Beleidsplan Duurzame Ontwikkeling 2010-2014
STATUS VERSIE DATUM
Vastgesteld VV 1.0 28 januari 2010
Beleidsplan MVO & duurzaamheid
i
Augustus 2009
Inhoudsopgave
1
Inleiding ........................................................................................... 2 1.1 1.2 1.3 1.4
2
Duurzaamheids- en MVO-beleid voor WSHD ................................................ 2 Plaats in de beleidscyclus .......................................................................... 2 Wat is duurzaamheid en MVO?................................................................... 3 Relatie tussen MVO en duurzaamheid bij WSHD ........................................... 3
Kaders voor duurzaamheid bij WSHD ............................................... 5 2.1 Duurzaamheidverklaring ........................................................................... 5 2.2 Wet- en regelgeving ................................................................................. 6 2.3 Europese en nationale kaders .................................................................... 6 2.3.1 2.3.2 2.3.3 2.3.4 2.3.5
Europees klimaatprogramma .................................................................. 6 Nationaal programma Schoon en Zuinig................................................... 6 Meerjarenafspraak energie-efficiency (MJA 3)........................................... 6 Duurzaam inkopen ................................................................................ 7 Nationaal programma Adaptatie Ruimte en klimaat ................................... 7
2.4 Kwaliteitsnormen ..................................................................................... 7 2.5 Nieuwe ontwikkelingen ............................................................................. 7 2.5.1 2.5.2 2.5.3
3
Klimaatakkoord Unie van Waterschappen en rijk ....................................... 7 Cradle to cradle: eco-efficiënt wordt eco-effectief...................................... 8 ISO 26000: nieuwe internationale MVO-norm ........................................... 8
Beleidsdoelstellingen en uitwerking ............................................... 10 3.1 Beleidsdoelstellingen .............................................................................. 10 3.2 Uitwerking van beleidsdoelstellingen......................................................... 10
Beleidsplan MVO & duurzaamheid
1
Inleiding
1.1
Duurzaamheids- en MVO-beleid voor WSHD
Waterschap Hollandse Delta (WSHD) wil een bijdrage leveren aan een duurzame, leefbare en veilige maatschappij en vindt het daarom belangrijk om de taken op een maatschappelijk verantwoorde en duurzame wijze uit te voeren. De afgelopen jaren heeft WSHD de nodige activiteiten ontplooid op het gebied van duurzaamheid en maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO). Het voorliggende beleidsplan bevat het kader en de doelstellingen voor toekomstige activiteiten van WSHD op dit gebied.
1.2
Plaats in de beleidscyclus
Het beleidsplan signaleert externe en interne ontwikkelingen en formuleert het standpunt van WSHD. Het dient als basis voor het Meerjarenbeleidsplan (MJBP) en als input voor het Jaarplan Duurzame Ontwikkeling (zie Figuur 1). Het Platform Duurzaamheid van WSHD werkt aan verdere integratie van het duurzaamheidsbeleid in de beleidscyclus. In het Jaarplan Duurzame Ontwikkeling wordt het duurzaamheidsbeleid van WSHD vertaald naar doelstellingen en maatregelen.
Bestuursvisie
Meerjarenbeleids programma incl. fin.raming
Beleids- en beheersbegroting
Meerjarenbeleidsprogramma primaire en gemeenschappelijke strat.doelen
Externe & interne ontwikkelingen
MVO/Duurzaam heids- en Arbojaarplannen
Hoofdproces Jaarplannen
Procespreviews
Jaarverslag
Procesevaluaties
Afdelings Jaarplannen
Jaarrekening
Bestuursrapportages
HoofdprocesMarap’s
AfdelingsMarap’s
Figuur 1 Plaats in de jaarlijkse beleidscyclus: het beleidsplan signaleert externe en interne ontwikkelingen en formuleert het standpunt van WSHD
Beleidsplan Duurzame Ontwikkeling
Pagina 2 van 11
1.3
Wat is duurzaamheid en MVO?
De termen duurzame ontwikkeling en duurzaamheid worden door elkaar gebruikt Ook vanuit het perspectief van het maatschappelijk verantwoord ondernemen komen deze termen meestal aan bod. Om meer duidelijkheid te scheppen wordt in deze paragraaf een beknopte toelichting gegeven op de terminologie. Daarin is een chronologische ontwikkeling te onderkennen die min of meer begon met het rapport Grenzen aan de Groei van de Club van Rome. Het besef van eindigheid bracht de noodzaak van duurzame ontwikkeling ook op de internationale agenda's. Iedereen kent de beroemd geworden definitie van de VN-commissie Brundtland uit 1992: "Duurzame ontwikkeling is ontwikkeling die aansluit op de behoeften van het heden zonder het vermogen van toekomstige generaties om in hun eigen behoeften te voorzien in gevaar te brengen" Deze definitie gaat uit van de schaarste van de hulpbronnen waarmee welvaart wordt voortgebracht, zowel nu als in de toekomst. De oppervlakte van de aarde is eindig; grondstoffen kunnen op raken; en de opnamecapaciteit van de atmosfeer en onze natuurlijke omgeving kent haar grenzen. Duurzaamheid heeft dus van orgine betrekking op het ecologische of 'Planet' aspect van maatschappelijk verantwoord ondernemen. Duurzaamheid en maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO) zijn inmiddels bekende begrippen, maar niet altijd is duidelijk wat eronder wordt verstaan. Een algemeen gehanteerde omschrijving die ook de Unie van Waterschappen hanteert in de prestatievergelijking van de waterschappen voor MVO is: "Maatschappelijk verantwoord ondernemen is een proces waarmee een organisatie verantwoordelijkheid neemt voor de consequenties van haar handelen op sociaal, ecologisch en economisch gebied (people, planet, profit)." De 'P' van Profit wordt tegenwoordig ook vaak 'Prosperity' (welvaart) genoemd, om naast de economische winst ook de maatschappelijke winst in de afweging te betrekken. Paragraaf 2.5.3 gaat verder in op onderwerpen en principes van MVO.
1.4
Relatie tussen MVO en duurzaamheid bij WSHD
Bij WSHD heeft de VV in de duurzaamheidbeleidsverklaring uit 2005 haar visie over MVO en duurzaamheid verwoord (zie ook hoofdstuk 2.1). Hoe zijn de MVO-aspecten tot nu toe ingebed in de organisatie? Voor de organisatorische sturing van de WSHD-organisatie is de missie vertaald naar een aantal strategische doelen en succesfactoren Voor de aansturing van de processen zijn deze in het zogeheten Integrale besturingsmodel samengebracht. De MVO-aspecten zijn met name ondergebracht in het strategische doel "WSHD staat ten dienste van de maatschappelijke omgeving". In het besturingsmodel zijn de drie belangrijkste of kritieke succesfactoren benoemd om deze doelstelling te halen: 1. de bedrijfsvoering voldoet aan het duurzaamheidsbeleid (duurzaam inkopen, fossiele energiereductie e.d.); 2. zorg voor ons cultuurhistorisch erfgoed (betreft waterschapsgerelateerd erfgoed); 3. aan de eisen van goed openbaar bestuur is voldaan (good governance)
Beleidsplan Duurzame Ontwikkeling
Pagina 3 van 11
Bij goed openbaar bestuur gaat het om rechtmatigheid, integriteit en waardering voor , toegankelijke informatie en communicatie over beleid en resultaten. Ook andere strategische doelen uit het besturingmodel bevatten MVO- en duurzaamheidaspecten. MVO-doelstellingen op het vlak van arbeidsomstandigheden, arbeidsparticipatie en gezondheid zijn uitgewerkt in de doelstelling 'Betrokken en competente medewerkers'. Het MVO-thema 'duurzame ontwikkeling van de samenleving' krijgt o.a. vorm door het opstellen van buitenlandbeleid bij WSHD. In de strategische doelen voor de primaire taken veilige waterkeringen, watersysteem op orde, afdoende gezuiverd afvalwater zijn duurzaamheiddoelstellingen voor klimaatadaptatie (aanpassen aan de gevolgen van klimaatverandering: voldoen aan NBW- en KRW-norm, waterveiligheid, etc.) uitgewerkt.
Beleidsplan Duurzame Ontwikkeling
Pagina 4 van 11
2
Kaders voor duurzaamheid bij WSHD
2.1
Duurzaamheidverklaring
In 2005 heeft de VV van WSHD het interne duurzaamheidsbeleid is vastgelegd in onderstaande duurzaamheidverklaring. Duurzaamheidverklaring Duurzame ontwikkeling is 'een ontwikkeling die voorziet in de behoefte van de huidige generatie zonder daarmee voor toekomstige generaties de mogelijkheden in gevaar te brengen om ook in hun behoeften te voorzien'. Bron: VN-Brundtland-rapport, 1992 Visie Waterschap Hollandse Delta wil een bijdrage leveren aan een duurzame, leefbare en veilige maatschappij en vindt het daarom belangrijk om de taken op een maatschappelijk verantwoorde en duurzame wijze uit te voeren. Een overheidsorganisatie vervult immers een belangrijke voorbeeldfunctie. Tevens beïnvloedt een overheidsorganisatie aan de hand van vastgesteld beleid het handelen van derden.
Milieuzorgsysteem Het waterschap wil bovenstaande visie concretiseren door middel van een milieuzorgsysteem. Met een milieuzorgsysteem verplicht het waterschap zichzelf, door middel van het stellen van doelstellingen, om continue te streven naar het voorkomen en/of verminderen van de milieubelasting en het verbeteren van de milieuprestaties. De zorg voor het milieu is onderdeel van de afweging maatschappelijke kosten en baten.
Doelstellingen De doelstellingen zullen gericht zijn op het milieubewust omgaan met energie, afval, onderhoudsmaterialen,verbruiksartikelen en grondstoffen. Enerzijds door de bestaande wet- en regelgeving uit te voeren, anderzijds door het ontplooien van nieuwe initiatieven. Onder ‘milieubewust’ verstaat het waterschap het afwegen van milieuaspecten- en effecten bij het opstellen, dan wel het wijzigen van beleid. Daarnaast acht het waterschap het van belang ook de eigen medewerkers te stimuleren tot milieubewust handelen bij de uitvoering van de dagelijkse taken. Hoofdelementen zijn: (tenminste) voldoen aan wet- en regelgeving; bevordering duurzame ontwikkeling, waarbij hoge prioriteit wordt gegeven aan maatregelen met een hoog milieurendement; bevordering van maatschappelijk verantwoord ondernemen (people, planet, profit); efficiënt gebruik van grondstoffen en energie; inkoop en aanbesteding waarbij duurzaamheid nevengeschikt is aan de (maatschappelijke) kosten; inpassing van milieuzorg in beleidsontwikkeling, planning en uitvoering;
Praktijk De doelstellingen worden vastgelegd in een Jaarplan Duurzaamheid en jaarlijks geëvalueerd, zodat de voortgang wordt bewaakt en de doelstellingen, waar nodig, kunnen worden bijgesteld. Door dit traject jaarlijks te doorlopen is het waterschap in staat zijn ambitie om continu te streven naar verbetering waar te maken.
Beleidsplan Duurzame Ontwikkeling
Pagina 5 van 11
Het college heeft op hoofdlijnen aangegeven hoe zij invulling wil geven aan de missie van WSHD. De reeds ingezette lijn voor duurzaamheid wordt voortgezet, waarbij wordt gestuurd op energie- en milieuvriendelijke toepassingen en maatregelen.
2.2
Wet- en regelgeving
Maatschappelijk verantwoord ondernemen betekent onder andere dat WSHD moet voldoen aan de wet- en regelgeving. Een groot aantal wetten, AMvB’s en andere regelgeving is van toepassing op het waterschap. Denk bijvoorbeeld aan de Algemene wet bestuursrecht, die algemene regels stelt betreffende het rechtsverkeer tussen burgers en overheid, de Wet milieubeheer (onder andere van toepassing op de zuiveringstechnische werken en de inrichtingen van waterkwantiteitswerken), de Floraen Faunawet maar ook de Arbo-wet. Ook onze eigen regelgeving -te vinden op intranet- hoort daarbij. Hollandse Delta stelt zelf ook regelgeving op aan bedrijven en burgers. Gelet op onze voorbeeldfunctie, moet de eigen organisatie vanzelfsprekend zelf deze regels toepassen. Een voorbeeld is het gebruik van bestrijdingsmiddelen bij terreinonderhoud laten aansluiten bij de normen daarvoor.
2.3
Europese en nationale kaders
2.3.1 Europees klimaatprogramma In december 2008 is het Europees energie- en klimaatplan vastgesteld. De 27 Europese lidstaten engageren zich tot de 20-20-20 doelstelling: om tegen 2020 20 procent minder CO2 uit te stoten 20 procent energiezuiniger te worden 20 procent van het energieverbruik uit hernieuwbare bronnen te halen zoals wind, zon of water. Dit zijn bindende Europese afspraken die door de nationale overheden moeten worden geïmplementeerd. De Unie zal deelnemen aan het overleg dat het Rijk met de nationale overheden hiervoor zal starten. Verder is de internationale bijeenkomst in Kopenhagen over mondiale klimaatafspraken van betekenis. 2.3.2 Nationaal programma Schoon en Zuinig In het werkprogramma 'Schoon en Zuinig: Nieuwe energie voor het klimaat' beschrijft het kabinet de ambities voor onder andere energiebesparing, duurzame energie en opslag van CO2 in de grond. Wat is het doel van 'Schoon en Zuinig'? De uitstoot van broeikasgassen, met name CO2, in 2020 met 30% verminderen vergeleken met 1990. WSHD wacht branchebeleid op dit punt af, maar duidelijk is dat CO2-reductie een fundamenteel onderdeel is van het klimaatbeleid. Om de emissie van de broeikasgassen in beeld te krijgen wordt in 2009 een Climate Footprint opgesteld. WSHD wil invulling geven aan de hogere maatschappelijke doelstelling om de bedrijfsactiviteiten klimaatneutraal uit te voeren. Het tempo van energiebesparing de komende jaren verdubbelen van 1% nu naar 2% per jaar (zie Meerjarenafspraak energie-efficiency MJA3 , paragraaf 2.3.3). WSHD heeft in 2008 voor 50% van de ingekochte energie groencertificaten en 14% zelf opgewekt. 2.3.3 Meerjarenafspraak energie-efficiency (MJA 3) Op het gebied van klimaat en energie heeft het kabinet ambitieuze doelstellingen geformuleerd. De afgelopen 15 jaar is de zogeheten Meerjarenafspraak (MJA) een effectieve manier gebleken om energiereductie in het bedrijfsleven te realiseren. De
Beleidsplan Duurzame Ontwikkeling
Pagina 6 van 11
Unie van Waterschappen heeft op 1 juli 2008 een meerjarenafspraak energie-efficiency (MJA3) met het ministerie van Economische Zaken getekend voor de zuiveringsbeheerders. Daarmee is een belangrijke stap gezet in het verbeteren van de energie-efficiency bij het zuiveren van afvalwater. De waterschappen hebben afgesproken om elk jaar de energie-efficiency met twee procent te verbeteren. De ambitie is om in 2020 dertig procent efficiënter te werken. 2.3.4 Duurzaam inkopen Duurzaam inkopen staat stevig op de politieke agenda. De Tweede Kamer heeft in 2005 een motie ingediend die bepaalt dat de rijksoverheid uiterlijk in 2010 voor 100% duurzaam moet gaan inkopen. Van lagere overheden, dus ook van Hollandse Delta, wordt verwacht dat zij in 2010 minimaal 50% duurzaam inkopen. Daaraan hebben de waterschappen via de Unie van Waterschappen zich gecommitteerd. De duurzaamheidcriteria voor inkoop zijn door SenterNovem opgesteld per productgroep, zoals waterzuiveringen, wegennet, waterbouwkundige constructies, dienstauto's en buitenlandse dienstreizen. Bij inkoop- of aanbestedingstrajecten van Hollandse Delta zal vanaf 2010 de Leidraad duurzaam inkopen worden toegepast. Om in beeld te brengen in hoeverre WSHD al voldoet aan de doelstelling van 50% en aan de criteria van de Leidraad zal in 2010 eerst een nulmeting of 'Green Spend Analysis' worden uitgevoerd. Deze analyse kan voorts dienen als basis voor een pragmatisch invoeringsplan en om selectie- en gunningcriteria op te stellen. 2.3.5 Nationaal programma Adaptatie Ruimte en klimaat In 2006 zijn de ministeries VROM, VenW, LNV en EZ samen met de provincies, de gemeenten en de waterschappen het Nationaal Programma Adaptatie Ruimte en Klimaat (ARK-programma) gestart. Gezamenlijk richt men zich op het klimaatbestendig maken van Nederland. Op 2 november 2007 werd door het kabinet groen licht gegeven aan de Nationale Adaptatiestrategie ‘Maak Ruimte voor Klimaat!’. Deze richt zich op de thema's veiligheid, leefbaarheid, biodiversiteit en economie. In de eerste Nationale Adaptatieagenda die in 2009 verschijnt zal het bijvoorbeeld gaan om het voorkomen van overstromingen, het realiseren van extra ruimte voor water(berging) en het vasthouden/conserveren van water. Het opvangen van de gevolgen van de klimaatverandering door klimaatadaptatie is een kerntaak van de waterschappen.
2.4
Kwaliteitsnormen
WSHD streeft naar continue verbetering van de dienstverlening en klantgerichtheid. De directie Zuiveringsbeheer heeft een gecertificeerd managementsysteem volgens de normen ISO 9001, ISO 14001 en OHSAS 18001. De directie Regulering en Laboratorium is gecertificeerd volgens de kwaliteitsnorm ISO 9001 voor de afhandeling van Wvo-vergunningaanvragen. Kern van deze normen is continue verbetering van de dienstverlening en klantgerichtheid. Dit draagt bij aan maatschappelijk verantwoord ondernemen, verwoord in de strategische doelstelling 'WSHD staat ten dienste van zijn maatschappelijke omgeving'.
2.5
Nieuwe ontwikkelingen
2.5.1 Klimaatakkoord Unie van Waterschappen en rijk De Unie van Waterschappen (UvW) heeft het voornemen om eind 2009 een klimaatakkoord te sluiten met het rijk. Doel is om met waterschappen en rijk een richtinggevend en samenhangen kader op te stellen voor de doelstellingen en ambities van waterschappen op klimaatgebied. De Unie zoekt samenwerking met het rijk en andere partijen voor financiën en expertise. Hollandse Delta levert een bijdrage aan het inventariseren van de huidige situatie, kansen en ambitieniveau. De pijlers van het
Beleidsplan Duurzame Ontwikkeling
Pagina 7 van 11
klimaatakkoord zijn klimaatadaptatie (het aanpassen aan de gevolgen van klimaatverandering, o.a. waterveiligheid, watersysteem), klimaatmitigatie (het voorkomen van klimaatverandering, o.a. groene energie, reductie van broeikasgassen) en duurzame bedrijfsvoering. Op alle terreinen heeft WSHD de nodige activiteiten ontplooid. In 2010 zal de inhoud van het klimaatakkoord duidelijk zijn en kunnen doelstellingen verwerkt worden in de beleidscyclus. 2.5.2 Cradle to cradle: eco-efficiënt wordt eco-effectief Eén van de thema's van het klimaatakkoord tussen UvW en rijk is 'cradle to cradle', een visie die nu sterk opgeld doet. Chemicus Michael Braungart en architect William McDonough hebben een visionair boek geschreven over milieudenken: Cradle to Cradle - afval = voedsel. Zij pleiten voor nieuwe, intelligente producten, die niet meer op de afvalhoop belanden (cradle to grave), maar steeds weer teruggegeven kunnen worden aan de biologische of technische kringloop. Met dit grondbeginsel kunnen dingen van meet af aan beter ontworpen worden. Beter betekent hier eco-effectief in plaats van eco-efficiënt. Eco-efficiënt gaat uit van beperken, hergebruiken, recyclen en reguleren. Hiermee wordt schade aan het milieu afgezwakt, maar 'minder slecht' is nog niet 'goed'. Met eco-effectief wordt bij het ontwerp van dingen van meet af aan gekeken naar een blijvende levensduur van materialen, bruikbaarheid op korte termijn, gebruiksgemak en esthetisch genot. Dit moet leiden tot nul afval en nul uitstoot voor de natuur en het voeden van de omgeving waar we deel van uitmaken. Een dergelijk ecoeffectieve benadering zal hand in hand gaan met innovatie. Eén van de doelstellingen van het klimaatakkoord is dan ook dat het akkoord een motor voor innovatie kan zijn. Hollandse Delta ontplooit ook op dit gebied initiatief, door deel te nemen aan het Waterwegen-project 'De Energiefabriek'. In dit project zal WSHD voor één zuivering een concept uitwerken waarin de rwzi energieneutraal kan opereren of zelfs energie kan produceren. Het waterschap streeft ernaar hierbij gebruik te maken van locale mogelijkheden voor het leggen van kansrijke combinaties in de keten. Een voorbeeld hiervan is een samenwerking met het Rotterdam Climate Initiative waarin restwarmte van de RWZI Dokhaven geleverd wordt aan een gemeentelijk warmtenet. Ook met DRSH en HVC in Dordrecht werkt WSHD nauw samen om in de keten te komen tot duurzame energieopwekking uit afval- en slibverwerking en tegelijkertijd kostenefficiëntie te bereiken. Eén van de doelstellingen van HVC is onder andere om innovatieve oplossingen op maat te realiseren door duurzame energie uit afval en biomassa op te wekken. In 2010 stelt HVC daarvoor een meerjarenvisie op. 2.5.3 ISO 26000: nieuwe internationale MVO-norm In september 2009 wordt de DIS-versie DIS (Draft International Standard) van de nieuwe ISO-richtlijn die organisaties helpt bij het implementeren van MVO uitgegeven. De MVO-kernonderwerpen, of de aandachtsgebieden op het terrein van MVO, zijn in ISO 26000 zeer uitgebreid beschreven. De economische pijler van MVO, ook wel 'profit' genaamd, zit in de zeven kernonderwerpen verwerkt, net als aandacht voor ketenbeheer. Omgang met deze zeven kernonderwerpen vindt plaats conform de acht MVO-principes1 (zie Figuur 2). WSHD heeft deze norm gebruikt als maatlat om eigen
1
www.nen.nl (augustus 2009)
Beleidsplan Duurzame Ontwikkeling
Pagina 8 van 11
(MVO-)beleid te toetsen.
Figuur 2 Zeven MVO-kernonderwerpen en acht MVO-principes uit de MVO-norm
Beleidsplan Duurzame Ontwikkeling
Pagina 9 van 11
3
Beleidsdoelstellingen en uitwerking
3.1
Beleidsdoelstellingen
De kaders en beschouwingen uit hoofdstuk 2 overziende, heeft WSHD de volgende speerpunten in het MVO- en duurzaamheidsbeleid 2010-2014. WSHD heeft een duurzame energiehuishouding De waterschappen hebben afgesproken om elk jaar de energie-efficiency met twee procent te verbeteren. De ambitie is om in 2020 dertig procent efficiënter te werken. WSHD streeft om in 2014 100% groene energie te gebruiken, dan wel ingekocht of zelf opgewekt. WSHD wil klimaatneutraal werken WSHD wil invulling geven aan de hogere maatschappelijke doelstelling om de bedrijfsactiviteiten klimaatneutraal uit te voeren. WSHD koopt en gebruikt duurzame diensten, werken en producten Bij inkoop- of aanbestedingstrajecten worden volgens de Leidraad duurzaam inkopen de criteria van SenterNovem voor duurzaam inkopen toegepast. In bijzonder hebben D&H ingestemd met het verder implementeren en in uitvoering brengen van Duurzaam Terreinbeheer, waarbij in 2010 binnen heel WSHD wordt overgegaan naar chemievrij terreinbeheer. WSHD geeft MVO & duurzaamheid een volwaardige plaats in taken en processen MVO- en duurzaamheiddenken dient ingebed te worden in de gehele organisatie, en onderdeel uit te maken van afwegingen. Deze afwegingen zijn terug te vinden in bestuursstukken, projectplannen, etc. WSHD voldoet aan de eisen van goed openbaar bestuur en wet- en regelgeving WSHD krijgt een positieve waardering over zijn informatievoorziening en over de wijze waarop het communiceert over beleid en resultaten. Het naleven van de integriteitafspraken verloopt positief en WSHD voldoet aan de eisen van rechtmatigheid.
3.2
Uitwerking van beleidsdoelstellingen
MVO en duurzaamheid kan geld kosten en opleveren. De vertaling van deze ambities zal via de beleidscyclus vorm krijgen. Via het MJBP, MIR en MEP zullen de beleidsdoelstellingen vertaald worden naar maatregelen en eventuele financiële consequenties binnen door het bestuur vastgestelde kaders. In de jaarplannen, waaronder het Jaarplan Duurzame Ontwikkeling, worden de maatregelen verder uitgewerkt. Via de gebruikelijke rapportages wordt de voortgang van de jaarplannen gevolgd.
Beleidsplan Duurzame Ontwikkeling
Pagina 10 van 11
