuur te ontbieden om reden van zijn gedrag in dezen te geven. De bode laat weten dat de pastor niet is komen opdagen. Burger Van der Geer geef! daarop te kennen grondig te zijn ge"informeerd dat de pastor eerstdaags de bcwuste missive ter kennisse van de gemeente zoude brengen. De president demonstreerende eehter dat de pastor in dezen zeer verkeerd voor het bestuur had gehandeld en vorderde dienaangaandc ccn resoIlltie tot satisfactie van deze vergadering. Doeh is daartoe heden niet geconcludeert." (Genoemde pastoor is Arnoldus van Lakervclt (1796 1827))
bcramen.!1
Onderhandelen met de katholieken Drie weken later melden zich Adrianus Verdam, Camelis Zwanenbeek, Daniel van Dorsten en H. A. van Doorn als afgevaardigden van de eommissie van 12 door de gereformeerde gemeente benoemd. "De commissie stemt in met de sentimenten tot het bevorderen en daarstellen van een schikking tussen de versehillende gezindheden omtrend het plaatselijke kerkgebouw en de pastoriehuizing der voormalig heersehende kerk. Zoveel mogelijk op de zaehtste en gemakkelijkste wijze en zooved mogelijk ten genoegen van allen." Zij delen mee dat het niet gelukt is bewijs watervast boven water te IS hun gebleken dat de brengen. Wei geeommitteerden van de 'room8ehe gemeente' als enigen bij een sehikking gelnteresseerd zijn. De Mennonieten hebben namelijk afgezien van hun aanspraak. Voorgesteld wordt met de katholieken te gaan praten over ecn af1coopsom. Op die manier worden langdurige formaliteiten voorkomen. Dit voorstel wordt door het gerechtsbestuur aangenomen. Besloten wordt de katholieken aan het dorp en aan het water (De Hoef) aan te sehrijven om van elk een commissic van twee lcdcn tc verzockcn "ten fine als volgens de propositie gequalificeerd ter
Kerkgebouw blijkt in slechte staat Vier jaar blijft het stil. De overdraeht lijkt afgedaan. Op 15 juli 1805 ontvangt het gereeht Mijdreeht een schrijven van de gereformeerde gemeente. De toren van de kerk blijkt geseheurd. Na afgraven van de fundering blijkt het hcle gebouw verzakt en geseheurd. Besloten wordt de stadsarehiteet van Utrecht te raadplegen. Volgens timmerman Van Oostrum komt herstelling op fl. 600,-. Volgens dorpstimmerman en ex. diaken Boeijing kan herstel nog weI even waehten. Op 22 oktober laat de gereformeerde gemeente weten "de kosten van zekere reparatien aan hunnne kerkgebouw tevens met de toren noodzakelijk geworden niet te lijden maar dezelve gehecl op de dorpsrekcning te
complete afdocning der voorschreevene zaak zodra
brcngcn.
de roomsehgezinden dit aceorderen en de eommlSSIeS benoemd hebben zal de dag der comparitie worden bepaald."
staat evenzeer ten dienste van de roomsehgezinden. lOr zijn aanmerkelijke gebreken in de muur bij het fundament, zo in en om de toren als in 't kerkgebonw. De timmerman en gezworene N. van Oostveen uit Utreeht heef! geoordeeld dat het defect spoedig moet worden gerepareerd. Het meestc van dit defect behoorde tot het tooren gebouw een ander deel betrof het kerkgebouw". Het gereeht besluit dan, ondanks het feit dat kerk en staat officieel geseheiden zijn en het onderhoud van gereformeerde kerkgebouwen niet meer voor
President boos op pastoor II maart 1801. Dc (nu gereformeerde) president van het gereeht deelt mee dat de katholieke gemeente aan het water heeft laten weten een eommissie te hebben samengesteld. Het zijn geworden de burgers G. Wagenaar en Willem de long. "Doeh de brief die hij acht dagen geleden aan den pastor gezonden hebbende met het verzoek dezelve op de kansel aan de gemeente voor te dragen (de gewone en gesehiktste wijze van bekendmaking aan de gemeente) zulks deezen morgen geen plaats hadde gevonden waaromtrend hij president zich verder had gelnformeerd bckomende daarop een antwoord van den pastor dat dezelve niet bepalen konde of nog weI er 14 elagen tijd zouele hebben elien brief aan de gemeente voor te lezen. Dat dit uiterste bevreemding
I-let
gCbOll\V
is ccn algcmcen gcbouw en
rckcning van de gemeenschap is, de rcparatie van
beide op de dorpsrekening te brengen. Hun motivatie is: I' "omdat de zwaarte van de toren waarsehijnlijk ook de verzakking van de kerk heef! veroorzaakt, immcrs \vanneer de toren niet aan de kcrk had
vastgezeten was de kerk niet verzakt. 2' het kerkgebouw is wat de begraafplaatsen in de kerk en op het kerkhof betref! een algemeen gebouw 58
I-1icrnaast. Schets uit 1731 door L.P. St':rruricr van de oorspronkclijk katholieke St. Nicolaas kcrk Ie Vinkcvcen anno 1637. Let op !let verlaagdc middcndecl. Zic ook de sehcts op de volgcndc pagina m.b.I. dat middcndccl
evenzeer ten dienste van root11schgezinden anderen als van de gereformeerden gesehikt is."
en
gedateerd 8 november 1798 leggen de 'gecommitteerden tot de kerkelijke zaaken der Gereformeerde Gemeente van Wilnis en Oudhuijsen' aile verantwoording voor de bewijsvoering bij het gemeentebestuur. Het gemeentebestuur moet komen met:
De afloop Hoe de besprekingen tussen de gereformeerden en de katholieken zijn afgelopen is niet duidel(jk. Na 1805 zwijgen de Mijdreehtse gereehtsboeken. Op 5 juni 1806 legt Lodewijk Napoleon de eed van koning af en eindigt de Bataafse republiek. Wat er in de periode tussen 1806 en 1820 in Mijdrecht is gebeurd, is niet meer te aehterhalen. Het gerefonneerde kerkgebouw is in 1805 op kosten van de gemeensehap gerepareerd. Waarsehijnlijk hadden de Mijdrechtse katholieken al eerder afgezien van overname. Immers hun, uit eigen middelen betaalde, kerkgebouw dateert pas van 1780. Het staat in Driehuis op de grens tussen Mijdreeht en Wilnis, zodat beide dOl-pen met ccn kerkgebouw bediend kunnen worden. Serieuze interesse om daarnaast nag een vervallen kerkgebouw in de kom van M(jdreeht over te nemen is er waarschijnlijk nooit geweest. Zo is alles bij het oude gebleven. De kerkgebouwen uit die periode zijn inmiddels vervangen door andere gebouwen en niets wijst er meer op dat er ooit strijd is gevoerd over het wettig eigendom.
I.
"Een naukeurige opgave van de inkomsten en uitgaven voor de kerk gedaan, de jam'en door elkander; en de toegang tot de boeken, papieren en quitantien dam·toe betrekkelijk. 2. Authentoque bewijzen der schuld op de kerk gevestigd. 3. Het montand der zettingen, ten behoeve der kerk 10 jam'en door e1kander gedaan met opgave van bet geene daar van gemaakt. Dit laatste vorderen wij, omdat er eenige jam'en interessen op de schuld van fl. 4000,- betaald zijn, waar van de zettingen door de onderseheidene ingezetenenen betaald zijn." Kennelijk hebben de Wilnisse gereehtbestuurders in het verleden een grote ral gespeeld bij dc financiering van het kerkgebouw en spelen de kerkbestuurders de bal nu terug. Tot een schikking is het net als in Mijdreeht nict gekomen. De Wilnisse katholieken hebben in Driehuis een betrekkelijk nieuw kerkgebouw en zijn daar tevreden mee.
Het kerkgebouw in Wilnis Net als in Mijdrecht moet de gereformeerde kerk van Wilnis ook het eigendomsreeht van het in In gebruik zijnde kerkgebouw bewijzcn. tegenstelling tot Mijdrecht komen de Wilnisse gereformeerden op 4 november 1798 met een overzieht waarin de staat van het kerkgebouw en het pastoriehuis worden gemeld en net als in de buurgemeente Mijdrecbt willen ZIJ met de katholieken praten over een schikking. Zij laten het eehter aan het gemeentebcstuur over om beide partijen bijeen te brengen. In een tweede brief
He! kerkgebouw in Vinkeveen In tegenstelling tot Mijdreeht en Wilnis is het in Vinkeveen wei tot een schikking gekomen. Of en hoe de schikking is uitgevoerd is niet helemaal duidelijk. In het rijksarehief te Utrecht ligt een overeenkomst uit 1798 tussen de katholieken en de waann de gereformeerden van Vinkeveen Vinkeveense katbolieken voor fl. 200,- het
59
gerchmneerde kerkgebouw kopen. Dc door beide parlijen gctekcndc overeenkomst luidl:
gereformeerden beta len aan de inkoop, de onderhoudinge van hel gebouw, het begraven
van dicn cnz.. I.
"De gereformeerdc kerk moot volgens de staalsregeling zorgen voor onderhoud der kerk 2. De loren blijft vol gens de conslitutie voor het algemeen. Ook zal het algemeen zorgen voor de kerkenpoort, hel kerkcpad, de graven in de kerk, en de ophoging van de kerk zo die bij tijd en wijlen mogt noodzakelijk zijn. 3. Van wcdcrzijdc zal men naa1' gewoontc vrij hlijven begraven op den ouden voet en elk een zal bij zijn gezindte collceteren 4. Dc voordelcn van de boomen op hel kerkepad zijn gemeen voor hun bcidc die de laan zullen onderhouden 5. Dc bctaling zal gesehieden in twee lermijnen. Dc I' mel januarij en de 2' met maij 1799 legens overgifte van een behoorlijk quitantie en bcwijs van cijgcndom Vaal' ems. 6. Zoo het gereehl van Demmerik te eenigertijd onder deze gemeente mogte willen en kunnen sorleren, zullen zij dezelfde voorreehten genieten, mits dat de roomseh gezinden meclc belalen aan dc kerkenpoort, kerkenpad, graven en ophogingcn van dien en dat de
7.
Van deze hanclelinge zal Il1 de gcrcchtsproloeollen behoorlijk aantekening gcschicden"
Hel sluk van wederzijde onderlekend door de gccommittccrdcn van wcdcrzijdsc gcmccntcn." IS. van Stavcrcn prcdikant, Jacob Kooijman
Hcndrik Gijzcn Klaas Goudriaan
Evert Grocs
Op een bijgevoegd document slaat het volgende vermeld: "Door de kcrkcnraadcn zal worden ovcrgegeven tel' visie aile papieren en documenten onder re,u of capia autcntiquc van dien bcncvcns een sommaire staal van voor· en nadelen aan het publique kerkgebouw annex de lasten daar van in· en uitgaande. Omtrcnt het pastorichuis zal men de verloning van eigendom geloond behoren te zien en zal dezelve aan de commissie gesuppediteerd worden. En zaJ het kerkgenootsehap aan wie de kerk wordt gcaccordcerl voor het vervolg zorgen voor
Dc Vinkcvccnsc kcrk begin J7 c cellW. Dc torcH staat nn in het midcn en cr is ccn voorportaal bijgcbollWd. I:ls: StrcckarchicfVccht en Vcncn
60
eerder genoemde wederzijdse gebruik van het kerkhof of overdraeht van de grond rand het kerkgebouw. Volgens de heer Koster in zijn boekje 'Dc kerk van Vinkeveen' zijn er stnkken uit 1807 en 1829 waarin twijfels worden uitgesproken of de grond nog wei eigendom is van de hervormde gemeente. I-let lijkt er sterk op dat het hervonnde kerkhof in Vinkeveen rond 1799 gebruikt is door zowel katholieken als gerefonneerden. Hct kerkgebouw, eertijds gcwijd aan St Nieolaas, is tot 1593 in handen van de katholieke paroehie. Tussen 1612 en 1772 doel het dienst als tweede kerkgebouw van de gecombineerde gemeente Wilnis-Vinkeveen. In die tijd wonj( hct uiterJijk ingrijpend gewijzigd. Tussen 1774 en 183 I slaat het in dicnst van de weer zelfstandige hervormde gemeentc te Vinkeveen. In 1831 wortlt bijna op dezelfde pick een nieuwe hervormdc kerk gebouwd. Ondanks aile publieaties en ordonnantCn van de Bataafse bcstuurders is de hervormde kerk van Vinkeveen, net als die in Mijdrecht en Wilnis, gewoon in handcn gebleven van de 'dcstijds hecrsehende kerk'
aIle 1'cpa1'aticn in, am en aan de kerk, nevens onderhoud van dijk, hek, wcg, en zoo actieve 'lIs passieve en wat dies mee1' zij aan hetzclve verbonden mogt zijn. Het kerkhof is en blijll een gemeengoed. Het zal aan aile in- en opgezetenene vr\jstaan van de geeombineerde gereehten daar al of niet te begraven aile personen bij toe val onder eender geeombinecrde gercehten komen te overleijden zal begravenis op het kerkhof vergund worden en zal de kostte van het begraven bijven op de oude voet. Dc bezitteren der graven door hun aangekogt zal haar eijgendom bJijven. Omtrent het begraven zal men zich reguIeren na de ordonnantie op het hegraven gecmaneerd of ter taxatie en moderatie van de respeetieve hoven van justitie of zoodanig ander eollegie als in der tijd tot deese dissatie gewettigd zal z'.In. De bijzondere eijgendommen van graven in de kerk of op het kerkhof zullen gerespeeteerd worden en zijn in den overgill niet gegreepen. Bij de aangille of overdragt van het een kerkgenoodschap aan 't ander tot de kerk worden niet gerespeeteerd eenige prerohltieven welken vermeend worden daar aan 't behoren en zal de eommissie hier in direct of indirect niet geconcidereert worden getreeden te zijn. Omtrent aile deese sehikkinge bctreffende de kerk, pastoriehuis, kerkhof cnm annexis gemaakt zal geeonsidereert worden in zoo verre er niet verder getreeden te zlln als tot door de I
Opmerking. In officicle stukken is tot 1816 steeds sprake van de Gerefonneerde Kerk. Daarna veranderde men de naam in Hervormde Kerk. Dc huidigc 'Gercformecrdc Kerken' zijn in 1892 ontstaan uit een fusie van twee groepen die de Hervormde Kerk in 1834 en 1886 hadden verJaten Een klein deel van de afgeseheidenen (1834) blec! buiten de fusie en vormt sinds 1892 de Christelijk Gerefonnecrde Kerk.
Op 16 september 1799 overhandigt dominee Van Staveren aan de kerkenraad 166 gulden "die hem ten gesehenken waren ontvangen bij gelegenheid van de aankoop der kerke te Vinkeveen" Niet duidelijk is wat daarmee bedoeld wordt. De betaling 2,on te maken kunnen hebben met een vergoeding voor het
Bron: RAU tocgang 415, stuk 203. Strcckarchicf Vecht en \1e11CI1: Groot plakkaatbock Utrecht dec! 1. Notulcnbockcl1
gcrcchtcn Mijdrcchl en Wilnis 1780~1805. Kcrkcnraadbock NJ-1. Kcrk Mijdrccbt dec! 1 1796-1799. Lilcratllur: Dc kcrk Ie Vinkcyccn door Pieter Koster Hcrvormd Mijdrccht door J. Haitsm
Vinkeveen en Thorbecke door .loop Frankenhuizen Nog steed~' fig/de bay!,)' van hetgemeenfebestuur verankerdin degemeente~vetcJjeminislerT'hOl"!Jeckeil1 1851doordeKamerlvisl t eloocl,yen De wet werd effectiefllN!{:/e v,erkiezingen van) 851. Voor degetn;eenJe Vil1keveen en FVaverveen'was dar ineerste ins/antie even wennel1.
daarna als gemeente Wave1'veen en Waveren door het leven tc gaan. In feite bestond Wavcrcn al niet meer en werd daarom niet meer aIs eerste genoemd, In 1811 vormen de gcmcentcn Vinkeveen en Demmerik dc gemcente Vinkeveen. Dit duurt tot 1841 wanncer de gcmeente Waverveen en Wavcrcn bij de gcmecnte Vinkevecn wordt gevoegd. De nieuwe gemeente, Vinkevccn en Waverveen zal tot 1989 stand houden.
De eerste bestuurlijke veranderingen bcginncn in 1798. Dc gcrechten worden omgezet in gcmecntcn. Het oostclijk deel van de Ronde Vcnen telt dan vier gemecnten. Het zijn Vinkeveen, Demmerik, Waverveen en de gemeente Waveren, Botshol en 'lJige Wilnis. Dit duurt tot 181 J. Dan gaan de twee ,stgenoemdc gemeenten in elk over en vormen de emeente Wavcren en Wavervcen. Tusscn 18 I2 en 1817 vo1'men ze even de gemeente Wavcrveen om
61
Het is 1851. Van de ruim 2000 inwoners zijn er in 1851 slechts 102 gerechtigd om de gemeenteraad te kiezen. Dat gebeurt op de 9' en de 19' september in een besloten vergadering. Gekozen worden zeven
Op
de
conform
volgende
de
raadsvergaderingen
l1lCUWC
wet
een
groot
worden
aanta1
verordeningen vastgesteld waaronder traktementen en wedden. In aile Ncderlandse gemeenten is dat het geval en vaak wOl'dt dan van de gclegenheid gebruik gemaakt gelijk wat veranderingen door te voeren. Zo ook in Vinkeveen In de vergadering van december blijkt de gemeentelijke genees-, heel- en verloskundige jaarlijks f1 150,- te ontvangen. Hij moet voor dat bedrag gratis alle mensen behandelen die door de armbesturen bedeeld worden. Het enige dat hij bij de gemeente in rekening mag IJt'engen zijn de kosten voor de medieamenten. Omdat die rckeningen de nicuwe raad nogal hoog voorkomen besluit zij de post van plaatselijkc 'genees, heel en vroedmeester' in te trek ken. Dokter Anthonie Aalbertsburg krijgt daarop eervol ontslag.
mannen. I-let zijn Pieter Burggraaf, Johannes Vcrder, Gijsbert van Dijk Wzn, Anthonie Merks, Hermanus van Os, Thomas Rietveld Dzn. en Jacob Deugd. Burgemeester wordt de oudgediende Jan Wesselsz. Bijna 40 jaar was hij beurtelings sehout en burgemecstcr van Wavervcen.
Jacob heel ook Jacobus De eerste raadsvergadering onder de nieuwe gemeentewet is op 6 oktober. Volgens de artikelen 31 en 38 moeten eerst de geloofsbrieven worden onderzoeht. Als die in orde worden bevonden, kunnen de nieuwe Ieden zitting nemen. De eerste onderzoehte is Jacob Deugd. Met die naam staat hij opgegevcn in het proces-vcrbaal van hct bureau van stemopneming. Volgcns zijn geboorteakte heet hij eehter Jacobus. De verklaring van inwoning die hij overlegt spreekt weer over Jacob en ook in openbare betrekkingen kent men hem als Jacob. Dam'over moet eerst worden gedelibereerd. Deugd moet even de raadszaal verlaten. De zes aanwezigen eoncluderen vervolgens dat: "de persoon dezclfde bedoclde wei is en de gevoerde naam met de doopnaam eene ZIll heeft" Men besluit tot benoeming en aanneming. Jacob Deugd mag binnenkomen.
Bedeling onder condilies Een maand later, op 24 januari 1852, wordt C. Farret de nieuwe burgemeester en wordt Aalbertsberg herbenoemd tot gemeentelijk genees-, heel- en verloskllndige. Zijn traktement wordt vastgesteld op fl. 175,- Voor dat bedrag moet hij net als voorheen gratis alle behoeftigen behandelen maar nu met inbegrip van geneesmiddelen. In juni krijgt de raad het aan de stok met het armbestuur van de hervormde gemeente te Wavervcen. Dele weigert stcun tc geven aan armcn die geen gcloofsbelijdenis hebben gedaan. Raadslid Gijsbert van Dijk moet een vriendschappelijke poging ondcrnemen tot "regeling der bedeeling." In juli besluit het gemeentebestllur tot de opheffing van de administratie van armmeester J. I-Iouwoling en betaling van diens sehulden. De geschreven motiviatie luidt: "Sinds januari weigert H. eenige bedecling te doen of de versebuldigde gelden te betalen. De gemeente heef[ toen moeten invallen en de zorg voor eenige bedeclden overneemen. Bovendien (is or de) de weigering van bedeeling ofschoon in de hervormde kcrk gedoopt zijnde omdat geen belijdenis is afgelegd."
De volgende die de gang op moet is de vroegere assessor (wethouder) Hermanus van Os. Ook hij heef[ een probleem. Hij is namelijk gedoopt als Manus. Men concludeert dan dat Manus van Os en Hermanus van Os dezelfde persoon zijn. De volgende raadsvergadering is een week later. Volgens de agenda zou de vergadering "heden ten dage worden geweid tot het afleggen der bij de wet gevorderde eed en installatie van de nieuw benoemde raad en dat alzoo den ouden raad bij deezen hun afseheid bekwam." De burgemeester bedankt de aanwezige oude Ieden van de raad voor de bewezen diensten voor gemcente en vaderland, wenst hen aIle heil en zegen en verzoekt hen de raadszaal te verlaten. Zeven oudgedienden staan op en verlaten de raadszaal. Dam'na mogen de nieuw benoemden binnenkomen. De zeven keren op hun schreden terug en gaan weer zitten. Dan voigt de verkiezing van de twee wethouders. I-let worden Hermanus van Os en Thomas Rietveld. Tijdens de vergadering, die daarop voigt, komt o.a. een exemplaar van 'De Gemeentestem' op tafel. Het blad wordt gedrllkt bij de gebroeders Belinfante in Den Haag en kost fl. 8,50 per jaar. Men besluit het blad aan te sehaffen "a Is komend voor nuttig en leerzaam te zijn voor het bestuur."
In februari 1853 is aan de orde het advies van de door de gemeente ingeschakelde Haagse advocaat Mehman. Deze meldt de burgemeester dat de diaconie het doen van geloofsbelijdenis niet als voorwaarde voor armenzorg mag stellen. Hij adviseert de gemeente nog eens met de diaeonie te gaan praten. Of dit gebeurd is en of daaImee de houding van de diaconie is veranderd, wordt in geen enkele vergadering meer besproken. 13ron: Strcckarchicf Vccht en \leBen. raadsYcrgadcringcn Vinkcvccn- Wavcrvccn
62
Natll
Mededelingen
Oproep Dc rcdactic is bczig met historisch onclcrzock naal' de persoon Jacobus Brocrsc uit Mijdrccht. Dcze tuinder krccg in de jaren 30 van de vorigc CClIW vccl bckcndhcid door zijn aansprakcl1 op de crfcnis van Mevrouw Van Wicringcn. Gcdurcndc de oorlogsjaren vicI hij op vanwcgc cen uitgcprokcn pro-Duitsc
Nieuw bestuurslid In de algemene ledenvergadering van 17 april j.l. is bij acclamatie tot bestuurslid gckozen de heer mr. A.G. van Solinge uit Wilnis. De heer Van Solinge is oud-notaris en heef! een brede historische belangstelling. Een van zijn aandachtspunten betref! archeologie. Hlj is bereid zich o.a. 01' dit onderwerp in te zetten. Jarenlang is er ter zake in het bestuur een vacature geweest en moesten er bij de organisMic opgravingcn provisorischc maatrcgelen worden genomen. Het verheugt ons dat thans in deze vaeature is voorzien. Van harte welkom in het bestuur.
opstelling.
Bronncnondcrzock
heeft
inmiddels
aangctoond dat hij opzcttclijk de joodsc hUl1iiic Hcijmans onder de aandacht vall de Duitsc bC2cttcr heeH gcbracht. Dc {wee brocrs Hcijm<1ns zijn met hun ZliS Kaatjc omgekomen in Auschwitz. Dc rcdactic stclt het op prijs als menSCH die infonnatic over Jacobus Brocrse kunncn en willen vcrschaffcn oj) kortc tcrmijn contact
ojJnemcn met Fred de Wit (0297-283167) of Jan Rouwcnhorst (0297-284273)
Nieuwe leden
Rectificatie In het artikel "Huwelijken Hollandgangers Il1 Vinkeveen 1825-1879" is een niet juist telefoonnummer opgenomen. Voor reacties op dit artikel of voor hen die mcer over de Hollandgangers willen weten kan contact worden opgenomen met de auteur de heer .l.e. Bader sr., Ambachtsheerelaan 1 3581 GJ Harmelen, tel. 0348-441279.
Dhr. Klaas Alblas Wilnis Dhr. O. BalhUl' Wilnis Mevr. N. Berkelaar Mijdreeht Dhr. AW. den Boer Vinkeveen Dhr. P. Bos Uithoorn Dhr. A.P. Boxhoorn Wi1nis Dhr. 1. Breedijk Mijdreeht Dhr. P.G. Breewel Wjlnis Dhr. 1. Broere Mijdreeht Dhr. Marcel Dokter Wjlnis Dhr. J.M. Duinker Wilnis Dhr. W. Engel Wilnis Dhr. 1. Feddema Villkcveen Dhr. H. Goedkoop Mjjdrecht Dhr. F.A. Groenendijk Wilnis Dhr. A van Heering~n Sellingen Mevr. HI. Honig Wilnis Dhr. W. Korver Mijdrecht Mevr. D. Kroon - Vis Mijdrceht Dhr. 1. K.ruiswijk Mijdrecht Dhr. J. Kruiswijk Mijdrccht Dh1'. B. Kruiswijk Wilnis Dhr. 1. Kruyswijk Wilnis Dh1'. M.G. Nap WiInis Dhr. 1. Nap Wilnis DhI. 1. Nap Wilnis MevI. L.N. Openty Wilnis Mev1'. M.R. den Oudcndammer Rotterdam Fam. H.P. Outshoorn Vecndal11 DhI. M.A. Rcijnders All1stelhoek Dhr. A van Rijnsoever Vinkevccn Dh1'. J. Roling Al11stelhoek Mevr. M. Sehouten-Jonkers Mijdrecht Mevr. A Smit Willlis Fam. R van 1'01 Mijdrecht Fam. e. Verbrugge Wilnis Dhr. Kl. Verrips Wilnis Mevr. S. Verweij Willlis
Nieuw boek in voorbereiding Dc voorbereidingen voor het bock over de verdwenen middenstand in Dc Ronde Venen verlopen naar wens. De redactie van het boek is eehter van oordecl dat nog veel meer foto's van de verdwenen bedrijven aanwezig moeten zijn. Ten vervolge van de oproep in de vorige editie van dit blad herhalen wij de oproep om zieh voor foto's maar ook verhalen in verbinding te stellen met: E. Swaab, Dorpsstraat 6, 3641 Ee Mijdreeht, tel. 0297-287469 voor Mijdreeht, Dc Hoef en Amstelhoek; H. Strubbe, Kievitslaan 20, 3645 KL Vinkevecn, tel 0297-262560 voor Vinkeveen en Wavcrveen', P.e. Grundmann, Hcrenweg 38,3648 CI Wilnis, tel. 0297 -281578 voor Wilnis.
Genealogie Groenendijk - Verduijn Onlangs werd aan de vereniging aangeboden een genealogie van het voorgeslaeht en de nakomelingen van Gerrit Groenendijk en Marrigje Verduijn. In het voorwoord wordt een boeiend overzieht gegeven van de geschiedenis van het Zuid-Hollandse dorp Waarder, waar de oorsprong ligt van het geslacht Groenendijk. Het boekwerkje ligt voor gei'nteresseerden ter inzage in de bibliotheek van de vereniging in het gel11eentearchicf in Mijdrecht.
63
Rabobank De Ronde Venen is een bank met een missie • Ais brede co6peratieve financiele
dienstverlener helpen wij onze klanten, leden alsmede onze leef- en werkomgeving bij het realiseren van ambities • Wij doen dit door het creeren van een op wederzijds respect gebaseerde langdurige, duurzame en betekenisvolle relatie • Dit is onze natuurlijke eigenschap, opdat een ieder zal zeggen: "Rabobank De Ronde Venen is mijn bank"
welkom (
in de
~
Gemeente
De Ro
c
e Venen
Rabobank
De Ronde Venen
