Analyse van het spuitgietproces*

Analyse van het spuitgietproces*

Dr. Ir. J.F. Dijksman, Natuurkundig Laboratorium, Nederlandse Philips Bedrijven B V I Eindhoven Weergave van een voordracht gehouden in mei 1988 op het Philips Natuurkundig Laboratorium ter gelegenheid van een afscheidscolloquium. Na de opsomming van een aantal kunststofprodukten wordt het spuitgietproces geschetst. Analyse ervan vindt plaats via de invalshoek van de materiaaldeskundige (o.a. amorfe kunststoffen, monomeer materiaal, mengsels), van de produktontwerper (o.a. mechanische sterkte, temperatuurgebied, vochtgevoeligheid), van de matrijsontwerper (o.a. dimensies van de vormholte in verband met krimp, verdeelkanalensysteem, deling van de matrijs) en van de reoloog (o.a. uitzettingscoëfficiënt, viscositeit, warmtegeleiding). Tevens wordt ingegaan op de relatie tussen vormgeving en produkteigenschappen. Ten slotte komt de hulp ter sprake die programmatuur kan bieden bij de voorspelling van het vulbeeld, van nadruk en koeling alsmede van vorm- en maatafwijkingen. De kuip van een Wasmachine moet tegen zware belastingen bestand zijn Hij is opgehangen in een freern en moet het water bevatten dat gebruikt wordt voor het wassen In één kant van de kuip is de trommel gelagerd Bovendien is hij voorzien van ijzeren of betonnen blokkendie de massa vergroten en zo voorkomen dat de wasmachine zich bij het centrifugeren verplaatst

Figuur 2

F/guur 7 De draaitafel van een platenspeler ISeen voorbeeld van de ingewikkelde vorm die een kunststofprodukt kan hebben De foto toont de helft van een draaitafel, gezien van de onderkant

inleiding In een groot aantal gevallen kan men zeggen dat het grensvlak tussen de gebruiker van een Philips apparaat en de functie ervan bestaat uit een kunststof produkt Het huis van de Philishave b v is gemaakt van kunststof, soms voorzien van een metaalkleurige lak om het apparaat er metaalachtig uit te doen zien De buitenkant van koffiezetapparaten, keukenmachines, strijkijzers, stofzuigers, en soms gedeelten binnenin, zijn opgebouwd uit kunststof onderdelen Opvallend is de complexevorm (zie figuur 7)die mogelijk is, en die integratie van een aantal functies kan inhouden, zoals het overdragen van belastingen, het afschermen van draaiende onderdelen en elektrische aansluitingen, geluidsdemping,

* Dit artikel is eerder gepubliceerd in PhiIipsTechn T 44, nr 7,242-247, feb 1989 64 Jrg 29

No 3

mei/juni 1989

het vervangen van verbindingselementen zoals schroeven door klikverbindingen vormgeving. Een zwaar belast onderdeel is de (kunststof) kuip van een wasmachine, zie figuur 2 Een ander uitermate zwaar belast onderdeel bevindt zich in Philips wasmachines van het bovenladertype Het is het raamwerk bovenin, dat gemaakt is van met glasvezel gevulde kunststof en waaraan de trommel is opgehangen De knoppen van versterkers, tuners, CD-spelers, platenspelers, enz zijn gemaakt van kunststof In een afstandsbedieningselement van een TV-apparaat is de integratie van functies zo ver doorgevoerd (drukknoppen, geleidings- en terugveermechanisme van de drukknoppen, klikverbinding tussen bovenen onderdeksel) dat het slechts bestaat uit enkele kunststof onderdelen, licht emitterende diodes (LED's) en een aantal elektronische componen-

ten Als variatie op geintegreerde schakelingen kunnen w e hier spreken van mechanische Onderdelen waarin verschillende functies zijn geintegreerd Even algemeen als u kunststofonderdelen aantreft in onze Produkten, kunt u ervan uitgaan dat deze onderdelen vervaardigd worden met behulp van het spuitgietproces Het spuitgietproces is een algemeen toegepaste methode om Produkten en onderdelen van kunststof (maar ookvan metaal) te vervaardigen in grote series Tijdens dit proces vindt de vormgeving van het onderdeel plaats Het vormgeven verloopt bijna altijd als volgt Het uitgangsmateriaal, dat zijn korrelsvan de geselecteerde kunststof, wordt gesmolten in de zogenaamde "extruder", zie figuur 3, in feite een cilindzr met schroeftransporteur De benodigde warmte wordt ten dele opgewekt door de wrijvingswarmte die ontstaat door het over elkaar bewegen van de korrels als gevolg van de roterende beweging van de schroef en ten dele door warmte die wordt opgewekt in elektrische verwarmingsbanden, die rond de cilinder zijn aangebracht Tijdens het draaien beweegt de schroef langzaam naar achteren (rechts), waarbij het gesmolten materiaal opgeslagen wordt in de ruimte die vóór de

'IA'

II

ANALYSE VAN HET SPUITGIETPROCES

gedispergeerd Het toevoegen van (veel) zand verlaagt de thermische uitzettingscoëfficiënt. Toepassing vindt plaats in omhullingen van IC's en in nauwkeurige Produkten, zoals de armpjes van CD-spelers en lagers Een ander voorbeeld is het toevoegen van glasvezels, w a t geschiedt ter verhoging van de stijfheid en sterkte Tenslotte wil ik het bijmengen van talk noemen, dit dient om de prijs te verlagen.

I

Spuitgietproces, schematisch Kunststof korrels die via de vultrechter H aan di cilinder E worden toegevoerd, worden door de roterende, zich daarbij naar rechts ver plaatsende schroef P in de richting van het aanspuitkanaal ß getransporteerd. Onde meer door middel van de verwarmingsbanden T worden de korrels tijdens het transpor gesmolten Als de hoeveelheidgesmolten kunststof links van de schroef voldoende groc is, wordt de kunststof door de nu als plunjer fungerende schroef in één klap in d' vormholte C van de matrijs M gespoten

Figuur 3

schroef door de teruggaande beweging vrijkomt Zodra voldoende gesmolten materiaal voorhanden IS, stopt de draaiende beweging van de schroef De schroef, die n u als plunjer gaat fungeren, wordt vervolgens naar voren gedrukt waarbij het gesmolten materiaal in de vormholte geperst wordt Een terugslagklep of de weerstand over de schroef verhindert terugstroming Nadat de vormholte gevuld is, moet het materiaal afkoelen totdat het produkt voldoende sterkte heeft gekregen om te kunnen worden uitgeworpen Onderwijl wordt reeds nieuw materiaal voor het volgende produkt gesmolten en getransporteerd

Het spuitgietproces Ik wil het spuitgietproces n u gaan belichten vanuit een aantal verschillende invalshoeken, namelijk zoais het gezien wordt door de materiaaldeskundige, de ontwerper van het onderdeel of produkt, de ontwerper van de matrijs, de reoloog Tot n u toe heb ik van kunststoffen in het algemeen gesproken De materiaaldeskundige weet echter dat achter de verzamelnaam kunststoffen verschillende materiaaltypen schuilgaan, waarvan ik er een aantal wil noemen Amorfe kunststoffen Amorfe materialen hebben in de vloeibare en vaste fase dezelfde structuur (afwezigheid van kristallijne ordening) en zijn vaak transparant. Bekende transparante kunststoffen die tot deze groep behoren, zijn polycarbonaat (PC), dat als substraat voor de CD dient, en polymethylmethacrylaat (PMMA), dat bij de Laser Vision plaat als substraat wordt gebruikt, zie figuur 4 Semikristallijne kunststoffen Deze materialen vertonen in de vaste fase een min of meer volledige kristalstruc-

\,<,

M

y , \

~lûû&n\ '

\\

\\~ A \\ ' ~

/d

U

725mm ,

S

/

Dubbele Laser Vision plaai schematisch doorsnede S transparar substraat van polymethylmethacrylaa (PMMA) met daarin vastgelegde beeld- ei geluidsinformatie in de vorm van putjes A reflecterende metaaispiegel, 0,6,um dik, I Iijmlaag, 100,um dik

Figuur 4

tuur Evenals bij metalen is de kristal structuur sterk afhankelijk van he voorafgaande temperatuurverloolc Polypropyleen, een van de weinigi kunststoffen die tegen koffie is be stand, behoort tot deze groep, evenal polyethyleen en polyvinylchloride, di kunststoffen die algemeen gebruik worden voor het isoleren van elek trische draden Monomeer materiaal. De tot n u toi genoemde kunststoffen zijn polymeri materialen In een aantal gevallei wordt echter ook uitgegaan van mo nomeer materiaal en laat men de po lymerrsatiereactie onder invloed vai temperatuur of licht in de vormholti plaatsvinden Het vulcaniseren vai rubber is een voorbeeld van zo'n pro ces Materialen zoals phenolformal de hyde (PhiIite), enkele nylonsoorter Polyurethanen en de meeste poly esters zijn eveneens voorbeelden vai materialen die polymeriseren tijden het vormgeven Mengsels. Om de eigenschappen vai kunststoffen te verbeteren of aan ti passen aan specifieke eisen wordei veel kunststoffen als mengsels vai verschillende materialen geleverc Voorbeelden hiervan zijn er legio On de slagvastheid van polystyreen ti verhogen worden rubberdeeltjes erii

De ontwerper van een produkt of onderdeel heeft voor het produkt een aantal specificaties opgesteld bij voorbeeld wat betreft mechanische sterkte en stijfheid (hoeveel belasting mag het onderdeel hebben en hoeveel mag het meegeven onder deze belasting), kruip (hoeveel mag het materiaal vloeien onder een continue belasting), teinperatuurgebied, vochtgevoeligheid, elektrische isolatie, dielektrische eigenschappen, magnetische eigenschappen, kleur, resistentie tegen chemicalien en straling, vormstabiliteit (hoe groot zijn de toleranties), giftigheid, vlambaarheid, hergebruik ("recycle"-baarheid) Aan de hand van dergelijke specificaties wordt door de juiste keuze van het materiaal en de vormgeving getracht het produkt met de gevraagde eigenschappen te realiseren Dit betekent in de praktijk dat de produktontwerper overleg pleegt met de materiaaldeskundige Bij de keuzevan het uitgangsmateriaal moet rekening gehouden worden met het feit dat het materiaal niet alleen intrinsieke eigenschappen heeft Een aantal eigenschappen kunnen veranderen als gevolg van het vormgevingsproces Dit betekent uiteraard ook dat deze eigenschappen beinvloedbaar zijn Hiertoe behoren optische eigenschappen (door molecuulorientatie en inhomogene afkoeling in b v CD's verandert de dubbele breking), mechanische eigenschappen (als gevolg van de molecuulorientatie kunnen b v stijfheid, sterkte en slagvastheid anisotroop zijn, door inhomogene afkoeling kunnen inwendige spanningen ontstaan, resulterend in een lagere belastbaarheid), thermische eigenschappen (de warmtegeleidingscoefficient en de uitzettingscoefficient kunnen anisotropie gaan vertonen), massadichtheid (deze kan binnen Jrg 29

No 3

mei/iuni 1989 65

'W'

ANALYSE VAN HET SPUITGIETPROCES

het produkt of onderdeel varieren), de mate van kristallisatie, microstructuur Deze reeks van min of meer beinvloedbare eigenschappen laat duideIijkzien dat het onderzoek naar de relatie tussen vormgeving en produkteigenschappen gerechtvaardigd is Via dit onderzoek aan kunststoffen, dat in hoofdzaak gedaan werd aan het onderdeel of produkt zelf, vond een uitstraling plaats naar ander onderzoek op het Philips Natuurkundig Laboratorium, b v aan de plasticiteit van materialen['], op het gebied van de stromingsmechanica van polymere vloeistoffen121 en naar mechanische aspecten van polymere materialen speciaal in relatie tot precisie-spuitgieten131 We belichten nu de volgende invalshoek, namelijk die van de ontwerper van de matrijs, het gereedschap waarin de vormholte is aangebracht en dat op de cilinder met de heen en weer gaande schroef wordt gemonteerd De matrijsontwerper krijgt een produktgeometrie en een gekozen materiaal op zijn bureau en ziet zich gesteld voor de volgende vragen. Hoe kies ik de dimensies van de vormholte zodanig dat ik de thermische krimp van het onderdeel kan compenseren Hoe voorkom ik kromtrekken van het onderdeel of produkt, hoe voorkom ik ongewenste antisotropie. Wat voor gevolgen heeft geforceerde koeling. Over het algemeen zal men het produkt niet rustig laten afkoelen Dedruk op de prijs eist namelijk een zo kort mogelijke cyclustijd, daarom moet het produkt zo snel mogelijk gekoeld worden Zeker in de buurt van de wanden is er in plaats van rustig afkoelen eerder sprake van afschrikken, met alle gevolgen van dien voor de structuur van het ingespoten materiaal extra krimp, kromtrekken en anisotropie kunnen optreden Hoe kies ik de stijfheid en sterkte van het gereedschap zodanig dat dit niet te veel vervormt onder invloed van de krachten als gevolg van de hoge druk in de vormholte Soms kan men de vervorming zinvol gebruiken om de optredende krimp te compenseren Waar kies ik de posities van de aanspuitopeningen Een aanspuitopening is de overgang tussen het verdeelkanalensysteem in de matrijs en de vormholte Als u een modelvliegtuigje koopt, krijgt u het "verdeelkanalen-systeem" meegeleverd Daar waar u de onderdelen van 66 Jrg 29

No 3

0

mei/juni 1989

het vliegtuigje afbreekt, zitten de aanspuitopeningen Tezamen met de inspuittemperatuur - de temperatuur van de smelt zoals die door de extruder wordt bereid - en de inspuitsnelheid bepalen de locaties van de aansluitopeningen het stromingspatroon in de vormholte en zo de vultijd en de benodigde druk Zolang het materiaal in de aanspuitopening niet is gestold, kan er tijdens het afkoelen materiaal bijgevuld worden ter compensatie van de optredende krimp (nadrukken). Overigens worden de posities van de aanspuitopeningen mede bepaald door esthetische overwegingen (b v de positie van een vloeinaad, dat is de lijn waar de materiaalstromen van verschillende aanspuitopeningen elkaar voor het eerst ontmoeten) Het stromingspatroon bepaalt de anisotropie in de buitenste laag van het produkt Hoe maak ikde lay-out van het verdeelkanalensysteem, zie figuur 5. Hierbij wordt gestreefd naar zo min mogelijk afval en naar gebalanceerd aanspuiten en nadrukken Hoe is de matrijs te delen zodat deze geopend en het produkt gelost kan worden, zie figuur 6

Flguur 5 Een achttal verende klemmen met bijbehorende aanspuitingen In feite

geven de aanspurtingen het verdeelkanalensysteem in de matrijs weer Het verdeelkanalensysteem bestaat uit het lange verticale kanaal en het kanaal in het horizontale vlak met acht aftakkingen (De acht weer verticaal gerichte aftakkingen dienen om het produkt gemakkelijk uit de matrijs te kunnen stoten) Tot slot belichten we de invalshoek van de reoloog. Zoals bekend is reologie de wetenschap die zich bezighoudt met de deformatie en vloei van materie als gevolg van een uitwendige belasting Wat n u ziet de reoloog7 In de eerste plaats een materiaal met een gecompliceerd gedrag Gecompliceerd omdat de uitzettingscoefficient hoog is, de mechanische eigenschappen sterk afhankelijk zijn van de temperatuur en soms van gebruiksduur, de viscositeit in gesmolten toestand extreem hoog is, hiermee moet terdege rekening gehouden worden tijdens 't vormgeven (water van 20 O C

heeft b v een viscositeit van 1 O-3 Pa s, terwijl polystyreen bij 250 O C een viscositeit van ongeveer IO4 Pa s bezit), zowel in de vaste fase als in de vloeibare fase het materiaal viscoelastisch is, de meeste technische kunststoffen uitermate slechte warmtegeleiders zijn (dewarmtegeleidingscoëfficient van diamant bedraagt 2000 Wm-'K-', van koper 300-400 Wm-lK-', van staal 40 Wm-IK-' en van polystyreen 0,13 Wm-lK-l). Met deze laatste eigenschap moet ook bij het ontwerp van kunststofprodukten terdege rekening worden gehouden Feitelijk is het zo dat, in verband met de afkoeltijd, alleen dunwandige Produkten (zie figuur 7) of heel kleine Produkten economisch verantwoord te vervaardigen zijn uit kunststof. Zagen we eerder in deze voordracht dat de produktontwerper nauw moet samenwerken met de materiaaldeskundige, zo blijkt hier -gezien het reologisch gedrag van de gesmolten kunststof in de matrijs -dat de reoloog een belangrijke gesprekspartner van de matrijsontwerper zal zijn Maar in feite is het natuurlijk zo dat een goed produkt slechts tot stand kan komen door samenwerking van alle betrokkenen de materiaaldeskundige, de produktontwerper, de matrijsontwerper en de reoloog Ontwerp en keuze fabricageproces dienen hand in hand te gaan. De titel van mijn voordracht luidde: "Analyse van het spuitgietproces" Tot nu toe heb ik u gewezen op een aantal aspecten van het materiaal, het produktontwerp, het matrijsontwerp en de reologie Een goed produkt of onderdeel voldoet niet alleen aan zijn specificaties maar is bovendien voor een aanvaardbare prijs te vervaardigen Dit betekent dat het ontwerpen van een onderdeel of produkt en de keuzevan het fabricageproces hand in hand dienen te gaan. Computerhulpmiddelen kunnen hierbij van groot nut zijn Met behulp van een stromingsprogrammar4], zoals b v INJECT-3[5], ontwikkeld op het Philips Centrum voor Fabricagetechnieken, kunnen de produktontwerper, de matrijsontwerper en de reoloog inzicht krijgen in het stromingspatroon tijdens het vullen van de vormholte en daarmee in de t e verwachten oriëntatie van de moleculen en eventuele anisotropie in het produkt (voorspelling vulbeeld). Hiervoor zijn een aantal gegevens nodig, zoals viscositeit/visco-elasticiteit, warmtegeleidingscoefficient, soorte-

'W

ANALYSE VAN HET SPUITGIETPROCES

Flguur 7 Een bij uitstek dunwandig produkt is de bovenkap van een stofzuiger (Links, niet zichtbaar, moet men zich het handvat voorstellen) De nok aan de rechterrand, die dient om de onderkap eraan vast te schroeven, is hol uitgevoerd om ook hier dunwandigheid te bereiken Anders zouden er bij het afkoelen vervelende krirnpprocessen kunnen optreden

Iijke warmte, compressibiliteit, thermische uitzettingscoëfficient. Vooralsnog is dit programma alleen toepasbaar voor amorfe thermoplastische kunststoffen Bij semikristallijne materialen spelen zaken als latente warmte, kristallisatie-kinetiek en de invloedvan de door de stroming ingebrachte orientatie een bijkomende roIf61 Voor het vullen van de matrijs spelen de thermische en mechanische eigenschappen van de matrijs geen rol Het vullen gaat snel, de warmte uit de kunststof penetreert slechts enkele millimeters in de wand. De minuscule extra beweging van het vulmateriaal als gevolg van thermische uitzetting en mechanische belasting van de matrijs is te verwaarlozen ten opzichte van de hoofdstroming van de gesmotten kunststof

Flguur 6 a) Deling van de matrijs om het produkt hier een deel van een radiokast, op de voorgrond - te kunnen lossen b) In werkelijkheld bestaat elk van de beide delen van de matrijs uit talloze onderdelen die samengesteld worden Op de foto is het onderste gedeelte van de matrijs gedemonteerd ~

De matrijsontwerper is echter wel degelijk geinteresseerd in de thermische en mechanische eigenschappen van de matrijs, als hij het koelen van het produkt wil volgen en inzicht wil verkrijgen in-de uiteindelijke rea Iisering vandemaatvan het produkt.Vanuitde stollende vloeistof gezien zijn de drukafhankelijkheid van de glasovergangstemperatuur (voor amorfe thermoplastische materialen), van de viscositeit, van de visco-elasticiteit en van de thermische uitzettingscoefficient van belang. Vanuit de matrijs gezien zijn de stijfheid, de sterkte en de thermomechanische aspecten ervan en de lay-out van de koelkanalen van belang Voor de stollende vloeistof komt programmatuur beschikbaar die op het Philips Natuurkundig Laboratorium ontwikkeld wordt (voorspelling nadruk en koeling) Voor de matrijs kunnen we gebruik maken van standaardpakketten voor de eindige-elementen-methode als MARC, ANSYS en ASKA Jrg 29

No 3 o mei/luni 1989 67

'W'

ANALYSE VAN HET SPUITGIETPROCES

Zodra het produkt is bevrijd uit het keurslijf van de matrijs, springt het naar een vorm die wordt bepaald door het evenwicht van de interne spanningen Dit resulteert in krimp en eventueel kromtrekken. Vormafwijkingen als gevolg van verder gaande koeling worden berekenbaar met programmatuur die eveneens op het Natuurkundig Laboratorium in ontwikkeling is (voorspelling vorm- en maatafwij kinge n I31f7I Fysische oudering, het langzaam herstellen van het thermodynamisch evenwicht in het afgeschrokken produkt, wordt beschreven door een theorie die elders ontwikkeld is [*IVoor het bepalen van de visco-elastische karakteristieken van het produkt kan gebruik gemaakt worden van het correspondentieprincipe[gl tussen lineaire elasticiteit en lineaire visco-elastici-

Actueel Cursusaankondigingen Bedrijfsmechanisatie in de moderne fabriek Een vierdaagse cursus op 6,13,20 en 27 oktober 1989 in Eindhoven Doelstelling: deelnemers op de hoogte brengen van nieuwe ontwikkelingen in het vakgebied Bestemd voor' leidinggevende functionarissen en ontwerpers op werktuigkundige (advies)bureau's en ontwerpafdelingen, die zich bezig houden met mechaniseren en automatiseren van de fabricage van industriële Produkten Cursusleider: prof ir J M van Bragt (TU Eindhoven) Data/plaats. de vier vrijdagen 6, 13, 20 en 27 oktober 1989,van ca O9 O0 tot 17 O0 uur, Gebouw voor Werktuigbouwkunde van de TU Eindhoven Deelnamekosten. f 1 645,- per persoon (geen BTW; incl cursusmateriaal, lunches, koffiehhee) Artificial Intelligence en Engineering and Manufacturing Een intensieve engelstalige cursus op 3,4, 5 oktober 1989 in Putten (Gld ) Doelstelling: inzicht geven in de basisprincipes en mogelijkheden van de toepassing van Artificial Intelligence in ontwerp en produktie Bestemd voor. ingenieurs (TU, HTO) die betrokken (zullen) zijn bij de introduktie van A I in ontwerp, produktontwikkeling, procesplanning en produktie, dan wel bi] de toepassing van A I in CAD, CAM en CIM 68 Jrg 29

No 3

mei/luni 1989

teit Daarom zijn standaardpakketten

ook hier te gebruiken. Literatuur

[ I ] H van Wijngaarden, Constitutive equations for metals with an application to the extrusion of lead, proefschrift, Eindhoven 1988 [2] A A M Flaman en B Veltman, Injection moulding experiments, a challenge to numerical simulation programs, suppl bij Rheol Acta 26 (Proc 2nd Conf of Eur Rheologists, Progress and Trends in Rheology II, Prague 1986),129-131,1988 [3] F P T Baaijens, Compressible solidifying flow of a molten polymer, in: A W Bush, B A Lewis en M.D. Warren (red.), Flow modelling in industrial processes, Ellis Horwood, verschijnt binnenkort [4] C W M Sitters, Numerical simulaCursusleider. prof G Rzevski, Lucas Professor of Engineering Design, Open University, Groot Brittannie, en information systems consultant, London. Data/plaats: 3,4,5 oktober 1989, hotel/conferentiecentrum kasteel Vanenburg, Putten Deelnamekosten: f 2 21 0,- per persoon (geen BTW; incl. cursusmateriaal, lunches, twee diners, koffie/ thee). Basic and Advanced Control of Unit Operations Een intensieve driedaagse cursus op 4, 5, 6 oktober 1989 in Delft Doelstelling: De cursus beoogt de deelnemers inzicht te verschaffen in mogelijkheden en beperkingen van de regeling van veel voorkomende installaties i n de proces-industrie zoals distillatie kolommen, compressoren, reactoren en warmtewisselaars. Bestemd voor: Personen uit diverse disciplines, die (hernieuwd) willen kennismaken met de praktijk van de regeling van veel voorkomende installaties in de procesindustrie, met de theoretische achtergronden daarvan en met de nieuwste ontwikkelingen van geavanceerde regelingen, n u dan wel in de toekomst toegepast in de procesindustrie. Cursusleiding: prof. ir. H.B Ver bruggen (Technische Universiteit Delft, Faculteit der Elektrotechniek, Vakgroep Regeltechniek) Bij de cursus worden enkele gerenommeerde buitenlandse gastdocenten ingeschakeld Data/plaats: 4,5,6 oktober 1989 van ca. 09.00 tot 22 O0 uur (6 oktober tot 18 O0 uur), Gebouw voor Elektrotechniek, TU Delft Deelnamekosten. f 1 895,- per persoon (geen BTW verschuldigd, inclu-

tion of injection moulding. proefschrift, Eindhoven 1988 [5] A H.M. Boshouwers en J J van der Werf, INJECT-3, simulation code for the filling stage of the injection moulding process of thermoplastics, proefschrift, Eindhoven 1988 [6] G Eder en H Janeschitz-Kriegl, Theoryof shear induced crystallization of polymer melts, wordt in 1989gepubliceerd in Colloid and Polymer Science [7] A.A.M Flaman, Het voorspellen van de eigenschappen van gespuitgiete kunststofprodukten, Materialen, nr 2 (februari), 40-47, 1988 [8] L.C.E. Struik, Physical aging in amorphous polymers and other materials, Elsevier, Amsterdam 1978 [9] F J Lockett, Nonlinear viscoelastic solids, Academic Press Londen 1972, blz 32-33 sief cursusmateriaal, lunches, twee geza men1ijke diners, koff ie/t hee) Materiaalbewerking met Lasers Een intensieve vijfdaagse cursus op 26, 27 oktober en 30, 31 oktober, 1 november 1989 in Enschede Doelstelling: het aandragen van kennis en gegevens voor degenen, die betrokken (zullen) zijn bij de toepassing van lasers in de materiaalbewerking Bestemd voor: ingenieurs (TU, HTO) werktuigbouwkunde of natuurkunde, die te maken hebben dan wel krijgen met materiaalbewerking, alsmede docenten van het HTO Ervaring met lasers wordt niet verondersteld. Cursusleider: prof dr L H J F Beckmann (Universiteit Twente, Faculteit der Werktuigbouwkunde, Leerstoel Werktuigbouwkundige Automatisering) Data/plaats: 26,27 oktober en 30,31 oktober, 1 november 1989aan de Universiteit Twente in Enschede Deelnamekosten: f 2 205,- per persoon (geen BTW; incl cursusmateriaal, vijf lunches, drie diners, koffie/ thee) Nadere informatie over deze cursussen kan worden opgevraagd bij het bureau van het Orgaan voor PATO, Postbus 30424, 2500 GK DEN HAAG, tel 070-644957