JOS VAN DER LANS PLEIT VOOR DE SOCIALE WERKER ALS BRUGGENBOUWER
ALLE MACHT AAN HET NETWERK SOCIAAL WERK
DE NEDERLANDSE CULTUURPSYCHOLOOG JOS VAN DER LANS WAS KAMERLID VOOR GROENLINKS EN HEEFT ALS FREELANCEJOURNALIST GEDURENDE TIENTALLEN JAREN HET REILEN EN ZEILEN VAN DE SOCIALE SECTOR GEVOLGD. IN EROPAF! ROEPT HIJ DE SOCIALE WERKER OP OM DE SPREEKKAMER TE RUILEN VOOR DE STRAAT. VAN DER LANS BENADRUKT HET BELANG VAN INFORMELE SOCIALE NETWERKEN. TEKST ERICK BRACKE | FOTO’S BOB VAN MOL
In een dubbelgesprek in Weliswaar vreesden ex-ministers van Welzijn Mieke Vogels en Wivina Demeester een samenleving waar geen plaats meer is voor informele hulp. Bent u optimistischer gestemd? Jos van der Lans: “Er zit solidariteit in de samenleving die we nog te weinig aanboren. Maar ik zie wel het gevaar, zeker nu er in Nederland kale en ondoordachte bezuinigingen dreigen. Dat is ook de reden waarom ik dit boek nu geschreven heb. Als we echt naar een civil society willen waarin
“DE MAATSCHAPPIJ IS MINDER GESEGMENTEERD EN ER IS EEN GROTERE KEUZE AAN HULPVERLENING. DE SOCIALE WERKER FUNGEERT ALS BRUG. HIJ ACTIVEERT EEN NETWERK EN BRENGT MENSEN IN CONTACT MET ANDERE INSTANTIES.” mensen voor elkaar zorg dragen, zullen we dat moeten organiseren. Zoiets komt heus niet vanzelf tot stand. In een moderne samenleving hebben mensen netwerken, met diverse vormen van activiteit en betrokkenheid, maar het systeem is kwetsbaar voor uitval. Vitaliteit opwekken kan niet door het gewoon over te laten aan de samenleving. Het vergt professionals om mensen te herlanceren in de moderne netwerksamenleving.” Bezuinigen en herinvesteren betekent keuzes maken... “Inderdaad, niet alles kan. Misschien zal een deel van het sociaal-cultureel werk moeten inbinden. Hoe cruciaal is het om elke donderdagavond een bingoavond te organiseren in het buurthuis? Mensen kunnen dat ook zelf doen. Het lijkt
30 |
me beter om te investeren in toegankelijke eerstelijnszorg die snel kan reageren op problemen.” In uw boek rekent u af met de term welzijnswerker. Wat is er mis mee? “In Nederland is het een historisch beladen term. Welzijnswerk is erg jaren zeventig. Voordien spraken we over sociaal-maatschappelijk werk en maatschappelijk opbouwwerk. De term welzijnswerk vond ingang onder het progressieve kabinet Den Uyl (1973-1977, nvdr). Als tegengewicht voor de
economische welvaart wilde men iedereen een staat van welbevinden garanderen. Er stond een nieuwe generatie sociale werkers op die hoger opgeleid was en nieuwe wegen moest banen. Het ging niet alleen om de emancipatie van de doelgroep waarmee ze werkten, maar eveneens om de eigen emancipatie. Precies dat aspect is opgepakt door mensen die zich ergerden aan de wollige praat van de jaren zeventig. Je moest zogezegd eerst jezelf ontdekken, prutsen aan je eigen ziel, voor je anderen kon helpen. Intussen noemt niemand in Nederland zich nog welzijnswerker. Beleidsmatig is de term nog in gebruik, maar ook instellingen hebben hem afgezworen. Het ongemak is zo groot dat het bij een nieuwe start beter is te spreken van sociaal werk.” Is de pendel niet doorgeslagen naar de periode van voor de geitenwollensokken? In de beginfase ging men ook ‘eropaf’? “Eind negentiende eeuw hadden we geen democratie, geen privacy, geen riolering en geen hygiëne en een concentratie van armoede en bandeloosheid. In ruil voor hulp moesten de mensen fatsoenlijk gaan leven. Sociaal werk was toen een beschavingsoffensief.” “Meer dan honderd jaar later zijn de condities veranderd. Mensen hebben recht op privacy en kunnen makkelijker nee zeggen. De maatschappij is minder gesegmenteerd en er is een grotere keuze aan hulpverlening. De sociale werker fungeert als een brug. Hij activeert een netwerk en brengt mensen in contact met andere instanties. Het regime is minder dwingend. Als mensen systematisch de deur sluiten, kun je niets voor ze doen, tenzij je moet ingrijpen omdat de kinderen in gevaar zijn. Maar ze oppakken en opsluiten voor landloperij kan niet meer.” Zelfs als sociale instellingen overtuigd zijn dat ze hun sociale werkers eropaf moeten sturen, is niet alles opgelost. Vijftig sociale werkers in een wijk garandeert geen effectieve aanpak van de problemen... “‘Eropaf’ is een slogan, maar het proces is ingewikkeld. Ten eerste komen we uit een traditie waarin het ongebruikelijk was om sociale werkers naar het front te sturen. Sociale werkers moeten dus de competentie hebben om dit soort werk te doen. Een tweede probleem is dat je het op het terrein goed moet organiseren. Een beroemd geworden verhaal is dat van de mevrouw in de Rotterdamse wijk Pendrecht die extra voorziening in de bijstand vraagt omdat ze voortdurend koffie moet schenken aan de sociale werkers die ze over de vloer krijgt. Die koffiebijslag was natuurlijk ironisch: ze vond
Jos van der Lans: “Hoe cruciaal is het om elke donderdagavond een bingoavond te organiseren in het buurthuis? Mensen kunnen dat ook zelf doen. Het lijkt me beter om te investeren in toegankelijke eerstelijnszorg die snel kan reageren op problemen.”
het stilaan welletjes, terecht. Als je eropaf gaat, moet je het doordacht doen.” “Dat dit niet altijd het geval is, merk ik als voorzitter van de visitatiecommissie die de veertig achtergestelde kracht- of Vogelaarswijken moet bezoeken (Ella Vogelaar, voormalig minister van Wonen, Wijken en Integratie, liet in 2007 een lijst met Nederlandse probleemwijken opstellen, nvdr). Al de instellingen buigen zich naar een wijk met als gevolg dat de professionals elkaar voor de voeten lopen. Dat los je niet op met vergaderingen. Als je in zo’n wijk in plaats van tachtig sociale werkers er tien goede zou hebben die naar mensen toegaan, verbindingen maken, eerste aanspreekpunt zijn, zou het doeltreffender verlopen. Een overzichtelijk team moet het voorportaal van de gespecialiseerde zorg zijn en tegelijk in de buurt fungeren als wegenwacht die de vastgelopen motors aanzwengelt.”
| 31
U pleit er ook voor om sociale werkers niet meteen in het water te gooien... “Ik zou pas afgestudeerde sociale helpers als junior laten optrekken aan de zijde van ervaren seniors. Dat is in veel beroepen gebruikelijk, maar niet in het sociaal werk. Je studeert af op je 21 en dan sta je daar in een multiproblematisch gezin. Begin maar. Ik wil een ander traject. Eerst en vooral moeten de opleidingen inhoudelijk minder specialistisch worden. Als je als junior op de arbeidsmarkt komt, moeten seniors hun ervaring en vaardigheden met je delen. Koester het idee dat het een ingewikkeld vak is waar je in moet groeien. Op die manier kan je als sociaal werker een carrière maken. Momenteel is dat uitgesloten: je bent hulpverlener of je wordt manager. Het is ook een voorwaarde om de waardering voor het werk, die nu krankzinnig laag is, op te krikken.”
32 |
▼ ▼
In verband met het aanspreken van het netwerk hebt u het over verlegenheden. Wat bedoelt u met vraag-, aanbod- en acceptatieverlegenheid? “De termen zijn bruikbaar om je rekenschap te geven van de nieuwe culturele omstandigheden waarin je sociale interventies uitvoert. Mensen hebben het vermogen verleerd om elkaar aan te spreken als ze vaststellen dat er iets niet pluis is. Er is een verlegenheid om zelf hulp aan te bieden, maar ook om hulp te accepteren en te vragen aan mensen in de omgeving. Liever klopt men aan bij een afstandelijke, formele instantie. Maar als een hulpverlener helpt om die verlegenheid te doorbreken, blijken veel mensen wel bereid anderen te helpen.”
Lees de lange versie van dit artikel op weliswaar.be Jos van der Lans, Eropaf! De nieuwe start van het sociaal werk, Augustus, 2010, 185 p., € 16,50. ISBN 978 90 457 0431 9 Reacties welkom op www.weliswaar.be/forum
▼
Jos van der Lans: “Ik zou pas afgestudeerde sociale helpers als junior laten optrekken aan de zijde van ervaren seniors. Het is ook een voorwaarde om de waardering voor het werk, die nu krankzinnig laag is, op te krikken.”
Een nieuwe werkvorm zijn de Eigen Kracht Conferenties, die geïnspireerd zijn op de Family Group Conferences waarmee de Maori in NieuwZeeland hun problemen intern proberen op te lossen. U zegt dat deze methode succes zou kunnen hebben in de jeugdzorg. “De Eigen Kracht Centrale biedt pedagogisch gezien een variant tussen institutionele zorg en het kind bij de ouders laten. Misschien kan de omgeving een opvang afspreken zodat het kind toch in de buurt van de ouders verblijft. Op zo’n Eigen Kracht Conferentie zijn de mensen aanwezig die het kind en de ouders er zelf bij willen hebben. Een buitenstaander krijgt de taak om de conferentie concreet te organiseren. In het plan dat ze maken gaat het om kleine engagementen. De onderwijzer kan bijvoorbeeld instaan voor naschoolse opvang op een dag dat hij toch op school aanwezig is. Oma en opa kunnen de opvoeding van het kind een half jaar op zich nemen. Zo mogelijk krijgen de grootouders een pleegzorgvergoeding. Op die manier hebben de ouders ruimte om aan hun probleem te werken of een baan te vinden. Zo’n oplossing geeft ouders ook het gevoel dat ze niet alleen staan met hun probleem. Vaak zijn ze niet kwaadwillig, maar onvermogend. Misschien moet je na drie maanden het plan verversen, maar al met al blijkt het te werken. En daarnaast is het ook economisch een voordelige zaak.”
