Besparingskentallen voor besparing in de bestaande woningbouw

Besparingskentallen voor besparing in de bestaande woningbouw M. Menkveld (ECN) J. Sipma (ECN) K. Leidelmeijer (RIGO) E. Cozijnsen (RIGO)

ECN-E--09-074

November 2009

Verantwoording Deze inventarisatie is gemaakt in opdracht van SenterNovem, contactpersoon voor de werkzaamheden was mevr. M. Lacroix. Het project staat bij ECN bekend onder projectnummer 5.0360.

Abstract ECN and RIGO evaluated some data sources and methods to make default numbers for the energy savings of measures in existing dwellings. SenterNovem wants numbers for energy savings based on real energy use. This inventory includes the HOME and WoON surveys, the energy label database, the energy label calculation model and new collected data from renovation projects. With statistical analyses on the HOME and WoON surveys only for a few measures the energy savings could be determined. With the energy label database this is possible for all energy saving measures in existing dwellings. The energy use of the dwellings in the label database could be determined to couple the database with the energy client database of CBS. Because this database with energy uses for 2008 is not available before mid-2010, an approach that uses different data sources is recommended.

2

ECN-E--09-074

Inhoud Lijst van tabellen

5

Lijst van figuren

5

Samenvatting

7

1.

Inleiding

2.

Het WoON 11 2.1 De energiemodule 11 2.2 Gasverbruik 13 2.3 Energiebesparende maatregelen 15 2.3.1 Isolatie van de woning 15 2.3.2 Kierdichting 21 2.4 Ventilatie 21 2.4.1 Mechanische, gebalanceerde en vraaggestuurde ventilatie 21 2.4.2 Voorverwarming van ventilatielucht door middel van serre 22 2.4.3 Gelijkstroomventilatie 22 2.5 Ruimteverwarming 22 2.5.1 Type CV-ketel 23 2.5.2 Zonnegascombi, elektrische warmtepomp voor ruimteverwarming en gebouwgebonden warmtekrachtinstallatie 23 2.5.3 Aanvoertemperatuur lager dan 55°C 23 2.5.4 Individuele bemetering 24 2.5.5 Pompschakeling 24 2.5.6 Leidingisolatie 24 2.5.7 Beperking leidinglengte 24 2.5.8 Stooklijn geregelde temperatuur 24 2.5.9 Thermostaatkranen op radiatoren 24 2.5.10 Inregelen van verwarmingsinstallaties 25 2.6 Warm tapwater 25 2.6.1 Gasboiler 25 2.6.2 Warmtepompboiler 25 2.6.3 Leidingisolatie 25 2.6.4 Beperking van de leidinglengte 25 2.6.5 Waterbesparende douchekop 25 2.7 Zonne-energiesystemen 25 2.7.1 Zonneboiler 25 2.7.2 Zonneboilercombi 26 2.7.3 Pv-cellen 26 2.8 Overzichtstabel WoON 26 2.9 Analysemogelijkheden 29 2.10 Conclusie 29

3.

Het HOME 30 3.1 Het onderzoek 30 3.2 Gasverbruik 31 3.3 Energiebesparende maatregelen: isolatie 35 3.3.1 Isolatie gevel, dak en vloer 35 3.3.2 Dubbelglas 36 3.3.3 Kierdichting 37 3.4 Ventilatie 37 3.5 Ruimteverwarming 37 3.5.1 Rendementsklasse combiketel 37 3.5.2 Zonnegascombi, elektrische warmtepomp voor ruimteverwarming en gebouwgebonden warmtekrachtinstallatie 38

ECN-E--09-074

10

3

3.6

3.7

3.8 3.9 3.10

3.5.3 Warmtelevering door derden 3.5.4 Aanvoertemperatuur lager dan 55 °C 3.5.5 Individuele bemetering 3.5.6 Pompschakeling 3.5.7 Leidingisolatie 3.5.8 Beperking leidinglengte 3.5.9 Stooklijngeregelde temperatuur 3.5.10 Thermostaatkranen op radiatoren 3.5.11 Inregelen van verwarmingsinstallaties Warm tapwater 3.6.1 Gasboiler 3.6.2 Warmtepompboiler 3.6.3 Leidingisolatie 3.6.4 Beperking leidinglengte 3.6.5 Waterbesparende douchekop Zonne-energiesystemen 3.7.1 Zonneboiler 3.7.2 Zonneboilercombi 3.7.3 Pv-cellen Overzichtstabel HOME Analysemogelijkheden Conclusie

38 38 39 39 39 40 40 40 40 40 41 41 41 41 41 41 41 42 42 42 44 45

4.

Monitoring energiebesparing bij projecten 4.1 Het onderzoek 4.2 Effecten per project 4.3 Aanbevelingen van de onderzoekers 4.4 Bruikbaarheid van de benadering 4.4.1 Effect per maatregel 4.4.2 Controle voor andere invloeden 4.5 Conclusie

46 46 47 47 47 48 48 49

5.

Energielabeldatabase 5.1 Inleiding 5.2 Welke maatregelen? 5.3 Beoordeling betrouwbaarheid 5.4 Aantal waarnemingen in het bestand 5.5 Welke controle variabelen 5.6 Conclusies

50 50 50 50 51 51 52

6.

Berekeningen DGMR transparant rekenmodel op WoOn data 6.1 Inleiding 6.2 Welke maatregelen? 6.3 Aantal waarnemeningen in het bestand 6.4 Welke controle variabelen? 6.5 Beschrijving analyse 6.6 Conclusies

53 53 53 53 53 53 56

7.

Conclusies 7.1 Bevindingen 7.1.1 Wordt de besparing bepaald op basis van werkelijk gasverbruik? 7.1.2 Voor welke besparingsmaatregelen zijn bronnen bruikbaar? 7.2 Aanbevelingen

57 57

Bijlage A

4

Voorbeeldberekeningen afhankelijkheid factoren in warmteverliesberekening

57 58 60 62

ECN-E--09-074

Lijst van tabellen Tabel 2.1 Tabel 2.2 Tabel 2.3 Tabel 2.4 Tabel 2.5 Tabel 2.6 Tabel 2.7 Tabel 2.8 Tabel 3.1 Tabel 3.2 Tabel 3.3 Tabel 3.4 Tabel 4.1 Tabel 4.2 Tabel 5.1 Tabel 6.1 Tabel 6.2 Tabel 7.1

Netto steekproef WoON-energiemodule naar eigendomsverhouding, woningtype en bouwperiode Isolatiepercentages in het WoON voor vloer dak en gevel Verdeling geschatte Rc-waarden voor gevelisolatie per woningtype Verdeling waarnemingen naar geschatte Rc-waarden voor dakisolatie per woningtype Verdeling geschatte Rc-waarden voor begane grondvloerisolatie per woningtype Correlatietabel voor berekende Rc-waarden (met exclusie van de Rc-waarde 2,86 voor de gevel) Samenvatting bevindingen WoON Aantal waarnemeningenin WoON waar in de afgelopen vijf jaar maatregelen zijn genomen Aantal respondenten (ongewogen) naar woningtype Netto N (ongewogen) van respondenten met bruikbare gasverbruiken, per woningtype en type verwarming Aantal respondenten (cv=1) naar bouwperiode en aanwezigheid isolatie Overzichtstabel bevindingen HOME Overzicht projecten pilotstudie Gemeten en berekende besparingen bij de projecten Verdeling labels geristreerd in energielabeldatabase in 2007 en 2008 Besparing vloerisolatie voor verschillende bouwjaarklassen (in m3 aardgasbesparing per m2 te isoleren oppervlak) Rekenvoorbeeld effect van oorspronkelijke Rc en binnentemperatuur T op besparing isolatie Informatie over maatregelen uit EPA maatwerkadvies

13 16 16 18 19 20 26 28 31 33 35 43 46 47 51 54 55 59

Lijst van figuren Figuur 2.1 Structuur WoON Figuur 2.2 Frequentietabel gasverbruik in WoON van woningen met een eigen CV-ketel Figuur 2.3 Frequentietabel gasverbruik in WoON van woningen met blok-, stads- of wijkverwarming Figuur 2.4 Frequentietabel gasverbruik in WoON van woningen met kachels Figuur 2.5 Gasverbruik per m2 gebruiksoppervlak, naar geschatte Rc-waarde van het geveloppervlak, incl. 95% betrouwbaarheidsinterval voor vrijstaande woningen Figuur 2.6 Relatie tussen geschatte Rc-waarde van de gevel en gasverbruik per m2 gbo voor half vrijstaande woningen Figuur 2.7 Relatie tussen geschatte Rc-waarde van het dak en gasverbruik per m2 gbo voor tussenwoningen Figuur 2.8 Relatie tussen geschatte Rc-waarde van de vloer en gasverbruik per m2 gbo voor half vrijstaande woningen Figuur 2.9 Gemiddeld gasverbruik naar aanwezigheid van isolatie zoldervloer Figuur 2.10 Gemiddeld gasverbruik per m2 gbo naar type beglazing Figuur 2.11 Gemiddeld gasverbruik per m2 gbo per ventilatiesysteem Figuur 2.12 Gemiddeld gasverbruik per m2 gbo per type ketel Figuur 2.13 Gemiddeld gasverbruik per m2 gbo naar percentage leidingisolatie Figuur 3.1 Methode HOME vergelijking meterstanden 2009 met meterstanden 2008 Figuur 3.2 Verdeling oppervlak woonkamer in het bestand (variabele label zoals in bestand opgenomen)

ECN-E--09-074

12 14 14 15 17 17 18 19 20 21 22 23 24 32 34

5

Figuur 3.3 Verdeling gasverbruik, gedeeld door het oppervlak woonkamer in het bestand Figuur 3.4 Gasverbruik voor ruimteverwarming per m2 woonkamer naar bouwperiode en woningtype, gecontroleerd voor aanwezigheid gevelisolatie Figuur 3.5 Gasverbruik voor ruimteverwarming per m2 woonkamer naar bouwperiode en de aanwezigheid van dubbel glas in de woonkamer Figuur 3.6 Gasverbruik voor ruimteverwarming per m2 woonkamer naar bouwperiode en type ketel Figuur 3.7 Gasverbruik per m2 woonkamer naar de aanwezigheid van leidingisolatie en bouwperiode, gecontroleerd voor woningtype en type ketel Figuur 3.8 Gasverbruik voor warmwaterverwarming met en zonder zonneboiler

6

34 36 37 38 40 42

ECN-E--09-074

Samenvatting SenterNovem wil een dataset met besparingskentallen van energiebesparende maatregelen in bestaande woningen laten opstellen. De kengetallen kunnen door zowel SenterNovem als (rijks)overheden en marktpartijen gebruikt worden bij communicatie-uitingen (brochures, internet), voorbeeldberekeningen, rekentools en andere instrumenten, subsidieregelingen, en bij renovatieprojecten. De Energiebesparingsverkenner voor woningen kan deze informatie geven, echter dit zijn berekende besparingen (op basis van EI-formule) met het transparant rekenmodel voor een beperkt aantal besparingsmaatregelen. SenterNovem zou liever een dataset opstellen aan de hand van werkelijke (gemeten) energiegebruik en voor alle besparingsmaatregelen uit het EPA maatwerkadvies. Dit rapport onderzoekt of dit mogelijk is en welke bronnen daarvoor gebruikt zouden kunnen worden. Het is een inventarisatie naar mogelijke opties om een dergelijke dataset vorm te geven, en betreft niet het maken van de dataset zelf. Als data bronnen zijn onderzocht: HOME, WoON, de energielabeldatabase, DGMRberekeningen met het transparant rekenmodel en nieuw te verzamelen data. De verschillende opties zijn onderzocht op de mogelijkheden om als bron te dienen voor besparingskentallen. Per optie is in kaart gebracht: • Voor- en nadelen van de methode voor de betrouwbaarheid van de besparingskentallen. • Voor welke maatregelen kunnen met die methode besparingskentallen worden geproduceerd.

HOME en WoON HOME is de enige bron waarin het gasverbruik van woningen is bepaald op basis van meterstanden en dus werkelijk gemeten energieverbruik bevat. Het gasverbruik in WoON is ontleend aan de klantenbestanden van CBS gebaseerd op ‘standaard jaarverbruiken’. Die standaard jaarverbruiken worden door de energiebedrijven bepaald op basis van meterstanden en met een graaddagen correctie berekend voor een gemiddeld jaar ten behoeve van voorschotnota’s en onderlinge verrekening van kosten op de energiemarkt. Ook voor de methode die is ontwikkeld in het kader van de pilot ‘Monitoringstudie Energiebesparing Bestaande Woningbouw’ en in de DGMR-berekeningen wordt voor het bepalen van individueel gasverbruik gebruik gemaakt van deze CBS-gegevens. Wat we niet weten is of het standaardjaarverbruik een goed beeld geeft van het energiegebruik van een specifieke woning voor een specifiek jaar. Veel maatregelen uit de lijst voor het EPA maatwerkadvies komen nog te weinig voor in HOME en WoON om via statistische analyse de besparing te bepalen. Voor sommige maatregelen kan naar verwachting op basis van WoON en/of HOME wel een effect op het gasverbruik worden bepaald: kierdichting, mechanische ventilatie, HR-ketel, leidingisolatie, thermostaatkranen op radiatoren en waterbesparende douchekop. Voor enkele van deze maatregelen zal mogelijk geen significant verschil worden gevonden, dan moet geconcludeerd worden dat de besparingsmaatregel een verwaarloosbaar effect heeft op het werkelijke verbruik. In HOME is geen informatie beschikbaar over de kwaliteit van isolatie (de Rc- of U-waarden) van de woning. Over de besparing door isolatiemaatregelen kan op basis van HOME dus niets worden gezegd. Wel wordt in HOME gevraagd of respondenten in het afgelopen jaar isolatiemaatregelen hebben toegepast maar de aantallen zijn te klein om daarop een analyse te baseren. In het WoON-bestand kon bij de inspecties ook niet altijd de Rc-waarde van de gebouwdelen worden bepaald. Wanneer onbekend is of er isolatie aanwezig is, of wanneer de dikte onbekend is, zijn default waarden aangehouden afhankelijk van het bouwjaar uit de ISSO-publicatie 82 deel 1. De besparingseffecten van dak-, vloer- en gevelisolatie zijn niet van elkaar te onderscheiden omdat de Rc-waarden van de verschillende schildelen geschat worden op basis van de-

ECN-E--09-074

7

zelfde parameters en dus per definitie met elkaar samenhangen. Deze zogenaamde multicollineariteit maakt WoON ongeschikt om de afzonderlijke besparingseffecten van isolatie van dak, vloer of gevel te bepalen.

DGMR-berekeningen De DGMR-berekeningen met het transparant rekenmodel op de WoON-data laten een grote spreiding zien in de besparing door na-isolatie. Dat lijkt echter niet alleen het effect te zijn van bewonersgedrag maar ook van allerlei andere verschillen tussen de woningen in het bestand, zoals woninggrootte en bouwjaar. De database met de DGMR-berekeningen is niet geschikt om voor al deze factoren te corrigeren, omdat de selecties dan te klein worden.

Nieuw te verzamelen data Bij nieuw te verzamelen data zullen in de meeste renovatieprojecten meerdere maatregelen tegelijkertijd worden genomen. Daardoor kunnen de effecten van de separate maatregelen niet eenvoudig worden vastgesteld. Het vaststellen van effecten van separate maatregelen is alleen mogelijk als: • Voldoende projecten kunnen worden gevonden waarin slechts een maatregel is getroffen, of • Wanneer voldoende projecten met verschillende pakketten maatregelen kunnen worden ‘gekruist’ om tot een inschatting van specifieke maatregelen te komen. Separate effecten van maatregelen kunnen alleen worden onderscheiden bij voldoende projecten en voldoende variatie in de toegepaste maatregelenpakketten.

Energielabeldatabase Een alternatief voor de genoemde bronnen is de energielabel database. In de labeldatabase zit alleen het energielabel en het bouwjaar, woningtype, gebruiksoppervlak en de opwektechniek voor verwarming. SenterNovem heeft echter software aangeschaft waarmee de labels door de labeladviseur worden bepaald. Met de software zouden aan ieder label de inputgegevens aangaande de toepassing van besparingsmaatregelen gekoppeld kunnen worden, die de labeladviseur bij labelopname heeft bepaald. In die input zitten in principe alle maatregelen uit het EPA maatwerkadvies. Via koppeling met de CBS-klantenbestanden kan het gasverbruik van de woningen worden bepaald (waarbij dan weer de eerder genoemde beperkingen gelden) waarmee vervolgens besparingskentallen kunnen worden afgeleid. De validiteit en betrouwbaarheid van de uitkomsten van deze methode zijn in belangrijke mate afhankelijk van de nauwkeurigheid van de labelopname door de labeladviseur. Het risico bestaat dat bij de labelopname voor de isolatiegraad van de woning de labeladviseur geen eigen inschatting heeft gemaakt maar gebruik heeft gemaakt van default waarden gekoppeld aan het bouwjaar uit ISSO 82. In de software moet een labeladviseur wel aangeven of hij default waarden gebruikt of een eigen inschatting heeft gemaakt. Voor de afleiding van de kentallen zou dan een beperking kunnen worden gehanteerd tot de ‘eigen inschattingen’. Als daar voldoende waarnemingen van zijn, kan het probleem van de multicollineariteit van isolatiemaatregelen van verschillende schildelen zoals bij WoON bij het gebruik van de energielabeldatabase worden voorkomen. Wanneer we willen kijken naar de labels in de database uit 2008 is een koppeling nodig met de CBS-klantenbestanden van 2008. De klantenbestanden voor 2008 zijn echter pas halverwege 2010 beschikbaar.

Aanbevelingen Na inventarisatie van de verschillende bronnen komen we tot de volgende aanbevelingen. Veel besparingsmaatregelen uit de lijst voor het EPA maatwerkadvies komen nog te weinig voor in HOME en WoON om via statistische analyse de besparing te bepalen. Met de energielabeldatabase kan in principe wel informatie over alle besparingsmaatregelen uit de lijst worden verkregen. Gebruik van de energielabeldatabase is aan te bevelen boven het opnieuw verzamelen van data. Op zichzelf is dataverzameling via renovatieprojecten van woningcorporaties een goede

8

ECN-E--09-074

benadering, maar het is tijdrovend (en kostbaar) om voldoende gegevens te verzamelen om betrouwbare en valide uitkomsten te genereren. Omdat koppeling tussen de energielabeldatabase en de klantenbestanden niet op korte termijn kan plaats vinden, zou SenterNovem in de tussentijd wel de bestaande datasets HOME en WoON kunnen benutten voor zover deze bruikbaar zijn. Voor enkele maatregelen kunnen deze datasets wel worden gebruikt: kierdichting, mechanische ventilatie, HR-ketel, leidingisolatie, thermostaatkranen op radiatoren en waterbesparende douchekop. Het verdient aanbeveling HOME en WoON naast elkaar te hanteren, om te kijken of de resultaten vergelijkbaar zijn. In de energiebesparingsverkenner van SenterNovem zitten wel al theoretische besparingen voor isolatiemaatregelen, HR-ketel en zonneboiler. In deze rekentool op internet is de input, zoals woningtype, bouwjaar, huishoudgrootte en woningkenmerken, bepalend voor de uitkomsten. Het verdient aanbeveling de uitkomsten van de energiebesparingsverkenner in tabellen weer te geven als startpunt voor onderzoek naar de spreiding door variatie in bewonersgedrag. De theoretische waardes kunnen dan worden vergeleken met de gevonden waarden op basis van werkelijke gasverbruiken. Waarschijnlijk moeten de besparingen van bepaalde maatregelen in tabellen worden gezet afhankelijk van bepaalde woningkenmerken of huishoudgrootte. Die afhankelijkheid van woningkenmerken moet in de methode voor de bepaling van besparingen op basis van werkelijke gasverbruiken ook worden meegenomen. Om te komen tot een overzicht van besparingskentallen voor alle besparingsmaatregelen uit het EPA-maatwerkadvies is een vervolgtraject wenselijk waarbij stapsgewijs tot een volledige ‘vulling’ zal worden gekomen. Daarbij is het aan te bevelen om te putten uit meerdere beschikbare bronnen. We onderscheiden de volgende fasen in een dergelijk traject: 1. Opstellen structuur van rapportage en theoretische besparingen, inclusief relevante ‘controlekenmerken’ per maatregel. 2. Bepalen van kentallen op basis van werkelijke verbruiken voor de set van maatregelen die met bestaande bestanden (HOME en WoON) kunnen worden afgeleid 3. Nadere verkenning en eventueel optimalisering gebruiksmogelijkheden energielabeldatabase (nauwkeurigheid label-opnames, inschattingen Rc-waarden, koppeling met GBA-gegevens). 4. Nadere verkenning en eventueel optimalisering van gebruiksmogelijkheden klantenbestanden CBS (verkenning verschillen in periodiciteit van actualisering en ontwikkelen van selectieprocedure t.b.v. de meest bruikbare gegevens). 5. Selectie bruikbare cases en bepalen van kentallen op basis van werkelijke verbruiken voor de resterende maatregelen met de Energielabeldatabase. 6. Nadere validatie en herijking van de kentallen die met HOME en WoON zijn bepaald met behulp van de Energielabeldatabase. 7. Optioneel: monitoring van de relatie tussen de uitkomsten van de ontwikkelde algemeen geldende kentallen en de toepassing van maatregelen in concrete projecten van corporaties.

ECN-E--09-074

9

1.

Inleiding

SenterNovem wil een dataset met besparingsgetallen van energiebesparende maatregelen in bestaande woningen laten opstellen. De kengetallen kunnen door zowel SenterNovem als (rijks)overheden en marktpartijen gebruikt worden bij communicatie-uitingen (brochures, internet), voorbeeldberekeningen, rekentools en andere instrumenten, subsidieregelingen, en bij renovatieprojecten. De Energiebesparingsverkenner voor woningen kan deze informatie geven, echter dit zijn berekende besparingen (op basis van EI-formule) voor een beperkt aantal besparingsmaatregelen. SenterNovem zou liever een dataset opstellen aan de hand van werkelijke (gemeten) energiegebruik en voor alle besparingsmaatregelen uit het EPA maatwerkadvies. Dit rapport onderzoekt of dit mogelijk is en welke bronnen daarvoor gebruikt zouden kunnen worden. Het is een inventarisatie naar mogelijke opties om een dergelijke dataset vorm te geven, en niet het maken van de dataset zelf. In deze inventarisatie is onderzocht hoe te komen tot genoemde dataset, waarbij de voor- en nadelen van de diverse opties zijn afgewogen. De volgende opties zijn onderzocht: • Besparingsgetallen op basis van werkelijke gebruiken en bestaande data uit het WoOn onderzoek. • Besparingsgetallen op basis van werkelijke gebruiken en bestaande data uit het HOMEonderzoek. • Besparingsgetallen op basis van de energielabeldatabase en daaraan gekoppelde werkelijke energiegebruiken en data over huishoudkenmerken. • Besparingsgetallen op basis van nieuw te verzamelen data bij renovatieprojecten en met werkelijke energiegebruiken. • Besparingsgetallen uit berekende gebruiken met het transparant rekenmodel. De verschillende opties zijn onderzocht op de mogelijkheden om als bron te dienen voor besparingsgetallen. Per optie is in kaart gebracht: • Voor- en nadelen van de methode voor de betrouwbaarheid van de besparingsgetallen. • Voor welke maatregelen kunnen met die methode besparingsgetallen worden geproduceerd.

10

ECN-E--09-074

2.

Het WoON

In dit hoofdstuk wordt besproken wat de energiemodule van het WoON inhoudt en in hoeverre deze gebruikt kan worden bij het opstellen van een dataset met besparingsgetallen van energiebesparende maatregelen. Het Woononderzoek Nederland (WoON) is een onderzoeksmethode om woonwensen en woonomstandigheden in kaart te brengen. Het onderzoek vervangt sinds 2006 het WoningBehoefte Onderzoek (WBO) en de Kwalitatieve Woningregistratie (KWR). Sinds 1964 leverden deze onderzoeken de basisinformatie over wonen. Het WoON geeft inzicht in onder andere de samenstelling van huishoudens, de huisvestingssituatie, de woonwensen, de woning en de woonomgeving. Het onderzoek maakt analyses mogelijk voor beantwoording van beleids- en Kamervragen, voor beleidsaanbevelingen en voor de ontwikkeling van nieuw beleid. Het WoON heeft een doorlooptijd van drie jaar en is opgedeeld in modules die elk een onderwerp dekken, de energiemodule is daar één van.

2.1

De energiemodule

De energiemodule richt zich op twee aspecten van energieverbruik van huishoudens: enerzijds de woning en anderzijds het energiegedrag van het huishouden. Deze twee componenten bepalen in combinatie in hoge mate het energieverbruik.

De woning Woningen zijn er in verschillende vormen en maten. Dit heeft gevolgen voor de oppervlakten van gevels en de hoeveelheid glasoppervlak, maar ook voor de inhoud. Daarnaast verschilt de mate van isolatie van woning tot woning. Hieruit volgt informatie voor verschillende categorieen woningen (naar leeftijd, type, koop/huur) over de gemiddelde grootte van woningen, aanwezigheid van isolatie van verschillende woningdelen, het type verwarming dat wordt toegepast (incl. type ketel) en de methode van warm tapwater bereiding. Met deze informatie is het bijvoorbeeld mogelijk om de vooruitgang van de energetische kwaliteit van de Nederlandse woningvoorraad te bepalen t.o.v. het vorige opnamemoment (KWR, 2000). Op basis hiervan is het mogelijk om te bepalen in welke sectoren van de Nederlandse woningvoorraad (bijvoorbeeld woningen van voor 1900) de meeste mogelijkheden bestaan voor het toepassen van energiebesparende maatregelen. Gegevens over de woning worden zowel bevraagd in een bewonersenquête als opgenomen door inspecteurs. Steekproefsgewijs zijn controles uitgevoerd op de kwaliteit van de door de inspecteurs verzamelde gegevens. Eventuele fouten zijn daarbij gecorrigeerd. Uiteindelijk is 98% van de bruikbare gegevens verzameld door 18 inspecteurs. De opname door inspecteurs heeft als voordeel dat meer technische specificaties van de woningen en de installaties in de woningen goed kunnen worden vastgesteld.

Bewonerskenmerken en gedrag Een woning kan nog zo goed geïsoleerd zijn, een aanzienlijk gedeelte van het energieverbruik wordt bepaald door het huishouden dat er woont. Een woning kan heel beperkt geïsoleerd zijn, maar door het gedrag van de bewoners is het energieverbruik toch beperkt. De respondenten is gevraagd een vragenlijst in te vullen waarin vragen gesteld werden m.b.t. het energetisch gedrag van het huishouden. Hierbij is gedacht aan: huishoudensamenstelling, aanwezigheid van be-

ECN-E--09-074

11

paalde typen elektrische apparaten, het verbruik van warm water, de stooktemperatuur (op verschillende momenten van de dag), de aanwezigheidsgraad en ventilatie. Gegevens over de bewoners en hun gedrag wordt bevraagd in een bewonersenquête. Ongeveer driekwart van de bewonersenquêtes is per telefoon afgenomen. En de resterende 25% is persoonlijk (face-to-face) afgenomen.

De steekproef De steekproef voor de verschillende modules wordt getrokken uit de respondenten van het WoON (woningmarktmodule) die toestemming hebben gegeven om opnieuw voor onderzoek te worden benaderd. Deze modulaire aanpak heeft als groot voordeel dat er vanuit de Woningmarktmodule kenmerken van de respondenten bekend zijn op basis waarvan het mogelijk is om meer gericht mensen te benaderen. Daarnaast zijn aan het WoON gegevens uit registratiebestanden gekoppeld, waaronder gegevens als inkomen en energieverbruikscijfers. Schematisch ziet de structuur van het WoON er als volgt uit.

Module Energie Omgevings N=4800 opname N= 5.000

Netto Energie

Respons (ca 60%) Bruto Energie

Steekproef Energie (N=8500)

parentsurvey

Herbenaderbaar 80% N=32.000 netto respons Registratiebestanden

Woningkenmerken Inkomen Energieverbruik

Respons N=40.000 bruto steekproef

Steekproef woningmarkt N=67.000

personen (GBA)

Figuur 2.1 Structuur WoON De woningopnames hebben plaatsgevonden in ruim 4.700 woningen (en 150 zgn. nietwoningen) die tezamen een representatief beeld vormen van de opbouw van de Nederlandse woningvoorraad. Deze woningen zijn in het onderzoeksdesign opgedeeld in 30 categorieën die een combinatie zijn van vijf bouwjaarklassen, twee woningtypen (een- en meergezinswoningen) en drie typen eigendomsverhouding (particuliere koop, particuliere huur en sociale verhuur). Er is naar gestreefd om per cel voldoende waarnemingen te krijgen. Dat is uiteindelijk echter niet in alle cellen even goed gelukt (Tabel 2.1). In het bijzonder binnen de segmenten particuliere huur eengezins en particuliere huur meergezins is het eigenlijk niet goed mogelijk om nog verder te differentiëren. Ook de aantallen meergezins koopwoningen zijn vrij beperkt. De woningopnames t.b.v. de energiemodule in het WoON2006 hebben plaatsgevonden van augustus 2005 t/m maart 2006.

12

ECN-E--09-074

Tabel 2.1 Netto steekproef WoON-energiemodule naar eigendomsverhouding, woningtype en bouwperiode Koop Sociale huur Particuliere huur Totaal T/m 1930 327 79 46 452 1931-1959 279 183 42 504 1960-1980 559 313 91 963 1981-1995 514 174 87 775 Vanaf 1996 262 72 9 343 Totaal eengezins 1.941 821 275 3.037 T/m 1930 1931-1959 1960-1980 1981-1995 Vanaf 1996 Totaal meergezins Totaal

2.2

68 90 133 84 98 473

74 131 287 229 130 851

76 72 126 56 33 363

218 293 546 369 261 1687

2.414

1.672

638

4.724

Gasverbruik

Het WoON wordt verrijkt met gegevens over gasverbruik (en elektriciteitsverbruik). Die gegevens zijn geen werkelijk gemeten verbruiken maar worden ontleend aan de CBSklantenbestanden gebaseerd op ‘standaard jaarverbruiken’. Die standaard jaarverbruiken worden door de energiebedrijven bepaald op basis van meterstanden en met een graaddagen correctie berekend voor een gemiddeld jaar en gebruikt voor voorschotnota’s en onderlinge verrekening van kosten op de energiemarkt. Het verbruiksjaar dat aan het WoON2006 is gekoppeld, is het jaar 2005. CBS heeft de klantenbestanden vergeleken met HOME-cijfers, niet op respondentniveau maar wel de gemiddelden. Daaruit bleek dat het gasverbruik van een woning uit de klantenbestanden gemiddeld iets hoger is dan het gemeten gasverbruik in HOME. Wellicht dat dit wordt veroorzaakt door een opslag op de voorschotnota, omdat energieleveranciers willen voorkomen dat huishoudens moeten bijbetalen in koude winters, maar zeker is dat niet. Dat WoOn gemiddeld een hoger gasverbruik hanteert, maakt voor de beoogde statistische analyse niet uit. De besparing wordt bepaald door woningen met en zonder een besparingsmaatregel met elkaar te vergelijken. Als in beide gevallen het gasverbruik wordt overschat, maakt dat voor de besparing niet uit. Wat we niet weten is of het standaardjaarverbruik een goed beeld geeft van het energiegebruik van een specifieke woning voor een specifiek jaar. Wanneer het verbruik niet bepaald is op basis van meterstanden uit het verleden maar is geschat door het energiebedrijf, of er zijn maatregelen genomen in de woning en het standaard jaarverbruik is nog niet aangepast, dan geeft het energiegebruik uit de klantenbestanden mogelijk geen goed beeld voor die specifieke woning. De analyse van de effecten van energiebesparende maatregelen op gasverbruik zal zich veelal dienen te beperken tot de woningen met een individuele CV-ketel. Dat zijn de meeste woningen (N=3.786), maar het betekent wel een verdere reductie van de bruikbare respons.

ECN-E--09-074

13

Figuur 2.2 Frequentietabel gasverbruik in WoON van woningen met een eigen CV-ketel Voor de woningen met een collectief verwarmingssysteem is het gasverbruik logischerwijs onbruikbaar als indicator voor de effectiviteit van maatregelen. Maar ook de verdeling van het gasverbruik in woningen die worden verwarmd door kachels lijkt niet goed vergelijkbaar met dat bij CV-ketels. Voor de vergelijking van de toepassing van een HR-ketel vanuit een situatie waar de woning wordt verwarmd door gaskachels is die selectie vanzelfsprekend wel bruikbaar (en nodig).

Figuur 2.3 Frequentietabel gasverbruik in WoON van woningen met blok-, stads- of wijkverwarming

14

ECN-E--09-074

Figuur 2.4 Frequentietabel gasverbruik in WoON van woningen met kachels

2.3

Energiebesparende maatregelen

In de ISSO-publicatie 82.2 is een lijst van energiebesparende maatregelen opgenomen die door EPA-maatwerkadviseurs gebruikt wordt. Deze lijst wordt als leidraad genomen voor het verzamelen van gegevens over energiebesparende maatregelen die in een woning genomen zijn en de gevolgen daarvan voor het energieverbruik. We bespreken hierna óf de maatregelen op enige wijze in het WoOn zijn opgenomen en indien dat het geval is op welke wijze ze zijn geoperationaliseerd. In de samenvattende tabel aan het einde van deze paragraaf worden de aantallen observaties van de maatregelen weergegeven. Daarbij kan een indruk worden verkregen van de mate waarin daar op betrouwbare wijze besparingsgetallen aan kunnen worden ontleend.

2.3.1 Isolatie van de woning De isolatie van de woning wordt door de inspecteurs niet-invasief vastgesteld. Dat wil zeggen, er wordt gevraagd en gekeken, maar indien de isolatie niet kan worden waargenomen, wordt niet daadwerkelijk vastgesteld of en in welke mate de woning is geïsoleerd. De inspecties leiden in het bijzonder tot een ‘isolatiegraad’: het aandeel van het oppervlak (van gevel, dak of vloer) dat is geïsoleerd. Dat is echter geen heel erg bruikbare maat omdat die in de praktijk vooral tot een dichotome uitkomst leidt: wel geïsoleerd (100%) of niet geïsoleerd (0%). Er worden weliswaar meer klassen onderscheiden maar in de tussenliggende klassen zitten erg weinig waarnemingen. Een overzicht staat in Tabel 2.2, bij vloer en dak staat ook een categorie ontbrekend. Dit betekent dat een woning geen dak of vloer heeft die te isoleren is, bijvoorbeeld een meergezinswoning die niet op de begane grond is of niet bovenin het gebouw is gesitueerd.

ECN-E--09-074

15

Tabel 2.2 Isolatiepercentages in het WoON voor vloer dak en gevel Isolatiepercentage [%] Niet Wel Overig Vloer 41 31 5 Gevel 37 50 13 Dak 14 49 12

Ontbrekend 23 0 25

Ten behoeve van het WoON heeft DGMR een methode ontwikkeld waarmee de energie-index van de woningen kan worden berekend volgens het transparant rekenmodel (TRM) van SenterNovem. Daarvoor worden de WoON-gegevens bewerkt om te komen tot een set van invoergegevens voor het TRM. Een van de onderdelen in die bewerking is het bepalen van Rc-waarden voor geval, dak en vloerisolatie. Dat gebeurt op basis van bouwjaar en jaar van na-isolatie1. Dit ‘tussenproduct’ maakt het mogelijk om een relatie te leggen tussen de Rc-waarde van de isolatie en het energiegebruik. Daarmee kan de enkelvoudige maatregel ‘isolatie’ (van gevel, dak of vloer) worden gekoppeld aan het energieverbruik. De isolatiewaarden die met die formule worden vastgesteld hebben logischerwijs een beperkte spreiding. De aantallen observaties per geschatte Rc-waarde worden weergegeven in onderstaande overzichten. Een niet onbelangrijke constatering hierbij is dat de Rc-waarden in de voorraad (logischerwijs) een stuk lager liggen dan de Rc-waarden die momenteel worden bereikt bij nieuwbouw of naisolatie. De bruikbaarheid van de gegevens uit het WoON om een inschatting te kunnen maken van de effectiviteit van isolatie, is dan ook afhankelijk van de mate waarin de verschillen tussen de verbruiksgegevens en Rc-waarden zoals geconstateerd in de voorraad kunnen worden geëxtrapoleerd naar nieuw te nemen maatregelen. Om daar een indruk van te geven wordt de verdeling van Rc-waarden hierna ook weergegeven.

Gevelisolatie De Rc-waarden voor de gevelisolatie zoals berekend met de DGMR-methode (op basis van de ISSO-publicatie 82 deel 1) zijn per woningtype weergegeven in onderstaande tabel. Per saldo leidt dit tot vijf bruikbare klassen van Rc-waarden (meer dan 1 waarneming). Tabel 2.3 Verdeling geschatte Rc-waarden voor gevelisolatie per woningtype Rc-gevel Vrijstaand 2onder1kap/ Tussenwoning Meergezins hoekwoning woning 0,36 1 0 0 0 0,43 26 86 115 82 1,3 11 16 28 14 1,36 0 0 1 0 2,11 178 504 451 297 2,53 117 169 155 296 2,86 103 145 116 66 Totaal

436

920

866

Totaal 1 309 69 1 1430 737 430

755

2977

In het bijzonder voor de vrijstaande en half vrijstaande woningen is er een relatie tussen Rcwaarde en gasverbruik (gecontroleerd voor het gebruiksoppervlak - gbo - van de woning). Die verdeling verhoudt zich echter enigszins problematisch tot de verwachtingen (Figuur 2.5).

1

DGMR, Energievarianten en EI Energiemodule WoON; uitgangspunten EI-berekeningen. Rapport E.2008.0934.00.R001.

16

ECN-E--09-074

gasverbruik (m3 per m2 gbo)

25 20 15 10 5 0 0

0,5

1

1,5

2

2,5

3

3,5

Rc gevel (vrijstaand)

Figuur 2.5 Gasverbruik per m2 gebruiksoppervlak, naar geschatte Rc-waarde van het geveloppervlak, incl. 95% betrouwbaarheidsinterval voor vrijstaande woningen In het bijzonder valt op dat er sprake is van een hoog verbruik voor de Rc-waarden van 2,86 en een laag verbruik bij Rc-waarden van 2,53. Dit heeft te maken met de door DGMR gehanteerde systematiek. Daarin is het jaar van na-isolatie logischerwijs leidend ten opzichte van het bouwjaar. Echter, na-isolatie vanaf 1985 levert een Rc-gevel op van 2,86 terwijl een bouwjaar vanaf 1992 een Rc-gevel van 2,53 oplevert. De Rc-waarde bij na-isolatie vanaf 1985 lijkt in het perspectief van onderstaande figuur wat te positief ingeschat (of de Rc-waarde bij bouwjaar vanaf 1992 wat te negatief). Als we na-isolatie vanaf 1985 buiten de analyse houden, resteert een significant effect van het bouwjaar vanaf 1992 ten opzichte van de oudere voorraad als geheel. Tussen die Rc-waarden is er geen significant verschil voor de vrijstaande woningen in gasverbruik per vierkante meter gbo. Vermoedelijk spelen hier ‘verstorende’ factoren een rol waarvoor in beginsel zou kunnen worden gecontroleerd. De trend is wel in de juiste richting. Bij de half vrijstaande woningen en tussenwoningen, zijn de waarden beter te onderscheiden (door het grotere aantal waarnemingen dan bij de vrijstaande woningen). Met uitzondering van de Rc-waarde 1,3 zijn de verbruiksgegevens significant verschillend. De relatie tussen Rc-waarde en gasverbruik lijkt niet-lineair te zijn. Vermoedelijk wordt dat echter veroorzaakt doordat in de nieuwere woningen ook allerlei andere maatregelen zijn doorgevoerd. Daarvoor zal uiteindelijk moeten worden gecorrigeerd. Het beperkt aantal meetpunten maakt het nauwkeurig inschatten van de aard van de relatie tussen Rc-gevel en gasverbruik per m2 gbo lastig.

gasverbruik (m3 per m2 gbo)

25 20 15 10 5 0 0

0,5

1

1,5

2

2,5

3

Rc gevel (half  vrijstaand)

Figuur 2.6 Relatie tussen geschatte Rc-waarde van de gevel en gasverbruik per m2 gbo voor half vrijstaande woningen

ECN-E--09-074

17

Dakisolatie In onderstaande tabel is per woningtype weergegeven van hoeveel woningen de Rc-waarde van het dak berekend kan worden volgens de methode van DGMR. In totaal zijn er negen bruikbare klassen van Rc-waarden. Tabel 2.4 Verdeling waarnemingen naar geschatte Rc-waarden voor dakisolatie per woningtype Rc-dak Vrijstaand 2onder1kap/ Tussenwoning Meergezins Totaal hoekwoning woning 0,22 0 0 2 1 3 0,39 10 19 23 5 57 0,86 7 54 58 31 150 0,97 121 245 221 53 640 1,22 28 43 32 8 111 1,3 74 232 271 67 644 1,97 95 177 143 31 446 2 43 99 70 28 240 2,53 119 173 161 75 528 2,72 4 10 15 3 32 Totaal

501

1052

996

302

2851

Gemiddeld genomen is er een lineair verband tussen de Rc-waarde van een woning en het gasverbruik per vierkante meter gebruiksoppervlak. Als het om tussenwoningen gaat ligt het gasverbruik in de woningen met een Rc-waarde van 1,97 of 2 respectievelijk iets hoger of lager dan verwacht. Significante verschillen in gasverbruik zijn waar te nemen tussen woningen met een Rc-waarde van 2 of hoger en de woningen met een Rc-waarde lager dan 2.

Figuur 2.7 Relatie tussen geschatte Rc-waarde van het dak en gasverbruik per m2 gbo voor tussenwoningen

(Begane grond)vloerisolatie Onderstaande tabel laat per woningtype zien voor hoeveel woningen een Rc-waarde voor de vloerisolatie te berekenen is. In het WoON wordt geen categorie bodemisolatie onderscheiden. Met betrekking tot de vloerisolatie zijn 9 van de 11 klassen van Rc-waarden bruikbaar voor verdere analyses.

18

ECN-E--09-074

Tabel 2.5 Verdeling geschatte Rc-waarden voor begane grondvloerisolatie per woningtype Rc-vloer Vrijstaand 2onder1kap/ Tussenwoning Meergezins Totaal hoekwoning woning 0,15 2 3 4 1 10 0,17 40 163 179 30 412 0,32 37 74 65 11 187 0,52 40 104 123 31 298 0,65 57 96 74 8 235 1,3 20 103 114 35 272 1,4 18 17 10 3 48 2 40 97 70 14 221 2,15 55 69 44 8 176 2,53 119 174 162 65 520 2,65 2 9 4 1 16 Totaal 430 909 849 207 2395 Met betrekking tot vloerisolatie geldt over het algemeen dat woningen met een hogere Rcwaarde een lager gasverbruik hebben, maar dat daar geen lineair verband tussen bestaat. In theorie halveert het transmissieverlies bij een verdubbeling van de Rc-waarde. Als gekeken wordt naar de half vrijstaande woningen, ligt het gemiddelde gasverbruik bij een Rc-waarde van 2,15 iets hoger maar verder lijkt het een lineair verband.

Figuur 2.8 Relatie tussen geschatte Rc-waarde van de vloer en gasverbruik per m2 gbo voor half vrijstaande woningen De Rc-waarden voor dak, vloer en gevel worden alle uitgerekend op basis van dezelfde basisvariabelen (bouwjaar en jaar van na-isolatie). Omdat het jaar van na-isolatie natuurlijk kan verschillen voor gevel, dak en vloer en de kengetallen voor de Rc-waarden ook enigszins verschillen, is de correlatie tussen de isolatiematen niet gelijk aan 1. De correlaties zijn echter wel zo hoog dat het niet mogelijk is om voor de afzonderlijke maatregelen besparingsgetallen te formuleren, zonder te corrigeren voor de invloed van de andere maatregelen. Door de hoge onderlinge correlaties, is die controle echter tegelijkertijd ook arbitrair. De maatregelen verklaren namelijk voor een groot deel dezelfde variatie in gasgebruik (multicollineariteit). Het effect van deze maatregelen kan - op deze manier geoperationaliseerd - daardoor niet voor de afzonderlijke maatregelen worden beschouwd.

ECN-E--09-074

19

Tabel 2.6 Correlatietabel voor berekende Rc-waarden (met exclusie van de Rc-waarde 2,86 voor de gevel) Rc vloer Rc dak Rc gevel Rc vloer 1 .893 .686 Rc dak 1 .607 Rc gevel 1

Isolatie zoldervloer Met betrekking tot de isolatie van de zoldervloer zijn drie variabelen opgenomen in het WoON; de aanwezigheid van isolatie, de oppervlakte van het geïsoleerde deel en de dikte van de isolatie. Deze gegevens hebben alleen betrekking op zolders die niet geschikt zijn voor bewoning en die dus niet verwarmd worden. Wanneer een zolder wel verwarmd wordt dan zal geen isolatie van de zoldervloer plaats vinden maar dakisolatie. In het WoON is ook gevraagd naar de totale oppervlakte van de zolder, zodat berekend kan worden welk deel daarvan geïsoleerd is. Dat is mogelijk voor 1193 woningen. Van deze woningen is echter voor het overgrote deel de zoldervloer of helemaal niet geïsoleerd (N=1062), of voor 100% (N=102). Daarnaast zijn er 8 waarnemingen die niet lijken te kloppen, daarbij is namelijk het geïsoleerde oppervlak groter dan het totale oppervlak van de zolder. Als deze waarnemingen buiten beschouwing gelaten worden, blijven slechts 21 waarnemingen over waarbij de zolder gedeeltelijk geïsoleerd is. De aanwezigheid van zoldervloerisolatie zegt dan waarschijnlijk net zo veel (of weinig) als het geïsoleerde aandeel van de zoldervloer. Voordeel van het werken met het geïsoleerde aandeel is dat op deze manier onderscheid gemaakt kan worden tussen missende waarnemingen en waarnemingen waarbij daadwerkelijk geen isolatie in zoldervloer aanwezig is (deze wijze is dan ook gehanteerd in onderstaande figuur). In onderstaande figuur, waarin gecontroleerd is voor bouwjaar en woningtype, is te zien dat het gasverbruik bij aanwezigheid van isolatie iets lager ligt. Dit verschil is niet significant, mede door het relatief kleine aantal waarnemingen van woningen met isolatie (Na-isolatie=131 tegenover Ngeen isolatie=1062).

Figuur 2.9 Gemiddeld gasverbruik naar aanwezigheid van isolatie zoldervloer

Isolerende beglazing Een indicatie van het effect van verschillende glastypes op gasverbruik kan worden verkregen door te kijken naar het type glas dat in de woonkamer aanwezig is. In relatief veel gevallen zijn in de woonkamer echter meerdere typen glas aanwezig. Dat maakt het lastig om het effect van elk glastype op het gasverbruik vast te stellen. Aantal waarnemingen dat per glastype beschikbaar is in het WoON: • Enkel glas: N=336 • Dubbel glas: N=2039

20

ECN-E--09-074

• • • •

HR: N=69 HR+: N=90 HR++: N=196 Combinatie van glastypes: N=1994.

Figuur 2.10 Gemiddeld gasverbruik per m2 gbo naar type beglazing In het WoON blijkt het moeilijk om een onderscheid te maken tussen de verschillende glastypen (zie Figuur 2.10). Significante verschillen bestaan tussen de toepassing van enkel glas en de toepassing van alle andere glastypen en tussen ‘dubbel glas’ enerzijds en HR+ en HR++ anderzijds. Tussen de verschillende HR-typen zijn geen meetbare verschillen geconstateerd. Het is denkbaar dat hier maskerende kenmerken een rol spelen. Maar het ontbreken van significante verschillen heeft zeker ook te maken met het beperkt aantal waarnemingen bij de hoger HRklassen.Dat probleem zal bij toekomstige WoON-versies zeer waarschijnlijk steeds minder groot worden.

2.3.2 Kierdichting In het WoON is opgenomen of in een woning kierdichting aanwezig is of niet. Woningen met kierdichting hebben gemiddeld genomen een lager gasverbruik dan woningen waarin geen kierdichting aanwezig is. Voor deze maatregel kan dan ook met de aanwezige informatie in principe een besparingseffect worden vastgesteld.

2.4

Ventilatie

2.4.1 Mechanische, gebalanceerde en vraaggestuurde ventilatie Naast de mogelijkheden voor natuurlijke ventilatie (ramen, deur) en lokale afzuiging wordt in het WoON gevraagd naar de aanwezigheid van een continu systeem van mechanische ventilatie (N= 1500) en in het bijzonder naar de toepassing van: • Balansventilatie (mechanische afzuiging en toevoer): N=54. • Balansventilatie met warmteterugwinning: N=86. • Vraaggestuurde ventilatie: N=32. Van de afzonderlijke mechanische ventilatietoepassingen kan - mede door de kleine aantallen respondenten waarbij de maatregel is toegepast - geen effect op gasverbruik worden vastgesteld met het WoON. De kleine aantallen respondenten leiden immers tot grote marges in de uitkomsten (een grote onbetrouwbaarheid van de uitkomsten). Net als bij de HR-typen van beglazing geldt dat het probleem van de kleine aantallen in het bestand bij toekomstige versies van het

ECN-E--09-074

21

WoON vermoedelijk minder groot zal zijn doordat de maatregelen vaker zullen zijn toegepast. Voor het totaal van de toepassing van mechanische ventilatie - gecontroleerd voor bouwjaar kan wel een effect ten opzichte van woningen zonder mechanische ventilatie worden vastgesteld. Gemiddeld ligt het gasverbruik bij toepassing van mechanische ventilatie zo’n 15% lager. Het ligt echter in de rede dat verdere correcties (dan alleen bouwjaar) nodig zijn om het unieke effect van mechanische ventilatie vast te kunnen stellen. Zo hangt de toepassing mechanische ventilatie vermoedelijk ook nog wel samen met de gebruikte verwarmingsketel.

Figuur 2.11 Gemiddeld gasverbruik per m2 gbo per ventilatiesysteem Met betrekking tot mechanische ventilatie is in het WoON opgenomen of mechanische ventilatie aanwezig is in de woonkamer, keuken, slaapkamer(s), badkamer en overige ruimtes. Voor al deze ruimtes geldt dat de aanwezigheid van mechanische ventilatie gepaard gaat met een lager gasverbruik dan wanneer geen mechanische ventilatie aanwezig is. Hierbij is echter geen rekening gehouden met andere invloeden, zoals van bijvoorbeeld het bouwjaar van de woning.

2.4.2 Voorverwarming van ventilatielucht door middel van serre De toepassing van serres - waarmee de ventilatielucht kan worden voorverwarmd - wordt in het WoON 2006 slechts 8 keer aangetroffen. Bij een dergelijk klein aantal waarnemingen kan geen betrouwbaar effect worden vastgesteld.

2.4.3 Gelijkstroomventilatie Voor zover bekend is er geen informatie over deze maatregel beschikbaar in het WoON 2006.

2.5

Ruimteverwarming

Met betrekking tot ruimteverwarming zijn veel energiebesparende maatregelen mogelijk. Niet van alle maatregelen zijn in het WoON echter (voldoende) waarnemingen te vinden. Voor het type CV-ketel, leidingisolatie en thermostaatkranen is dat wel het geval. Die worden hier kort besproken.

22

ECN-E--09-074

2.5.1 Type CV-ketel In het WoON is gevraagd naar het type CV-ketel dat in de woning aanwezig is. Voor CR-, VR-, HR- en HR107-ketels is het aantal waarnemingen voldoende voor nadere analyses: • CR-ketel (N=239) • VR-ketel (N=1016) • HR-ketel (N=940) • HR107-ketel (N=1583) In onderstaande figuur is van deze vier typen ketels het gemiddelde gasverbruik weergegeven in het WoON, waarbij gecontroleerd is voor het bouwjaar van de woning. Op basis van deze gegevens kan gesteld worden dat het type ketel effect heeft op het gasverbruik. Bij HR-ketels is het gasverbruik het laagst, bij CR-ketels het hoogst. Daarbij maakt het geen (meetbaar) verschil of gebruik gemaakt wordt van een HR-ketel of van een HR107-ketel. Om het effect van het type ketel op het gasverbruik vast te stellen zijn meer correcties nodig dan de correctie voor het bouwjaar. De aanwezigheid van mechanische ventilatie zou hierbij bijvoorbeeld van belang kunnen zijn, net als de duur van het ventileren (ook op natuurlijke wijze).

Figuur 2.12 Gemiddeld gasverbruik per m2 gbo per type ketel

2.5.2 Zonnegascombi, elektrische warmtepomp voor ruimteverwarming en gebouwgebonden warmtekrachtinstallatie In beginsel wordt in het WoON wel geïnventariseerd of deze maatregelen (m.u.v. de zonnegascombi) aanwezig zijn in de woning. Het aantal waarnemingen is echter zeer beperkt. In het WoON2006 zijn zes respondenten beschikbaar met een elektrische warmtepomp (bodem) voor ruimteverwarming en is 1 respondent aangetroffen met een elektrische warmtepomp (lucht). Er zijn geen respondenten waarbij een gebouwgebonden warmtekrachtinstallatie is aangetroffen. Daarmee zijn deze maatregelen onvoldoende vertegenwoordigd om er besparingsgetallen mee te kunnen ontwikkelen.

2.5.3 Aanvoertemperatuur lager dan 55°C Er wordt in het WoON niet specifiek gevraagd naar de aanvoertemperatuur van de verwarming, Met de aanwezigheid van vloer/wandverwarming kan dit wel worden benaderd. Daarbij moet rekening worden gehouden met de situatie dat er een combinatie van vloer/wandverwarming en radiatoren kan worden toegepast. Als er ook radiatoren zijn toegepast, kunnen die zowel met hoge temperatuur als met lage temperatuur werken. Alleen als er uitsluitend vloer/wandverwarming is toegepast, is zeker dat de aanvoertemperatuur laag is. In de andere gevallen is een combinatie van lage en hoge temperatuur mogelijk.

ECN-E--09-074

23

In het WoON zijn 68 respondenten terug te vinden die uitsluitend vloer/wandverwarming hebben. Dat is een beperkt aantal. Bij een eerste analyse - waarbij wordt gecontroleerd voor bouwjaar en woningtype - worden dan ook geen significante verschillen in energieverbruik per m2 gebruiksoppervlak gevonden tussen de verschillende (combinaties van) warmteafgifte systemen.

2.5.4 Individuele bemetering Voor zover bekend is er geen informatie over deze maatregel beschikbaar in het WoON 2006.

2.5.5 Pompschakeling Voor zover bekend is er geen informatie over deze maatregel beschikbaar in het WoON 2006.

2.5.6 Leidingisolatie Wat betreft de leidingisolatie is in het WoON opgenomen of de leidingen die door onverwarmde ruimtes lopen geheel (N=306), niet (N=2919), voor meer dan de helft (N=166) of voor minder dan de helft (N=193) geïsoleerd zijn. Met behulp van deze vier groepen zijn geen effecten vast te stellen op het gasverbruik, ook niet als gecontroleerd wordt voor bouwjaar, woningtype en type cv-ketel. Wel is te zien dat het gemiddelde gasverbruik bij algehele leidingisolatie, naar verwachting, lager is dan wanneer voor gedeeltelijk of helemaal geen leidingisolatie aanwezig is.

Figuur 2.13 Gemiddeld gasverbruik per m2 gbo naar percentage leidingisolatie

2.5.7 Beperking leidinglengte Voor zover bekend is er geen informatie over deze maatregel beschikbaar in het WoON 2006.

2.5.8 Stooklijn geregelde temperatuur Voor zover bekend is er geen informatie over deze maatregel beschikbaar in het WoON 2006.

2.5.9 Thermostaatkranen op radiatoren In het WoON zijn 357 woningen aanwezig waarin gewone radiatorknoppen gebruikt worden, in 313 woningen zijn thermostaatknoppen aanwezig. Woningen met zowel radiatorknoppen als thermostaatknoppen worden hier buiten beschouwing gelaten, net als de woningen waarin een programmeerbare thermostaat aanwezig is. Het gebruik van een thermostaatknop leidt volgens

24

ECN-E--09-074

de waarnemingen in het WoON niet tot een lager gasverbruik dan wanneer een gewone radiatorknop gebruikt wordt. Hierbij is gecontroleerd voor het bouwjaar van de woning.

2.5.10 Inregelen van verwarmingsinstallaties Voor zover bekend is er geen informatie over deze maatregel beschikbaar in het WoON 2006.

2.6

Warm tapwater

Gasverbruik wordt gedomineerd door ruimteverwarming, wat het bemoeilijkt om effecten te vinden van maatregelen voor de bereiding van warm tapwater. Daarnaast is het gebruik van verwarmd tapwater afhankelijk van verschillende gedragscomponenten, in het bijzonder van het gedrag met betrekking tot baden en douchen. In de analyses zou daarom gecontroleerd moeten worden voor bijvoorbeeld het aantal keer dat men per week in bad gaat en het aantal minuten per week dat er wordt gedoucht door het totale huishouden.

2.6.1 Gasboiler In het WoON zijn 83 respondenten aanwezig die een gasboiler hebben. Gasboilers worden echter vaak gebruikt in combinatie met andere apparaten. Om het afzonderlijke effect van gasboilers op het gasverbruik te bepalen, is het wenselijk om alleen de respondenten mee te nemen die een gasboiler gebruiken en geen andere apparaten. Daarvan zijn er slechts 44 in het WoON aanwezig, wat te weinig is om tot betrouwbare resultaten te komen.

2.6.2 Warmtepompboiler In het WoON zijn 14 respondenten met een warmtepompboiler opgenomen, waarvan er 8 naast de warmtepompboiler nog een andere warmwatervoorziening gebruiken. Het aantal (bruikbare) respondenten is te weinig om betrouwbare effecten vast te stellen.

2.6.3 Leidingisolatie Zie Paragraaf 2.5.6.

2.6.4 Beperking van de leidinglengte Voor zover bekend is er geen informatie over deze maatregel beschikbaar in het WoON 2006.

2.6.5 Waterbesparende douchekop Van alle respondenten in het WoON maakt 38,5% gebruik van een waterbesparende douchekop. Dat is een voldoende aantal om een effect op energieverbruik mee te kunnen vaststellen. Hierbij moet wel goed worden gecontroleerd voor samenstelling van het huishouden en douchegedrag. Het WoON biedt hier voldoende mogelijkheden voor.

2.7

Zonne-energiesystemen

2.7.1 Zonneboiler Onvoldoende respondenten in het WoON aanwezig om betrouwbare effecten vast te stellen.

ECN-E--09-074

25

2.7.2 Zonneboilercombi Onvoldoende respondenten in het WoON aanwezig om betrouwbare effecten vast te stellen.

2.7.3 Pv-cellen Onvoldoende respondenten in het WoON aanwezig om betrouwbare effecten vast te stellen.

2.8

Overzichtstabel WoON

In onderstaande tabel worden de bevindingen die hiervoor zijn besproken, samengevat. Per maatregel is steeds aangegeven op welke wijze de maatregel in het onderzoek is geoperationaliseerd, wat het aantal waarnemingen is, of dat aantal waarnemingen een betrouwbare toetsing in principe mogelijk maken. In de laatste kolom wordt een gecombineerd oordeel gegeven: + als de besparing die de maatregel op zou moeten leveren in het gebruik in beginsel goed kan worden onderzocht. +/- als het aantal waarnemingen voldoende is, maar als de operationalisatie of de beschikbaarheid van controlevariabelen hier beperkingen aan opleggen. als er geen informatie over de maatregel in HOME is opgenomen, als het aantal waarnemingen onvoldoende is, als de operationalisatie een serieuze vergelijking onmogelijk maakt of als noodzakelijke controlegegevens ontbreken. Tabel 2.7 Samenvatting bevindingen WoON Maategel Operationalisatie WoON Isolatie gevelisolatie

Rc-waarde (o.b.v. DGMR-berekening), per woningtype: Vrijstaand 2 onder 1 kap/hoekwoning Tussenwoning Meergezinswoning dakisolatie Rc-waarde (o.b.v. DGMR-berekening), per woningtype: Vrijstaand 2 onder 1 kap/hoekwoning Tussenwoning Meergezinswoning begane grond Rc-waarde (o.b.v. DGMR-berekening), per vloerisolatie woningtype: Vrijstaand 2 onder 1 kap/hoekwoning Tussenwoning Meergezinswoning isolerende beglazing oppervlakte type glas per woonlaag: tot. kozijn opp. woonlaag 1 enkel glas tot. kozijn opp. woonlaag 1 normaal dubbel glas tot. kozijn opp. woonlaag 1 HR tot. kozijn opp. woonlaag 1 HR+ tot. kozijn opp. woonlaag 1 HR++ koz.opp. woonkamer enkel glas in m2 koz.opp. woonkamer normaal dubbel glas in m2 koz.opp. woonkamer HR glas in m2 koz.opp. woonkamer HR+ glas in m2 koz.opp. woonkamer HR++ glas in m2

26

WaarN vol- Oordeel nemingen doende 3569

+

476 991 951 1151

+ + + +

3085

+

552 1134 1097 302

+ + + +

2578

+

467 972 932 207

+ + + +

2650 3498 227 283 556 336 2039 69 90 196

+ + + + + + + + + +

+/-

+/-

+/-

+

ECN-E--09-074

Maategel

isolatie zoldervloer

kierdichting Ventilatie mechanische afzuiging

Operationalisatie WoON koz.opp. woonkamer totaal in m2 aanwezigheid vloerisolatie zolder dikte isolatie zolder aantal m2 wat geïsoleerd is zolder kierdichting aanwezig

aanwezigheid mech. afzuiging conti-nue systeem aanwezigheid mech. afzuiging en toevoer (balansventilatie) aanwezigheid mechanische ventilatie, per ruimte: woonkamer keuken slaapkamer badkamer overige ruimtes gebalanceerd met gebalanceerde ventilatie met wtw warmteterugwinning voorverwarming van voorverwarming van ventilatielucht door serre 1 ventilatielucht (ja/nee) d.m.v. serre voorverwarming van ventilatielucht door serre 2 (ja/nee) Gelijkstroomventi- Geen informatie lator vraaggestuurde aanwezigheid vraaggestuurde ventilatie ventilatie ruimteverwarming type ketel conventioneel rendement (CR) verbeterd rendement (VR) hoogrendement (HR) HR104 HR107 zonnegascombi Geen informatie elektrische Soort ketel: elektrische warmtepomp bodem warmtepomp voor ruimteverwarming Soort ketel: elektrische warmtepomp water Soort ketel: elektrische warmtepomp lucht gebouwgebonden Soort ketel: gebouwgebonden warmtekracht (WKK) warmtelevering door Verwarmd door blok- stads- of wijkverwarming derden aanvoertemperatuur te benaderen met vloer/wandverwarming lager dan 55 C individuele Geen informatie bemetering pompschakeling Geen informatie leidingisolatie leidingisolatie onverwarmde ruimte beperking van de lei- Geen informatie dinglengte stooklijngeregelde Geen informatie

ECN-E--09-074

WaarN vol- Oordeel nemingen doende 3305 + 133 + +/79 + +/1201 + +/1904 + + 1749

+

59

-

522 1298 197 1615 1083

+ + + + +

89

+

7

-

1

-

47

-

239 1016 940 5 1583

+ + + +

6

-

0 1 0

+

+

+ + + +

-

533

+

+

68

-

-

27

Maategel

Operationalisatie WoON

temperatuur thermostaatkranen op temp. woonkamer via thermostaatknoppen op radiatoren de radiator Regelen temp. woonkamer via Gewone radiatorknoppen inregelen van Geen informatie verwarmingsinstallaties warmtapwater gasboiler gasboiler aanwezig warmtepompboiler warmtepompboiler aanwezig leidingisolatie leidingisolatie onverwarmde ruimte waterbesparende Heeft de douche een waterbesparen-de douche-kop douchekop? zonneenergiesystemen zonneboiler Zonneboiler aanwezig zonneboilercombi Geen informatie pv-cellen type PV-cellen oppervlak PV-cellen hellingshoek PV-cellen

WaarN vol- Oordeel nemingen doende 446

+

+/-

489

+

+/-

44 14 881

+

+/-

1817

+

+

49

-

36 36 36

-

Naast bovenstaande maatregelen is in het WoON ook opgenomen of in de vijf jaar vóór het beantwoorden van de enquête, energiebesparende maatregelen genomen zijn in de woning en om welke maatregelen het ging. In onderstaande tabel is weergegeven in hoeveel woningen de verschillende maatregelen zijn genomen. Tabel 2.8 Aantal waarnemeningenin WoON waar in de afgelopen vijf jaar maatregelen zijn genomen Genomen maatregel Aantal waarnemingen Dubbelglas HR ++ 211 Dubbelglas 363 Voorzetramen 40 Gevelisolatie 157 Binnenisolatie van het dak 231 Buitenisolatie van het dak 102 Isolatie van de zoldervloer 76 Isolatie van andere vloer(en) 161 Rolluiken of andere luiken 91 CV-ketel met verbeterd rendement (VR) 142 CV-ketel met hoog rendement (HR) 633 Combitap HR-ketel 408 Zonneboiler 19 Zonnepanelen (of pv-cellen) 38 Waterbesparende kranen/douchekoppen 270 Spaarlampen 533 Kierdichting (tochtstrippen) 288 Leidingisolatie (materiaal rondom warmwater) 182 Reflectiemateriaal achter radiatoren 84 Omdat van de huishoudens waar deze maatregelen zijn genomen, geen metingen van het gasverbruik bekend zijn van vóór de maatregel, is deze informatie niet bruikbaar om besparingskentallen mee te bepalen. Het is denkbaar om voor deze woningen de verbruiksgegevens van

28

ECN-E--09-074

vijf jaar eerder toe te voegen indien CBS die beschikbaar zou kunnen maken. Maar ook daarin zitten beperkingen omdat een verhoudingsgewijs groot deel van de maatregelen zal zijn genomen door de nieuwe bewoners van een verkochte woning. Dan is er sprake van verschillende bewoners op één adres en verschillend bewonersgedrag, waardoor vergelijking ernstig wordt bemoeilijkt. De gegevens kunnen wel worden gebruikt ter nadere validatie bij het bepalen van de huidige toepassingen van maatregelen.

2.9

Analysemogelijkheden

Het WoON biedt in beginsel goede mogelijkheden voor nadere analyse. Er zijn veel gegevens beschikbaar over de woningen, de maatregelen en energiegedrag van de huishoudens. Het aantal waarnemingen is ook voldoende groot om tot op zekere hoogte gebruik te maken van segmenteringen. Het aantal maatregelen dat beschikbaar is, is in verhouding tot het aantal waarnemingen echter wel te groot om eenvoudig in een overkoepelende analyse te verwerken. Er zal dan ook moeten worden gezocht naar relatieve effecten waarbij gericht moet worden gecontroleerd voor de meest bepalende (andere) maatregelen en kenmerken van woningen en huishoudens.

2.10

Conclusie

Voordelen: 1. Gebruik woninginspecties, daardoor vrij precieze inschatting van de toepassing van maatregelen en adequate operationalisatie. 2. Relatief groot aantal waarnemingen en veel maatregelen beschikbaar. Nadelen/beperkingen: 1. Isolatiekwaliteit van gevel, dak en vloer kan alleen worden geschat. Dat levert naast een onzekerheid ook problemen op m.b.t. multicollineariteit. Daardoor kunnen afzonderlijke effecten van de isolatiemaatregelen niet goed worden vastgesteld. 2. Periodiciteit is nog niet bekend. Frequentie is hoe dan ook lager dan bij HOME. 3. Verbruiksgegevens zijn standaard jaarverbruiken. Daardoor ontstaan vermoedelijk vertekeningen. 4. Aantallen respondenten zijn voor veel ‘nieuwe’ maatregelen beperkt mede doordat de metingen inmiddels alweer vier jaar geleden zijn uitgevoerd.

ECN-E--09-074

29

3.

Het HOME

In dit hoofdstuk wordt een toelichting gegeven op de inhoud van het HOME en wordt geïnventariseerd in hoeverre het HOME bruikbaar kan zijn bij het opstellen van een dataset met besparingsgetallen van energiebesparende maatregelen op basis van werkelijke verbruiksgegevens. HOME staat voor Huishoudelijk Onderzoek Markt en Energie en is een integratie van het Basisonderzoek Aardgas Kleinverbruik (BAK) en het Basisonderzoek Elektriciteit Kleinverbruik (BEK), die het HOME sinds 2001 vervangen heeft. Het HOME wordt in opdracht van EnergieNed door Millward Brown jaarlijks uitgevoerd bij een vaste groep ondervraagden en heeft tot doel op longitudinale wijze inzicht te verkrijgen in het jaarlijkse gas- en elektriciteitsverbruik van Nederlandse huishoudens en de factoren die daarop van invloed zijn. In de periode april augustus 2009 heeft de laatste jaarlijkse meting plaatsgevonden.

3.1

Het onderzoek

De steekproef Het onderzoek is uitgevoerd onder een vaste groep respondenten, het zogenaamde Scrienpanel. In 2009 bevat dit panel 3.554 huishoudens en vormt qua samenstelling en opbouw een representatieve afspiegeling van de populatie van Nederlandse huishoudens. Voor de meting HOME 2009 zijn netto 2.851 gesprekken gevoerd. Dat is daarmee ook de netto N. Het onderzoek is telefonisch uitgevoerd. Met de vooraankondiging van het onderzoek is een vragenlijst met een beperkt aantal vragen toegestuurd. In het begeleidend schrijven is verzocht om deze vragen (zoals meterstanden) vooraf in te vullen en bij de telefoon te bewaren opdat deze gegevens bij het telefonische onderzoek kunnen worden meegenomen.

Panel Het gebruik van een panel heeft het belangrijke voordeel dat ontwikkelingen in de tijd (zoals het treffen van energiebesparende maatregelen) kunnen worden vastgesteld. Voorwaarde daarbij is natuurlijk wel dat daarvoor dan ook voldoende waarnemingen aanwezig zijn in het bestand. Daarbij zijn twee factoren van belang: de instandhouding van het panel en de mate waarin energiebesparende maatregelen zijn getroffen binnen de leden van het panel.

Netto respons 2009 naar woningtype De totaal gerealiseerde steekproef is op de achtergrondvariabelen opleiding hoofdkostwinner, leeftijd hoofdkostwinner, provincie en gezinsgrootte via een matchingsprocedure vergeleken met de populatie van huishoudens in Nederland. Eventuele afwijkingen tussen de steekproef en de betreffende populatie zijn door middel van herwegingprocedures grotendeels geëlimineerd. In het HOME is gevraagd naar woningtypen. Voor het bestand 2009 leidt dat tot de volgende aantallen per type (zie Tabel 3.1). De typen geschakeld en onbekend/anders zijn niet goed direct bruikbaar. Het ‘geschakeld’ zijn van een woning kan op verschillende manieren worden geïnterpreteerd en kan zowel vanuit een vrijstaande woning als een hoekwoning plaatsvinden (geschakeld via garage).

30

ECN-E--09-074

Tabel 3.1 Aantal respondenten (ongewogen) naar woningtype aantal Vrijstaand 376 Half vrijstaand 819 Rijwoning 950 Meergezins 642 Geschakeld 52 Onbekend/anders 12 Totaal 2851

De vragenlijst De vragenlijst van 2009 betrof de volgende onderwerpen: de woning, aanwezigheid personen, vertrekken woning, isolatie algemeen, glasisolatie, ventilatie, warmwaterapparatuur, boiler, geiser, douche en bad, koken, witgoedapparaten, koelen, verwarming, audio, video, computers, overige elektrische apparaten, verlichting, meterstand gas/ elektriciteit, inkomen, enkele achtergrondvragen en overige SenterNovem-vragen.

3.2

Gasverbruik

Energieverbruik wordt gemeten aan de hand van meterstanden. Dat betekent dat het werkelijke verbruik wordt gemeten. Dat heeft als belangrijk voordeel dat eventuele veranderingen in het energieverbruik als gevolg van maatregelen direct kunnen worden vastgesteld. De voorschotnota’s reageren in de regel trager op veranderingen in verbruik. Nadeel is de grotere gevoeligheid voor bijvoorbeeld fluctuaties in het weer. Daarvoor is een graaddagencorrectie noodzakelijk. Die wordt ook uitgevoerd en leidt tot het zogenaamde ‘temperatuur- gecorrigeerd gasverbruik’. Bij de vragen met betrekking tot de gas- en elektriciteitsmeterstand is, indien mogelijk, tijdens het interview het elektriciteitsverbruik over 2008/2009 vergeleken met 2007/2008. Als het verbruik meer dan 15% afweek, is doorgevraagd naar de reden(en) hiervan. In de onderstaande flowchart is aangegeven bij welke respondenten deze vergelijking heeft plaatsgevonden.

ECN-E--09-074

31

Figuur 3.1 Methode HOME vergelijking meterstanden 2009 met meterstanden 2008 Voor de meting 2009 is daarmee voor 1932 respondenten een gasverbruik vastgesteld. Voor 1456 is een verschilwaarde bekend met de meting 2008. De N van 1932 kan in beginsel worden gebruikt om cross-sectioneel te vergelijken wat de verschillende verbruiken zijn bij verschillende maatregelen. De N=1456 kan als basis dienen voor de vergelijking van het effect van maatregelen die in het afgelopen jaar zijn genomen. Het ongecorrigeerde verbruik is de input voor de gasverbruikberekeningen. Het gasverbruik van een respondent wordt opgebouwd uit drie componenten: 1. Het gasverbruik voor koken. 2. Het gasverbruik voor warmwaterbereiding. 3. Het gasverbruik voor ruimteverwarming. Elke verbruikscomponent wordt afzonderlijk berekend. De beschikbaarheid van separate verbruiken voor koken en warmwaterbereiding maken het mogelijk om van de maatregelen die specifiek daarop zijn gericht ook nauwkeuriger vast te kunnen stellen wat het effect is geweest. Er wordt in deze berekende verbruiken gecontroleerd voor factoren die de deelverbruiken gemiddeld genomen mede bepalen. Daarmee wordt een deel van de variantie afgevangen, wat de kans vergroot dat significante effecten kunnen worden gevonden. Het blijven echter wel berekende deelverbruiken, die kunnen afwijken van de werkelijke deelverbruiken. Voor de bepaling van de kentallen zal uiteindelijk toch weer de relatie moeten worden gelegd met het gemeten energieverbruik. De deelverbruiken kunnen wel als een handige tussenstap worden gebruikt bij de verkenning van effecten.

Selectie van respondenten De ‘vreemde’ gasverbruiken worden verwijderd. Dat wordt afzonderlijk gedaan voor centrale verwarming en lokale verwarming en leidt tot de netto aantallen per woningtype die zijn weer-

32

ECN-E--09-074

gegeven in Tabel 3.2. De waarneming van lokale verwarming is daarmee in beginsel onvoldoende om uitspraken over effecten van maatregelen in die context op te baseren. De netto-netto N bedraagt daarmee voor de cross-sectionele analyse van energiebesparende maatregelen uiteindelijk 1661 respondenten. Voor de verschilmeting zijn de aantallen vanzelfsprekend weer wat lager, zie de laatste kolom in Tabel 3.2. Tabel 3.2 Netto N (ongewogen) van respondenten met bruikbare gasverbruiken, per woningtype en type verwarming Centrale verwarming Lokale verwarming Verschilmeting (bij cv=1) Vrijstaand 249 3 198 Half vrijstaand 546 4 434 Rijwoning 583 11 460 Meergezins 241 6 153 Totaal 1661 24 1245 Er is in het HOME geen directe inschatting van het gebruiksoppervlak van de woning beschikbaar. Voor de longitudinale meting is dat geen probleem. Dan kan het verschil worden uitgedrukt als percentage ten opzichte van het verbruik in het voorgaande jaar. Voor de crosssectionele analyse is dat lastiger omdat dan bij voorkeur zou moeten worden gecorrigeerd voor de grootte van de woning. Dat blijft immers een van de meer bepalende factoren bij gasverbruik (t.b.v. ruimteverwarming). Eventueel zou het oppervlak van de woonkamer - dat is wel gevraagd - hiervoor als proxy kunnen worden gebruikt. Via WoON kan dan wel weer een relatie worden gelegd met het gebruiksoppervlak van de woning, maar dit introduceert wel weer een verdere onbetrouwbaarheid. De relatie tussen het oppervlak van de woonkamer en gebruiksoppervlak is immers niet ‘perfect’. Bij een inschatting van het gebruiksoppervlak op basis van het oppervlak van de woonkamer moet dan ook rekening worden gehouden met een onnauwkeurigheid. Het is, voor zover bekend, niet mogelijk om het gebruiksoppervlak van de woning eenvoudig toe te voegen uit andere bestanden, zoals het Kadaster. In het Kadaster wordt wel het kaveloppervlak geregistreerd, maar niet het gebruiksoppervlak van de woning De netto N wordt dan wel weer wat minder groot omdat op deze variabele ontbrekende en ‘vreemde' waarden zijn (3 respondenten hebben een woonkamer van minder dan 5 m2). De N van 1661 (Tabel 1.2) wordt dan 1448.

ECN-E--09-074

33

Figuur 3.2 Verdeling oppervlak woonkamer in het bestand (variabele label zoals in bestand opgenomen) Als het gasverbruik wordt gerelateerd aan het oppervlak van de woonkamer, ontstaan wel enkele ‘outliers’, die er ten behoeve van de verdere analyse beter uit kunnen worden gehaald, bijvoorbeeld de waarden die uitkomen boven de 300 m3 gasverbruik per m2 woonkamer (zie Figuur 1.1).

Figuur 3.3 Verdeling gasverbruik, gedeeld door het oppervlak woonkamer in het bestand

34

ECN-E--09-074

3.3

Energiebesparende maatregelen: isolatie

3.3.1 Isolatie gevel, dak en vloer longitudinaal Er is gevraagd of de volgende isolatiemaatregelen in het afgelopen jaar zijn genomen: • Muurisolatie aangebracht. • Dakisolatie aangebracht. • Vloerisolatie aangebracht. Er zijn in 2009 zeer weinig waarneming van cases waarbij een van deze maatregelen is genomen.2

Cross-sectioneel Uit het panel is bekend in welke (mate en waar) er isolatie aanwezig is in de muren, dak, vloer en ramen. De kwaliteit van isolatie is in beginsel niet bekend. Als proxy kan daarvoor de bouwperiode worden gebruikt. De verdeling in bouwjaarklassen en de aanwezigheid van isolatie is weergegeven in Tabel 3.3. Tabel 3.3 Aantal respondenten (cv=1) naar bouwperiode en aanwezigheid isolatie Muurisolatie Dakisolatie Vloerisolatie wel niet wel niet wel niet Voor 1945 106 153 175 84 93 166 1945 t/m 1965 135 147 154 128 76 206 1966 t/m 1975 191 150 206 135 73 268 1976 t/m 1981 158 51 144 65 76 133 1982 t/m 1985 80 33 87 26 57 56 1986 t/m 1990 114 24 111 27 92 46 1991 t/m 1995 92 15 89 18 84 23 1996 t/m 1999 107 0 91 16 95 12 2000 of later 100 0 87 13 89 11 Weet niet 1 4 1 4 0 5 Het jaar van na-isolatie (indien van toepassing) is niet bekend. Voor de oudere woningen mét isolatie is het daarmee lastig te bepalen wat de kwaliteit van die isolatie is. Het aantal respondenten per bouwperiode is te gering om nog goede uitsplitsingen te kunnen maken naar woningtype. Daarom is in een variantie-analyse getest of beide onafhankelijk van elkaar zouden kunnen worden geschat (m.a.w.: of het onderscheid in woningtypen zou kunnen worden weggelaten). Dat blijkt niet het geval. Er zijn significante interacties tussen bouwperiode, woningtype en de aanwezigheid van isolatie, zowel voor gasverbruik ruimte als voor gasverbruik ruimte per m2 van de woonkamer. Ofwel, het onderscheid in woningtype moet wel worden gemaakt. Een andere optie is om het aantal bouwperioden sterk te verkleinen tot twee of drie perioden: bijvoorbeeld: 1996 en later tegenover alle woningen t/m 1995. Bij aggregatie naar drie bouwperioden, blijken de interactie-effecten overigens weer beperkt en ontstaat - gecontroleerd voor aanwezigheid van isolatie - het effect zoals weergegeven in Figuur 3.4. Tussen de bouwperioden/isolatiegraden is er dan gemiddeld een verschil van 29%.

2

Mogelijk gaat hier nog wat mis in het bestand. De variabele zoals in de vragenlijst vermeld is niet goed te traceren in het bestand. Verder is er wel een variabele die het heeft over isolerende maatregelen in de periode 2005-2006. Wellicht is dat ‘m (overigens dan ook nagenoeg geen waarnemingen).

ECN-E--09-074

35

gasverbruik ruimteverwarming per m2  woonkamer

70 60 50 40 30 20 10 0 t/m  1976  1996  t/m  1976  1996  t/m  1976  1996  t/m  1976  1996  1975 t/m  en  1975 t/m  en  1975 t/m  en  1975 t/m  en  1995 later 1995 later 1995 later 1995 later vrijstaand

halfvrijstaand

rijwoning

meergezins

Figuur 3.4 Gasverbruik voor ruimteverwarming per m2 woonkamer naar bouwperiode en woningtype, gecontroleerd voor aanwezigheid gevelisolatie

3.3.2 Dubbelglas Longitudinaal In de enquête wordt gevraagd of er in het afgelopen jaar dubbelglas is geplaatst. Dat is het geval voor 12 cases (zonder verdere selecties). Voor deze cases is geen valide verschilscore in gasverbruik beschikbaar.

Cross-sectioneel Van de woningen is bekend of er dubbel glas in is aangebracht. Ook zou bekend moeten zijn er is althans een variabele voor beschikbaar waaruit zou kunnen blijken wat de kwaliteit is van het dubbelglas (gewoon dubbel glas, HR+ of HR++). Daar zijn echter geen waarnemingen op beschikbaar voor cases die verder voldoen aan de selectiecriteria. De meest bruikbare variabele (zonder veel ontbrekende waarden) in het bestand is de aanwezigheid van dubbelglas in de woonkamer. Voor bijna 90% van de beschikbare cases is er dubbel glas in de woonkamer. Die hoge penetratiegraad bemoeilijkt de vergelijking enigszins omdat er daardoor betrekkelijk weinig waarnemingen zijn van de enkelglas situatie. De aanwezigheid van dubbel glas in de woning hangt sterk samen met de bouwperiode. Zelfs zo sterk dat er na 1996 in het geheel geen woningen meer zijn zonder dubbel glas. Correctie voor bouwperiode is dan ook minimaal nodig om het effect van het aanbrengen van dubbel glas te kunnen evalueren. Als we dat zo gedetailleerd mogelijk doen (bouwperiode als covariaat in de analyse), dan resteert nog steeds een significant effect van dubbel glas van zo’n 7,5% besparing op het gasverbruik voor ruimteverwarming. Vermoedelijk is uiteindelijk ook correctie voor onder meer verwarmingswijze nodig.

36

ECN-E--09-074

gasverbruiik ruimteverwarming per m2  gbo

60 50 40 30 20 10 0 dubbel glas

geen  dubbel glas geen  dubbel glas geen  dubbel glas dubbel glas dubbel glas

t/m 1975

1976 t/m 1995

1996 en later 2

Figuur 3.5 Gasverbruik voor ruimteverwarming per m woonkamer naar bouwperiode en de aanwezigheid van dubbel glas in de woonkamer

3.3.3 Kierdichting Voor zover bekend is er geen informatie over kierdichting beschikbaar in HOME.

3.4

Ventilatie

Er wordt in HOME betrekkelijk weinig aandacht besteed aan ventilatie. Eigenlijk wordt er alleen vastgesteld óf er een ventilatiesysteem is dat de “afzuiging / ventilatie in de gehele woning (wc, keuken, badkamer etc.) verzorgt.” Daarmee kan er alleen iets worden gezegd over de maatregel ‘mechanische afzuiging’. Of er gebalanceerde ventilatie is, gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning, of er gebruik gemaakt wordt van vraaggestuurde ventilatie is onbekend. Er wordt wel vrij uitgebreid ingegaan op het onderhoud van het ventilatiesysteem. Ook is niet gevraagd naar de aanwezigheid (en/of het gebruik van een serre). Ruim een derde van de respondenten van het HOME heeft een mechanisch ventilatiesysteem. Dat komt neer op 514 respondenten in de groep met vergelijkbare gegevens. De aanwezigheid van mechanische ventilatie hangt sterk samen met bouwperiode en vermoedelijk ook met type verwarmingssysteem. Eventuele effecten zullen daarvoor moeten worden gecontroleerd.

3.5

Ruimteverwarming

3.5.1 Rendementsklasse combiketel Longitudinaal In de enquête wordt de volgende vraag gesteld: “Heeft u in de afgelopen 12 maanden ergens in uw woning de verwarming vervangen of uitgebreid (wijziging in type verwarming, andere cvketel, verwarmingstoestellen, andere of meer haarden / kachels, open haard / allesbrander laten plaatsen)?” Daarvan zijn 15 waarnemingen beschikbaar. Bij 9 respondenten is een HR107-ketel geïnstalleerd. Bij 6 respondenten is het nummer onbekend. Vermoedelijk zullen dit ook HR107ketels zijn geweest. Voor deze cases is geen valide verschilscore voor het gasverbruik beschikbaar.

ECN-E--09-074

37

Cross-sectioneel

gasverbruiik ruimteverwarming per m2  gbo

Er worden verschillende typen ketels onderscheiden in het HOME: Conventioneel, verbeterd rendement (VR), HR - niet gespecificeerd, HR100, HR104 en HR107. Van de HR100 en HR104-ketels zijn er wat weinig waarnemingen (zie overzichtstabel). Voor de analyse ligt het het meest voor de hand om die samen te voegen met de categorie HR-‘geen nummer bekend’. Een drie- of vierdeling ligt dan het meest voor de hand. Als we onderscheid maken in een driedeling zoals in Figuur 1.5, ontstaat vooral een verschil bij de oudere woningen (t/m 1975). Het onderscheid tussen de type HR-ketels is nergens significant. Vermoedelijk wordt dit veroorzaakt doordat een relevant deel van de HR-ketels waarvan het nummer onbekend is, ook een HR107-ketel is. Voor de analyse van maatregelen zou het wenselijk zijn als een methode kon worden ontwikkeld waarmee aan het grote aantal ‘HR-nummer onbekend’ alsnog een (schatting van een) specificatie kon worden verbonden. Nu kan alleen het effect van de maatregel HRketel t.o.v. CR/VR worden vastgesteld. 70 60 50 40 30 20 10 0 CR/VR

HR

HR107 CR/VR

t/m 1975

HR

HR107 CR/VR

1976 t/m 1995

HR

HR107

1996 en later 2

Figuur 3.6 Gasverbruik voor ruimteverwarming per m woonkamer naar bouwperiode en type ketel

3.5.2 Zonnegascombi, elektrische warmtepomp voor ruimteverwarming en gebouwgebonden warmtekrachtinstallatie Voor zover bekend is er geen informatie over deze maatregelen beschikbaar in HOME.

3.5.3 Warmtelevering door derden Er wordt in HOME gevraagd naar warmtelevering door derden (blokverwarming of wijkverwarming). In de totale steekproef zijn er 188 respondenten die ofwel blokverwarming ofwel wijkverwarming hebben. Dat zijn geen grote aantallen, maar het zou in principe wel voldoende kunnen zijn om een effect vast te stellen. Het probleem bij deze maatregel is echter dat het effect lastig kan worden vastgesteld op basis van verbruiksgegevens omdat de aard van het verbruik erg anders is. Vergelijking van verbruik warmtelevering en gasverbruik brengt weer geheel nieuwe problemen bij zich mee. In het HOME worden ook geen gegevens verzameld over warmtelevering en verbruik. Deze maatregel onttrekt zich daarmee aan de beoordeling.

3.5.4 Aanvoertemperatuur lager dan 55 °C Er wordt in het HOME niet specifiek gevraagd naar de toepassing van LT-verwarming. Het is wel mogelijk om hiervoor een proxy te nemen, bijvoorbeeld de toepassing van niet-elektrische vloer- of wandverwarming. Veelal zal dit een lage temperatuursysteem zijn. Dat is echter niet

38

ECN-E--09-074

noodzakelijk. Er moet namelijk rekening worden gehouden met de situatie dat er een combinatie van vloer/wandverwarming en radiatoren kan worden toegepast. Als er ook radiatoren zijn toegepast, kunnen die zowel met hoge temperatuur als met lage temperatuur werken. Alleen als er uitsluitend vloer/wandverwarming is toegepast, is zeker dat de aanvoertemperatuur van het gehele systeem laag is. In de andere gevallen is een combinatie van lage en hoge temperatuur mogelijk. Er wordt in het HOME gevraagd naar de toepassing van radiatoren en vloer/wandverwarming in verschillende ruimten. Door alleen de woningen te selecteren waar uitsluitend vloerverwarming aanwezig is, kan een selectie worden gemaakt van LT-systemen. Dit zijn er in het HOME 54 (vloerverwarming in woonkamer, badkamer en keuken). Dat is vrij weinig. Een vraagstelling die geschikter is om de combinatie van warmteafgiftesystemen in de woning te bepalen, zou uitkomst kunnen bieden.

3.5.5 Individuele bemetering Er is in het HOME gevraagd naar de aard van de bemetering (voor zowel elektriciteit als gas): 1. Uitsluitend het verbruik in deze woning. 2. Het verbruik van meerdere woningen. 3. Het verbruik van een gedeelte van deze woning. 4. Ook het verbruik van bedrijfsruimten die zich in of naast de woning bevinden (bijv. winkel, praktijkruimte, kantoor e.d.). 5. Ook het verbruik in andere ruimten, zoals bijv. schuurtje, boothuisje, volière, tuinkastje e.d. De eerste antwoordcategorie geeft de meest specifieke invulling aan de maatregel. Op zichzelf is de maatregel echter vooral van belang bij collectieve systemen. Het gaat dus niet zozeer om de individuele bemetering op zichzelf maar om de individuele bemetering bij collectieve systemen. Die collectieve systemen komen niet veel voor in de steekproef (zie hiervoor) en de warmtelevering (die het dan meestal betreft) is niet goed gemeten in het HOME. Het is dan ook niet goed mogelijk om eventuele voordelen van individuele bemetering op warmteverbruik vast te stellen met de gegevens in HOME. Woningen met warmtelevering zitten in een apart onderzoek , het BWK, basisonderzoek Warmte Kleinverbruikers maar daarin worden waarschijnlijk alleen individueel bemeterde woningen meegenomen. Elektriciteitsmeters die het verbruik voor meerdere woningen meten, zijn zeldzaam (N=10 in de totale steekproef). Daar kan dus ook geen betrouwbaar resultaat uit worden afgeleid.

3.5.6 Pompschakeling Voor zover bekend is er geen informatie over deze maatregel beschikbaar in HOME.

3.5.7 Leidingisolatie Er wordt in het HOME gevraagd naar de aanwezigheid van leidingisolatie. Ongeveer 40% van de respondenten geeft aan over leidingisolatie te beschikken en 60% geeft aan dat niet te doen. Dat maakt het in principe goed mogelijk om het effect van de maatregel te evalueren op gasverbruik. Voorlopige toetsing - met controle voor woningtype, bouwperiode en type verwarmingstoestel - levert geen significant effect op (maar wel een trend in de verwachte richting).

ECN-E--09-074

39

Figuur 3.7 Gasverbruik per m2 woonkamer naar de aanwezigheid van leidingisolatie en bouwperiode, gecontroleerd voor woningtype en type ketel

3.5.8 Beperking leidinglengte Voor zover bekend is er geen informatie over deze maatregel beschikbaar in HOME.

3.5.9 Stooklijngeregelde temperatuur Voor zover bekend is er geen informatie over deze maatregel beschikbaar in HOME.

3.5.10 Thermostaatkranen op radiatoren Voor zover bekend is er geen informatie over deze maatregel beschikbaar in HOME.

3.5.11 Inregelen van verwarmingsinstallaties Of de verwarmingsinstallatie (goed) is ingeregeld is niet bekend en ook lastig vast te stellen met een vragenlijstonderzoek. Voor zover bekend is er geen informatie over deze maatregel beschikbaar in HOME.

3.6

Warm tapwater

In de meeste woningen (bijna 92% van de bruikbare respondenten in HOME met centrale verwarming) wordt een combiketel toegepast voor de bereiding van warm tapwater. De resterende 8% heeft een geiser. Het percentage combiketels van 92% lijkt hoog in vergelijking met WoOn (< 70%), maar in HOME worden alleen de gasgestookte installaties meegenomen en geen woningen met collectieve voorzieningen, de percentages t.o.v. het totaal zijn in HOME daarom wat hoger. Er kunnen verschillende soorten combiketels worden onderscheiden. Allereerst in het rendement (zie daarvoor Paragraaf 3.5.1. Daarnaast worden in de maatregelenlijst nog twee subtypen onderscheiden: • Doorstroom combiketel (wordt zowel gebruikt voor de levering van warm water als voor ruimteverwarming en heeft geen voorraadvat of boiler). • Combiketel met voorraadvat. Dit onderscheid wordt ook in HOME gemaakt. Deze maatregelen hebben niet direct een energiebesparende achtergrond maar zijn vooral gericht op comfort. Ten opzichte van de geiser

40

ECN-E--09-074

wordt er gemiddeld genomen ook meer gas verbruikt voor het verwarmen van tapwater bij deze systemen zo blijkt uit analyse van de gegevens in HOME.

3.6.1 Gasboiler Een gasboiler is bedoeld om warm water te maken met behulp van een gasbrander. De toepassing van een dergelijk systeem leidt logischerwijs tot meer gasverbruik (en minder verbruik van elektriciteit) dan een elektrische boiler. Maar de vergelijking kan vermoedelijk beter worden gemaakt met de toepassing van combiketels of een geiser. Het aantal respondenten met een gasboiler in HOME is echter beperkt (N=21 bij de ‘bruikbare’ respondenten). Dat aantal is te klein om een betrouwbaar effect op te kunnen vaststellen.

3.6.2 Warmtepompboiler In HOME wordt de vraag gesteld “Heeft u een elektrische warmtepompboiler? Dit apparaat haalt warmte uit de ventilatielucht en slaat die op in een voorraadvat warmwater”. Er zijn in totaal zes respondenten in HOME met een warmtepompboiler. Deze zes respondenten hebben alle een of meer ontbrekende waarden op de onderscheiden sleutelvariabelen. Het effect van deze maatregel kan dus niet betrouwbaar worden gemeten.

3.6.3 Leidingisolatie Zie Paragraaf 3.5.7.

3.6.4 Beperking leidinglengte Zie Paragraaf 3.5.8.

3.6.5 Waterbesparende douchekop Bijna tweederde van de HOME-respondenten heeft een waterbesparende douchekop.

3.7

Zonne-energiesystemen

3.7.1 Zonneboiler In HOME wordt de vraag gesteld: “Is uw woning voorzien van een zonneboiler?” De vraag wordt door 29 respondenten met bruikbare gegevens bevestigend beantwoord. Dat is weinig en introduceert een flinke onbetrouwbaarheid. Niettemin kan - bij controle voor woningtype, bouwperiode en type ketel wel een eerste indicatief effect worden gevonden (Figuur 3.8).

ECN-E--09-074

41

gasverbruik voor warm water

300 250 200 150 100 50 0 zonneboiler

geen zonneboiler

Figuur 3.8 Gasverbruik voor warmwaterverwarming met en zonder zonneboiler In de formules die vanaf 2009 gebruikt zijn voor de bepaling van het gasverbruik voor warmwaterverwarming wordt voor de zonneboiler geen vast getal meer afgetrokken van de tapwatervraag (in oudere formules die in 2008 of eerder werden gebruikt was dat wel zo). Het lijkt er dus op dat hier – ondanks het geringe aantal respondenten met een zonneboiler - sprake is van een echt effect en niet van een tautologisch effect. Niettemin is bij de bepaling van de werkelijke kentallen verdere correctie nog wel aan de orde omdat de toepassing van zonneboilers vermoedelijk ook samenhangt met de toepassing van andere maatregelen.

3.7.2 Zonneboilercombi Voor zover bekend is in HOME niet bekend of de zonneboiler alleen voor de verwarming van tapwater of ook voor ruimteverwarming wordt ingezet.

3.7.3 Pv-cellen In HOME wordt de vraag gesteld: “Heeft u zonnepanelen? Dit zijn panelen voor het opwekken van elektriciteit.” Er zijn in totaal 76 respondenten met zonnepanelen. De maatregel dient te worden beoordeeld op een eventuele reductie van het elektriciteitsverbruik. Het ligt in de rede om hierbij te corrigeren voor de factoren die voorts het elektriciteitsverbruik in sterke mate beinvloeden. Daarbij horen vermoedelijk ook huishoudenkenmerken als inkomen en gezinsgrootte. De reductie van het elektriciteitsverbruik is niet zonder meer te bepalen. Wanneer de PV panelen terug leveren aan het net wordt dit of apart geregistreerd met een aparte elektriciteitsmeter of met een terugdraaiende meter. Alleen in het geval van een terugdraaiende meter komt de besparing van PV tot uiting in het elektriciteitsverbruik dat door HOME is gemeten.

3.8

Overzichtstabel HOME

In onderstaande tabel worden de uitkomsten die hiervoor zijn besproken, samengevat. Per maatregel is steeds aangegeven op welke wijze de maatregel in het onderzoek is geoperationaliseerd, wat het aantal waarnemingen is, of dat aantal waarnemingen een betrouwbare toetsing in principe mogelijk maken. In de laatste kolom wordt een gecombineerd oordeel gegeven: + als de besparing die de maatregel op zou moeten leveren in het gebruik in beginsel goed kan worden onderzocht +/- als het aantal waarnemingen voldoende is, maar als de operationalisatie of de beschikbaarheid van controlevariabelen hier beperkingen aan opleggen als er geen informatie over de maatregel in HOME is opgenomen, als het aantal waarnemingen onvoldoende is, als de operationalisatie een serieuze vergelijking onmogelijk maakt of als noodzakelijke controlegegevens ontbreken.

42

ECN-E--09-074

Tabel 3.4 Overzichtstabel bevindingen HOME Maatregelen

Operationalisatie

waarN voldoenoordeel neming van de de maatregel3

Isolatie ‘isolatie aangebracht’ Aanwezig ja/nee - bouwjaar Muurisolatie aangebracht dakisolatie Aanwezig ja/nee - bouwjaar Dakisolatie aangebracht begane grond vloerisolatie Aanwezig ja/nee - bouwjaar Vloerisolatie aangebracht Dubbel glas Rendement dubbel glas niet goed in bestand Dubbel glas in de woonkamer Dubbel glas aangebracht kierdichting Geen informatie Ventilatie mechanische afzuiging aanwezigheid mechanische ventilatie gebalanceerd met wtw Geen informatie voorverwarming van venti- Geen informatie latielucht d.m.v. serre gelijkstroomventilator Geen informatie vraaggestuurde ventilatie Geen informatie Ruimteverwarming type (VR/HR-100/HRSoort ketel: 104/HR-107 Conventioneel verbeterd rendement (VR) HR - niet gespecificeerd HR100 HR104 HR107 Verwarming vervangen Zonnegascombi Geen informatie elektrische warmtepomp Geen informatie voor ruimteverwarming gebouwgebonden Geen informatie warmtekrachtinstallatie warmtelevering door derden blokverwarming wijkverwarming Aanvoertemperatuur lager Geen informatie; eventueel indan 55 °C dicatie via uitsluitend vloerverwarming ‘niet-elektrisch’ Individuele bemetering Niet goed te onderzoeken Pompschakeling Geen informatie leidingisolatie Wel/niet aanwezig Beperking leidinglengte Geen informatie Stooklijngeregelde tempera- Geen informatie tuur thermostaatkranen op radia- Geen informatie toren Inregelen van verwarmings- n.v.t. (procesmaatregel) gevelisolatie

3

15 933 0 977 2 631 1

+ + + -

+/+/+/-

1252 12

+ -

+ -

514

+

+ -

94 145 543 72 46 394 15

+ + + + + -

+ + +/+/+/+ -

136 52 54

570

+ -

-

+

+ -

Bij cases met een bruikbare meting van het gasverbruik, en met een bekend bouwjaar en woningtype. Alleen bij de longitudinale gegevens worden alle waarnemingen vermeld, tenzij anders aangegeven.

ECN-E--09-074

43

Maatregelen

Operationalisatie

installaties Warmtapwater Doorstroom combiketel / Combiketel met voorraadvat combiketel met voorraadvat en type ketel Combiketel zonder voorraadvat Gasboiler warmtepompboiler leidingisolatie Zie ruimteverwarming Beperking leidinglengte Zie ruimteverwarming waterbesparende douchekop Heeft de douche een waterbesparende douchekop? zonne-energiesystemen zonneboiler zonneboilercombi Geen informatie pv-cellen

3.9

waarN voldoenneming van de oordeel de maatregel3

384

+

+

795 21 0

+ -

926

+

+ + +

+

+/+/-

29 764

Analysemogelijkheden

Om de invloed van separate besparingsmaatregelen op het gasverbruik te kunnen bepalen, moeten ze in onderlinge samenhang in relatie worden gebracht met gasverbruik. Er kunnen immers zowel overschattingen als onderschattingen plaatsvinden bij enkelvoudige analyses. Dat kan ontstaan als de toepassing van een maatregel samenhangt met de toepassing van een andere maatregel of als de toepassing vaker in een bepaald woningtype voorkomt. Als maatregelen weer te veel samenhangen, kunnen ze niet worden gecontroleerd en moeten ze worden opgevat als één maatregel. Van de onderzochte maatregelen is dit het lastigst bij de isolatie van gevel, dak en vloer. Als die moeten worden uitgedrukt in Rc-waarden kan het niet anders dan dat die Rc-waarde wordt benaderd met het bouwjaar van de woning. Dat bouwjaar is vanzelfsprekend gelijk voor zowel gevel, dak als vloer. Het enig wat dan verschilt is of er isolatie is. Het gevolg is dat op deze manier bepaalde isolatiewaarden sterk samenhangen, wat de analyse bemoeilijkt. In het algemeen geldt verder dat het aantal maatregelen in verhouding tot het aantal respondenten te groot is om in een overkoepelende analyse mee te nemen. Het aantal vrijheidsgraden vermindert dan te veel om tot betrouwbare uitkomsten te kunnen komen. In combinatie met de problematiek van de multicollineariteit, lijkt het de meest aangewezen aanpak om voor (sets van) maatregelen specifieke analyses te maken waarbij per maatregel steeds zo goed mogelijk wordt gecontroleerd voor mogelijk beïnvloedende variabelen (zowel met betrekking tot andere maatregelen, als met betrekking tot specifieke woningkenmerken en bewonersgedrag). In de voorgaande paragrafen zijn wat eerste verkenningen geschetst, maar die moeten vanzelfsprekend per maatregel verder worden uitgewerkt en verkend.

4

Aantal zonder selectie (eventuele evaluatie vindt plaats op elektriciteitsverbruik).

44

ECN-E--09-074

3.10

Conclusie

Voordelen: 1. Werkelijke verbruiken (gas en elektriciteit), goede controles. 2. Jaarlijks onderzoek. 3. Splitsing gasverbruik in ruimte, warm water en koken. 4. Longitudinaal onderzoek. Nadelen: 1. Vragenlijstonderzoek introduceert onzekerheid in de validiteit van de toepassing van maatregelen. Dat is nadrukkelijk het geval bij isolatiekwaliteit van gevel, dak en vloer. Die kan alleen worden onderzocht middels de proxy bouwperiode. 2. Waarneming van de toepassing van maatregelen (longitudinaal) is te beperkt om betrouwbare besparingsgetallen op te kunnen leveren; wellicht biedt een ‘stapeling’ van onderzoeken handvatten. 3. Aantallen respondenten zijn ook bij cross-sectionele analyse voor veel maatregelen beperkt. 4. Behoorlijke samenhang tussen maatregelen.

ECN-E--09-074

45

4.

Monitoring energiebesparing bij projecten

In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de mogelijkheid om door middel van monitoringstudies bij projecten van corporaties besparingsgetallen te genereren. We maken daarbij gebruik van de resultaten uit de pilotstudie “Monitoringstudie Energiebesparing Bestaande Woningbouw” die New-Energy-Works heeft uitgevoerd in opdracht van SenterNovem. 5

4.1

Het onderzoek

De pilotstudie betrof negen projecten (waarvan twee identiek) bij woningbouwcorporaties waarbij een of meerdere verbeteringen aan de schil en/of de warmteopwekking werden uitgevoerd. In Tabel 4.1 zijn de projecten en de genomen maatregelen weergegeven. Tabel 4.1 Overzicht projecten pilotstudie Project

Woning- Bouwjaar Periode renotype vatieproject

N

maatregelen Dakisolatie gevel- vloeriso- dubbel HRglas ketel isolatie latie

P54

portiek

1954

2005

P62

portiek

1962

2005

R65

rij

1965

2004-2005

x

x

R63

rij

1963

2005

x

x

R75

rij

1975

R64

rij

1964

G68/71

Galerij

1968/ 1971

2e helft 2005 t/m 1e helft 2006 Juni 2006 t/m november 2006 2004/2006

G58

Galerij

1958

2005-2007

x

overig

geiser -> combi

x

x

x

x

x

x

121 156

mech. ventilatie mech. ventilatie mix mech. venHR/VR tilatie

x

210

x

x

x

x

controlegroep

128 103

75

x

Opmerkingen

controlegroep

blokver- 2 x127 warming verbeterd mech. ven142 Buiten anatilatie lyse

Om het effect van de maatregelen vast te kunnen stellen, zijn gegevens over gasverbruik geanalyseerd en is een enquête gehouden onder bewoners (R65, R63, G68/G71 en G58). Voor de bepaling van het gasverbruik werden CBS-gegevens (klantenbestanden) of blokverwarminggegevens gebruikt. Het CBS leverde voor de jaren 2004, 2005 en 2006 het geanonimiseerde gasverbruik per woning, gecorrigeerd voor weersinvloeden met de profielenmethodiek. De verschilscore 2004-2006 leverde de basis voor de analyse van de effectiviteit van de maatregelen. Na filtering (geen verschillen, grote verschillen, geringe verbruiken) resteerde voor 70% van de woningen een bruikbare verbruiksindicatie. Project G58 valt buiten de analyse omdat hiervoor verbruiksgegevens van na 2007 nodig zijn. Voor project G68/71 is gebruik gemaakt van geaggregeerde gegevens over gasverbruik per jaar (gecorrigeerd met graaddagen) gedurende de periode 2000-2007. Hierbij is het gemiddelde verbruik voor en na renovatie vergeleken. Twee projecten zijn gebruikt als controlegroep omdat de maatregelen hoofdzakelijke vóór (R65) of na R64) de meetperiode werden uitgevoerd. 5

New-Energy-Works, Monitoringstudie Energiebesparing Bestaande Woningbouw; In opdracht van: SenterNovem, Projectnummer 1032-07-01-04-003, Rapportnummer N0742, Datum: 15-7-2008

46

ECN-E--09-074

4.2

Effecten per project

In de vier projecten waar maatregelen zijn genomen in de onderzoeksperiode en waar de individuele verbruiksgegevens zijn geanalyseerd bleek een significante besparing te kunnen worden vastgesteld. Bij de controleprojecten werd geen significant verschil waargenomen. Ook bij de projecten met blokverwarming kon een aanzienlijke vermindering van het verbruik worden vastgesteld (Tabel 4.2). Tabel 4.2 Gemeten en berekende besparingen bij de projecten Project Gemeten Berekende (theoretische) Verhouding gerealiseerd energiebesparing versus berekend procentuele besparing met EBVW Gemiddeld Standaard meetfout [%] [%] [%] P54 P62 R65 (controle) R63 R75 R64 (controle) G68/G71

1 11 2 16 14 3 33

2 2 1 2 2 3 Nvt

24 12 0 59 28 0 32

0,53 0,93 nvt 0,27 0,49 nvt 1,02

De gemeten energiebesparing bleek gemiddeld genomen kleiner dan de verwachte (berekende) besparing. Het verschil tussen de besparing in de controleprojecten en de maatregelprojecten ondersteunt de constatering dat de gemeten effecten ‘echt’ zijn (validiteit). In het bijzonder bij P62 en G68/G71 ligt de gemeten besparing erg dicht in de buurt van de theoretische besparing. Bij R63 is de gerealiseerde besparing ongeveer een kwart van de verwachte besparing.

4.3

Aanbevelingen van de onderzoekers

Naar aanleiding van de pilot worden de volgende (samenvattende) aanbevelingen gedaan: • Opschaling van het monitoringonderzoek waarmee er stevigere uitspraken gedaan kunnen worden over de besparing voor een breder pakket maatregelen en meer woningcategorieën. • Ter verbetering van de nauwkeurigheid van het monitoringonderzoek aandacht te besteden aan verhoging van de kwaliteit van de verbruiksgegevens, bijvoorbeeld door een eigen meting en/of door slimme (automatische) meters. • Ter vergroting van het inzicht dat de monitoringuitkomsten kunnen bieden: - Meer detailinformatie van de projecten verwerven en te verwerken (zoals woninginhoud, oriëntatie, leegstandsbeleid, …). - Voor elk renovatieproject maatwerk berekeningen te maken van de theoretisch verwachte besparing.

4.4

Bruikbaarheid van de benadering

De methode biedt in beginsel goede mogelijkheden om de besparingen per project te kunnen vaststellen. Het betreft een longitudinale analyse, waarbij – als voldoende controle plaatsvindt voor eventuele verandering van bewoners en hun gedrag – valide uitspraken over besparingseffecten mogelijk zijn. Het grootste probleem bij deze benadering is om op basis van de uikomsten van concrete projecten te generaliseren naar (verwachte) werkelijke besparingen per maatregel (en per type wo-

ECN-E--09-074

47

ning) die een algemene geldigheid hebben. Dat kan alleen door (aanzienlijke) uitbreiding van het aantal projecten/waarnemingen. We lichten dit hieronder verder toe.

4.4.1 Effect per maatregel In de meeste projecten worden meerdere maatregelen tegelijkertijd genomen. Daardoor kunnen de effecten van de separate maatregelen niet worden vastgesteld. Het vaststellen van effecten van separate maatregelen is alleen mogelijk als: • Voldoende projecten kunnen worden gevonden waarin slechts een maatregel is getroffen of • wanneer voldoende projecten met verschillende pakketten maatregelen kunnen worden ‘gekruist’ om tot een inschatting van specifieke maatregelen te komen. Het aantal waarnemingen dat voor de laatste optie nodig is, hangt vanzelfsprekend af van de samenstelling van de pakketten en van de afzonderlijke maatregelen die dienen te worden geëvalueerd. Het zal echter – indachtig de EPA lijst van energiebesparende maatregelen – al snel kunnen leiden tot een groot aantal benodigde projecten. Daarbij moet –afhankelijk van de samenstelling van de pakketten en te evalueren maatregelen - eerder aan enkele honderdtallen dan aan tientallen projecten worden gedacht die nodig zijn om betrouwbare besparingsgetallen vast te stellen. Als slechts van een beperkt aantal maatregelen de besparingseffecten worden gezocht, kan deze methode evenwel goed bruikbaar zijn.

4.4.2 Controle voor andere invloeden De gemeten besparingen bij specifieke projecten kunnen mede zijn beïnvloed door andere factoren dan de gerealiseerde maatregelen. Zo kan de bewoning zijn veranderd of het gedrag van bewoners. Maar het is ook mogelijk dat de toepassing van maatregelen anders is geweest in het ene project dan in het andere (verschil in kwaliteit bijvoorbeeld) of dat de effectiviteit van de toepassing in het ene project groter is geweest dan in het andere. In de pilot blijft het bijvoorbeeld opmerkelijk dat de totale gerealiseerde besparing in het project met de eengezinswoningen (R75: dubbel glas en gevelisolatie) niet significant groter is dan de besparing in het project P62 (alleen dubbelglas). Het is onwaarschijnlijk dat gevelisolatie geen meetbare besparing tot gevolg heeft gehad. Maar het is moeilijk in te schatten wat de reden is van het geringe effect ten opzichte van de theoretische besparing) in het ene project en het grote effect in het andere geval. In theorie zijn de veel opties mogelijk, bijvoorbeeld: • Invloed van leegstand (mogelijk deels leegstand geweest in deel van de meetperiode, waardoor gering gemiddeld verbruik). • Invloed van mutaties (mogelijk andere bewoners en/of ander bewonersgedrag) • Mogelijk verschil in kwaliteit van de uitvoering van de maatregel (dubbel glas, HR++ glas) • Mogelijk verschil in de uitgangssituatie (waardoor in het ene geval alleen sprake was van de vervanging van het glasoppervlak en in het andere geval wellicht ook kozijnen zijn vervangen - kierdichting heeft plaatsgevonden). • Maatregel effectiever in het ene woningtype dan in het andere (verliesoppervlak is bij meergezinswoningen gemiddeld minder groot; dan kan dubbelglas wellicht effectiever zijn dan bij de rijwoningen waar de vloer- of dakisolatie alsnog sterk ontoereikend kan zijn en voor veel verlies kan zorgen) • enzovoort. Om voor al die effecten goed te controleren, is informatie nodig over mutaties en bewoning, over bewonersgedrag, over de uitvoering van de maatregelen en zal – afhankelijk van de maatregelen – moeten worden geëvalueerd per woningtype (en onderscheiden naar ligging in het gebouw bij de meergezinswoningen). Als we bewonersgedrag buiten beschouwing laten, kan de benodigde informatie in de meeste gevallen worden verkregen via de corporatie. Koppeling van de verbruiksgegevens op adresniveau is dan wel noodzakelijk (en in beginsel mogelijk ondanks dat dit in dit pilotproject niet is gedaan).

48

ECN-E--09-074

4.5

Conclusie

Voordelen: 1. maatregelen kunnen in principe nauwkeurig worden vastgesteld (via de corporaties is de situatie voor en na renovatie precies vast te stellen) 2. Longitudinaal onderzoek (het is beter mogelijk dan bij cross-sectioneel onderzoek om het effect van de ingreep te isoleren) 3. Grote mate van aansluiting bij de praktijk (renovatie in de voorraad) 4. Bewonersenquêtering is niet strikt noodzakelijk (omdat maatregelen bekend zijn en verbruik via CBS of corporatie kan worden achterhaald). Nadelen: 1. Separate effecten van maatregelen kunnen alleen worden onderscheiden bij voldoende projecten en voldoende variatie in de toegepaste maatregelenpakketten. 2. Het genereren van representatieve en betrouwbare uitkomsten vereist vrij uitvoerige controles en voldoende spreiding over soorten projecten. 3. In de praktijk is het beschikbaar en vergelijkbaar maken van gegevens van corporaties een complicerende factor. Op zichzelf een goede benadering, maar tijdrovend (en kostbaar) om voldoende gegevens te verzamelen om voldoende betrouwbare en valide uitkomsten te genereren.

ECN-E--09-074

49

5.

Energielabeldatabase

5.1

Inleiding

SenterNovem beheert de energielabeldatabase. Dit is een database waar adviseurs het energielabel van een woning moeten melden/registreren. De registraties betreffen honderdduizenden woningen en daarmee is de dataset dus veel groter dan WoOn of HOME. Ook bewaart SenterNovem afzonderlijk de gegevens van labelverbeteringen voor dezelfde woning in het kader van monitoring Schoon & Zuinig.

5.2

Welke maatregelen?

Naast het energielabel zelf en het adres van een woning worden in de labeldatabase nog meer gegevens geregistreerd. Het betreft een deel van de input bij bepaling van het energielabel: • Bouwjaar. • Renovatiejaar. • Gebruiksoppervlak. • Woningtype (Vrijstaande woning, Hoekwoning / twee-onder-één-kap, Tussenwoning, Galerijwoning hoogbouw), Portiekwoning (etage)). • Daktype (hellend, plat, geen). • Type ruimteverwarming (individueel, collectief, warmtelevering door derden). • Warmteopwekkingstoestel (lokale elektrische verwarming, lokale olie/gasverwarming, CRketel, VR-ketel, HR100-ketel, HR104-ketel, HR107-ketel, warmtepomp bodem, warmtepomp lucht, warmtepomp grondwater, warmtepomp elektrisch, warmtepomp gasgestookt, warmtelevering door derden, WKK, direct gestookte luchtverwarming, Stoomketel, heet water ketel). • Warmte opwekkingstoestel locatie (Buiten de thermische schil, Binnen de woning). • Temperatuur (<35 C, tussen 35 en 55 C, > 55 C). • Collectieve systemen (capaciteit, aantal aangesloten woningen, capaciteit pomp, individuele meter). SenterNovem heeft software aangeschaft waarmee labels worden bepaald. Door toepassing van de software zou aan ieder label alle inputgegevens gekoppeld kunnen worden. In die input zitten in principe alle maatregelen uit het EPA maatwerkadvies.

5.3

Beoordeling betrouwbaarheid

De bruikbaarheid van de energielabeldatabase als bron voor besparingskentallen valt en staat met de betrouwbaarheid van de labelopname door de adviseur. Voor de isolatiewaarden is het bijvoorbeeld de vraag of juist wordt in geschat wat de isolatiedikte of Rc-waarde is, of dat hiervoor wederom een aanname wordt gemaakt op basis van het bouwjaar aan de hand van ISSO 82. Indien SenterNovem erin slaagt via de labelsoftware de input te bepalen zoals de Rc-waarden dan staat in de software ook vermeld hoe de Rc-waarden zijn bepaald (inschatting isolatiedikte door labeladviseur of bepaald aan de hand van bouwjaar).

50

ECN-E--09-074

5.4

Aantal waarnemingen in het bestand

In onderstaande tabel staan het aantal labels uit de labeldatabase, zoals geregistreerd in 2007 en 2008. Tabel 5.1 Verdeling labels geristreerd in energielabeldatabase in 2007 en 2008 2007 2008 Total Labels won., A 900 11.800 Labels won., B 5.030 54.330 Labels won., C 9.980 177.210 Labels won., D 12.020 190.130 Labels won., E 11.060 124.110 Labels won., F 8.800 79.570 Labels won., G 4.330 36.100 Totaal 52.120 673.250 725.370 Bron: SenterNovem.

Het aantal geregistreerde labelverbeteringen is beperkt, ca. 10.000. SenterNovem vermoedt dat veel van deze labelverbeteringen geen echte verbeteringen zijn in de zin van renovaties maar correcties van opnames of berekeningen.

5.5

Welke controle variabelen

De energielabeldatabase zegt niets over het energiegebruik en over andere factoren als huishoudsamenstelling en bewonersgedrag. Het energiegebruik kan worden achterhaald via een koppeling met klantenbestanden van CBS. CBS gaat de klantenbestanden over 2008 pas uitvragen eind 2009 en verwacht die in de zomer van 2010 pas compleet te hebben. Ook de huishoudsamenstelling (aantal leden en leeftijden) kan via koppeling met CBS-bestanden achterhaald worden. Onbekend is of de standaard jaarverbruiken een goed beeld geeft van het energiegebruik van een specifieke woning voor een specifiek jaar. Wanneer het verbruik niet bepaald is op basis van meterstanden uit het verleden maar is geschat door het energiebedrijf, of er zijn maatregelen genomen in de woning en het standaardjaarverbruik is nog niet aangepast, dan geeft het energiegebruik uit de klantenbestanden mogelijk geen goed beeld voor die specifieke woning Met de labelverbeteringen kan de situatie voor en na het nemen van een besparingsmaatregel worden onderzocht. Maar de vraag is wanneer het effect van de labelverbetering zichtbaar wordt in de klantenbestanden. Misschien is dat pas een jaar later, in 2009. Een alternatief is de adressen in de labeldatabase te benaderen en te vragen hun eindafrekening te sturen. Of alleen de adressen met labelverbetering en hen te vragen naar het effect op hun gasverbruik. Over het bewonersgedrag zegt de labeldatabase en ook de input voor de labelopname niets. De effecten van maatregelen op het gasverbruik kunnen alleen gecontroleerd worden voor bewonersgedrag aan de hand van de huishoudsamenstelling. Wanneer de adressen in de labeldatabase worden benaderd kunnen wel vragen over bewonersgedrag worden gesteld.

ECN-E--09-074

51

5.6

Conclusies

Voordelen: • In de energielabeldatabase zitten een zeer groot aantal waarnemingen • Via de labelopname software kunnen gegevens over alle maatregelen uit de ISSO lijst worden verkregen • Via koppeling met de klanten bestanden kan eenvoudig en snel het energiegebruik van de woningen worden bepaald. Nadelen • Koppeling met de klantenbestanden kan nog niet op korte termijn plaats vinden. • De klantenbestanden zijn gebaseerd op de standaard jaarverbruiken van de energieleveranciers. Onbekend is hoe vaak die standaard jaarverbruiken´s worden bijgesteld met opname van meterstanden.

52

ECN-E--09-074

6.

Berekeningen DGMR transparant rekenmodel op WoOn data

6.1

Inleiding

Voor het bepalen van het energielabel is een theoretisch (bouwfysisch) model gemaakt: het transparant rekenmodel. Dit model is eind 2008 in opdracht van VROM-WWI al gebruikt door DGMR om voor de respondenten uit het WoON-onderzoek aanvullende maatregelen door te rekenen. Door te fitten op het werkelijke gasverbruik van de respondent wordt het bewonersgedrag meegenomen. De binnentemperatuur wordt aangepast in de berekening. Uit de Energiemodule van WoON wordt wel het aantal bewoners overgenomen. ECN heeft de berekeningen van SPSS overgezet naar een database om eenvoudiger selecties te kunnen maken.

6.2

Welke maatregelen?

Na-isolatie maatregelen: Dakisolatie, vloerisolatie, buitengevel en spouwmuurisolatie, isolerend glas (dubbel- en HR-glas). Verbetering CV en warm tapwater installatie van lokale verwarming of CR/VR-ketels naar HR-combi. Voor ventilatie wordt voor woningen met natuurlijke ventilatie of mechanische afzuiging vraaggestuurde ventilatie meegenomen.

6.3

Aantal waarnemeningen in het bestand

Het aantal is gelijk aan WoON, zie Hoofdstuk 2. Aantallen zijn per maatregel lager vanwege uitgangssituatie van sommige woningen waarin geen verbetering meer mogelijk is. De Rc-waarde van de gebouwschil is overgenomen uit het WoON-onderzoek, dus soms ook ingeschat aan de hand van het bouwjaar of jaar van na-isolatie van de woning.

6.4

Welke controle variabelen?

De besparing van na-isolatie hangt af van een aantal variabelen: • De Rc-waarde van het te isoleren gebouwdeel voor na-isolatie. • Het woningtype en het te isoleren oppervlak, dit is bepalend voor het aandeel van een gebouwdeel in het totale schiloppervlak. Bijvoorbeeld een vrijstaand huis heeft meer geveloppervlak dan een tussen woning, waardoor spouwmuurisolatie en buitengevelisolatie meer besparing opleveren. • De woninggrootte. • Het bewonersgedrag: het stook en ventilatiegedrag.

6.5

Beschrijving analyse

Er is een analyse gemaakt van de besparingen door vloerisolatie in een tussenwoning. In de installatie en ventilatie zijn geen verbeteringen. Het betreft een analyse op basis van 1158 woningen in de database. De gemiddelde besparing is 114 m3 gas per woning door vloerisolatie (9% van het verbruik voor besparing).

ECN-E--09-074

53

De variatie is echter enorm, het minimum is 2 m3 gasbesparing per woning (0% van verbruik voor besparing) en het maximum 1495 m3 gasbesparing per woning (49% van verbruik voor besparing). De standaarddeviatie is 90 en de mediaan 97. Binnen het woningtype tussenwoning kan het te isolerend vloeroppervlak nog heel verschillend zijn. De gemiddelde besparing uitgedrukt in m3/m2 te isoleren oppervlak is 2,1 m3/m2 (9% van verbruik voor besparing). Maar de variatie is wederom enorm tussen 0,1 en 18 m3 gasbesparing m2 van het te isoleren oppervlak (0,2% tot 49% van het verbruik voor besparing). De mediaan is 1,9 m3/m2 en de standaarddeviatie 1,3 m3/m2. De vraag is waarom de variatie zo groot is, ook als we woningtype en te isoleren oppervlak meenemen. Er zijn twee factoren die de marge kunnen verklaren; de Rc-waarde van de vloer voor na-isolatie en het bewonersgedrag. Het effect van de Rc-waarden van de vloer voor na-isolatie zouden we er uit kunnen halen door de waarden te bekijken per bouwjaarklassen. Zie onderstaande tabel. Besparing vloerisolatie voor verschillende bouwjaarklassen (in m3 aardgasbesparing per m2 te isoleren oppervlak) Gemiddelde Mediaan SD % AVG % min-max Totaal 2.10 1.88 1.31 9,6% 0,2 tot 48,7% Bouwjaar <1930 2.23 1.78 1.90 9,3% 0,2 tot 35,7% Bouwjaar 1930-1959 2.16 1.91 1.40 9,0% 3,3 tot 37,3% Bouwjaar 1960-1979 2.06 1.93 1.00 9,8% 7,5 tot 42,5% Bouwjaar 1980-1994 1.79 1.68 0.79 10,8% 5,7 tot 48,7% Tabel 6.1

Ook per bouwjaarklasse is de marge erg groot, zowel in de absolute besparing in m3 gas per m2 te isoleren oppervlak als in % van het aardgasverbruik voor besparing. Dit ligt vooral aan het feit dat binnen 1 bouwjaarklasse nog veel verschillende Rc-waarden kunnen voorkomen. Een andere bron voor de grote marge is de binnentemperatuur waarin het bewonersgedrag verwerkt is (om het berekende gasverbruik te fitten met het werkelijke verbruik), maar de factor binnentemperatuur zou geen effect mogen hebben op de procentuele besparing. In de formule Q=U*A*deltaT is de binnentemperatuur T (en delta T) immers voor en na besparing hetzelfde. Zie onderstaand rekenvoorbeeld.

54

ECN-E--09-074

Tabel 6.2 Rekenvoorbeeld effect van oorspronkelijke Rc en binnentemperatuur T op besparing isolatie Q=U*A*(Tbuiten-Tbinnen) Variatie 1: diverse Rc-waarden binnen eenzelfde bouwperiode Voor Rc U=1/Rc A Tbuiten Tbinnen Q (J/s) Q (MJ/6maand) 0,5 2 60 0 16,5 1.980 31.819 1 1 60 0 16,5 990 15.910 2,5 0,4 60 0 16,5 396 6.364 Na Rc U=1/Rc A Tbuiten Tbinnen Q (J/s) Q (MJ/6maand) 2,65 0,37 60 0 16,5 374 6.004 2,65 0,37 60 0 16,5 374 6.004 2,65 0,37 60 0 16,5 374 6.004 Q besparing % besparing 25.816 81% 9.906 62% 360 6% Variatie 2: diverse Tbinnen binnen eenzelfde bouwperiode vanwege bewoners invloed Voor Rc U=1/Rc A Tbuiten Tbinnen Q (J/s) Q (MJ/6maand) 1,00 1,00 60 0 19 1.140 18.320 1,00 1,00 60 0 16,5 990 15.910 1,00 1,00 60 0 13 780 12.535 Na Rc U=1/Rc A Tbuiten Tbinnen Q (J/s) Q (MJ/6maand) 2,65 0,37 60 0 19 430 6.913 2,65 0,37 60 0 16,5 374 6.004 2,65 0,37 60 0 13 294 4.730 Q besparing % besparing 11.407 62% 9.906 62% 7.805 62% Variatie 3: combinatie van 1 en 2 Voor Rc U=1/Rc A Tbuiten Tbinnen Q (J/s) Q (MJ/6maand) 0,50 2,00 60 0 19 2.280 36.641 1,00 1,00 60 0 16,5 990 15.910 2,50 0,40 60 0 13 312 5.014 Na Rc U=1/Rc A Tbuiten Tbinnen Q (J/s) Q (MJ/6maand) 2,65 0,37 60 0 19 430 6.913 2,65 0,37 60 0 16,5 374 6.004 2,65 0,37 60 0 13 294 4.730 Q besparing % besparing 29.727 81% 9.906 62% 284 6% Theoretisch gezien zijn er nog veel meer factoren die effect hebben op de procentuele besparing van isolatie. De besparing van isolatie wordt in het transparant rekenmodel bepaald doordat er door het te isoleren schildeel minder transmissieverlies optreedt. De totale gasvraag voor ruimteverwarming wordt echter mede bepaald door: transmissieverlies door overige schildelen (inclusief glas), ventilatieverliezen (type ventilatiesysteem), warmtewinst door glas (oriëntatie, glasoppervlak en ZTA-factor glas) en warmtewinst door personen. Al deze factoren kunnen per woning verschillend zijn waardoor de procentuele besparing op de totale gasvraag voor ruimte-

ECN-E--09-074

55

verwarming, ook bij dezelfde Rc-waarden voor en na-isolatie en dezelfde binnentemperatuur verschillend zijn. Zie de berekeningen in Bijlage A. De absolute besparing in m3 per woning lijkt daarom een betere maat dan een percentage van de oorspronkelijke gasvraag. De database met de DGMR-berekeningen is niet geschikt om voor al deze factoren te corrigeren, omdat de selecties dan te klein worden. Je houdt uiteindelijk 1 woning over, gebaseerd op 1 respondent uit het WoON-onderzoek met zijn toevallige bewonersgedrag (aantal personen en binnentemperatuur). Het lijkt daarom beter in de berekeningen die voor de energiebesparingsverkenner zijn gemaakt variaties aan te brengen gebaseerd op bewonersgedrag zoals dat in WoON is gemeten en door variaties in de overige factoren die van invloed zijn op de totale gasvraag zoals hierboven genoemd.

6.6

Conclusies

De DGMR-berekeningen met het transparant rekenmodel op de WoON-data laten een grote spreiding zien in de besparing door na-isolatie, zowel in absolute m3 gas als in % van het verbruik voor besparing. Dit wordt vooral veroorzaakt door de Rc-waarde van het te isoleren bouwdeel voor na-isolatie. Die Rc-waarde voor na-isolatie laat ook per bouwjaarklasse een spreiding zien. De besparing van isolatie wordt in het transparant rekenmodel bepaald doordat er door het te isoleren schildeel minder transmissieverlies optreedt. De totale gasvraag voor ruimteverwarming wordt echter mede bepaald door: transmissieverlies door overige schildelen (inclusief glas), ventilatieverliezen (type ventilatiesysteem), warmtewinst door glas (oriëntatie, glasoppervlak en ZTA-factor glas) en warmtewinst door personen. De database met de DGMR-berekeningen is niet geschikt om voor al deze factoren te corrigeren, omdat de selecties dan te klein worden. Het lijkt daarom beter in de berekeningen die voor de energiebesparingsverkenner zijn gemaakt variaties aan te brengen gebaseerd op bewonersgedrag zoals dat in WoON is gemeten en door variaties in de overige factoren die van invloed zijn op de totale gasvraag zoals hierboven genoemd.

56

ECN-E--09-074

7.

Conclusies

Doel van deze inventarisatie is te onderzoeken of het mogelijk is kentallen te bepalen voor besparingsmaatregelen in de bestaande woningbouw, het liefst op basis van werkelijke energiegebruiken. Gekeken is naar alle besparingsmaatregelen uit de ISSO publicatie 82.2 Handleiding EPA-W maatwerkadvies (zie Tabel 7.1). Als data bronnen zijn onderzocht: HOME, WoON, de energielabeldatabase, en DGMR-berekeningen met het transparant rekenmodel en nieuw te verzamelen data. In deze paragraaf volgt eerst een samenvatting van de bevindingen, gevolgd door aanbevelingen voor het daadwerkelijk bepalen van kentallen. De bevindingen hebben betrekking op de volgende vragen: • Wordt de besparing bepaald op basis van werkelijk verbruik? • Voor welke maatregelen is het mogelijk op basis van bestaande data analyses te maken van de energiebesparing. Is de beschikbare informatie in de bronnen toereikend?

7.1

Bevindingen

7.1.1 Wordt de besparing bepaald op basis van werkelijk gasverbruik? HOME is de enige bron waarin het gasverbruik van woningen is bepaald op basis van meterstanden. Het gasverbruik in WoON is ontleend aan de klantenbestanden van CBS gebaseerd op de standaard jaarverbruiken van de energiebedrijven. En ook voor de methode die is ontwikkeld in het kader van de pilot ‘Monitoringstudie Energiebesparing Bestaande Woningbouw’ wordt voor het bepalen van individueel gasverbruik gebruik gemaakt van deze CBS-gegevens. CBS heeft de klantenbestanden vergeleken met HOME-cijfers, niet op respondentniveau maar wel de gemiddelden. Daaruit bleek dat het gasverbruik van een woning op basis van standaard jaarverbruiken gemiddeld iets hoger is dan het gemeten gasverbruik in HOME. Verondersteld wordt dat dit wordt veroorzaakt door een opslag op de voorschotnota, omdat energieleveranciers willen voorkomen dat huishoudens moeten bijbetalen in koude winters. Dat WoOn gemiddeld een hoger gasverbruik hanteert maakt voor de beoogde statistische analyses in beginsel niet uit. De besparing wordt bepaald door woningen met en zonder een besparingsmaatregel met elkaar te vergelijken. Als in beide gevallen het gasverbruik wordt overschat maakt dat voor het vaststellen van een besparing niet uit. Wat we niet weten is of de standaard jaarverbruiken een goed beeld geeft van het energiegebruik van een specifieke woning voor een specifiek jaar. Wanneer het verbruik niet bepaald is op basis van meterstanden uit het verleden maar is geschat door het energiebedrijf, of er zijn maatregelen genomen in de woning en het standaardjaarverbruik is nog niet aangepast, dan geeft het energiegebruik uit de klantenbestanden mogelijk geen goed beeld voor die specifieke woning. Daardoor wordt de onbetrouwbaarheid van de gegevens vergroot en is het moeilijker om besparingseffecten vast te stellen. Bewonersgedrag wordt in de energielabelsoftware niet meegenomen, per definitie geeft het energielabel de energieprestatie van de woning ongeacht het bewonersgedrag. Uit de koppeling met de CBS-klantenbestanden zal wel een effect van bewonersgedrag blijken wanneer woningen met hetzelfde pakket aan maatregelen een verschillend gasverbruik hebben. Het bewonersgedrag uit zich dan in het effect van een besparingsmaatregel. De effecten van maatregelen kunnen niet gecontroleerd worden op bewonersgedrag, hoogstens op huishoudkenmerken via koppeling met andere CBS-bestanden. Bij koppeling van de energielabeldatabase met de CBSklantenbestanden is een vertragingseffect tussen het nemen van maatregelen en het aanpassen van de standaard jaarverbruiken een cruciaal punt bij het meten van de besparing. De DGMRberekeningen maken gebruik van de WoON-data en ook daarin zijn de gasverbruiken ontleend aan de klantenbestanden van CBS. Het gedrag van bewoners is in de DGMR-berekeningen

ECN-E--09-074

57

meegenomen door voor iedere respondent het gasverbruik uit het transparant rekenmodel te fitten met het gasverbruik via het bepalen van de binnentemperatuur. In feite is alle gedrag in een stookfactor gestopt. Niet bekend is of het gedrag van de respondenten in WoON representatief is. Dat zou wel gecheckt kunnen worden. Bij nieuw te verzamelen data via renovatieprojecten van woningcorporaties kan de besparing worden bepaald door het verbruik voor en het verbruik na het nemen van besparingsmaatregelen op adresniveau met elkaar te vergelijken. Bij de methode die in de pilot is gehanteerd, zijn de verbruiken ontleend aan de klantenbestanden van CBS. Het is echter ook mogelijk om die verbruiken door opname van meterstanden (via vragenlijsten of via slimme meters) te verkrijgen, waardoor bezwaren over de validiteit van de verbruiksgegevens kunnen worden ondervangen. Meting via vragenlijsten levert meestal wel weer responsuitval op, wat op zichzelf ook weer nadelig is voor de validiteit van de gegevens. Bij longitudinale metingen geldt wel dat goede controle nodig is of in de tussentijd wijzigingen hebben plaats gevonden die het energieverbruik hebben beïnvloed, bijvoorbeeld leegstand, andere bewoners, ander bewonersgedrag.

7.1.2 Voor welke besparingsmaatregelen zijn bronnen bruikbaar? Isolatiemaatregelen In HOME is geen informatie beschikbaar over de kwaliteit van isolatie (de Rc- of U-waarden) van de woning. Over de besparing door isolatiemaatregelen kan op basis van HOME dus niets worden gezegd. Wel wordt in HOME gevraagd of respondenten in het afgelopen jaar isolatiemaatregelen hebben toegepast maar de aantallen zijn te klein om daarop een analyse te baseren. In het WoON-bestand is ook geen informatie beschikbaar over de Rc-waarde van de woningschil. Uit notities van DGMR (E.2008.0934.00R001 Uitgangspunten voor EI berekeningen) blijkt dat bij de inspecties ook niet altijd de Rc-waarde van de gebouwdelen kon worden bepaald. Wanneer onbekend is of er isolatie aanwezig is, of wanneer de dikte onbekend is, zijn default waarden aangehouden afhankelijk van het bouwjaar uit de ISSO-publicatie 82 deel 1. Wanneer een schildeel wel geïsoleerd is, maar de isolatiedikte is onbekend, dan zijn default waarden gebruikt afhankelijk van het bouwjaar of het jaar van na-isolatie. Als isolatiewaarden worden berekend op basis van bouwjaar en/of jaar van na-isolatie leidt dat logischerwijs tot een grote samenhang tussen de isolatiewaarden van gevel, dak en vloer. Dat leidt ertoe dat in het effect van bijvoorbeeld gevelisolatie op het gasverbruik ook een effect van isolatie van de andere schildelen zit. De effecten van de verschillende schildelen zijn niet van elkaar te onderscheiden omdat de Rc-waarden van de verschillende schildelen geschat worden op basis van dezelfde parameters en dus per definitie met elkaar samenhangen. Deze zogenaamde multicollineariteit maakt WoON ongeschikt om de afzonderlijke besparingseffecten van isolatie van dak, vloer of gevel te bepalen. Wel kan het bouwjaar als maat voor de isolatiegraad van de totale schil worden gebruikt, bijvoorbeeld als controlevariabele bij analyse van de besparing van andere maatregelen. In de DGMR-berekeningen zitten dezelfde veronderstellingen als in WoON wat betreft de Rcwaarden van de woningschil. Uitgaande van een bepaalde Rc-waarde levert na-isolatie wel een besparing op, maar dat is dan wel gebaseerd op theoretische berekeningen. De DGMRberekeningen met het transparant rekenmodel op de WoON-data laten een grote spreiding zien in de besparing door na-isolatie. Dat lijkt echter niet alleen het effect te zijn van bewonersgedrag maar ook van allerlei andere verschillen tussen de woningen in het bestand. De besparing van isolatie wordt in het transparant rekenmodel bepaald doordat er door het te isoleren schildeel minder transmissieverlies optreedt. De totale gasvraag voor ruimteverwarming wordt echter mede bepaald door: transmissieverlies door overige schildelen (inclusief glas), ventilatieverliezen (type ventilatiesysteem), warmtewinst door glas (oriëntatie, glasoppervlak en ZTA-factor

58

ECN-E--09-074

glas) en warmtewinst door personen. De database met de DGMR-berekeningen is niet geschikt om voor al deze factoren te corrigeren, omdat de selecties dan te klein worden. Bij nieuw te verzamelen data zullen in de meeste renovatieprojecten meerdere maatregelen tegelijkertijd worden genomen. Daardoor kunnen de effecten van de separate maatregelen niet eenvoudig worden vastgesteld. Het vaststellen van effecten van separate maatregelen is alleen mogelijk als: • Voldoende projecten kunnen worden gevonden waarin slechts een maatregel is getroffen of • wanneer voldoende projecten met verschillende pakketten maatregelen kunnen worden ‘gekruist’ om tot een inschatting van specifieke maatregelen te komen. Separate effecten van maatregelen kunnen alleen worden onderscheiden bij voldoende projecten en voldoende variatie in de toegepaste maatregelenpakketten. 

Overige maatregelen Veel maatregelen uit de ISSO lijst komen nog te weinig voor in HOME en WoON om via statistische analyse de besparing te bepalen. In Tabel 7.1 wordt dit aangeduid met ‘kleine N’. Voor sommige maatregelen kan naar verwachting op basis van WoON en/of HOME wel een effect op het gasverbruik worden bepaald: kierdichting, mechanische ventilatie, HR-ketel, leidingisolatie, thermostaatkranen op radiatoren en waterbesparende douchekop. In Tabel 7.1 wordt dit aangeduid met ‘+’. Voor enkele van deze maatregelen zal mogelijk geen significant verschil worden gevonden, dan moet geconcludeerd worden dat de besparingsmaatregel een verwaarloosbaar effect heeft op het werkelijke verbruik. Maatregelen waarvoor dit waarschijnlijk lijkt op basis van voorlopige analyses zijn in Tabel 7.1 aangeduid met ‘niet significant’. Tabel 7.1 Informatie over maatregelen uit EPA maatwerkadvies Besparingsmaatregel WoON Isolatie Gevelisolatie (buiten/spouw/binnen) Dakisolatie (hellend koud-dak/warm-dak /omgekeerd) Begane grond vloer isolatie (bovenzijde/onderzijde/bodem) Isolerende beglazing (ramen/deuren/kozijnen) Isolatie zoldervloer Kierdichting Ventilatie Mechanische afzuiging Gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning Voorverwarming van ventilatielucht door middel van een serre Gelijkstroomventilator Vraaggestuurde ventilatie Ruimteverwarming VR/HR-100/HR-104/HR-107 Zonnegascombi Elektrische warmtepomp voor ruimteverwarming Gebouwgebonden warmte/kracht installatie Warmtelevering door derden

ECN-E--09-074

‐

Isolatie hangt samen! - Isolatie hangt samen! - Isolatie hangt samen! + (geen U, vooral onderscheid enkel en dubbelglas) - kleine N +

DGMR

-geen Rc

+

-geen RC

+

-geen RC

+

-geen U

+

-geen info -geen info

+ - geen info

‐

+ kleine N

+ -geen info

- geen info - geen info

‐

kleine N

-geen info

- geen info

‐ ‐

geen info kleine N

-geen info -geen info

- geen info +

‐ ‐

+ geen info kleine N

+ -geen info -geen info

+ - geen info - geen info

kleine N geen info over

-geen info geen info over

- geen info - geen info

‐ ‐

HOME

59

Aanvoertemperatuur lager dan 55 °C Individuele bemetering Pompschakeling Leidingisolatie Beperking van de leidinglengte Stooklijngeregelde keteltemperatuur (optimale regeling) Thermostaatkranen op radiatoren Inregelen van verwarmingsinstallaties Warm tapwater Doorstroom combiketel/combiketel met voorraadvat met VR/HR-100/HR-104/HR107 Gasboiler Warmtepompboiler Leidingisolatie Besperking van de leidinglengte Waterbesparende douchekop Zonne-energiesystemen Zonneboiler Zonneboilercombi PV cellen

opwekking ‐ geen info ‐ geen info ‐ geen info + niet significant ‐ geen info ‐ geen info + niet significant ‐ geen info

opwekking geen info geen info geen info + ‐ geen info ‐ geen info

- geen info - geen info - geen info - geen info - geen info - geen info

‐ ‐

- geen info - geen info

‐ ‐ ‐

geen info geen info

+

+

+

- kleine N ‐ kleine N zie ruimteverwarming ‐ geen info +

‐ kleine N ‐ kleine N + zie ruimteverwarming ‐ Geen info +

- geen info - geen info - geen info

+ Geen info Niet zinvol

+ - geen info - geen info

-kleine N -kleine N -kleine N

‐ ‐

- geen info - geen info

Een alternatief voor de genoemde bronnen is de energielabel database. In de labeldatabase zit alleen het energielabel en het bouwjaar, woningtype, gebruiksoppervlak en de opwektechniek voor verwarming. SenterNovem heeft echter software aangeschaft waarmee labels worden bepaald. Door toepassing van de software zouden aan ieder label de inputgegevens gekoppeld kunnen worden. In die input zitten in principe alle maatregelen uit het EPA maatwerkadvies. Via koppeling met de CBS-klantenbestanden kan het gasverbruik van de woningen worden bepaald (waarbij dan weer de eerder genoemde beperkingen gelden) waarmee vervolgens besparingskentallen kunnen worden afgeleid. De validiteit en betrouwbaarheid van de uitkomsten van deze methode zijn in belangrijke mate afhankelijk van de nauwkeurigheid van de labelopname door de EPA adviseur. Het risico bestaat dat bij de labelopname voor de isolatiegraad van de woning dezelfde waarden gekoppeld aan bouwjaar uit ISSO 82 worden gebruikt. In de software moet een labeladviseur wel aangeven of hij default waarden gebruikt of een eigen inschatting heeft gemaakt. Voor de afleiding van de kentallen zou dan een beperking kunnen worden gehanteerd tot de ‘eigen inschattingen’. Als daar voldoende waarnemingen van zijn, kan het probleem van de multicollineariteit van isolatiemaatregelen van verschillende schildelen bij het gebruik van de energielabeldatabase worden voorkomen.

7.2

Aanbevelingen

Na inventarisatie van de verschillende bronnen komen we tot de volgende aanbevelingen. Veel besparingsmaatregelen uit de lijst voor het EPA maatwerkadvies komen nog te weinig voor in HOME en WoON om via statistische analyse de besparing te bepalen. Met de energielabeldatabase kan in principe wel informatie over alle besparingsmaatregelen uit de lijst worden verkregen. Voorwaarde is dat het SenterNovem lukt met de labelsoftware de input aan de labels te koppelen. Ook verdient het de aanbeveling om te onderzoeken in welke de mate de gasverbruiken in de klantenbestanden gebaseerd zijn op opname van meterstanden of inschatting van de energieleveranciers en welke vertraging er zit tussen het nemen van besparingsmaatregelen en aanpassen van de standaard jaarverbruiken. Wanneer we willen kijken naar de labels in de database uit 2008 is een koppeling nodig met de klantenbestanden van 2008. De klantenbestanden voor 2008 zijn echter pas halverwege 2010 beschikbaar. Mogelijk is ook een koppeling met de 60

ECN-E--09-074

klantenbestanden van 2009 nodig, wanneer een energielabel is aangevraagd nadat besparingsmaatregelen zijn getroffen en het standaardjaarverbruik pas in 2009 wordt aangepast. Gebruik van de energielabeldatabase is aan te bevelen boven het opnieuw verzamelen van data. Op zichzelf is dataverzameling via renovatieprojecten van woningcorporaties een goede benadering, maar het is tijdrovend (en kostbaar) om voldoende gegevens te verzamelen om betrouwbare en valide uitkomsten te genereren. Omdat koppeling tussen de energielabeldatabase en de klantenbestanden niet op korte termijn kan plaats vinden, zou SenterNovem in de tussentijd wel de bestaande datasets HOME en WoON kunnen benutten voor zover deze bruikbaar zijn. Voor enkele maatregelen kunnen deze datasets worden gebruikt : kierdichting, mechanische ventilatie, HR-ketel, leidingisolatie, thermostaatkranen op radiatoren en waterbesparende douchekop. Het verdient aanbeveling HOME en WoON naast elkaar te hanteren, om te kijken of de resultaten vergelijkbaar zijn. In de energiebesparingsverkenner van SenterNovem zitten wel al theoretische besparingen voor isolatiemaatregelen, HR-ketel en zonneboiler. Deze zitten in een software pakket op internet waarin de input, zoals woningtype, bouwjaar en huishoudgrootte, bepalend is voor de uitkomsten. De kentallen voor besparingsmaatregelen wil SenterNovem overzichtelijk op een rijtje op papier. Het verdient aanbeveling de uitkomsten van de energiebesparingsverkenner in tabellen weer te geven als startpunt voor onderzoek naar de spreiding door variatie in bewonersgedrag. De theoretische waardes kunnen dan worden vergeleken met de gevonden waarden op basis van werkelijke gasverbruiken. Waarschijnlijk moeten de besparingen van bepaalde maatregelen in tabellen worden gezet afhankelijk van bepaalde woningkenmerken of huishoudgrootte. Die afhankelijkheid van woningkenmerken moet in de methode voor de bepaling van besparingen op basis van werkelijke gasverbruiken ook worden meegenomen. Om te komen tot een overzicht van besparingskentallen voor alle besparingsmaatregelen uit het EPA is een vervolgtraject wenselijk waarbij stapsgewijs tot een volledige ‘vulling’ zal worden gekomen. Daarbij is het aan te bevelen om te putten uit meerdere beschikbare bronnen. We onderscheiden de volgende fasen in een dergelijk traject: 1. Opstellen structuur van rapportage en theoretische besparingen, inclusief relevante ‘controlekenmerken’ per maatregel. 2. Bepalen van kentallen op basis van werkelijke verbruiken voor de set van maatregelen die met bestaande bestanden (HOME en WoON) kunnen worden afgeleid 3. Nadere verkenning en eventueel optimalisering gebruiksmogelijkheden energielabeldatabase (nauwkeurigheid label-opnames, inschattingen Rc-waarden, koppeling met GBA-gegevens). 4. Nadere verkenning en eventueel optimalisering van gebruiksmogelijkheden klantenbestanden CBS (verkenning verschillen in periodiciteit van actualisering en ontwikkelen van selectieprocedure t.b.v. de meest bruikbare gegevens). 5. Selectie bruikbare cases en bepalen van kentallen op basis van werkelijke verbruiken voor de resterende maatregelen met de Energielabeldatabase. 6. Nadere validatie en herijking van de kentallen die met HOME en WoON zijn bepaald met behulp van de Energielabeldatabase 7. Optioneel: monitoring van de relatie tussen de uitkomsten van de ontwikkelde algemeen geldende kentallen en de toepassing van maatregelen in concrete projecten van corporaties

ECN-E--09-074

61

Bijlage A

Voorbeeldberekeningen afhankelijkheid factoren in warmteverliesberekening

In rood zijn steeds de variaties op de eerste warmteverliesberekening aangegeven. Transmissieverlies vloer Htr_vloer (invloed Rc): Transmissieverlies rest Htr (ook U raam): Ventilatieverlies Hvent: Totaal warmteverlies (Qverlies): Warmtewinst Qzon(ook orientatie, opp raam en ZTA): Warmtewinst interne productie Qint: Totaal warmtewinst (Qwinst): Warmtebehofte Qwp: Eff: 90%

Voor 400 1000 40 1440 120 200 320 1120

100

Na 300 1000 40 1340 120 200 320 1020

25,00%

Eff: 90% 111

Gasverbruik: Besparing in % Transmissieverlies vloer Htr_vloer (invloed Rc): Transmissieverlies rest Htr (ook U raam): Ventilatieverlies Hvent: Totaal warmteverlies (Qverlies): Warmtewinst Qzon(ook orientatie, opp raam en ZTA): Warmtewinst interne productie Qint: Totaal warmtewinst (Qwinst): Warmtebehofte Qwp:

1244

1133 9%

Voor 200 1000 40 1240 120 200 320 920

50

Na 150 1000 40 1190 120 200 320 870

Eff: 90%

25,00%

Eff: 90% 56

Gasverbruik: Besparing in %

62

1022

967 5%

ECN-E--09-074

Transmissieverlies vloer Htr_vloer (invloed Rc): Transmissieverlies rest Htr (ook U raam): Ventilatieverlies Hvent: Totaal warmteverlies (Qverlies): Warmtewinst Qzon(ook orientatie, opp raam en ZTA): Warmtewinst interne productie Qint: Totaal warmtewinst (Qwinst): Warmtebehofte Qwp:

Voor 400 500 40 940 120 200 320 620

100

Na 300 500 40 840 120 200 320 520

Eff: 90%

Eff: 90% 111

Gasverbruik: Besparing in % Transmissieverlies vloer Htr_vloer (invloed Rc): Transmissieverlies rest Htr (ook U raam): Ventilatieverlies Hvent: Totaal warmteverlies (Qverlies): Warmtewinst Qzon(ook orientatie, opp raam en ZTA): Warmtewinst interne productie Qint: Totaal warmtewinst (Qwinst): Warmtebehofte Qwp:

689

578 16%

Voor 400 1000 1 1401 120 200 320 1081

100

Na 300 1000 1 1301 120 200 320 981

Eff: 90%

Eff: 90% 111

Gasverbruik: Besparing in %

ECN-E--09-074

1201

1090 9%

63

Transmissieverlies vloer Htr_vloer (invloed Rc): Transmissieverlies rest Htr (ook U raam): Ventilatieverlies Hvent: Totaal warmteverlies (Qverlies): Warmtewinst Qzon(ook orientatie, opp raam en ZTA): Warmtewinst interne productie Qint: Totaal warmtewinst (Qwinst): Warmtebehofte Qwp:

Voor 400 1000 40 1440 60 200 260 1180

100

Na 300 1000 40 1340 60 200 260 1080

Eff: 90%

Eff: 90% 111

Gasverbruik: Besparing in % Transmissieverlies vloer Htr_vloer (invloed Rc): Transmissieverlies rest Htr (ook U raam): Ventilatieverlies Hvent: Totaal warmteverlies (Qverlies): Warmtewinst Qzon(ook orientatie, opp raam en ZTA): Warmtewinst interne productie Qint: Totaal warmtewinst (Qwinst): Warmtebehofte Qwp:

1311

1200 8%

Voor 400 1000 40 1440 120 100 220 1220

100

Na 300 1000 40 1340 120 100 220 1120

Eff: 90% Gasverbruik: Besparing in %

Transmissieverlies vloer Htr_vloer (invloed Rc): Transmissieverlies rest Htr (ook U raam):

64

Eff: 90% 1356

111

1244

8% Voor 400 1000

100

Na 300 1000

ECN-E--09-074

Ventilatieverlies Hvent: Totaal warmteverlies (Qverlies): Warmtewinst Qzon(ook orientatie, opp raam en ZTA): Warmtewinst interne productie Qint: Totaal warmtewinst (Qwinst): Warmtebehofte Qwp:

40 1440 120 200 320 1120

40 1340 120 200 320 1020

Eff: 70%

Eff: 70% 143

Gasverbruik: Besapring in %

ECN-E--09-074

1600

1457 9%

65