Inhoud
Redactioneel
10
Over de auteurs
11
1
Inleiding
12
2
Geschiedenis
14
3 3.1 3.2 3.3
Anatomie en fysiologie Acute pijn Chronische pijn Chronische pijn en limbisch systeem?
17 17 23 23
4 4.1 4.2 4.2.1 4.2.2 4.3
Pijnmeting Inleiding Pijnmeetinstrumenten Multidimensionele instrumenten Unidimensionele instrumenten Pijn meten bij kinderen en adolescenten
28 28 29 29 30 32
5 5.1 5.2 5.2.1 5.2.2 5.2.3 5.2.4 5.3 5.4 5.4.1 5.4.2
Psychologie van de pijn Inleiding Modellen en theorieën Het medische model Psychodynamische theorieën Persoonlijkheidstheorieën Leertheoretisch model Cognitieve theorie Fear-avoidance model Depressie Angst
34 34 35 35 36 36 37 37 38 39 39
6
Diagnostiek en behandeling van pijn
5.5
Het gevolgenmodel
40
6 6.1 6.2 6.3 6.4 6.5
Neurologische diagnostiek Inleiding Sensibiliteit Motoriek Reflexen Aanvullend onderzoek
42 42 42 46 47 48
7 7.1 7.2 7.3 7.4 7.4.1 7.4.2 7.4.3 7.4.4 7.4.5 7.5 7.6 7.7 7.8 7.9
Psychiatrie Inleiding Diagnostische criteria Pijnstoornis Differentiaaldiagnose Conversiestoornis Somatisatiestoornis Hypochondrie Nagebootste stoornis Simulatie De rol van de psychiater in de diagnostiek Depressie Angst Misbruik van medicijnen Psychiatrische behandeling
49 49 50 51 51 51 51 52 52 52 52 53 53 55 55
8
Beeldvormende technieken
57
9
Culturele aspecten
62
10 10.1 10.2 10.3 10.4 10.4.1 10.4.2 10.4.3 10.5
Farmacologie Paracetamol Acetylsalicylzuur NSAID’s Opioïden Zwakke opioïden Sterk werkende opioïden Opioïdwissel Antidepressiva en anti-epileptica, middelen bij de behandeling van neuropathische pijn Andere middelen
66 66 68 69 71 72 82 85
10.6
85 87
7
Inhoud
11 11.1 11.2 11.3
Psychologische behandeling Inleiding Cognitieve gedragstherapie De derdegeneratie gedragstherapie: ACT en Mindfulness Mindfulness De psycholoog als pijnbehandelaar
89 89 89
96 96 96 97
12.3.1 12.3.2 12.3.3 12.3.4 12.3.5
Anesthesiologische behandelwijzen Inleiding Proefblokkade Bewaking Verschillende mogelijkheden van anesthesiologische behandelingen Neurolyse Lokaal anestheticum en corticosteroïdinjectie Radiofrequente behandeling Cryotherapie Adhesiolyse
98 98 99 101 102 102
13 13.1 13.2 13.3 13.4
Neuromodulatie Inleiding TENS SCS Richtlijn
104 104 104 105 107
14 14.1 14.2 14.2.1
Revalidatie Inleiding Multidiscipinaire behandelprogramma’s Fysiotherapie
108 108 109 110
15
Complementaire behandelwijzen (en ‘alternatieve geneeswijzen’) Inleiding Manuele therapie Dieet Acupunctuur Kruiden
111 111 111 112 112 113
11.4 11.5 12 12.1 12.2 12.2.1 12.3
15.1 15.2 15.3 15.4 15.5
91 92 93
8
Diagnostiek en behandeling van pijn
16 16.1 16.2 16.3
Pijn na trauma en operaties Inleiding Stappenplan PCA
114 114 114 116
17
Pijn bij ziekten
119
18 18.1 18.2 18.3 18.4
Neuropathische pijn Inleiding Ontstaan en oorzaken van neuropathische pijn Hoe is neuropathische pijn te herkennen? CRPS-I
121 121 121 123 125
19 19.1 19.2 19.3 19.3.1
Pijn bij kanker Inleiding Pijnanamnese Behandeling Neurolytische zenuwblokkades
128 128 128 129 131
20 20.1 20.2 20.3
Wervelkolom gerelateerde pijn Inleiding Lage rugpijn Aspecifieke lage rugpijn
134 134 134 135
21 21.1 21.2
Spierpijn Myofasciaal pijnsyndroom Fibromyalgie
137 137 138
22
Viscerale pijn
141
23
Pijn gedurende de zwangerschap en rond de bevalling 143
24
Sensitisatie
146
25 25.1 25.2 25.3
Hoofdpijn Inleiding Soorten hoofdpijn Psychologische behandelingen
149 149 149 150
26
Aangezichtspijn
152
9
Inhoud
27
Pijn bij kinderen
154
28
Pijn bij ouderen
157
29
Pijn bij verslaafden
160
30 30.1 30.2 30.3 30.4
Professionele organisaties Inleiding Classificatie Triage Scholing en organisatie
163 163 163 164 165
Literatuur
166
Bijlage 1: Pijnanamnese
168
Begrippenlijst
170
Register
173
Redactioneel
Diagnostiek en behandeling van pijn is bedoeld als basiswerk niveau 5 voor iedereen die in zijn opleiding in de gezondheidszorg te maken krijgt met patiënten met pijn. Een Nederlandstalig toegankelijk geschreven leerboek met de actuele stand van zaken over diagnostiek en behandeling van pijn ontbrak tot nu toe. De basiswetenschappen die het verschijnsel pijn bestuderen zijn voor niet-ingewijden lastig te volgen, terwijl de hoeveelheid verschillende pijnlijke aandoeningen, die in de praktijk wordt gezien, zeer groot is. Wat de beste aanpak voor de individuele patiënt is, is moeilijk te zeggen en is afhankelijk van veel verschillende factoren, die in dit boek de revue passeren. Na een systematische beschrijving van de onderliggende anatomische, fysiologische en farmacologische basis van pijn, worden in ieder hoofdstuk de verschillende behandelwijzen besproken. Daarna komen de klinische beelden aan bod. We willen met dit boek bewerkstelligen dat de behandeling van patiënten met pijn, door de kennis en de inzichten uit dit boek verkregen, verder verbetert. Diagnostiek en behandeling van pijn maakt deel uit van de serie Basiswerken Verpleging en verzorging. Dit niveau 5-boek sluit aan op de basiswerken Medische fysiologie en anatomie, Pathologie, Interne geneeskunde, Chirurgie en De verpleegkundige in de AGZ. Ook wordt in dit boek een verdiepingsslag gemaakt. Centraal staan de kennis, vaardigheden en attituden die de verpleegkundige nodig heeft om de taken en de daaruit voortvloeiende acties uit te voeren in allerlei verschillende verpleegsituaties bij patiënten met pijn. Gerbrig Versteegen Marten van Wijhe
Over de auteurs
Mevrouw dr. Gerbrig J. Versteegen werd psycholoog in een ziekenhuis, omdat ze zag dat de communicatie tussen artsen en patiënten voor veel verbetering vatbaar was. Ze was eerder als verpleegkundige op de afdeling Traumatologie werkzaam, waar ze destijds geconfronteerd werd met het ontbreken van adequaat pijnbeleid. In 1994 is zij bij het Behandel- en kenniscentrum voor pijn van het UMC Groningen begonnen, waar dr. Pim Meijler haar in de multidisciplinaire wereld van pijn en pijnbestrijding introduceerde en opleidde. Zij deed de opleiding gezondheidszorgpsycholoog (is momenteel in opleiding tot klinisch psycholoog) en cognitief gedragstherapeut (supervisor VGCt). Naast het behandelen van patiënten met pijn geeft zij onderwijs aan zowel verpleegkundigen als assistenten in opleiding tot specialist en doet wetenschappelijk onderzoek. Dr. Marten van Wijhe werd arts om in de derde wereld te kunnen werken en richtte zich na terugkeer in Nederland op de behandeling van pijn. Hij specialiseerde zich tot anesthesioloog in Leiden bij prof. Johan Spierdijk, destijds een van de pioniers op het gebied van multidisciplinaire pijnbehandeling. Elf jaar was hij in Hengelo werkzaam, waar een multidisciplinaire pijngroep tot stand kwam met actieve leden uit de neurologie, revalidatiegeneeskunde, psychologie en huisartsgeneeskunde. In 1997 kwam hij naar het toenmalige Academisch Ziekenhuis Groningen om samen met dr. Pim Meijler leiding te geven aan het Behandel- en kenniscentrum voor pijn. Het centrum is een derdelijns instelling voor de diagnostiek en behandeling van chronische complexe pijn. (In 2010 is de leiding van het PijnCentrum overgedragen aan dr. Gerbrand Groen.) Zijn wetenschappelijke interesse gaat uit naar de behandeling van neuropathische pijn en de geschiedenis van de geneeskunde. Hij geeft met veel plezier onderwijs aan studenten, assistenten, verpleegkundigen en professionals.
