BIBLIOGRAFISCHE A A N T E K E N I N G E N OVER J A C . P. THIJSSE'S V O G E L J A A R door L. V A N D E R H A M M E N Rijksmuseum van Natuurlijke Historie, Leiden
H e t V o g e l j a a r d o o r J a c . P . T h i j s s e , w a a r v a n i n 1969 de zesde d r u k verscheen, is d o o r z i j n i n opeenvolgende d r u k k e n herhaaldelijk wisselend uiterlijk, een interessant h i s t o r i s c h object g e w o r d e n . D e tekst evolueerde langzaam, doordat bij iedere n i e u w e d r u k nieuwe gegevens w e r d e n toegevoegd en kleine correcties w e r d e n aangebracht. O p het gebied v a n illustraties, formaat, typog r a f i e en b a n d v e r s i e r i n g hadden echter bijna steeds (behalve bij de derde d r u k die veel lijkt op de tweede) ingrijpende v e r a n d e r i n g e n plaats. I n grote lijnen k a n m e n zeggen dat de eerste d r i e d r u k k e n n a u w v e r b o n d e n zijn met de k r i n g v a n medewerkers aan het tijdschrift D e L e v e n d e N a t u u r , de v o l gende d r i e d r u k k e n met die v a n medewerkers aan D e W a n d e l a a r . D o o r v e r gelijking v a n de d r u k k e n k a n m e n b.v. de o n t w i k k e l i n g v a n de vogelfotografie volgen, v a n P . L . Steenhuizen v i a R . T e p e e n A . B u r d e t tot N o l B i n s b e r g e n ; e n de o n t w i k k e l i n g v a n de tekening, v a n J . G . K e u l e m a n s e n J a n v a n O o r t tot R . S t u u r m a n . Daarnaast is er i n alle d r u k k e n m e d e w e r k i n g geweest v a n m i n d e r bekende, m a a r niet m i n d e r enthousiaste amateurs. E e n boek dat, i n zijn uiterlijk, zozeer een spiegel is v a n de historie v a n 65 j a a r ornithologie, verdient een nadere bibliografische analyse. D i t is temeer het geval omdat i n alle d r u k k e n j u i s t die h i s t o r i s c h interessante gegevens met een zekere h a r d n e k k i g h e i d niet z i j n gedocumenteerd. B i j een eerste analyse blijkt a l spoedig dat niet alleen de b r o n n e n v a n het illustratie-materiaal i n vele gevallen niet, o f onvolledig, o f onjuist z i j n v e r m e l d , m a a r dat ook de gangbare meningen over data v a n publicatie niet altijd geheel correct zijn. O m deze redenen zijn de volgende aantekeningen over de opeenvolgende d r u k k e n v a n H e t V o g e l j a a r v e r z a m e l d . B i j de analyse is v o o r a l gelet op het uiterlijk v a n het boek, de o o r s p r o n g v a n de illustraties, eventuele o n j u i s t heden o f onduidelijkheden i n de documentatie, etc. O p g r o n d h i e r v a n w o r d e n aan het slot enkele suggesties gedaan v o o r een i n de toekomst eventueel n o g te verschijnen zevende d r u k . (A) I
s t e
d r u k , A m s t e r d a m , W . V e r s l u y s , 1904-1905; 316 pagina's, 14 ge-
kleurde platen, 34 foto's, 86 tekeningen; groot 4
0
(31.5
X
23).
H e t w e r k verscheen o o r s p r o n k e l i j k i n t w a a l f a f l e v e r i n g e n . D e titelpagina, die tot de eerste a f l e v e r i n g behoort, vermeldt als j a a r v a n verschijnen 1904.
Z O O L O G I S C H E B I J D R A G E N Ι 3 (1972)
ΙΟ
D e i n l e i d i n g , die eveneens i n de eerste a f l e v e r i n g verscheen, is „Oudejaar
gedateerd
1903"; de tekst v a n de laatste a f l e v e r i n g heeft als o n d e r s c h r i f t
„ K e r s t v a c a n t i e 1904", waarmee ongetwijfeld december 1904 bedoeld is. Z o a l s de titel aangeeft, was de opzet v a n het w e r k de m i n o f meer gewone vogels i n de loop v a n een jaarcyclus te l e r e n k e n n e n . O n g e t w i j f e l d was het de bedoe l i n g dat de twaalf a f l e v e r i n g e n z o u d e n corresponderen met de m a a n d e n v a n het jaar. I n v e r g e l i j k i n g met het oorspronkelijke p l a n l i g g e n de verschijnings data v a n de afleveringen evenwel wat later. Het
verschijnen v a n a f l e v e r i n g 1 w e r d aangekondigd i n een
advertentie
i n D e L e v e n d e N a t u u r v a n a p r i l 1904, zodat de publicatie d a t u m w a a r s c h i j n lijk maart 1904 geweest is. A c h t e r e e n v o l g e n s w e r d e n alle afleveringen
(met
u i t z o n d e r i n g v a n 7 e n 8) op deze wijze aangekondigd. W a a r s c h i j n l i j k v e r schenen i n v i e r gevallen twee afleveringen tegelijk. W a n n e e r wij r e k e n i n g houden met de n u m m e r i n g v a n de k a t e r n e n e n de plaats v a n de gekleurde platen, k o m e n wij met enige w a a r s c h i j n l i j k h e i d tot het volgende overzicht v a n de a f l e v e r i n g e n met h u n verschijningsdata: a f l . 1, p p . 128, p l . [ 1 ] , maart 1904; a f l . 2, p p . 2956, p l . [ 2 ] , a p r i l 1904; a f l . 3, p p . 5796, p l . [3, 4 ] , j u n i 1904; a f l . 4, 5, pp. 97136, p l . [ 5 7 ] , september 1904; a f l . 6, pp. 137160* p l . [ 8 ] , november 1904; a f l . 7, 8, p p . 161212, p l . [9, 10], december a f l . 9, 10, pp. 213264, p l . [11, pl.
[13,
1904;
12], j a n u a r i 1905; a f l . 11, 12, pp. 265316,
14], f e b r u a r i 1905. H e t als v e r s c h i j n i n g s d a t u m o p de titelpagina
genoemde j a a r 1904 is dus niet geheel j u i s t e n moet g e w i j z i g d w o r d e n i n 19041905. H e t is a a r d i g hierbij te vermelden dat de intekenprijs o o r s p r o n k e lijk 6 0 cent per a f l e v e r i n g bedroeg;
n a de v o l t o o i i n g v a n de publicatie i n
1905, was de prijs v a n een gebonden exemplaar ƒ 8.25 (het boek g o l d toen v o o r tamelijk d u u r ) . D e eerste d r u k is gebonden i n grijs l i n n e n met een ongesigneerde
band-
v e r s i e r i n g v a n gestyleerde reigers i n J u g e n d s t i l . D e ondertitel is volgens de eerste a f l e v e r i n g e n volgens
de eerste advertenties : „ H a n d l e i d i n g
leeren k e n n e n v a n de meest v o o r k o m e n d e N e d e r l a n d s c h e vogels". b a n d is die ondertitel g e w i j z i g d i n : „ N e d e r l a n d s c h e
tot het Op
de
vogels i n h u n leven
geschetst". D e z e laatste ondertitel is i n alle volgende d r u k k e n gehandhaafd. Van
de veertien gekleurde,
ongenummerde
platen (alle illustraties zijn
z o n d e r n u m m e r ) , z i j n er twee v a n J a n v a n O o r t , n i . p l . [5, 6 ] ; de overige t w a a l f z i j n alle v a n J . G . K e u l e m a n s ( d r i e e r v a n z i j n evenwel
ongesigneerd).
M e t u i t z o n d e r i n g v a n eerstgenoemde twee platen, verschenen alle tevoren i n D e L e v e n d e N a t u u r , jaargangen
2-5.
B i j geen v a n de foto's d i e i n de eerste d r u k z i j n opgenomen, is de fotog r a a f v e r m e l d ; zij ressorteren onder de op het titelblad vermelde r u b r i e k „tal v a n andere i l l u s t r a t i e s " . H e t j a a r 1904 behoort n o g niet tot het tijdvak
BIJDRAGEN
FAUNISTIEK
NEDERLAND
II
2
w a a r i n iedere fotograaf het copyright v a n z i j n resultaten u i t d r u k k e l i j k v o o r behoudt. V a n de 34 foto's w e r d e n er 26 tevoren i n D e L e v e n d e N a t u u r gepubliceerd (één b o v e n d i e n i n „ H e i e n D e n n e n " v a n H e i m a n s &
Thijsse);
h i e r v a n zijn er d e r t i e n v a n P . L . S t e e n h u i z e n (te weten die op pp. 54, 73, 90, 108, 135, 195, 198, 200, 201, 207, 252, 261, 2 9 6 ) , t i e n foto's zijn opgen o m e n d o o r R . T e p e (te weten die op p p . 189, 209, 214, 236, 237, 238, 255, 298,
299, 3 0 0 ) , v i j f
foto's
zijn volgens
D e L e V e n d e N a t u u r , w a a r i n zij
v o o r het eerst verschenen, v a n (anonieme) die op pp. 85, i n , 120, 140, 291;
E n g e l s e o o r s p r o n g (te
weten
dit v e r k l a a r t het v o o r k o m e n v a n een
foto v a n een scholeksternest tussen rolstenen, i n een N e d e r l a n d s vogelboek) ; de resterende zes foto's zijn v a n onbekende
fotografen.
V a n de t e k e n i n g e n zijn er 58 v a n J a n v a n O o r t (de f i g u u r v a n een wijfjesv i n k k o m t o p twee plaatsen i n het boek v o o r , e n is h i e r ook als twee teken i n g e n geteld); zij z i j n v r i j w e l alle speciaal v o o r H e t V o g e l j a a r
getekend,
hoewel zeven t e k e n i n g e n eerder verschenen i n D e L e v e n d e N a t u u r ( j a a r gangen 2, 3, 5, 8 en 9 ) . V e e r t i e n f i g u r e n zijn v a n de h a n d v a n T h i j s s e z e l f ; zij verschenen alle tevoren i n D e L e v e n d e N a t u u r (jaargangen 6, 7 e n 8 ) en „ I n het V o n d e l p a r k " v a n H e i m a n s & Thijsse. V a n de overige veertien f i g u r e n (die alle ontleend w e r d e n aan D e L e v e n d e N a t u u r e n „ I n het V o n d e l p a r k " ) , z i j n e r : één v a n B . H . B o l i n k , twee v a n M . A . K o e k k o e k , twee v a n T . G . M e i s s n e r , v i j f v a n W . F . A . Pothast, twee v a n R . C . b a r o n Snouckaert van
S c h a u b u r g ( w a a r v a n één, op p. 258, d o o r S n o u c k a e r t getekend
naar
een schilderij v a n B o d m e r ) , e n één v a n een onbekende tekenaar. D e kwaliteit v a n de afbeeldingen is ongelijk. D e kleurenplaten v a n K e ü l e mans z i j n m o o i e r d a n die v a n J a n v a n O o r t . D e foto's v a n T e p e zijn v a n hogere k w a l i t e i t d a n de vaak wat onduidelijke e n m i n d e r goed
gecompo-
neerde o p n a m e n v a n S t e e n h u i z e n . J a n v a n O o r t ' s tekeningen z i j n beter d a n zijn aquarellen; zij v o r m e n door h u n onregelmatige b e g r e n z i n g vaak
een
f r a a i geheel met de gedrukte tekst ( i n latere d r u k k e n w e r d e n zij recht afgesneden). D e eerste d r u k ontleent zijn grote charme v o o r a l aan die eenheid v a n zetsel e n f i g u r e n . H e t boek als geheel is o n m i s k e n b a a r t y p i s c h v o o r het begin v a n de twintigste eeuw. (B)
2
d e
druk, Amsterdam, W .
Versluys,
1913;
xvi
+
566
pagina's,
15 gekleurde platen, 36 foto's b u i t e n de tekst, 6 0 foto's i n de tekst, 92 teken i n g e n ; 8° (23 X
16).
D e tweede d r u k verscheen i n 1913;
één v a n B u r d e t ' s foto's (een b l a u w -
borstje) verscheen als bijlage v a n D e L e v e n d e N a t u u r , j a a r g a n g 18 110. 1 (mei
1913)
onder vermelding „ U i t den 2
€ n
D r u k van Het Vogeljaar"
(het
v o o r w o o r d bij de tweede d r u k is evenwel gedateerd „ O c t o b e r , 1 9 1 3 " ) . H e t
12
ZOOLOGISCHE BIJDRAGEN
Iß
(1972)
formaat v a n het boek is n u k l e i n e r g e w o r d e n , n l . 8 ° i n plaats v a n
4 . 0
Z o a l s wij hieronder z u l l e n z i e n is dit v a n i n v l o e d geweest op de tekeningen die uit de eerste d r u k w e r d e n overgenomen. M e d e door de reductie v a n het formaat, is het aantal pagina's aanzienlijk vermeerderd. D e prijs was
bij
verschijnen ƒ 9 . 5 0 . D e tweede d r u k is gebonden i n z a n d k l e u r i g l i n n e n met een b a n d v e r s i e r i n g , gesigneerd door L . W . R . W e n c k e b a c h , voorstellende diverse vogels (waarschijnlijk b u i z e r d , koolmees, eenden e n bontbekplevier). D e v i j f t i e n gekleurde platen v a n J a n v a n O o r t ( w a a r v a n de kwaliteit niet zeer hoog is) z i j n alle n i e u w ; door het gewijzigde
formaat v a n de nieuwe
d r u k k o n d e n de platen v a n J . G . K e u l e m a n s en J a n v a n O o r t uit de eerste d r u k niet meer w o r d e n overgenomen. E e n v a n de belangrijkste aanwinsten v a n de tweede d r u k v o r m t de serie v a n 36 fraaie foto's b u i t e n de tekst. H e t grootste deel h i e r v a n (35) is v a n A . Bürdet
(twee v a n deze foto's, t.w. die tegenover
pp. 64 e n 400, ver-
schenen tevoren i n D e L e v e n d e N a t u u r , j a a r g a n g 15); één foto (een broedende patrijs, tegenover p. 442) is v a n B o n a r , een fotograaf over w i e i k geen gegevens heb k u n n e n v i n d e n . D e foto's b u i t e n de tekst zijn uitstekend gereproduceerd. Z i j zijn zonder u i t z o n d e r i n g v a n hoge kwaliteit; i n het bijzonder noem i k h i e r de foto's v a n de g r i e l (tegenover p. 2 8 8 ) , de asgrauwe kiekendief (tegenover pp. 1 e n 416) e n de lepelaar (tegenover p. 4 4 0 ) . V a n de 6 0 foto's i n de tekst z i j n er 20 v a n A . Bürdet ( h i e r v a n is er één, te weten die v a n de ijsvogel op p. i i i , identiek met een foto b u i t e n de tekst; v i j f v a n de foto's, t.w. die op p p . 32, 243, 245, 355 e n 357 verschenen tevoren i n D e L e v e n d e N a t u u r , jaargangen
15 e n 16) ; zij k o m e n niet v o o r i n de
eerste d r u k . Z e s t i e n foto's zijn v a n R . T e p e ; zes h i e r v a n (pp. 232, 314, 316, 318, 325, 365) k o m e n niet i n de eerste d r u k voor. V a n P . L . S t e e n h u i z e n w e r d één foto toegevoegd aan de t w a a l f die u i t de eerste d r u k w e r d e n overgenomen, n l . de foto v a n zijn bergeendendiorama, u i t D e L e v e n d e N a t u u r , j a a r g a n g 1. D e resterende foto's w e r d e n alle overgenomen uit de eerste d r u k . E é n foto u i t de eerste d r u k w e r d niet meer opgenomen, n l . Steenhuizen's foto v a n een
dodaarsnest.
V a n de 92 tekeningen i n de tweede d r u k k o m e n er acht niet i n de eerste voor. T w e e tekeningen uit de eerste d r u k ( w i l d e eenden, n a a r een schilderij v a n B o d m e r , e n w i l d e gans, beide door R . C . B a r o n Snouckaert v a n S c h a u b u r g ) w e r d e n niet meer overgenomen;
mogelijk is dit een gevolg v a n de
onenigheid die tussen T h i j s s e e n Snouckaert ontstaan was naar aanleiding v a n het o n t w e r p V o g e l w e t 1912. Z e s t i g tekeningen z i j n v a n J a n v a n O o r t ; twee v a n deze tekeningen (klapekster e n middelste bonte specht, beide ontl e e n d aan D e L e v e n d e N a t u u r , j a a r g a n g 6) k o m e n niet i n de eerste d r u k
BIJDRAGEN
FAUNISTIEK NEDERLAND
2
13
v o o r . T w i n t i g t e k e n i n g e n z i j n v a n T h i j s s e zelf, w a a r o n d e r zes die niet i n de eerste d r u k verschenen
(spreeuwenvlucht, e n slapende spreeuwen, uit
D e L e v e n d e N a t u u r , j a a r g a n g 15; rietgors i n angst, uit D e L e v e n d e N a t u u r , j a a r g a n g 14; aalscholvers, eveneens u i t D e L e v e n d e N a t u u r , j a a r g a n g
14;
slijktekeningen v a n pleviertjes, u i t D e L e v e n d e N a t u u r , j a a r g a n g 16; bontbekje, u i t D e L e v e n d e N a t u u r , j a a r g a n g 13). D e overige f i g u r e n zijn alle o v e r g e n o m e n u i t de eerste d r u k . D o o r het recht afsnijden v a n de t e k e n i n g e n op het formaat v a n de b l a d spiegel ( i n sommige gevallen w e r d e n de f i g u r e n ook v e r k l e i n d ) is een groot deel v a n h u n charme v e r l o r e n gegaan. I k v e s t i g er i n d i t v e r b a n d de aandacht o p dat G . A . B r o u w e r , 1954 ( H i s t o r i s c h e gegevens over onze vroegere o r n i t h o l o g e n e n over de a v i f a u n a v a n N e d e r l a n d , A r d e a , deel 4 1 , pp. 1-226), op de pagina's 122 e n 123 twee afbeeldingen v a n J a n v a n O o r t v e r k l e i n d reproduceert, onder v e r m e l d i n g dat zij a f k o m s t i g z i j n u i t H e t
Vogeljaar,
1904, resp. p p . 223 e n 125; B r o u w e r ' s laatstgenoemde f i g u u r is evenwel een reproductie v a n de afgesneden f i g u u r uit de tweede o f derde d r u k . Het
aantal i n de tweede d r u k behandelde vogelsoorten ( a f g e z i e n v a n de
soorten die alleen m a a r i n het systematisch overzicht aan het slot v a n het boek w o r d e n genoemd)
is bijna tweemaal zo groot geworden. E r w e r d e n
enkele h o o f d s t u k k e n toegevoegd, n . l . over H e t H e g g e m u s j e ,
De
Ooievaar
(die i n de eerste d r u k bij de weidevogels behandeld w e r d ) , H e t IJsvogeltje, D e G r i e l , D e K r u i s b e k k e n , Z e l d z a m e B r o e d e r s , e n I n 't N a a r d e r m e e r . H e t h o o f d s t u k over R o o f v o g e l s
w e r d omgedoopt
i n Sperwers en V a l k e n . D e
B r u i n e K i e k e n d i e f w e r d D e Kiekendieven. H e t hoofdstuk over D e Reiger w e r d u i t g e b r e i d tot R e i g e r s e n A a l s c h o l v e r s . S a m e n v a t t e n d k u n n e n wij concluderen dat de tweede d r u k veel meer gegevens bevat d a n de eerste, dat v o o r a l de foto's v a n B ü r d e t een aanwinst zijn, m a a r dat, door het kleinere formaat, het o o r s p r o n k e l i j k e k a r a k t e r e n daarmee de uiterlijke c h a r m e v a n het boek grotendeels v e r l o r e n is gegaan. (C) 3
d €
druk, Amsterdam, W .
Versluys,
1923;
xvi
+
572
pagina's,
15 gekleurde platen, 36 foto's b u i t e n de tekst, 72 foto's i n de tekst, 92 teken i n g e n ; 8° (23 X Het
16).
verschijnen v a n de derde d r u k w o r d t meegedeeld
in De
Levende
N a t u u r v a n mei 1923, i n een advertentie op de achterzijde v a n de omslag. D e tekst v a n de advertentie is v r i j w e l gelijk aan die v a n de tweede d r u k ; de n i e u w e d r u k w o r d t weer a a n g e k o n d i g d als geheel omgewerkt
en
uit-
gebreid. D e prijs is ƒ 9.50, evenals destijds de tweede d r u k . De
derde d r u k k o m t , z o w e l i n uiterlijk als wat i n h o u d betreft, i n grote
t r e k k e n overeen met de tweede.
B a n d , gekleurde platen e n foto's b u i t e n
Z O O L O G I S C H E B I J D R A G E N 13 ( 1 9 7 2 )
14
de tekst z i j n gelijk gebleven. A a n de overige illustraties is slechts het v o l gende v e r a n d e r d . E r w e r d e n t w a a l f foto's i n de tekst toegevoegd: zes v a n B ü r d e t (jonge goudhaantjes,
k l u u t , sprinkhaanrietzanger, fuut, jonge
dompjes, broedende r o e r d o m p ) ; één v a n B o n a r ( v e l d l e e u w e r i k ) ;
roer-
één v a n
F . L i e f t i n c k („kleine zeemeeuw", overgenomen u i t D e L e v e n d e N a t u u r , j a a r g a n g 2 1 ) ; één v a n J . V i j v e r b e r g (grote stern, overgenomen u i t D e L e v e n d e Natuur, jaargang 21);
d r i e v a n anonieme fotografen
(twee foto's v a n de
bontbekplevier e n z i j n nest, k o m e n ook v o o r i n D e L e v e n d e N a t u u r , j a a r gang
24, e n w o r d e n
daar toegeschreven
aan een
„groepje
Haarlemsche
j o n g e l u i " ; de derde anonieme foto k o m t ook v o o r i n D e L e v e n d e N a t u u r , j a a r g a n g 20, bij een a r t i k e l v a n J . V e r w e y ) . E r w e r d één t e k e n i n g toegevoegd, een pestvogel door A . J o m a n (overgenomen uit D e L e v e n d e N a t u u r , j a a r g a n g 2 1 ) . E é n grote t e k e n i n g v a n J a n v a n O o r t ( s p e r w e r ) , die w e l i n de eerste e n tweede d r u k v o o r k w a m , v e r v i e l o m onbekende redenen
(moge-
lijk bij v e r g i s s i n g ) . O p g e m e r k t moet n o g w o r d e n dat de f i g u u r op p.
512
v a n de h a n d v a n T h i j s s e zelf (overgenomen uit „ I n het V o n d e l p a r k " ) , die i n de eerste d r u k verscheen met het o n d e r s c h r i f t „ H a r d e t i j d e n " e n i n de tweede d r u k zonder o n d e r s c h r i f t , h i e r als o n d e r s c h r i f t heeft „ K o p e r w i e k e n " . D e tekst v a n de derde d r u k w e r d hier e n daar, op ondergeschikte p u n t e n , iets g e w i j z i g d . (D)
4
d €
d r u k , L a r e n , A . G . Schoonderbeek, 1939-1940; 4
0
(21
X 26.5) ;
jste deel: B i j H u i s e n H o f , 1939, 317 pagina's, 216 foto's, 3 t e k e n i n g e n ; 2
d e
deel: I n W i j d e r K r i n g . 1940, 324 pagina's, 2 8 0 foto's,
1 tekening.
H e t verschijnen v a n het eerste deel v a n de vierde d r u k w o r d t
meegedeeld
i n een advertentie i n D e W a n d e l a a r v a n november 1939, dat v a n het tweede deel i n D e W a n d e l a a r v a n november 1940 (de uitgave v a n dit deel was waarschijnlijk door de oorlogsomstandigheden
vertraagd).
I k vestig er hierbij
de aandacht op dat G . A . B r o u w e r (1954) i n zijn bovengenoemde H i s t o r i s c h e gegevens over onze vroegere o r n i t h o l o g e n e n over de a v i f a u n a v a n N e d e r l a n d , t e n onrechte 1938 vermeldt als verschijningsjaar v a n beide delen; dit j a a r heeft alleen b e t r e k k i n g op de d a t e r i n g v a n het v o o r w o o r d . D e a f z o n derlijke delen v a n het boek kostten bij v o o r i n t e k e n i n g ƒ 5.90; n a verschijnen w e r d de prijs ƒ 12.50 v o o r beide delen samen. D e twee delen z i j n gebonden i n r u w beige l i n n e n . H e t eerste deel heeft een b a n d v e r s i e r i n g v a n H e n r i v a n de V e l d e , voorstellende k o p p e n v a n d r i e kraaiachtigen, w a a r o n d e r een raaf; de t e k e n i n g is ontleend aan een illustratie uit de N e d e r l a n d s e v e r t a l i n g v a n M u m m e l m a n v a n H e r m a n n L ö n s (bij het hoofdstuk „ K r a a i e n p r a a t " ) . H e t tweede deel heeft een b a n d v e r s i e r i n g ( v o o r stellende een t o r e n v a l k )
van
S j o e r d K u p e r u s . B e i d e delen h a d d e n
stof-
BIJDRAGEN FAUNISTIEK NEDERLAND
2
IS
omslagen met respectievelijk foto's v a n een jonge sperwer (uit deel 2, p. 139) v o o r deel 1, e n v a n een scholekster h u r k e n d b o v e n de eieren ( u i t deel 1, p. 131) v o o r deel 2; de f i g u r e n v a n de omslagen z i j n dus eigenlijk v e r w i s s e l d . D e foto's z i j n volgens een opgave o p p p . 319 e n 320 v a n deel 2, v a n 60 f o t o g r a f e n , n l . ( i n alfabetische v o l g o r d e ) : A . B a l l a s t , G . B a t e l a a n , G . v a n Beusekom, N o l Binsbergen, A . Bos, D r . G . J . Broekhuysen, Α . Α . B u r g h a r d , J . Cogels, P . L . Damsté, J a n de D o e s , I r . H . Ν .
Bürdet, Duijfjes,
H e r m a n F i s c h e r , C . Β . v a n d e r Geest, Κ . G r a b a n d t , M r . F . H a v e r s c h m i d t , B . H i n d r i k s , G . E . Hoekstra, J a n Hoogerheide, K . Hulsbos, J . J alving, A . de J o n g , W . A . de J o n g h , M . K a a k , F r . v. d . K e r k h o f , J . A . C . K l o k , G . J. K l o k m a n , C . L u g t h a r t , R . Α . M a a s Geesteranus, F r . M a k k i n k , N i e k M a r r a & H e n k H o l t m a n , L . M e i l i n k , Ν . v a n der M e u l e n , D . M e y e r , J a n M o o i m a n , G . W . N a v i s , F r . N i e s e n , A . D . N i e u w k o o p , J b . v . d . P e p p e l , J . v a n Schooten, J . E . S l u i t e r s , W . S o u r e n , W . K . S t e f f e n , Β . S t e r k e n b u r g , J a n P . Strijbos, K a r l S t u k k e n , D . van Sijn, R . Tepe, J . H . Tieleman, T . Tieleman J r . , G . T r a a n b e r g , D . V e e n m a n , J . F . V o g e l , J . V i j v e r b e r g , S. de W a a r d , A . W a a r t s , H . W i t b a a r d , S. A . W y t z e s , J . v a n Z o o n e n . H e t z i j n foto's v a n z o w e l p i o n i e r s v a n de v o g e l f o t o g r a f i e i n N e d e r l a n d ( B ü r d e t , T e p e , etc.), als v a n h e n die pas i n de j a r e n d e r t i g h u n debuut m a a k t e n ( B i n s b e r g e n , e t c ) . V o o r a l de foto's v a n laatstgenoemde e n v a n enkele anderen hebben een zeer hoog n i v e a u . D e foto's s t a m m e n merendeels u i t de k r i n g v a n medewerkers
aan het
tijdschrift D e W a n d e l a a r , een uitgave v a n A . G . Schoonderbeek. V e l e v e r schenen te v o r e n i n dit tijdschrift of i n enkele door Schoonderbeek
uit
gegeven boeken ( J . B . B e m i n k c.s., D e R o e p d e r V e l d e n , D e T o o i der G e tijden, D e L u i s t e r v a n het L a n d ; A . B . W i g m a n , B r u i n e V e r t e n e n B l i n k e n d Z a n d ; G . v a n B e u s e k o m c.s., H e t V o g e l e i l a n d , o m enkele boeken te noemen die toevallig i n m i j n bezit z i j n ) . V a n enkele foto's w o r d t de fotograaf niet v e r m e l d , n l . v a n die op de p p . 55, 110,
155;, 160, 186, 192, 226, 251, 269,
280, 2 9 0 i n deel 1 ; e n v a n die op p p . 1, 10, 57, 89 i n deel 2. V o o r acht h i e r v a n heb i k de n a a m v a n de fotograaf k u n n e n achterhalen: Stanley C r o o k (deel ι , p. 5 5 ) , G . H o e k s t r a (deel 1, p. n o ) , J . P . Strijbos (deel 1, p. 155), J . V i j v e r b e r g (deel 1, p. 186), Chislett (deel 1, p. 2 2 6 ) , N . B i n s b e r g e n (deel 2, p. 5 7 ) , I r . H . N . D u y f j e s
(deel 2, p. 8 9 ) . D e z e foto's verschenen
alle tevoren i n D e W a n d e l a a r , die v a n deel 1, p. 155 b o v e n d i e n i n : D e R o e p der V e l d e n ; die v a n deel 1, p . 226 d a a r v o o r b o v e n d i e n i n : T u r n e r , B i r d w a t c h i n g i n S c o l t H e a d . D e anonieme foto v a n een naar het nest vliegende ooievaar (deel 1, ρ i 6 o ) verscheen i n D e W a n d e l a a r , j a a r g a n g 10, p. 37 ook zonder v e r m e l d i n g v a n fotograaf. I k wijs h i e r n o g op enkele kleine onjuist heden i n de lijst v a n foto's e n f o t o g r a f e n : B . S t e r k e n b u r g is de m a k e r v a n de
ι6
Z O O L O G I S C H E B I J D R A G E N I 3 (1972)
foto's op p p . 161 e n 162 i n deel 1 e n niet i n deel 2. D e foto op p. 234 v a n deel 2 is niet v a n J b . v . d . P e p p e l m a a r , volgens B r u i n e V e r t e n e n B l i n k e n d Z a n d , e n D e L u i s t e r v a n het L a n d
( w a a r i n hij tevoren v e r s c h e e n ) ,
van
A . B. Wigman. V e l e foto's hebben als o n d e r s c h r i f t een onduidelijke passage uit de tekst, inplaats v a n een vogelnaam; een paar foto's hebben geen o n d e r s c h r i f t ; het o n d e r s c h r i f t v a n enkele
foto's is o n j u i s t o f m i s l e i d e n d . I k geef h i e r een
opgave v a n enkele v a n deze foto's met de correcte identificaties. D e e l 1, p. 2, jonge z i l v e r m e e u w ; p. 3, grote sternkolonie; p. 8, eieren v a n
scholekster;
p. 10, vliegende z i l v e r m e e u w ; p. 2 0 , m a t k o p ; p . 70, gekraagde
roodstaart;
p. 257, eieren v a n geelgors. D e e l 2, p. 1, nest v a n z i l v e r m e e u w ; p p . 5867, v i s d i e f je (behalve het nest op p. 6 4 dat niet v a n een v i s d i e f j e is, m a a r v a n een scholester); p. 68, d w e r g s t e r n ; p p . 133, 134, v e l d u i l ; p. 156, t o r e n v a l k ; p.
159, jonge b r u i n e k i e k e n d i e v e n ; p. 171,
jonge b u i z e r d ; p. 182, j o n g e wespendieven; p. 318, j o n g e
asgrauwe
kiekendief;
p.
176,
p. 214, nest v a n r o e r d o m p ;
fuut.
D e v i e r d e d r u k bevat v i e r t e k e n i n g e n , n l . d r i e v a n R . S t u u r m a n i n het eerste deel ( b o e r e n z w a l u w een j o n g voerend, h u i e z w a l u w e n ,
gierzwaluw),
die t e v o r e n i n D e W a n d e l a a r , j a a r g a n g 10 v e r s c h e n e n ; e n één v a n S j . K u perus i n het tweede deel ( w i e l e w a a l ) , die tevoren verscheen i n D e T o o i der Getijden. D e s p l i t s i n g v a n de tekst i n de twee delen is e e n v o u d i g een o n d e r v e r d e l i n g v a n de oude tekst i n z i j n oude volgorde i n twee m i n o f meer gelijke helften. D e ondertitels, v o o r a l die v a n het eerste deel, d e k k e n de i n h o u d niet helemaal; een n a c h t z w a l u w e n een g r i e l v i n d t m e n bepaald niet bij h u i s e n h o f , etc. I n v e r g e l i j k i n g met v o r i g e d r u k k e n is de tekst weer uitgebreid e n h e r z i e n . T h i j s s e schreef een zeer t r e f f e n d e i n l e i d i n g tot de v i e r d e d r u k . D e z e d r u k i n z i j n n i e u w e gedaante was een groot succes, e n reeds n a enkele j a r e n was hij geheel uitverkocht.
(E)
5
d €
d r u k , L a r e n , A . G . Schoonderbeek, 1945; 355 pagina's, 318 foto's,
4 tekeningen; 4 Het
0
(22 X
28).
v o o r w o o r d v a n de v i j f d e d r u k is geschreven
i n 1942. H e t titelblad
vermeldt geen j a a r v a n v e r s c h i j n e n ; G . A . B r o u w e r (1954, p. 2 1 1 ) , h i e r b o v e n geciteerde
publicatie, noemt i n dit v e r b a n d
1942.
i n zijn
Noch in De
Wandelaar, noch i n D e Levende N a t u u r , noch i n I n W e e r en W i n d wordt i n de periode 19421947 een v i j f d e d r u k aangekondigd. B r i n k m a n n
Cata
logus
1945;
van
Boeken
waarschijnlijk
is
de
vermeldt herdruk
echter nog
als
jaar
clandestien
van in
dat
verschijnen jaar
verschenen.
BIJDRAGEN
FAUNISTIEK NEDERLAND
2
D e p r i j s was o o r s p r o n k e l i j k ƒ 2 0 . — , m a a r w e r d later v e r l a a g d tot ƒ 9.90. P a s i n 1968 (dus n a 23 j a a r ) was de v i j f d e d r u k uitverkocht. D e oplage is gebonden
i n lichtgeel ( z a n d k l e u r i g )
l i n n e n , met
dezelfde
b a n d v e r s i e r i n g als deel 1 v a n de vierde d r u k ( k o p p e n v a n d r i e k r a a i a c h t i g e n d o o r H e n r i v a n de V e l d e ) . D e uitgave was v o o r z i e n v a n een stofomslag met een gekleurde reproductie n a a r een aquarel v a n R . S t u u r m a n , voorstellende een middelste zaagbek. I n v e r g e l i j k i n g met de vierde d r u k is het aantal foto's sterk v e r m i n d e r d . R u i m 2 0 0 foto's w e r d e n niet meer opgenomen. D a a r e n t e g e n w e r d e n 27 nieuwe foto's toegevoegd. D o o r één e n ander vervielen de namen v a n een aantal medewerkende f o t o g r a f e n ( A . Ballast, A . B o s , A . B u r g h a r d , P . J . Damsté, J . J a l v i n g , W . A . de J o n g h , G . J . K l o k m a n , F r . M a k k i n k , F r . N i e s s e n , J a n P . Strijbos e n J . H . T i e l e m a n ) , e n w e r d e n de n a m e n v a n v i e r n i e u w e medewerkers Dr.
toegevoegd
( F . Bloem, J . P . v a n Blijdenstijn,
Ν . T i n b e r g e n ) . M e r k w a a r d i g e r w i j z e was
niet altijd een v o o r u i t g a n g ;
A . van Gils
en
de w i s s e l i n g v a n illustratie
h i e r e n daar w e r d e n goede foto's
vervangen
door andere v a n duidelijk m i n d e r e kwaliteit. V a n de 27 n i e u w e foto's w e r d e n er 19 tevoren gepubliceerd i n D e W a n d e l a a r (jaargangen
13, 14, 15) e n i n
G . v a n B e u s e k o m c.s. H e t V o g e l e i l a n d (vergroot detail v a n de bovenste foto, tegenover p. 224 i n dat b o e k ) . V a n acht v a n de nieuwe foto's ( h i e r v a n is alleen die op ρ. 1 a n o n i e m ) heb i k geen eerdere publicatie k u n n e n vaststellen. D e v e r w i j z i n g e n naar de foto's
( i n de lijst v a n fotografen, achterin hei
boek) is niet altijd duidelijk, e n b o v e n d i e n niet geheel z o n d e r fouten.
De
foto v a n p. 47 is v a n F r . v . d. K e r k h o f ; die v a n ρ. 119 (boven) v a n A . Bürdet ; die v a n p. 131 niet v a n Bürdet, m a a r v a n K . G r a b a n d t ; die v a n p. 217
(boven)
v a n A . de J o n g ; die v a n p. 228 ( o n d e r ) v a n G . v a n B e u s e k o m ; die v a n p. 290 niet v a n J b . V a n de P e p p e l , m a a r v a n Α . B . W i g m a n (als i n de v i e r d e d r u k ) ; die v a n p. 303 niet v a n N . B i n s b e r g e n , m a a r v a n F . B l o e m (uit D e W a n d e l a a r , 1 3 : 231; de foto is bijna gelijk aan die v a n de v i e r d e d r u k , die v a n N . B i n s bergen i s ) . E n k e l e o n d e r s c h r i f t e n behoeven
verduidelijking of
correctie. D e
beide
foto's op p . 63 hebben b e t r e k k i n g op de grote lijster; die v a n p p . 206, 207, 208, 209 o p het v i s d i e f je; die v a n p. 253 o p de t o r e n v a l k . D e v i e r t e k e n i n g e n d i e de v i j f d e d r u k bevat, z i j n gelijk aan die v a n de v i e r d e . D e tekst v a n de v i j f d e d r u k is niet meer i n twee delen gesplitst. T h i j s s e zorgde zelf n o g v o o r kleine a a n v u l l i n g e n e n verbeteringen. D e k w a l i t e i t v a n het papier is, gezien de tijdsomstandigheden, n o g v r i j redelijk,
hoewel
de
foto's
niet altijd
even
goed
overkwamen
als
in
de
vierde d r u k . D e z e v e r m i n d e r d e k w a l i t e i t is mogelijk één v a n de o o r z a k e n geweest
van
de
onverwacht
moeilijke
verkoopbaarheid
van
het
boek.
ι8
ZOOLOGISCHE BIJDRAGEN
(F) 6
d e
Iß
d r u k , L a r e n , A . G . Schoonderbeek,
(1972) 1969;
kleurde platen, 223 foto's, 7 t e k e n i n g e n ; 8° (17
X
394 pagina's, 23 ge 24.5).
D e zesde d r u k v a n H e t V o g e l j a a r verscheen bijna v i j f e n t w i n t i g j a a r na de vijfde. D e uitgave w e r d i n het v o o r j a a r v a n 1968 i n een prospectus aan gekondigd, m a a r was pas i n de loop v a n 1969 i n de handel (het v o o r w o o r d door de uitgever is eveneens v a n dat j a a r ) . D e prijs v a n een exemplaar v a n de zesde d r u k is ƒ 19.75; i n de loop v a n 65 jaar, is de stijging dus relatief g e r i n g geweest (iets meer d a n v e r d u b b e l d ) . D e oplage is gebonden i n grijs l i n n e n , met dezelfde b a n d v e r s i e r i n g als de vijfde d r u k e n het eerste deel v a n de vierde ( k o p p e n v a n d r i e kraaiachtigen door H e n r i v a n de V e l d e ) . D e stofomslag vertoont een gekleurde
repro-
ductie naar een aquarel v a n J . G . K e u l e m a n s (een slobeend; de plaat komt ook v o o r tegenover p. 3 5 2 ) . E r zijn 23 gekleurde platen buiten de tekst; h i e r v a n zijn er v i j f t i e n v a n J . G . K e u l e m a n s , e n acht v a n R . S t u u r m a n . V o o r het eerst sinds de oorspronkelijke uitgave v a n 1904-1905 z i j n er dus weer illustraties v a n K e u l e mans i n H e t V o g e l j a a r opgenomen; zij passen mijns i n z i e n s niet meer goed bij de moderne u i t v o e r i n g v a n het boek. H o e w e l n o c h i n het prospectus, noch op de omslag w o r d t v e r m e l d of de aquarellen v a n K e u l e m a n s eerder zijn gepubliceerd, blijkt dat zij alle v o o r k o m e n i n K e u l e m a n s ' driedelige O n z e V o g e l s i n H u i s e n T u i n ( L e i d e n , 1869-1876);
werk
i n de nieuwe uitgave
z i j n de meeste platen iets v e r k l e i n d , e n v a n de r a n d is iets
weggevallen;
m e n vergelijke plaat 16 uit het eerste deel, de platen 13, 17, 19, 23, 26, 35, 4 7 uit het tweede deel, e n de platen 1, 16, 19, 50, 52, 56 e n 58 uit het derde deel met de overeenkomstige platen uit de zesde d r u k v a n H e t V o g e l j a a r . D r i e gekleurde platen v a n R . S t u u r m a n w e r d e n eveneens tevoren gepubliceerd; twee verschenen
(verkleind) i n N . Binsbergen &
D. Mooy, Zien
is k e n n e n (de grote gele k w i k s t a a r t , tegenover p. 97, die i n het onderschrift abusievelijk gele k w i k s t a a r t genoemd w o r d t ;
e n het v i s d i e f je,
tegenover
p. 2 2 4 ) ; de middelste zaagbek tegenover p. 368 k o m t ook v o o r op de stofomslag v a n de vijfde d r u k . O p de achterzijde v a n de stofomslag v a n de zesde d r u k v a n H e t V o g e l j a a r k o m t een advertentie v o o r v a n het boekje
bovengenoemde
Z i e n is K e n n e n ; daarbij w o r d t een proeve gepubliceerd v a n
een
pagina, w a a r o p als voorbeeld een plaatje v a n de w i n t e r t a l i n g ; met n a d r u k moet erop gewezen w o r d e n dat dit plaatje een verkleinde reproductie is v a n een plaat uit H e t V o g e l j a a r , zesde d r u k (tegenover p. 3 5 3 ) , e n niet v a n een plaatje uit Z i e n is K e n n e n . I n v e r g e l i j k i n g met de v i j f d e d r u k is het aantal foto's o p n i e u w sterk verm i n d e r d . E n k e l e foto's die w e l i n de vierde d r u k v o o r k o m e n , m a a r niet i n de vijfde, keerden o p n i e u w t e r u g (de foto's op pp. 32, 63, 100, 184, 209
BIJDRAGEN
FAUNISTIEK
NEDERLAND
2
19
( o n d e r ) , 286, 336, 3 6 5 ) . I n v e r g e l i j k i n g met de vijfde d r u k is de medewerk i n g v a n acht f o t o g r a f e n v e r v a l l e n ( G . B a t e l a a n , G . v a n B e u s e k o m , D r . G . J . B r o e c k h u y s e n , J . Cogels, K . G r a b a n d t , J . A . C . K l o k , D r . N . T i n b e r g e n , J . F . V o g e l ; eerstgenoemde w o r d t i n de zesde d r u k n o g t e n onrechte onder de medewerkende fotografen g e n o e m d ) . D o o r opname v a n foto's die niet i n de v i j f d e d r u k v o o r k o m e n , w e r d e n de namen v a n twee fotografen ( W . H a l l e r , F . N i e s e n ) aan de lijst v a n medewerkers toegevoegd; laatstgenoemde
werkte
al mede aan de vierde d r u k . U i t een v e r g e l i j k i n g v a n foto's e n lijst v a n medewerkers
blijkt dat vier
foto's anoniem zijn (die op pp. 1, 24, 54, 194); volgens de vierde d r u k is de foto op p. 54 echter v a n F r . v. d. K e r k h o f . E n k e l e v e r w i j z i n g e n i n de lijst v a n medewerkers z i j n o n j u i s t : de foto op p. 55 is v a n A . W a a r t s ( i n de lijst w o r d t b o v e n d i e n B . H i n d r i k s opgegeven);
de foto op p. 108 is v a n
N o l B i n s b e r g e n e n niet v a n G . B a t d a a n (diens naam moet h i e r d o o r v e r v a l l e n v a n de lijst v a n m e d e w e r k e r s ) ; de foto op p. 113 is v a n N . M a r r a ( e n niet van M a r r a &
H o l t m a n ) ; de foto op p. 127 is v a n A . W a a r t s
(niet v a n
R . T e p e ) ; de foto op p. 128 is daarentegen v a n R . T e p e ( i n de lijst w o r d t b o v e n d i e n A . W a a r t s opgegeven);
de foto op p. 219 is v a n J . V i j v e r b e r g ( i n
de lijst w o r d t b o v e n d i e n C . B . v a n der Geest opgegeven);
de foto op p. 228
is v a n D . M e y e r ( i n de lijst w o r d t b o v e n d i e n A . Bürdet opgegeven) ; de foto op p. 258 is v a n J . V i j v e r b e r g ( i n de lijst w o r d t b o v e n d i e n N . v a n der Meulen
opgegeven).
V i e r foto's uit de zesde d r u k k o m e n niet i n de vierde o f v i j f d e v o o r ; dit betreft de foto's op pp. 108, 312, 343, 387, respectievelijkvan k l u u t , lepelaar, oeverloper e n k w a k ; de laatstgenoemde twee foto's w e r d e n i n het b u i t e n l a n d opgenomen (respectievelijk i n Z w i t s e r l a n d e n Z u i d F r a n k r i j k ) . D r i e v a n deze foto's v e r s c h e n e n eerder i n D e W a n d e l a a r (jaargangen
11 e n
16).
O n d e r de foto's z i j n i n vele gevallen (evenals bij de vierde e n v i j f d e d r u k ) , geen vogelnamen v e r m e l d , maar passages uit de tekst. H i e r d o o r is het bij d o o r b l a d e r e n soms niet o n m i d d e l l i j k duidelijk w e l k e vogelsoorten
bedoeld
w o r d e n . T e r v e r d u i d e l i j k i n g v e r m e l d i k d a a r o m enkele foto's e n de vogelsoorten w a a r o p zij b e t r e k k i n g hebben: p. 74 (grote l i j s t e r ) , p. 236 ( v i s d i e f j e ) , p. 243 (grote s t e r n ) , p. 286 ( b r u i n e k i e k e n d i e f ) , p. 304 (aalscholver), p. 314 ( p a t r i j s ) , p. 322 ( f a z a n t ) , p. 365 Van
(zilvermeeuw).
de zeven tekeningen k o m e n er drie eveneens v o o r i n de vierde en
v i j f d e d r u k (de z w a l u w e n v a n p. 188). E é n t e k e n i n g u i t de v i e r d e e n v i j f d e d r u k (de w i e l e w a a l v a n S j . K u p e r u s ) v e r v i e l . V i e r t e k e n i n g e n uit de zesde d r u k (die v a n pp. 372, 384, 388, 389) k o m e n niet i n vroegere d r u k k e n v a n Het
Vogeljaar
voor;
eerstgenoemde
e n laatstgenoemde
tekening zijn
van
S j . K u p e r u s , de beide andere v a n R . S t u u r m a n . A l l e t e k e n i n g e n verschenen
Z O O L O G I S C H E B I J D R A G E N I 3 (1972)
20
tevoren i n D e W a n d e l a a r ; één b o v e n d i e n i n J . B . B e r n i n k c.s., D e T o o i der Getijden. D e tekst is, volgens de uitgever i n z i j n v o o r w o o r d bij de zesde d r u k , i n de nieuwe s p e l l i n g overgebracht,
e n d o o r anonieme h a n d bijgewerkt.
De
uitgave m a a k t een zeer v e r z o r g d e i n d r u k . S o m m i g e , technisch verouderde foto's h a d d e n m i s s c h i e n beter d o o r andere v e r v a n g e n k u n n e n w o r d e n . D e foto's z o u d e n b o v e n d i e n beter gedocumenteerd zijn, i n d i e n de
vogelnaam
( e n geen passage uit de tekst) samen met plaats e n d a t u m v a n opname, e n n a a m v a n de fotograaf
als o n d e r s c h r i f t w e r d e n v e r m e l d ( v o o r a l ook
het gaat o m i n het b u i t e n l a n d opgenomen De
als
foto's).
illustraties stammen n o g grotendeels u i t de k r i n g v a n
medewerkers
aan het t i j d s c h r i f t D e W a n d e l a a r , e n dateren ook uit die tijd (de uitgave v a n het t i j d s c h r i f t w e r d onder de oude n a a m , ongeveer t w i n t i g j a a r geleden gestaakt). M e n k a n z i c h a f v r a g e n o f het niet, evenals bij de v i e r d e d r u k , tijd is g e w o r d e n
o m het gehele i l l u s t r a t i e - m a t e r i a a l , o f een deel d a a r v a n , te
v e r v a n g e n ; de v o g e l f o t o g r a f i e heeft intussen belangrijke n i e u w e resultaten bereikt. H e t idee v a n het h e r d r u k k e n v a n een klassieke tekst met telkens v e r n i e u w d e platen lijkt zeer aantrekkelijk. L a t e n wij hopen dat de zesde d r u k s p o e d i g z a l z i j n uitverkocht (hij v e r d i e n t d i t ) , zodat een zevende d r u k zo mogelijk de t r a d i t i e k a n voortzetten v a n een volledige v e r v a n g i n g v a n de illustraties n a ieder d r i e t a l d r u k k e n .
