Albert Einstein en België V IJFTIG
JAAR GELEDEN , OP
18
1955,
APRIL
OVERLEED
A LBERT E INSTEIN ,
DE GENIALE
FYSICUS, DE ZIENER WAARVAN DE BLIK TOT HET HART DER DINGEN WIST DOOR TE DRINGEN, DE OVERTUIGDE PACIFIST EN, VOLGENS
N OG
DE
DEZELFDE DAG ONTVING ZIJN SCHOONDOCHTER
GETEKEND
WAS
TIME MAGAZINE,
E LISABETH
VAN
"MAN
OF THE
M ARGOT
CENTURY".
EEN TELEGRAM ,
B ELGIË .
DIT EEN FORMALITEIT, ZOALS DE VELE ANDERE BERICHTEN DIE IN
TOESTROOMDEN ? WELBEKEND .
Z EKER
O OK
NIET.
Z IJN
BIJZONDERE VRIENDSCHAP MET DE KONINGIN IS
TAL VAN ROEMRIJKE
S OLVAY R ADEN F YSICA ,
DIE IN
P RINCETON
B RUSSEL
B ELGISCHE
GEBEURTENISSEN , ZOALS DE
PLAATSVONDEN EN WAARAAN HIJ VIER KEER
DEELNAM , WORDEN HERHAALDELIJK VERMELD .
M AAR TUSSEN
HIERNAAST WAREN ER OOK HEEL WAT ANDERE , MINDER BEKENDE BANDEN
E INSTEIN
A
EN ONS LAND .
O VER
DEZE WIL IK HET HIER EVEN HEBBEN .
ls je de vele teksten over Einstein raadpleegt krijg je de indruk dat zijn eerste kennismaking met België in 1911 plaatsvond ter gelegenheid van de allereerste Solvay Raad. Deze bijeenkomst was zeker belangrijk en had zelfs een grote invloed op zijn werk en op de ontwikkeling van zijn wetenschappelijke loopbaan. Maar het was niet zijn eerste contact met België. Inderdaad, Albert Einstein had een oom, Caesar Koch, broer van zijn moeder, die het Zwitserse burgerschap verwierf en zich nadien -omstreeks 1890- in Antwerpen vestigde. Deze welvarende oom bood de jonge Albert, die zonder einddiploma het Luitpoldgymnasium van München verlaten had en zich van de Duitse nationaliteit wilde losmaken, raad en financiële hulp. De briljante idee om aan het beroemde Federale Instituut voor Technologie (ETH) van Zürich te gaan studeren, en om zodoende een Zwitsers paspoort te bemachtigen aan het eind van deze studies, had, zoals iedereen weet, verregaande gevolgen. Uit dankbaarheid voor deze "geliefde oom Caesar" stuurde Einstein hem in 1895 zijn aller-
eerste wetenschappelijk manuscript, getiteld Uber die Untersuchung des Aetherzustands im Magnetischen Felde. Een merkwaardige korte verhandeling -Albert was toen zestien jaar- die er op wijst dat zijn belangstelling voor elektrodynamica zeer vroeg ontstond, lang vóór zijn ‘Zur Elektrodynamik Bewegter Körper’. Dit mythische artikel over de relativiteit, dat op 30 juni 1905 bij de Annalen der Physik toekwam, had, volgens hem, nog maar de vorm van een schets... Einsteins eerste manuscript bleef honderd jaar in België vóórdat het uiteindelijk in Londen verkocht werd. Einstein kwam ook heel vaak op bezoek bij zijn "Belgische familie", ook wanneer hij zich later herhaaldelijk naar Holland begaf of op doorreis was naar Frankrijk en Amerika. Dit bracht hem niet alleen naar Antwerpen of Brussel, maar ook naar Luik toen oom Caesar daar bij zijn gescheiden dochter Suzanne ging wonen. De reeds nauwe familiale band werd nog verstevigd na Alberts huwelijk met Elsa in 1919, aangezien Caeser Koch ook de broer was van de moeder van Elsa. 5
prof. dr. Franklin Lambert adjunct-directeur van de Internationale Solvay Instituten voor Fysica en Chemie
UVV-info nov. - dec. 2005
Albert Einstein en België
Filosofie en muziek komen dikwijls aan bod. Ook is er soms sprake van fysica en vallen er lovende woorden over de eenzaamheid die het creatief denken bevordert... Einstein voerde ook heel wat gesprekken met koning Albert over de grote internationale uitdagingen waarmee de Volkenbond te kampen had, de moeilijkheid om de vrede te handhaven, het ethisch probleem van de dienstweigering...
Albert Einstein en zijn vrouw Elsa op kasteel Canteroy (Mortsel bij Antwerpen) bij professor Arthur De Groodt (29.03.1933). Archief van mevr. Elsa Willems - De Groodt.
Vandaag herinneren de kleindochters van Caesar zich nog steeds de leuke bezoeken van "cousin Albert" en vooral de opwinding bij het ontvangen van zijn eerste privé-uitnodiging op het koninklijk kasteel van Laken in mei 1929. Ook de mooie dozen met lekkere hapjes die hij hen toestuurde uit Amerika tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn ze niet vergeten. "Cousin Albert" was immers een smulpaap. Bij elke bezoek kwamen er bijzondere gerechten op tafel... De vermelding van zijn eerste uitnodiging aan het hof brengt mij ertoe verder in te gaan op zijn nauwe banden met het koninklijk echtpaar. De diepte en eenvoud van zijn vriendschap met koningin Elisabeth komt sterk tot uiting in de lange briefwisseling tussen deze twee uitzonderlijke figuren. Een twintigtal brieven van Einstein aan de koningin bevinden zich op het paleis van Brussel, in het koninklijk archief. De eerste is van maart 1929 en houdt verband met de viering van zijn vijftigste verjaardag. De laatste brief schreef hij enkele weken vóór zijn dood. UVV-info nov. - dec. 2005
6
Zijn allereerste contacten met de koning vonden plaats ter gelegenheid van de eerste twee Solvay Raden Fysica van 1911 en 1913, die volgens de traditie aanleiding gaven tot een uitnodiging op het koninklijk paleis. Einstein speelde vanaf het begin een prominente rol op deze prestigieuze bijeenkomsten. Hij was de enige Duitse fysicus die uitgenodigd werd op de eerste twee Raden die na de Eerste Wereldoorlog bijeengeroepen werden. Hij accepteerde de uitnodiging van 1921, maar bleef uit Brussel weg omdat hij toen Chaïm Weizmann vergezelde op tournee in de Verenigde Staten om fondsen te werven voor de stichting van de Hebreeuwse Universiteit van Jeruzalem. In 1924 weigerde hij naar Brussel te komen, omdat hij niet kon aanvaarden dat andere Duitse collega’s niet uitgenodigd waren. Hoe kon men wetenschappers gezamenlijk verantwoordelijk houden voor de daden van de regering van het land waartoe zij behoren? Nadat Duitsland in 1926 lid was geworden van de Volkenbond, werd het voor de Wetenschappelijke Commissie van het Solvay Instituut voor Fysica eindelijk weer mogelijk om Duitse geleerden uit te nodigen. Dit gebeurde nadat de beroemde Nederlandse fysicus Hendrik Antoon Lorents, voorzitter van deze Commissie, over deze zaak persoonlijk onderhandeld had met koning Albert. Einstein werd toen ook meteen verkozen om deel uit te maken van de Wetenschappelijke Commissie Fysica en woonde de twee belangrijke Raden van 1927 en 1930 bij. In juli 1932 kwam hij ook naar Brussel om de Raad van 1933 voor te bereiden.
De Solvay Raden waaraan Einstein deelnam staan bekend als de meest opwindende. Zij waren het internationaal podium waarop de opeenvolgende stappen in de ‘kwantumrevolutie’ verkondigd werden. Het is niet mijn bedoeling een volledig overzicht te geven van de wijze waarop deze bijeenkomsten het wetenschappelijk oeuvre van Einstein beïnvloedden. Toch wil ik opmerken dat hij zich bij zijn terugkeer naar Praag, na de Raad van 1911, niet alleen toelegde op de ontwikkeling van zijn gravitatietheorie (beter bekend onder de benaming ‘algemene relativiteitstheorie’), maar dat hij ook ijverig naar een oplossing zocht van het raadsel dat ontstaan was uit zijn gewaagde hypothese van het ‘lichtkwantum’. De legendarische confrontatie tussen Einstein en Bohr, die op dramatische wijze tot uiting kwam tijdens de discussies op de Solvay-bijeenkomsten van 1927 en 1930, hadden een blijvende invloed op de houding van de fysici tegenover de zogenaamde ‘Kopenhaagse interpretatie van de kwantumtheorie’. De argumenten die langs de twee kanten aangebracht werden spelen nog tot heden toe een belangrijke rol voor dezen die zich buigen over de betekenis van de grondslagen van de kwantumtheorie.
Einstein in 1913 in Zürich bezochten om hem een leidende positie aan te bieden op het Kaiser Wilhelm Instituut van Berlijn. Enkele Belgische fysici hadden een belangrijk contact met Einstein. In chronologische volgorde zijn het: • Emiel Verschaffelt die werkzaam was in Nederland, hoogleraar werd in Brussel en Gent, en tijdens de eerste jaren optrad als secretaris van de Wetenschappelijke Commissie van het Solvay Instituut voor Fysica. • Theophiel De Donder, de ‘vader’ van de theoretische natuurkunde aan de Université Libre de Bruxelles, die via een uitgebreide briefwisseling tussen 1916 en 1923 bijdroeg tot de ontwikkeling van Einsteins gravitatietheorie. • Georges Lemaître, beroemd voor zijn werk op het vlak van de kosmologie, Francqui-prijs in 1934, kanunnik, hoogleraar aan de Université Catholique de Louvain en lid van de Pauselijke Academie voor Wetenschappen. • Jacques Errera, Francqui-prijs in 1938, die verbonden was aan de Université Libre de Bruxelles en Einstein in 1933 verwelkomde in zijn laboratorium. Hij werd tussen 1959 en 1969 commissaris voor Atoomenergie.
In dat verband kan ook vermeld worden dat Einstein, tijdens de laatste maanden die hij in 1933 aan de Belgische kust doorbracht, een experiment uitdacht dat twee Albert Einstein en zijn vrouw Elsa op de boot SS jaar later beroemd zou wor- Belgenland op tocht naar de VS (december 1930). Uit het boek Red Star Line van Robert Vervoort. den als de EPR-paradox. Anderzijds hebben de eerste Solvay Raden op onbetwistbare wijze bijgedragen tot de erkenning van Einsteins genie. Het waren precies de twee glories van de Duitse fysica, Max Planck en Walther Nernst, die zo nauw betrokken waren bij het initiatief van Ernest Solvay, die
Einstein ontmoette ook andere bekende figuren tijdens zijn verblijven van langere duur in België. Een eerste verblijf van een maand vond plaats in augustus 1932, net na de Reichstagverkiezingen die van het NSDAP de eerste partij van Duitsland maakten. Ten gevolge van de bloedige rellen die hierdoor 7
UVV-info nov. - dec. 2005
Albert Einstein en België
Gelukkig komt er een verrassing in heel wat steden ontstonden in de vorm van een telegram van werd aan Einstein de raad Arthur De Groodt, professor gegeven om uit Berlijn weg te aan de Universiteit van Gent, gaan tot de kalmte terug zou die hen uitnodigt om enkele keren. Hij had zich immers dagen bij hem door te brengen aangesloten bij een groep intelop kasteel Canteroy in Mortsel. lectuelen die de SPD en de Dit biedt hen de kans om te KPD opgeroepen hadden om een blok te vormen tegen de Albert Einstein met de Franse minister informeren naar de dochters de Monsïe in de tuin van restaurant van Elsa, die waarschijnlijk in nationaal-socialisten. Einstein Coeur Volant in De Haan (02.08.1933). zocht onderdak in een herberg Met dank aan de heer Wilfried Saelens, Berlijn zijn achtergebleven en om wat rustig na te denken over van Frahinfaz, nabij Spa. De archevist De Haan. de situatie. plek was zó afgelegen dat het Emiel Vandervelde, voorzitter van de Einstein accepteert de uitnodiging en wordt op Belgische Werkliedenpartij, heel wat moeite 28 maart, bij zijn aankomst in Antwerpen, ontvangen door een indrukwekkende delegatie. Hij kostte om hem in Hôtel Jamar te ontmoeten. Verschillende brieven getuigen van de vriend- geeft tijdens een persconferentie kennis van zijn schap en wederzijdse waardering tussen de fysi- besluit niet naar Duitsland terug te keren en vijf cus en de socialistische leider. Ook met Jules of zes maanden door te brengen op ‘neutraal’ Destrée had Einstein meermaals contact in het grondgebied aan de Belgische kust. Nog dezelfkader van de Internationale Commissie voor de dag dient hij een ontslagaanvraag in bij de Intellectuele Samenwerking die door de Pruisische Academie en onderneemt hij stappen om zich los te maken van de Duitse nationaliteit. Volkenbond was opgericht. Uit de briefwisseling van Frahinfaz, tussen De Belgische dagbladen publiceren het bericht Einstein en zijn medewerker Walther Mayer die dat de "stem van Einstein in België universeel is in Berlijn was gebleven, blijkt duidelijk dat geworden doordat het niet meer de stem is van Einstein tijdens de zomer van 1932 de beslissing Duitsland." genomen had om het aanbod van een deeltijdse Op 1 april gaan Albert en Elsa naar het badplaatsaanstelling aan het Princeton Institute for je De Haan en nemen hun intrek in Villa Advanced Studies te aanvaarden. De politieke Savoyarde, die gehuurd was door bemiddeling van ontwikkelingen van het begin van het jaar 1933 de echtgenote van Arthur De Groodt, en weldra zouden deze plannen in de war sturen. De dra- onder de bescherming van de Rijkswacht geplaatst matische gebeurtenissen die in Berlijn in maart wordt op verzoek van het koninklijk paleis. plaatsvonden zouden hem niet langer toelaten Einstein probeert daar in de kalmte te werken zijn tijd te verdelen tussen Duitsland en Amerika. met Walther Mayer, die enkele dagen later toekomt. Hij bekommert zich niettemin over het lot Dit brengt ons dan naar het tweede en laatste van de talrijke joodse navorsers en intellectuelen die uit de Duitse universiteiten weggestuurd verblijf van Einstein in België. Aan het einde van hun derde winter in worden en tracht hen bij te staan door aan te Californië keren Albert en Elsa terug naar New kloppen bij enkele invloedrijke vrienden. Hij York, waaruit ze op 18 maart vertrekken aan krijgt ook regelmatig bezoek, onder meer van boord van de S.S. Belgenland, die voor de laat- zijn Belgische familieleden, van enkele fysici ste keer naar Antwerpen vaart. Tijdens de reis zoals Philip Frank, Georges Lemaître en Paul vernemen ze dat hun buitenverblijf in Caputh Langevin, van de artiesten James Ensor en doorzocht werd door de nazi’s en dat hun bank- Felix Labisse en van andere prominente figuren. rekeningen geconfisqueerd werden, evenals de Hij wandelt veel, poseert gewillig voor de lokale schilder Alfons Blomme en geeft enkele lessen inhoud van de bankkluis van Elsa. UVV-info nov. - dec. 2005
8
Anderzijds zou Einsteins impact op België met de jaren sterk toenemen ten gevolge van omstandigheden die hij zeker niet kon voorspellen op het ogenblik dat hij de Belgische kust verliet. Deze impact staat rechtstreeks in Tijdens de maand juli, na een uitverband met de ontdekking van stap naar Groot-Brittanië waar de kernsplitsing in 1938 en met hij enkele ‘lectures’ geeft, wordt Albert Einstein met de Franse minister de Monsïe in de tuin van restaurant de tragische gevolgen van de brief hij door koning Albert ontboden Coeur Volant in De Haan (02.08.1933). om hem advies te geven over de Met dank aan de heer Wilfried Saelens, van 2 augustus 1939 die Einstein aan president Roosevelt richtte. zaak ‘Dieu-Campion’. Deze twee archevist De Haan. dienstweigeraars hebben hem, als beroemde en Het is de moeite om even stil te staan bij de redeuitgesproken pacifist, om steun gevraagd. Ter nen die hem ertoe aanzetten deze brief te schrijgelegenheid hiervan krijgt zijn legendarisch paci- ven, een tussenkomst die hij later zijn ‘grote fout’ fisme een flinke deuk. Het is hem in dit klein en zou noemen. neutraal België duidelijk geworden dat zijn voor- De brief aan Roosevelt was immers niet de eerste malige positie van ‘absolute dienstweigering’ brief die hij in verband met het gevaar van een onhoudbaar is en daarom bijgestuurd moet wor- ‘atoombom’ schreef. Een vroegere brief was den, net zoals een fysisch principe dat de con- gericht aan de Belgische ambassadeur in Washingon en werd ook geschreven op aandrinfrontatie met de realiteit niet overleeft... Eind augustus verschijnen enkele angstwekken- gen van Leo Szilard en Eugène Wigner. Het was de berichten in de pers. Einsteins vriend de bedoeling van deze fysici dringend contact op Theodore Lessing is door nazi-militanten ver- te nemen met de Belgische regering om te voormoord in Tsjechoslovakije en op het hoofd van komen dat de Union Minière du Haut-Katanga, Einstein zelf is door de beruchte ‘Vehme’ een die onder de controle stond van de Belgische Staat, het uitzonderlijk rijk uraniumerts uit belangrijke som geplaatst. Belgisch-Kongo aan de Duitsers zou verkopen. Elsa begrijpt dat het voor Albert tijd is om zon- Einstein leek hen de ideale figuur om dit contact der verwijl en zeer discreet naar Engeland te ver- te vergemakkelijken, dank zij zijn bekende trekken. Enkele weken later verlaat ook zij vriendschap met de koningin-moeder. Het bleef België, via Antwerpen, aan boord van de S.S. hier echter niet bij, maar het vervolg is wat lang Westernland, waarop Albert haar vervoegt in om hier in detail weer te geven. Deze elementen Southampton. Zij komen in New-York aan op zijn te vinden in het boek: Leo Szilard: His Version of the Facts. 17 oktober. Gedurende de volgende jaren zou België nog Iedereen kent de gevolgen van Einsteins ‘grote maar een herinnering zijn, onderhouden door de fout’ en van het reusachtig ‘Manhattan District’ vele brieven van familie en bekenden en door de project dat er uit voortvloeide. De Belgische aanwezigheid in Princeton van zeer hechte connectie die tot de brieven leidde en de impact van deze connectie op de ontwikkeling van de vrienden die hij in Brussel had leren kennen. Het is ontroerend om vast te stellen dat Paul kernindustrie in België zijn minder bekend. De Oppenheim, die samen met Otto Nathan ‘grote fout’ van Einstein zou ertoe leiden dat een Einsteins as zou verstrooien op een geheime klein land, zonder noemenswaardig wetenschapplek, de oude vriend was die de geleerde in 1911 pelijk potentiaal op het vlak van de subatomaire had leren kennen ten huize van de toenmalige fysica, tegen alle verwachtingen in betrokken rector van de Université Libre de Bruxelles, ter zou zijn bij de allereerste stappen van het naoorlogs kernonderzoek. gelegenheid van de eerste Solvay Raad. aan de Universitaire Stichting in Brussel, waar hij naast reeds vermelde Belgische fysici ook Leo Szilard en Max Gotschalk ontmoet.
9
UVV-info nov. - dec. 2005