NUIMLOOlEJFt
~4
fe.bru a. r; 't 8
* . '.
'.
' .' '
,
.
~.
'
.. .
.
'
.'.
,
'..
'. :
,.
., ,',. * . ' .'
. ,
.
* PIONECR
, . ()
,.
IN
D IT NUMM E R. O:M .
ODY5S E: Y
ENCOUNTER \.JITH A · G/ANT
*
PI ONIE R ,.VL.U.CHJ 'NAAR JUPITER
ZWA~T-é. GATÊN "PL~NEJAIRE
,.
.'
NE VELS
.
* *
'
-1-
VLUCET
N A A R
J H .P I
'1' ER .
H . L C1':!:le:!.:. .
I:~ de Rooei llcc en Grick:.:c uytholo;'ic \'!;::,:; de ead Jur)! ter de &Tote !lècT -:: or ov e r het hc-cl;·l . G~H::! T.'O!ldcr d ótt de .:u: trOl!O mCll dezelfde :::l~l!l :;~v cn .:l.;:tn do Groot~te pl~.!:cet V~ 0:1:;; zonne::o t cl.::cl . lb. do f:~@ ea de za~ i::s Jll!Jitor het meed rp~ ct~cul~rc object ....:'.:1 het fir::J. :littc!l.t . Ec~ V <::,!\ d e r.lec~t bC.'.{Clldc v cr.l;chij )!:.;clcll op de rouzonpla.:lcct ie de Eode Vl ek . EO:l l':\(Hmt, d::tt dit 00:-, r..ervcl.ctorl'!!. i:; die over het O)1'orvl!'lr r "o.::t . Op JU:;litcr zijn ook do,lkcre e~ lichte bo.:1don te z.ier:. , dio e v cn'\"l1jd1 ~ lope:l ::.o.n u:&:t: de e v ~m:t:tr . De lichte b;tlldOll :(.iju io t :; koeler d:.:.n de do ,:U{e r o . Jupij;er hooft do ~root:;;tG r.!..:U::Z.::l. V ~ ~l le pl':-:lctCll V:-Jl Ol'l~ zOllnestel~el op de zon l1~ en :::to.at 779 mljoell kill . vn..'1 do ZOOl itf . Dit i~ 5 , 2 l':\.:t~Ü de a fd:;md ZOl:- Olo.rdc . 013 ol!lloop~tijd v~ Ju:?itor om de ZOll i~ 12 j:H.' r , rn • .:l. . '.': . ale Jupiter 1 x om de zon dro..;.u t , dr~;.d.t de .:>.:trtle 12 x om de zon . Jupi t er ztra;llt 2,5 m~.~l zoveel enerZie uit 1'1;-; ze VOln de ZOl. krij;::t . AlB de plo.nee t 60 tot 100 l:eer :;l'oter 1'/:;':; gel'/ooe t d ,:1,ll nu , da!l W.:l.3 ze een twocdc ZO!1 . Er y.:l.' ~(m 1317 o...'.rdbollc:r. in Jupi ter , 0;), ;).1' Jupi ter is I:1:l ..~r zo zwo.."r cl::: 318 .:l.::>,rdbollen . Dit "lijd erop dOlt Jupiter uit Zact:on moot bo::b.:m . Do atmoofeer bec:t ;\:t t uit metha:1n ( a;:.rd ~:u:;) , \':E'.terdo..mp , w::.terzto f :;;rtfl en ::>!:\."i1oniak . Dit 1~ dezelfde :.
! ter . El' zijn zelf.:; t l'lOO ru1mte:;chepcn de ruimte i!"l 3ec tuurd , n;:l.melijk de Pionier 10 e11 de Pionier Ilo Een !1aè.ecl . . :.. 0 d .... t radio;;olveI! over de ... f::t " :ld (\:lrè.c - JU Diter 46 min . doe~ . Nat; een yrobleûm vorl:ldc de planotoïde~- :o rdcl. Dit lts een r;ordel v'u. brok:; t\L!&..cn ( verl/locdelijk V;-,:l een pl unee t) tU:;!J.sn de banen van. do pla!loten HOXtl en Jupi ter . He!". vroe:?; zich af of de Ji~!lo e-root wa~ dat hot ru1:1to::chip door oen va!! die brolt ::; tu!,:«m kO!l t:orde!l f;era<:tk. t . Do Pionier 10 ell 11 hebben een rei~ van bijnn 2 j.:l.(\r c;ema.:kt om Jupi ter te bercH:ell . Pionier 10 i:z na zijn bezoek .:ton Jupi t er de ruimte ill v ord,'renen ) f;1C\ar Fio !~ ier 11 \·.'erd zod.:l.~i Z l;.~I1~':; de reuz e:1pl.meet r;c::;tuurd d.:.t het ruimteva~\rtui [; ee:! verl::nellinz ondervond na ~e bruik te hebbe!! E:cL'l:;,.)lct Van do a:;'.I!trO:.:;kin~:;k r o.ch t Viln Jupiter . Pi on.ier 10 po.c~e erde de plo.nee t op 5 december 1973 op ecn ól.f:.::t.:ll1d v an 130 . 000 kr.! . Piotier 11 vloor. 1.mG:; de pl~.nect op 3 decer.:bcr 1974 op oon a f :l t D.!l.d v=m, 46 . 400 kr:: . PiQ!l.ier 1 0 hoef t ell.!;:cl e met i?l:~cn iJoeten verrichten die ::odit; \'fare:\ om te Idjken of Pionier 11 wel op zoEt zo l n korto :l.fota::rl 1:'.11;';:;!: Jupiter zou b::'!.!len vliecon . De twee Pio!lier.:; hebben oe:'. kleine lIi::ar:n.centr.ue H 0.0.:2 boord o:n de be:lodi ~ de enerzj.e te lw~en levere:l , ?io!lier 10 voerde eX!Jerl!~e;1ton uit A) in de interpl" :1c tairc rui,".!te tU~ ;::C!l a;;.rde e::: Ju}!i ter ; B) in eell balUl 0::1 J:J..~i ter . De GXl)eri~ontoll 10',:1.1'0:1 (ey.!lerirne!lten uit:evoerd in i:1t{;rpl ~ rui!:!lte) : A Ü He t li\.o.ken va n k::>,."rt cn V.ll de zo·nnewin.d ep diverce o.t ::tande:: van de Z.O:l ; 3 ) Nete:-: "' ~ll J,o:.:r.ti ::che =tr"lin.: , op z e \':ek t door o:t!l e.!..:en zonnectcl.cel en ko! : m1r~ cho ctr:U.i!1.1 die ui t het ho el:U. on::; zO:-.nacteLoel b1!lnel!dri:1zt j 4) he t verbruId be:; tuderen t u:::::en het m.:l~eti=che veld , de zon:le\:1.nd,. e!l de ko::l:liucho otr:U.inc 1n de i :n. t erpl.:\!!etairo rtlimto ; 5) O~de r zocl~ V.. ll dat deel vOon de zon \·: ....o.r :.trali:l':: '.~ordt opzo\';e!;:t (on zichtbo.re c trnl111.:i); 6) Hetel!: va:~ de hoeveel hei d \:·ater:::tofato!J.on in de i:tterplanetaire l'~i i:l te en in de buurt van Juyi ter j 'I) Vo"t",ol1on v<m do hoeveelheid . tofdoeltjo. ia de interpl. ruimtl,l j 8) Eet bepalen v.:m de e rootte ) l"laof,;o , ::;terltte van ma!!!leti[;ch veld en de :::nûlheid v~n de plane toïden in do plnnetoïdcn- xo rdeL
:t
-2-
I"
E:'1l:cl e c>:porl !!Io:1 t cr. di e ~:'ordc:1 ui t ~;c v o erd bij J uni ter zij ;!. : B l) lie t l:;.:.:!;:cn V;l!l :~~:.\rt cn J h e t be:?rU.e:l v.:m d e- i ~ t cnc it cit , richti:'l& 0.1 :: t r'.lctuur V:OJl he t r.lo:t:P'tc tl :: cn c veld V ~n Jupi t e r ; 2 ) V... :: t ctcllc:1 \';'..(: ~:·.a trU. clcctro!: c:J. on p l'o t o!'lCm !!l e t vcr:;chillc~de cmcr.;1o , di e ,','Or de r: vrij ;;otJ:!:,.k t i n het 1.1C.:':'1Hl t1 .::. c ~ e v old; 3) I llfor'.1.:tt~.C VC I' r; trcl;;~"c;1 ove r d~ èec i :a oter- en de c =.nc tcr.::;olvcn dio Ju,i l:cr ui t zC'l.d. t j 4) He t ;:;;J~cn V!i.il k':>.art ol: v~el d e ~:l::=-, c \'.1. n d bij Ju pi t er ; 5) ile t 1!\c t c:~ V::t!l d e temper a tuur v ,~;. de ~ t mor;f erell v.:m Jupi ter en ,roo t :: t c ..... t " lli c t en ; 6) Struc t '.lu r bC!.""~(! ;l v .:m de i Ol1o:::.fce r v"-n de ::. tflOG f ecr v.:m Jupi ter ; 7) j( ~;~ rtC!l mal,:cn V:lll t Crlni ::c h c !..tr\; ctuur , :-~elllc t cn i n i n fró.\-r o od ~ol v ell ; 8 ) l.bkon V:'l". foto I :.; v.:m Jupiter 0:1 v a!'!.. d e [;ro o t ::: t e c.:>.tellietc!l j 9 ) Het v ~\ r~ t :; tell e ll v ~n c ice:1 r; ch ,,?~el: V.:l:1 d e ~ t !':l.o:::: f ee r V::Ul Jupi ter e n dia va n de :;root ::. tc :on.tcllicten ; 10) O:::.<.l e rzock e:l vo.:'l fy :;;i;,:; che ei r: o:l. ~c .:\?? e:l V<.1.!L de z root;; te c~tellie ten C:l h ot bnp:tlcll v .:tn hun afl"eti r:.:;en ; 11) H'.'J t l~.:lu\·,ltc url 8'er bepclC!'). v.::m d e r.l;;,c :;a V;;'I.ll Ju!)i tor en c:rootr::tc :;.:>.tc lliet cn door nnud:euri :;e obr::c rvo. ti e van e ff ec t e n , af'.t om ::: ti~ v.?!'! d c : : o w.:t.:';r t okrachtvelde:: ; 1 2) L ,to r ,!l.:"', ti e zeve:l '''TG,arui t de b~:'.:::, v a n Ju pi t or e n do e root!;te z o. t el li et oll ;;':tu d~ curi ;;er k a:\. ::o r den be pOl.lüd .
Sr \'!er dCll 11 '!!ct e!1:,";ch.?ppolij k e ir. :; trune:-. tc:::. C'e~el e c tct.1 rd uit meer d m 1 50 oTi t r!er po:l c n voorr: t cll on . Er i'!orde:-, ook llO[~ 2 ex..,er1 rJont e:1 c ekozen 1:/::;-,rvoor .:; e O!1 .:tpc.l't c i ;1!; trurnc ll tell !loàie- '::aren . E:-,~: ele inctrur.iC:1 teli zij n : 1) Een IllCo-.!!e t on.e tcr : b c v e~ ti g d op 6 , 6 met e r l D_"-ee .= t aa f om 1:1vloed van d e 3.!ldere iu:::tr ll:1en t e u v.::.:-::. de Pioni e r zo veel mo:;olijk te begerk e n . Di ent voor he t lJote,l V.:"ll tl.:lc!!e t i .::cho v old en plu .:: de zor'.l:l c wi n d . De ;.::en~ or v nn do Illacn etometer ':;Jo:: t 12at uit e ell col die ..;ovuld i ::; Ile t h<::liu!3zac , wao.rdoor clectrL: c he pul oen U~ Vil.ll r .:',d1ofrequ cncie.:: \':or den ~ e ;;:; tuurd . Vc r :ö.n dcrir. cr i !l de holiw:I.1.b;.::or o,;:!.. o , veroorza ...!tt doo r l:1o.::;!lCti:::che [';olv e11 di e he t heli.umcclletjc :):".:;:; eren , ,';or don c:eme t er.. door een o ptü ;c ?w detector i l~ infr".-r ood lich t. 2) S p ccto :.:r o.l~ f : dion t voor het bcp.:û.en uit m31k e de eltje:; dc z.o·.u:
De zo n:l e '.'lind wordt 0p .':!Gv.:>.nc e n t"lce cv om:ijd.i ,; lo!l er:.de pI nte n , die e e:J. :; p nllni n~ ::;ver .:: c :-" il hebbell . Doo rd ",t d e pI ",t en e {. n f~p::mn 1 n~:..: v er ::; chil he :;b e;.~ doorl op e::1 do ve r c cr...i.l l ende clectri :;che l adillgen v c r .:: c hillcJlde b an en . De bundel van zonne';,1.nd r!ordt duS" a . h . w. uit eens:er.::.fold i n ver .::ciüllen de b:\ll e n va!"! v er::: chille::.de e lectri ~ che l a di :1.:;:e n . De ver:;:chille:l de l a ê.inGen k ome n terecht op E)t~:1 pl a,"t , ~.ar o p vernchil l el:d e ?l;J. ~ t :,en , die l~o.r .::...·!ttero:::tick zi j n z ij :!1 voo r de l o.d1nc . Zo k:l:::' 1':l ~:1 ':>ep.:üen ui t ".'elke ion en cu .:;."n t nl io n e r. VnJl doz elfde :::oor t de 7. c,.::1 e~,i !l d be .... t" «.t . 3) Tol ec coop ba tter ij : Deze be.::tr,!) e!l die de ko:::lÛ :::c h o ::; tr.:û.i nc; be:: tudeert e n v c r ~ chill end e c l e!~cn te n identifi_ ceart i:: d c i n tcrplane t .n1 re rü i~.1 te en 2 tele :;;cop ()!"! voor de l 'uimte ro ndom Jupiter . Deze L::,~. tt.: te 2 tele.::cop en ":or de!l ook c:ebrt:.ikt vo or experll!len t B 2 ( zie bove:!) . Er \':ol'dt oo!. bc:: tudeert hoe s tro man V:ln ho0 3-en err;eticche deeltje:; , :.\f!;:o:Jcti e v a n de zon , de int or pl l.\lle t ::dre ruiLlte doorlo!le n . De hoo f d t ele::cooy:: met 7 dctC! c tor::: bc dudc e rt kO :;l:li :::che .!;tr ...li:tL! nie t oon enert:1e tIl e ovcrüClLltor,;b !x t oncr (;1o V ;;\h 1 miljocll tot 500 milj oe:l el c ctro cn e n , du::: L':ot een c ner .:ie tu :;~; en 1 miljoen electl'Ollvolt Cl; 500 miljoen electron volt ( electron vol t kan men af'r-.orten t ot cV).
-3'l";ec ::: ClH::OrCi1 f:1ü t en de proto ~len e n de elcctronc:1 in de m',2:ne tocfce r V2n Ju pi t er . 4 ) B:1.t t c rij v~>.n 3 telo::;copcn . Eé:: t ele !,";coop :nee t de v el d!::terlttc v::,n proto!:cn me t oen c!'.er ~;ic van 56 to t 800 cV . D3 t '.:~edo t clo:' coop doet hetzelfde voor protonen not ecm 011 er ..:;icvc.n ::s tot 22 m ijo en eV . Doze tcle::::coop ide:.tificeert ool{ C:e clci:1cnte l~ \':['.~" rui t 1::0: mi:-;c ho I: t.l',u.in;! be_ t~" t . De d~rcl o tol:~coo j,l r::tGet ele ct rollB:~ r.:t,;t CCH üll €:r:;ie V'-::1. 0 , 05 l:lilj . tot 1 i7dljoen c V ca protonc~:. !!lot eon 0:101':;'1 0 vtm 0 . 05 mIj . en 20 ;.1i.ljoc;~ cV . 5) B:-.ttcrij Vi.m 4 tol e::" co}1 e n ; Dic:1C!1 voor het l!lctO:l V::Ul de h oeveelheid zo :üicht die t eru.~ r:o r dt :;0kr.:'.t:, t door !'J.otcoriot en . 1 00.01'::: tcl c!,"; co o)) ho,,:ft oen ~:>iesel \" ,,1 20 C ) ~ '.linl:l et e r e n bezit f o to _ (olcctrLsche c ellen . De velde::. v;'.n de tcl c;j copen ave:r·l.:'.p:ycn el!~~t~'.r. Alf; :5 telc:_copen e en deo l tjc -;:;:I.e11 ':.'ordt de hoeveelh€"id licht, t cru;:;~eku;., t .:;t door d;J,t deeltje , door de foto - electrü; c he colle!"! om::" ezet i~l elactricc he :.;troo ~:C) jc :; , die ;? ere~:;t r eerd wordc:1 . Uit deze re ei:::tr~t tie::: k:::..n d ;,i:. de ~f:::, t ,:Uld , ~melheid, b r-t.?Jl 0::1 rel a ti e ve ~fr;letin;:;el1 \I.'orden oerel;:end . He t tr/eede ~edec
Verder zijn er n05 a.;;l\ boo r d 'r~'. ;l cic Pionior ; 1) een ultr,'-violct C ~!.'!1Cr.-, ; 2) ~8n ir..fr.::t- roo d c :;".i]~r.""1. ; 3 ) Cf>!1 c ;;.r.ler'-~ voor JlE:t foto::;rafore:1 v:m l~c t poollicitt d Gt \'I ~,;,!' ::: d'ijn lj. jk ook bij Jupiter optre e dt, en het ~ato:r~tfGrc:n V:it:J, Ju ::>i t er in roo d e n bl
B:Lj het ve rd;'d. jll~
' V :ln de Pionier nc ht8r d e plo.!l.eet J tl"9l.te r \:'crd or een :::geC1:::.;;..1 r;::.6io:·;i ;"')1.<:':"0. door dc Pio :n ~,€:r u:i..t~ezoI!dcn. d:::.. t doo r de c t l~oc fecr va.n Jupi ter ~ln:3 . Door de bui .;i!!i! v."ln het r:-.dio;.;iC!!r,,'ü i.:;. de atmo;:;fccr kOIl men de druk bc pn1 c:~ . Deze bedrme!.'; Oll ~0 vcer 1 n t.~0:.;fecr . !ion kon aak de hoeveelheid p.lil11l0r:.t::tk.,:;.:t!:; bm::::tlcn door !:Ieten v('.n de ~~:.;orbti e van het d,'.':l"!a.:û. . He tzclfde '."!()rd [jCdD.:.:t:l bi j de s.:t t e11ict 10. Voor de ruimt cv<'.cr tdcdmndi::;en "\".1..1 ik verm.alde~l d:::t Q
Or.d er,-:t "und e f. r 1;t fiel~ Geeft de i ntel"ö~ i tei tv . r ~Jia G tr~.li!l,,! v. J üpi ter :; eer . t e r 'D0cimeter 'l'er r,Û:.:;ch
r
ç=:::::~ Princi ':lC v.?n de
::;peètro e ro..:tf.
I N T E
electra nic"..
N
s I
'r E I l'
=-~
10 . CGO 1 . 000 100 10 1 G 0 L I" LE I'! G '1' E in c u .
•
apv;;,...ll~ plaat .
-~-
~--"'l : C!':, cc l", tr~'.l(l " voor o!mc..'-ddn:; V".:: ol:o)' .-;ie
E:";. ;;nc to-
meter .
fd é'. nt e nne J." t tcrij \" '.r:
j ---I::;I.I-_ .s:: ec tro e r ~n f
4 t€le :", co p c ~:; . II--.JC (1 i l _, t!"lno 'l t
~~--~~~-. è,l"ccoopb"t tery
/'. ...tJ.~
(il!:..trumen t 3) .
!:let ieder 18 v~1.kj e= s e v:üd !.let :.; tik uto f 3"a:::: (1!! ctrurncnt 5)
voor OP," elt:d n ::;
v
'r
V A U
E I-: E ti I N G
R UI
~1
!,lo~. iti e:;
a CJ.:t; e:;cve:: Z1jOl d2
Pl O!: IER ,t-
HET
T E V A ART U I G . V~I!
d e ;'elo.;:zr1jlt ::::te i:! :::: trumeutcu .
===-'-' =========================================================:============ ===:::== == ===::::
VL
ij
CHT
V A
:~
PrO l/ IEn
1 0
1 1.
bij ~",_!'.ko u:: t
V .• .
.
Pion!
'l:-.ll
J up1 t e r.
bij v e rtrok .
-j--
~~_~~~~!!~~~~~_~~_~~E~!~!~
--------------------------~~~~!~~!$~~~~_g2~~~~~z~
Hr :
Naam :
t''rnax'
I II III
10
5·2 5.5 5.0 5· 9
IV
V VI VII VIII IX X XI XII XIII XIV (N =
Eul"Opa GanJ"Tnedcs CStllisto Anal thea Himal ia Elam
13
14 16.5 18.5 Pasypha~ Sinop§ 18.5 Lysi thea 18. 5 18 Cana.e A.nanke 19 20 L ed3. 20 heldexheid , A =
--------
A( 10 6Ian) , P( dB), D( km ) , Ontdel<..ker/jaar 1610 Galilei 3600 1. 769 0.421 1610 Galilei 3100 0.671 3.551 1610 Galilei 1.071 7 . 155 5300 1610 G,üilei 4900 16. 689 . I. 884 1892 fun1ard 160 0 . 181 0.489 120 1904 Perrine 250.6 Il.5 260 40 1905 perrine Ilo 7 1908 l:ielotte 40 23.5 - 739 22 1914 Nicholson 23. 7 - 755 20 260 1938 Uicholson Il . 7 24 22 . 5 - 696 1938 Nicholson 20 1951 HicholsOl1 - 625 20.9 282 20(? ) 1975 Kowal 12 . 5 ? 20 (? ) 1976 KOl;al ? afstand tot Jupiter , P = omloopstijd , D = diameter )
~~-~~~!j~~-~~-~~~-~~j~~!~ l;,anneer je de maxima l e helderheden in de t...1.bel bekij k-t,dan zal je ..Tel opg evallen zijn dat de held erheden tusseJl de manen I-IV en de rest enorm verschillen. Dit heeft tot gevolg da·~ men in de kijkers onder IIt cm( diam.) slechts vier maant jes kan ontdekken en cl.o"l.t men in grotere kijkers ook al niet veel meer. ziet. ])::..aron vil i k me hier beperken tot de vier g rootste en helderste ronen Io , Europa,GanYt1edes en Callisto. Di t viertal ,·rerd al in 1610 ontdekt en H21 door de beroemde astronoom Galilei, die feitelijk de eerste mn ,·;os , die een sterrenkijker gebruikte. Deze vroeg e ontdekking ,·.us niet verl"lOnderlijk , .lallt de oDstanuigheden bij het .narnon en van deze maantjes zijn meestal zo goed,dat men. ze tegen..roordig al Bet een. redelijke prismakijker kan zien! De onderlinee posities van de maantjes in . maart 1978 zien er onp·eveer zo uit: 0
1
•,
, s \
1
a
..
0 •••
. . o· · . 0
•• o. 0 .. .
. . . .
. .
· ..
"
l.
O.
• 0 /)
_0
'.
.· .
.
,&
O'
~
• 0
,~
\t
. . "\1
• '0 •
.
·.0
·
"
O· 0
..
.
.I
.
. . o. . • '0
1S' -a."\
,
. . .
O· •
... " ""
..., · . . · . · . . o••• . 0 0 __
~
~.
tv
Fig . I Posities van Jupiter./o,in.maart 1978 OQ I uur EBT •
...._"'\~....
.
. .
• •0
"0 • . <)
.
. .. . .
.\.
'1 ,I
. •• .
,.
'0 • •
.
..
.
'0
.~
.
:1\
O·
,
··0
..
In het algemeon wo rden in sterrengidsen deze poai ties over een geheel j a ar ve:n::1e1d , en over het algemeen wordt daarin ook aandacht besteedt flan een reeks bij zondere verschi;jnselen, zoals : 1/ verdy.isteringen ; de satlliet be.Teegt zich in de schaduw van Jupiter 2/ bedekking en;de satelliet loopt uerkel ijk achter de planeet langs 3/ overg:l.llgen;de satelliet trekt over de planeetachijf 4/ sclladUllOvergangen ; de schadml van de sa telliet is als een z,.ert vlekj e op de Jupiterschijf z;chtbaar. Deze verschijnselen zijn~lle;;aal met een kleine kijker laa r te nemen. Gegev e!l!1 over verduisteringen e. d. kun j e ten allen tijde bij mij aanvragen •
....
-_.
...
~
.... '
~
-6-
De satell ieten van Jupiter k\mnen U8 in drie opvallende groepen onderveré:elen. De eerste groep bestaat uit de satellieten I - V,die bijna cirkelvoroige ronen Or!! Jupiter beschrijven op een ta;-:,eli jk korle afstand. De lonen van à.eze maantj es liggen in het baanvln.k van Jupiter en de oillloopsrichti:tg is geli jk met de l'Otatierichtillg -v"t:.n de moederplancet. Door dit v:)orbeeldige g edra g ,·rorden de vijf ook lrel regelt'ati ee satellieten ge-
noemd.Over ûe naantj (~s I - IV heb je al iets kunnen lezen,nao.r er valt no g zeker het lién en ander over te zeggen. ';le ku..>Ulcn van deze vier gro te manen met zeer grote telescopen meer zien dc.n alleen raaur een klein schijfje, er zijn zelfs al kao.rten gemaakt van de vier satellieten. 'feapern tuurnetingen ~lezen uit dat de tempera turen varie'éren van - 120 tot- - 150:>C. Door deze lage tempera turen kan een a tmos fee T toch nog vrij ger.:'z.kk elijk ontstaan,zodat men al vroeg tot de conclusie klam , dat enkele van de grote satellieten Hel eens een atmosfeer kO!l.den. hebben. Tot nu toe zi.jn deze verwoedens voo:ral gericat op 10 en r.."uropa . De t"leede groep van satellieten omvat de I:Jaantjes VI , VII , X en XIII,die een ellipt:ische hacm hebben, die een bep
"
Ui"~ het voor,gp.ande is duidelijt: g ebleken da t men Jupiter met zijn satellieten best zou kunnen beschou~'len als ee:l zonnestelsel in het klein . Overigens is het zo,dat de satellieten erg oneerlijk over de verschillende planeten zijn verdeelt , dit l:a:l men heel mooi i n een grofiek zien: lil Dui tl elij:e ge..'1oeg blijkt dat Jupiter de kroon spant lllet zijn 14 manen en maantjes , dit heeft hij echter te èanken aan het feit dat zijn w~ssa zo groot is en dat hi j zo dicht bij de pl3Leto idengol'del ligt, ..ran.t het is zeer l'aarschijnlijk dat J'""niter àierdoor in het bezit is gekomen van een paar I bonus '-maantjes .
0
t
@ "'* •
•
W
c:-,· ~ ~
IK
*.
•
~
*-
~
0 0
-~R~!~~~!~_~~~EE~~~~j~~g_t_~I_~~E1_I27§ ~
Ook in 1978 'Hordt door stichting de r.:oep el, in scmenuerking met de Landelijl eVereniGing v:m Volkssterren,,;a.chten e.a . , ',:ee1' een National.e sterrenlüj tc'ing g eori§l.uiseerd,dit n . a . v. het succes in 191'1. Dit j:l2.r hoopt aole de J ':lG in Zuid- Li::!burg ecn post op te richten ergens in de aÎdelinG , dit plXlbleen komt aan de oro.e op de eerstvolgc:,.1.dc bijeenkomst , :z.o dn.t ik cbar nu no e; niets over kan ze s& en. (d.2.~~ \"'·Hl -,Iel kan ik al een resur;, é geven van t:a t er die avond zichttuar is: A) sterrenbeeldei'l: Draco , Ursa Hinor, Ursa ~:ajor , Cepheus,Cassiopeia ,P erseus
------- - ------- en Canes Venatici (allen circumpolair dus de hele avond zichtbaar) oost : Virgo , Coma Berenices,Bootes , Leo(P) , Canc e r(P) Hest : Geplini( p) , Auriga, Taurus , Orion , Canis Nino r. om 23.00 uur opkoms t van : Hercules , Corona Bo realis , Lib:ra(P) ondergang v .: Orion, Taurus Deze laatste groep geeft sterrenbeel à. en , die Deestal niet geheel , maa r gedeel telijk verschijnen of verduijnen . Voor deze (p) sterrenbeelden geldt d.
B) ~~E!:§:!:~::!. (voor alle tijden in dit artikel g eldt HZT = nederlandse tijd : d=6,3" e= 1 6° I':ercurius: ondergane : 20 . 30 u . m = - 0, 7 d 1 0" e = 13° Venus : onderfFng : 20 . 00 u . m = - 3,4 m 0,2 d = 1 0 11 e = 1I§o Ha rs : ondergang : 05. 15 u. U Jupi ter: ondere,ang : 03. 05 u . Il = - 1,9 d 38 (ger.:t}e 90 Sc. t-umus : d( ring) : 45 11 e 1 48 ondergane: 06.15 u . El = 0, 4 d::;ca. 3 u e= ? Uranus: opkoms t rond 22 . 50 u . 0= ca . 6 U:m.nus onder gunstige omst:lndighede!: zichtbaar i n het sterrenbeeld \1eegscho.al{Libra)echter niet ze e r spekto.lculair. opkomst : 06 . 50 u. ondert;ang : 18. 46 u. avondschemering tot : C) Zon: ca. 1 9. 30 u. Doordat HercUl'ius en Venus zich dicht bij de zon bevinden zullen all een de vroeg e bezoekers van beide planeten ku..>U1.en genieten ( van 1 9 . 15 - 20. 30 , voor Venus tot 20 . 00 en alleen onder de gunstigste omsta.né!.ig.."J.eden ! ) .
=
=
°
D) l.i~~~ !. opkomst : 11.38 u . ondertp,ng : 02 . 39 u . fase : 0 . 52 (bi j na EK) Deze gu.."lstige maanstand zorg t er l1elisi,-aar voor dat men het maanlandschap goed kan bei-ronderen,ooar heeft veNer tot gevolg dat lichtz'IlS.kkere objekten niet meer vertoont kunnen Horden. E ) ~~l~~~i§:~~~§:~ Als bijzondere aardigheid lrunnen de Jupiteroa2.::l.tjes ge..""loemd ,",o rden,er vinde..l1 namelijk de volgende gebeurtenissen plaats : 19. 36 uur roo.an 4 komt uit de schaduw van Jupiter te-voorschijn. Ol. 45 uur (18 maart) maan 2 verd'lüjnt achter de Jupiterschijf. H orden Beide Gebeurtenissen kunnen slechts door 80n beuerkt aantal mensen < u,1.argenOl1len , di t i . v . m. het I12 tige kijkeraantal. \"I el,ik geloof \"1el dat er die avond genoee valt te zien( i . t . t . t o t v orig jaar ), het valt alleen nog maar af te '";J.chten of de Heergoden ons guristie g ezind zij n !
-8B~~~~~~~_~~~~~~~~~~Er~1~!~~g_I~17Ll~~ In te~ enstellinc tot ,.;a t ik in de voriee :Uione vcmel dde 'laren voor de ? rijsvroo. g niet zo ' n 30 , wo.n.r ca. 45- 50 pU,l '1ten te verdienen. Dit ktJalll. o . m. doord",t raen bij Ile vro..cg 3 meer uoordjes ontdekte als i:, ba d venacht. I n het kort Hil ik de vragen met hult oplossingen hier nog ~ behandelen.
Vraa.g I . : I 2 3 4
Ccpheus Grote Beer Z..:aan Kleine Deer
5 Pijl 6 Adelaa r af Arend
7 Caasiopeia 8 L yra
___
Vroag 2.: Een bek ende dubbelster(in de buurt van alfa L yrae ),be6t~nde uii ttree evenheldere sterren is epsilon Ly:rn e , uelke niet geheel t e scheiden is in een verrekijker. De ster bestaat l1anelijk uit-i{ componenten,lnarvan er tuee re eds met het blote ooe of verrekijker zich tbuo.r zijn. Het bekende nevelachtiBe objekt in Andro::1cda :is H 5I(De And romedanevel), die je zou k'\.UU1en vergelijken met on ze j·ielkueg. Vraag 3 : Uit Imercurius' }run je o . a . deze \'1oordjes maken : cru , cuc , cis ,rei , rem , reu , ris , rus , run , rui , mes , mei,mis , cus , mui , sin , s i c,ure, uur , eis ,i er , mier, sier , uier, muur,emir, muis,ruis ,reis , reus , iers , ruim , riem, ecru, sire , mies , mise , reCUt semi. Vraag 4 : De juiste VOlgorde van de as tro:l.omen : Pythagoras , Ptol OOlaeus , Co pernicus ,Kepler , Hewton , Hers chel , Eins tein , Ti tulaer.
Vraag 5: a) Proxima Centauri is niet (zoals velen vennoedden) de dichtsb1jzijnde ster,vant dit is onze-ëigen Zon ! b) De lenzenkijker werd rond 1 600 uitg evon den door de Nederlander Z.?charies J ansen en niat reeds in 1149 ! De spiegeltelesë oop Herd inderdaad i n 1 ó70 gebou\'1d doo r neuton. d De zeer koele sterren hebben ~~~!! blamr , oaar een rood spectrum. e) De stra.lenstelsel op de maan z1jn zeker ~~.! uiterst oud.
cl
Vraag 6.
Uit deze vraag k'\'Jamen versc."·ül1ende i dee"e n , de me'è!st v~orkomenden zijn: a ) lname.rningen tijde.."ls de bedekking van licht-of ndiobronnen . b) visuele verschijnselen : scher!,e schedmren , sc:.~e r"?e tenaina to r , geen hoornachtige uiteinden aan de oaansikkel. c) polarisati emet i ngen mllste-eeks .::erst e K~nr'!;ier. d) t heoreti sch : de ontsnappiDo"'Ssnclheid op de oean t . o . v. de gemidd'el::de snelheid van eAsdeeltjes(niet sluitend) . e) oaanlandingen f) de vaak zeer scherpe maanst:ru..cturen ,,;ijzen op cet ontbreken van~ eim. manna toosfeer. g ) op de maan komen zeer ste!i\:e temperat-uursuis se11ncen voor, di e bi j de aamrezigheid van een a trnosfeer niet zoude" opt reden. h ) apectrole analyse. De eind\ü tslacr luidt: I. Angelo Spiler, Hecrlen 4rt 2. Roll..V Leboux,Haast richt 40t 3. Hans Göertz , Beel( 39 4. Jean in I t Zand 38l5. Ka rin Brens 35
pn.t . pnt .
pnt. pnt.
pnt.
6. Hun Lemmens , Hecrbeek 33 pnt. 7. Han Haueleers , Naas tricht 311- pnt. 8. Hario Szustka. , Haastrieht 31t pnt. 9. Wernel' Junssen , Unnond 30i P!1t . 10. Sj eek Vencaal't , Eaas tl'ich t 192 pnt . Ane;elo 3pilc1' on tvan gt de boekenball ....-an f 15. -
Sesau -- Atlas van de astrono~ie met sterrenatlas Joa.ch im Her:mann 287 blz.
ISR, 9fl 246 694I 3
Uitgeverij Bosch & Keun~g nv , Baarn. I drIL];: I975 Prijs : f I5,Hoe\1el dit uitstekende handboek al in I973 in Duitsland verscheen en daar sidsdien al eni g e herdro.lkk en ondel'bing,klnm de lIederlandse vertaling pas in eind 1975 uit. Dat dit vertalen enige tijd geduurd heeft klm je je best voorstellen, Hanneer je ziet dat de vertaling niets van het oorspronkeli~ce boek afdoet , ja men he eft zelfs kans gezien om enige kleine foutjes te verbctere..'1. De inhoud van het boek is: I Geschied enis van de sterraL~unde 2 Instrur:J.enten. en onderzoekoethoden 3 Hemelm. echanica 4 Planetenstelsel 5 Kometen , roeteoren en interplanetaire nz. terie 6 sterren 7 Inters tellaire materie en y,ielkuee; 8 Ontstaan en evolutie van sterren 9 :ê:xtrogri.'_la.ctische ruimte Ia Kosmologie 11 uterrer~tlas (71 blz. ) Toch kan men , "18.11.'1eer men de zaak lel'i tisch bekijkt , ue1 enige oplJ.e:rlüngen plaatsen bij sommige hoofdstu.'lckE!n. Zo zijn de hoofdstukken 2 en 3 naar mijn smaak iets te uit g ebreid en bevatten soms Ondel,"ii~rpen die eerder bij ee..'1. a.nder hoofdstuk be..'1.oren. Ihartegenover uordt hoofdstu.~ 7 iets te beknopt gernaa.'\.d. Ben zeer steIk punt van het boekje is de stcrrenatla s ~Hierin vind je van ieder sterrenbeeld( ook die op het zuidelij k D..alfrond, ,·2ar "l'l"e in Nederland bijna niets aan hebben ) een tanelijk gedetail leerd kaa::'tj e , met daa rop sterren tot ca. de magnitude 6 , 5. In de tekst kun je dan. de beschrijvingen v inden ven belanerijke objelcten,die in zo' n sterren be eld thuishoren , hiertoe be110ren o . a . : dubbelsterren , nevels,sterre:U1.o:9en en v eranderlijke sterren. Opv<ülend is toch , dat enige belang rijke ooj ekten niet of naU"t-relijles g enoend ,·rorden , terl"fijl er daarentece::'l ook enige heoel1ichamen bij staan die Voor de kij!cel' tot 10 cm nau~Telijks intereSsant genoemd kunnen Horden. Ook mI het voor de beeilLYler no gal moeilijk zijn zich aan de hand van die losse kua rtjes te ori-énteren, er staat vleI een viertalover-zichtskaartjes bij , ~~ar die zijn niet al te duidelij k • .è:en bijzondere aantekening moet er zijn voor al aie g e"leldi ge tekeningen en figu r Em die in het boekje veruerkt zijn, ze zijn ,.,erlfe1ijk zeer goed ! Resumerend kun er gezegd worden dat Sesan ' s Atlas van de Astronooie een ui tstek end sterrenkundehandboek is, dn. t zeker bijzondere aandacht verdient. Op een paar kleinigheidjes na kan men zegGen 6..a.t dit boek een goed overzicht geeft ~A de veelzijdige tn};:ken van de ast ronomie. ·,l:la rd crine : 9 uo...,.. (Vrijblijvende mening van de sChrijver, rrocties of kritiek op de recensie zi jn Helkorn)
-10-
I . Herm.ann
Atlas ,nn de astronomie Sesam 197 5 ,·;:uardering : 9 (zie ook recensie) 2 . De Jc..ger e.a. -- Ontstaan en leve~sloop van ster::en Thieme 1972 (inhoud : alles rondom de evolutie van sterren, '\·narbij ook enige andere aspektel1 aan de orde komen) prijs : ca . ! 27, - 't-/2,ard.e ri ng : 9 3. Jones e.a. -- Van atoom tot heelal SpectrQ~ 1975 (kernfysica , moderne natuurkunde en biologie, ZOIL'1eS telsel , melkuegstelsel , groot te en evolutie van het heelal) prijs : ca. f 14, 50 l,l8.ardering : st pr~Js : ±f
15 , -
4. Norten --- star Atlas{engels ) 5.
6. 7.
8. 9.
ID .
GeIl & Inglis 1973
(st errenkaarten met beschrijving, as tronomie algemeen) prijs : ca. f 35 , - ul.ardering : 8 saean e. a . --- De planeten Life 1967 (taeoretische denkbeelden over planeten , enige ruimtevaartresultaten) prijs : f? ,·aurdering : 8 Klep'èsta ___ Sterrenbeeldenatlas La pj"vière & Voorhoeve 1972 (de sterren,het 1'Iaarnemen , overzichtskaarten sterra1'lbeelden) prijs:ca.jI5 ,'·18.ar0.crin~ : 8 The Times Atlas of the Noon(engels ) 1969 (de maan,maanlandschappen,ruimtevluchten , maankaarten;hoofd7~kelijk voor ooam";e.antemers ! ) prijs : ca.! 40, - \-oarderi."'1.g : 7t calder - - Sleutel tot het heelal Sesar.t 1977 (kernfysica , ontstaan van het h eel2.l) prijs: co, . f 29 , 50 ,"a urdering : Grote ~ema l s : sterren en sterre.1'lStelsels De Haan 1977 (het heelal, oorsprong van. de sterren,n.et leven ""'an de sterren , onbekendere aspekten van het heelal) prijs : ca. ! 12 , 50 t'raarderinc : 7t Ernst --- Sterrenfotoboe!< Thieme 1968 (?) ( beginsel~ van de fotografie van sterren en planeten , ook behandeling van instrumenten) prijs : ca. ! 25 ,- \,laardering : 7-r"
n" :"
~!!~E:!!f_ ~!!:!!!.. !~_~!:~_~~~~!:~~!~1~~_~~!~~~~!..
Om het ontstaan van een Zl;O.rt &at te beg rij l)en , ku"1 .. je het beste eerst even I~ijken naar zij n tuee kleinere broertjes , de ,Ji-..:te d\oterg en de neutronenster. i"/<:!.nneer een ster(zoals b. v . onze Zon of lichter)aa...1'l net eind van zijn le];ren komt , hij is dan een rode reus , dan zal hij y;&ursc:iijnlijk zijn totale buitenste Bantel verliezen , die men later kan ~";a':::'r.1e.:::le!l als planetaire nevel . De overblijvende kern(massa ca. t - -t ZO:rl.'1.em&ssa ' s ) zal afkoelen en inkrimpen en is op dat moment een "ritte dIlerg,die later helemaal aflee el t tot een zwarte duere. De geniddelde dichtheid va....>1 een dergelijk oblj:.ekt bedroagt meer dan rOOD kg pe r kubieke centiT.!et er. Alle sterren tot ca . 2-} zonnenassa ' s doorlopen \'lUarschij nlijl~ deze fasen . ... \~t gebeurt er echter \,ranneer een ster zt~arder is als 2.t zonnemassa , deze sterren zullen eveneens inkrimpen , oaar dit he::;ft geen direkte afkoeling tot gevo lg. Iharentegen zal de tenperatuur uo or de samentrekking gaan s tijgen en zal de ster verder blijven branden totd.:l.t hij een kern heeft die uit ijzer bestaat. Dit ijzer kan hij echter niet meer als brandstof gebruik en. De reactie die nu optreedt , zet ijzer~n helium , l/O.arYOo,r een enorme hoeveelheid l"nD(rmte nodig is . OP dat raoment klapt de kem in ella:.ar , l";aarop lko r t daarna) de buitenste lag en 'forden \feggeblazen(supe ~ nova) . Het eindresultaat van deze reacties is een kern die bestaa t u i t
hcliui·!l. , neutronen en Vrl.J e elektronen. Deze deeltjes zitten echter zo dicht o p elknar
e;a t . !!~ _~~~_ ~~~E~~ _~!~
Ila rmeer er tij ":' en6 het ineenstort en \,"an een stel'AerJ1 zieh een ..aa:rn.emer op , en een ,·.c.c.rne::ler op een afstand va :1 het z\'arte gat zouden bevinden , dan zouden beiden verschillende din c e~1 '-l8.arne!!l.en. De ':,'2.arne.rner op het op pervlak zou zien dat de ster in vrije val instoart en dat he·t maar h eel even duurt voordat de ster tot een Utl.."'!.t gereduceerd wordt . Voor een verre uoa:l.'nemer echter zal de ineenstorting g ereod "tiOrden naarmate de ster een bepaalde limietdiai::l.eter bereikt , "\toor hem is de tijd die de ster nodie heeft 03 de limiet te bereiken oneindig. Dit effect is het gevolg van Einsteins relativiteitstheorie. '.le hebbe:'l het al even gà.1i:o.d over ee:!. bepaalà.e limiet, die een ster kan bereiken bij een ineenstor,;ing. Theoretisch betekunt dit dat de ster niet verder kan krinpen ,"nnneer hij die i·: aard.e heeft bereikt. Deze minimale '·.<:!.2 rde noemen ue de Schl'iarzschild- s ï: n?2.l en deze kan berekent Horden volGens de volg end e f orrmle: "~.a:rin : ~in = Sch"tar'~child-straal 2 H x G R",i!l 11 massa van ge ster(in g r) cm G=6 , 6?xIO c2 c licht@nelheid 3.10 10 cm/s Voor d e zon zou hier een ;.:aarde uit k omen van 2 , 95 kiloaeter , dcze ster kan echter nooit een z'l".art (}].l t l'rord.en. Doordat de ineenstorting van de ster zo snel gaat zal zij zeer snel om h:!c.r as §:"tan 'l"Tentelcn,sal!lcn m'e t enige :m.gnetische oor~ken , vonnt zich nierdoor een soort oantel om de ster,d e ergosfeer. Door middel van deze erGosfeer zal het objekt energie ne egeven aan deeltjes di e i n zijn onrnidd elijke nabijheid la ngstrekken. De zi·;a:r"te gaten zijn ê.an ook g rote ene rGiebronnen . ·, ,!anneer een astronz.ut m.et een ruimt es C;Ül) ecn z':;art gat zou naderen , dan zal hi j iets vreemds gell3.arHo rden . Het is nar:J.elijk zo,dat de z,·a .a rtekracht van ee.,.'1 lichaam op een ander objekt or:::gekeerd evenredig is aan het kwadraat van de afstand "".:;v.ssen beide objekten. :, .ranneer ee~'1 ruiateschip een z,-. art cat nadert 1'8.1 het afstandsvers 6il tussen voor-en acht erkant g root genoeg zijn om hem geheel uit elkaar te tre:r.:~<: en . -lr- o- r-d- t --v - e-r-v - o- I - g- d- Bronnen : Het Bes te okt.?? sterren Eà"1. sterrenstelsell Van a tOD.CJ. t ot heelal Time de c . I9?6
624 625 626
627 628 62 9 630
Karin Erens Han Halleleers Ro n Lebomt Jean in I t Zand na reel Herk Nario Szuntka Sjeck Verkaart
Pater Lemmcusf.'traat 15 Aylvaluan 8 Canne:nreg 214 l·Iusketierslaan I Scharnerweg 89 AnIm. Ve r n ce genstraa t 24 Kast.C2.rtielsst!B.ut 6
E2.ustrich t I,:a.a.stricht Naastricht I·iaan trich t I·;aas tricht l\iaast:richt Haastricht
-1)..-
~J :t
G. Habets::elt erk orks tr.9.'3.t 3 b AT\;,;;elo S!>iler H'line,,~ldl'ieg 45 :'l
';)9
Han LC'TI-:Jcns
h)1
6n
ij1)
~ '.1
:;35
;)6 1)17
C~11i st\'s:l lei 11
3
Heerlen H') erlen BrunSSlun 3 't' llnnS\Ul1
Si tt'3..rd ';:JeI'.';: a . d . '-laas Ur:::lo!1d
oeek Ne erbe ek
":e 1{ennen in onz e ·.'elkwe~ nevels van al lerlei soorten w3 arbij we trlee hoofderoe gen kunl1en onderncheiden : oe stofnevels e:'l. dIl e;asnevels . Deze t wee groepen zi jn op hu!'1 beurt weer o:lder te verdelen 1'1. ~';eer andere s oorten . Het is niet de hedoeline van mij hierover een uitweiding t e geven m9.S!' het lijkt mij toch wel ~utti: hier even op in te S3~~ , alvorens de planetaire ne vels t e bespreken . Allereerst de stofnevels . Deze verr~den hun be $t~an doordat zij zich ~ftekenen tegen een heldere '9.ch ters rond , bv. de :.ielkwil 5 of een heldere nevel. Een bekend voorbeeld hierv~n is de F~~deko~nevel (zie foto) in Orion . Een tweede manier oaardoor deze nevels zichtba~r worden c e~~ ~k t is à ~ t er zich in de nevel een :'lt er bevindt. De stofde<:ltjes weer!(
t.o . v . de ',1elk ."'f, hlijkt d~t de ster<"'en die pl "nct?l.i re nevels vormen zeer oude ster!'en zijn . De7,;e verdeling is n:t deze sterren licht m o ~ te'1 -1in wordt :.>;e lcver(l door het f eit d1 . Zij '.';Ordt d,m n"-:ne li jk e en verande:-li,ike ste r van het type RH Lyr"l.e . !h. dit stadiu, is he t bijn"l !\f f,e lopen met ,'e Zon . Al s de heli u.'!lverbrandil1?, ~floopt z1.l er ee:l gassch il worden we!Igebl 9.zen die d(\'1 e en pl '!ne t aire nevel wordt . In dze nevel z(\l een ster blijven bes te.!!.n di e voorns'lIeli .ik uit de ele"llent e n koolst of en h elium bes t aan . ni j de s t er r en r:le t een Grote massa. verloopt de evolutie een e.:lde re wijz e ma~'Ll' da;u- ga ik niet op in . De ze laatste fase van het leven v ~ n e en lic:,te ster zulle :l ;·:e nu eens nader ea,m bekijken . .:e pakken cle dra'1.d op op het !!lo.nen t dOlt de heliumver':Jr9.nding in de s t er zij'"! ei""lde n;loert . De kern van de ster besta'1t da:1 ui t koolstof met da:u- ·· o:nhe en een l a:1e met helium . Onder ho.'::e te nperaturen begin~le n er nu re2.ctles tussen het kool~tof en het hel ium . kIs dit hel ium geheel ou is zal de kel"'n ga~n S9rnentrekken . 313 z&~~~der dan 2 , 5 zons~~ssa ' s begint hierna- een koolsto fve r brandingsfase c~~r s t erren lichter dan deze massa komen hier niet aan toe . Di t komt doordat zen . neutrino ' s "!.llo vrijko:nende ,"m.r:nte ";!.fvoerer} . Ueutrino ' s zi jn deeltjes zonder mass~ die zich vo ortbewee en met de snelhe id VOln he t licht . Zij worden vrij wel ":lersens door a f geremd e n zij ~nmne n dan ook on: ehinder d door een ster heenvl i ege n . Ze ne:!len d!m echter wel do ")r de ster gepro duceerde enereie mee wa:uodoor zi j dus een soort lek voor de ster vormen{h e t neut~'ino - le :':-) . Ongeveer 4% van door de Zrm !:;eproduceerde enerBie wordt afgevoerd door neutrino's. N"eutrino ' s worden op .'~e·l.. ekt bij kernreactie ' s in he t binne ns te van sterren . Onder invloed van deze neutrino ' s wordt het s!\.'nentrekken van de ;{er!l niet af5eremd en er bee innen in d_e b')ite":lste l a~en kernrea.o ties op t e treden . De ener gie die hierbij vrij komt is voldoende om de buitens te l agen. wee te blazen wsttdoor er e en planeta ire nevel ontsh.a t. i.:a a l deze ont sta";Lnstheoriën z ullen 'Ne nu nog wet andere eigensch3ppen v::.n pl ene taire nevels onder de loupe ne'":len . Pl a netaire nevels hebben i n tegenstelling tot andere nevels vaa k een sym~etrische vorrn . Dit ko:nt doordat cr in elke rich t ins evenveel gac wordt wegeebl!\ze n . De H,ll ternevel ( i,r;n) in Vos vormt hiero!J echte r een ui tzond er i n~ ' zie tekening: op anQ
0'
~erc bl~dzijde) .
De centrt'.lc ster ( n .i. de s t er die ne :-level ee vor: ~n heeft) he eft \'; aarschijn l ijk door rot'\tie het elis alle ·":!n M"l'!r i:1 equ'\tori ,!.le richting ;"/ees:esli ngerd .
'stro:1o:nisch ~ezien zijn pl !l.ne t~ire "levels verschijr"lvan \:e ~ r korte du·'r . Dit krol\t dooru'lt hun dich t h:Jif! ~eri!1 ~ is ('nazoa planotalre Ilovols 15 ee""liddeln ~'l~ ::-r; . 2 to t 0 , J zonsm~ssa) en (loord'O\t zij met grote sr.clheicl ui t(!i,~en ( 10 tot 50 kon/sec) . Pla..r"let«lre nevels ?ull~n ten hoogste 100 . oeO j'\~r kun~er"l blijven ~e l en
O,,'( op"1erkelij', is de itleur v.c::.n ple r"let'lire '"leve ls . In de centr'l.le dele!l v~n de nevels is de .e nergie- !!f[~if te
e:root w'l'u'cloor er in deze oeh "l violett e stralin' (kort'ordt uit~ezonden , ~{a'lr b,.li ten toe ne -" t deze e1""\erei e - '!.f ~i fte 'lf en word t er steetralin:; ui t ::;ezol"\Oal1 . De klevr volgoY'"de v
..
•
te~ber 1971 . . De typische klokhllisvorm fJ'lS m ~k ke lijk tezien maar
een 6 0~l'1m- refr actor lukte dit echter niet . 2} t!57 of de Ri~~ne vel in Lier. 00:< deze '."!a"' rnet'lin.g is v::\n mi j zelf en werd ged~al ;ne t bovene elloefll
'.
m~·t
t!" Ant el·pen .
Hans GÖertz .
OPLOSSlllG VAN RAADSELTJE UIT DIONE 23 . In de vorige Dione hadden we een verhaaltje geplaatst , dat eniee ;nissta?pen vlin een schrijver ver 'too:1de . lIierin stonden enige fouten die te maken hadden me t de verschijning van het sterrenbeeld Orion aan de hemel . Aaneeno;nen mag ..vorden d'lt de schrijver zijn vl3. ~rnemiB e; dead op een breedte die oneeveer gelij;": is aan die van ons l and (ons . 52 ) en in onze tijd . De vole;e:'lde fouten konden dên worden op se~~r kt: 1) Orion verschijnt nooit ' s zO"llers 'l"!.n de avondhe~el ;",an t Orion ia een typisch \"lintersterrenbee ld. In de zO!':ler stlPt de zon vlakbij Drion en overstra~ld het zodoende . 2) Drio, komt nooit ' hogs boven ' ons . Uit de ~e~ iddelde declinatie kun je vi :\. de formule Cb .. 90 - <e+ö de bovenste culminatiehooe te uitrekenen . Je 0 zult d~n ie ts van 40 vinllen , l"/3.t I)epn:lld niet ' hoog boven ' i emand t e noemen is , zoals de schrijve_t' bel"/e ert. 3) Deze fout heeft niet zo direct r.tet Orion ' s ve:!'schijnin~ te maken en mag mi:;?:chien als een vorm van dichterlijke vrijheid beschouwd worden . De !lchrij ver conclude ert n2.<"nelijk d,lt hij ' de .A.~de geluidloos door de onmetelijke rui~te ' voelde vl ieeen _ De ve~ sc~i jning van Orion en zijn be wegil18 in de loop ven de n~cht io echter een sevolg van de dra3.iing VAA de Aarde en niet van zijn baan door het he elal . Jean in ' t
Za~d_
-.Hlcreerst zullen we in deze aflevering eens gaan bekijken hoe je op een eo nvoudige wijze de erenSm'lgnitllde V'ln je kijker te Vleten kunt komen . Zoals je float is de [7ensma:;ni tude de schijno32'e helder"leid van de z"..akste st~r die je met een bepa'll d instrument kunt W·'l3rne'llen . He t is mOt::elij~, lanes theoretische weg deze wa?rcle te bepalen maar in de praktijk blijkt deze v83.k hoger dan de '.':crl;:ol ijke wa'U'de . Da wa ~rneemo::lstandighe de'l zijn in de !i!oeste gevallen lang nie t zo eoed als de ioeaal toest~:nd w9.~rop de theoretisc~le ,srensmaBni tude gebaseerd is. Verder speelt he t weer ook een belangrijke rol. Wanneer je de werkelijke grenslna~nitude van je kijker wilt weten zul j e dit moeten doen door aan de he::lel een ::;ebied W"3.'ll' t e ner!!lm =-et sterren waarv,lll de helderheid ere nauwkeurie; bekend is . De helderheid van oe zwakste ste!' d ie je kunt wa~ ne'1len is Gelijk 9.!ln de werkelijke [;re-'\sm!l::;nitude 09 d~t "1o:nant . Eel"_ bekend object w:?U"aa'l. je do erensl1I9.gni tode v'!n je ;';ij'<er ;"-U.l'lt t~S't~!'I ls àe opo~ sterrenhoop ue ?le i:\.de n in Stier . Hieronder zien ju llie ee n k~~tje van de Pleiaden met de sc~1jnbare helderheden va ~ de sterren die tot de hc~p behoren . Ernaast st"1at e~n 'fIa3.rne:ning van Eddy Echtern!\ch öie ge:na~kt is net 6<:!n 8x30 prismakijker op 27 nove"lber 19 77 . De z·'.a:<s te ster die Bdày z <:!.:; 113d een vi sue le helclerhein v~n :n"'8. O. Theore t isch gezien z ou de gre:'\!3:'1!!.t;r!.i t uë e van een JO nm- kijker m=9 , 5 moeten zijn . Jullie zien dat je a"n de the0retische waarde ni et al t e ve 131 vl!I'lrde moet hechten .
~:'
~ ~t'
0'" 0" 0" ..t" " "0 _'1,4Vi'\,)
-,.
.
-8,D
00
t .,..
'"
.
o~
(~
" ,"
•"
_"J,ft
'I' ' ,.1
i;'
"
~'
~~ f
•
"
•
:.. .
.\""
•
- .\'1'
0,.
•
Vo or het eer!'lt i:1 deze rubriel{ zullen we enkele mo,')1e dubbelsterren de revue l.:t.ten p3. s~ eren. Al le!"e erst een iI!3.%;celij ke dubbelster in het sterrenbeeld O!"ion. n~~elijk : 22 Orionis , m=4 . 6 en 5, 6, D=242 ". Vlakbij deze ster staat no"" een mooie dubbelster en ,'iel C Orionis . '\'00'1 i :( cerstse'1oemde dubbels t er Ci n,:: '::!l~r ne'nen ,',1 .st ik nog niet d!lt ook .:;oed te zlc:t was met een p r ism ~kij }:~r . Je ziet dat He hem toe n ook niet al$ dubbelster op ~et ekend heb . De W'lrtrne '1.'1" ,';l')r(l :~ed~~n met e!ln 8x30 pris'llaid.jker op 1 r!l3~t 1916 , 20h)Om .
120RioN;i
. ó'
een prachtige dubbel ster io de ster t V'ln het sterrenbeeld Lier . I n verge lijking met boveneenoemd e d'.1b b elp~en is dez e e en beetje moeili jker , Op de v/!l'll''1e~in3S3.Vo nd die pl'lats vond in de herf5tvak~ntie van het vorig j~gr is door velotl. de beleende dubbelst er e Lyr:le \'I~:lr!!:enor:le:1 ;,;a'1rb1j ook door vrij'lIel iederee~ ~ Lyr:le is opgetekem1 , Niol"l'md mer~te echt2r da t ook deze ster dubbel is ! De vis nele helderheden van <Je h:ee cO'Tlponenten z j,jn : 1:1"'.1 , 3 e n 5, 9 . :;'-43 , 6 " De ,!,'3'll'nelline 'erd door mi jzelf eeda!!.n met e e n 7x50 prismakijker op 1 november 13ï 7 . Vind lt:nrten van a lle in deze aflevering behandelde objecten , zijn te vinden i'1 de brochureq~et \'I~~ne:~ e'1 me t sen pris'1l.,,~:ijker f. 'TO .,!
0'
Hans Göertz PiHOUDSOPG ,\Vr: , Fae;in3 : 1) Vlucht n ~ar Jupiter ____________ Han Le~~ e:1S 5) De s 9. tellieten van Jupiter ------ Bd dy Echter:1ach 3 ) ~{a tionale sterrenkijkdag ---------:8ddy Ec!1 tern3.ch 9 ) Resul t atan nieuwj~3.r9prijvra'lg - - -- Edày 2cht e rnach 10) Boekrecensie ----- ---- -- EddJ Echternach 11} Boeken top 10 --- - ______ Eddy gchternach Zwu- te (!''''Iten -- -- --- -- - - Edd~' Echtern:.o. c:'; , ~) Ledonli i ~t 1} ) ?l!lnet<üre nevels _____ __ _ ~!:'?,,~ r.öcr t:; Hi) Opl{>:'isi 'l!! ra" dseltje - ______ Jean in f t '7,3':1d '3!"eurtocht door het heelgJ. met de pr.i.s:l'i;cij:<:er 11) Inhouds (')!'i~a va
i:~ :1s
Göertz